Ерте орта ғасырлардағы түркілер құрған мемлекеттер
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТІЛІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ..11
1.1 Ежелгі көшпелілер мемлекеттері түркі мемлекеттілігінің бастауы
(сақтар, ғұндар, үйсіндер ) ... ... ..11
1.2 Түркілер мемлекеті қалыптасуының сипаты ... ... ... ... ... ... ... 28
2 ЕРТЕ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ТҮРКІЛЕР ҚҰРҒАН МЕМЛЕКЕТТЕР (ҮІ.ҮІІІ ғғ.) ... .. 31
2.1 Батыс Түрік, Шығыс Түрік және Түркеш қағанаттарының
қалыптасу мәселелері және мемлекеттік құрылымдары ... ... ... 31
2.2 Ежелгі түрік мемлекеттеріндегі қоғамдық.әкімшілік құрылым ... ... 35
3 МОҢҒОЛ ДӘУІРІНЕ ДЕЙІНГІ ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТТЕРІ (ҮІІІ.ХІІ ғғ.) ... ... ... ... ... ... .. 46
3.1 Қарлұқ елі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
3.2 Қарахан мемлекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.3 Оғыз мемлекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
3.4 Қимақ.қыпшақ мемлекеттік бірлестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТІЛІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ..11
1.1 Ежелгі көшпелілер мемлекеттері түркі мемлекеттілігінің бастауы
(сақтар, ғұндар, үйсіндер ) ... ... ..11
1.2 Түркілер мемлекеті қалыптасуының сипаты ... ... ... ... ... ... ... 28
2 ЕРТЕ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ТҮРКІЛЕР ҚҰРҒАН МЕМЛЕКЕТТЕР (ҮІ.ҮІІІ ғғ.) ... .. 31
2.1 Батыс Түрік, Шығыс Түрік және Түркеш қағанаттарының
қалыптасу мәселелері және мемлекеттік құрылымдары ... ... ... 31
2.2 Ежелгі түрік мемлекеттеріндегі қоғамдық.әкімшілік құрылым ... ... 35
3 МОҢҒОЛ ДӘУІРІНЕ ДЕЙІНГІ ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТТЕРІ (ҮІІІ.ХІІ ғғ.) ... ... ... ... ... ... .. 46
3.1 Қарлұқ елі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
3.2 Қарахан мемлекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.3 Оғыз мемлекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
3.4 Қимақ.қыпшақ мемлекеттік бірлестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 3
1 ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТІЛІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ..11
1.1 Ежелгі көшпелілер мемлекеттері түркі мемлекеттілігінің бастауы
(сақтар, ғұндар, үйсіндер )
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Түркілер мемлекеті қалыптасуының сипаты
... ... ... ... ... ... ... 28
2 ЕРТЕ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ТҮРКІЛЕР ҚҰРҒАН
МЕМЛЕКЕТТЕР (ҮІ-ҮІІІ ғғ.)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1 Батыс Түрік, Шығыс Түрік және Түркеш қағанаттарының
қалыптасу мәселелері және мемлекеттік құрылымдары ... ... ...
31
2.2 Ежелгі түрік мемлекеттеріндегі қоғамдық-әкімшілік
құрылым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 35
3 МОҢҒОЛ ДӘУІРІНЕ ДЕЙІНГІ ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТТЕРІ
(ҮІІІ-ХІІ ғғ.)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3.1 Қарлұқ елі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 46
3.2 Оғыз мемлекеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 50
3.3 Қарахан мемлекеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
3.4 Қимақ-қыпшақ мемлекеттік бірлестігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 63
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда көшпелілерде мемлекет болды ма, болса қандай болды,
олардағы мемлекеттіліктің ішкі сипаты қандай еді, қандай қоғамдық-
экономикалық формацияға тиесілі болды деген сұрақтар тарихшылардың,
философтардың, тағы басқа қоғамдық ғылым өкілдерінің әрқилы пікірлерін
тудырып отырған мәселе.
Мемлекеттілік теолриясы оу бастан отырықшы жұрттардың тарихи
тәжрибесіне сүйеніп жасалған. Оның үстіне, біздің қоғамдық ғылымдар
саласында бұл мәселеге марксистік-лениедік көзқарас мүлде догматикалық
түсінік қалыптастырған. Сондықтан да көшпелілерде мемелекет болған жоқ,
болған күннің өзінде, мемлекеттіліктің алғашқы сатысында тұрды,
көшпелілердің аз ғана уақыт өмір сүрген мемлекеттері тек көрші отырықшы
елдерді жаулау арқылы іске асты, көшпелілер өз бетімен мемлекет құруға
қабілетсіз деп келді.
Бүгінде, шүкіршілік, біз адамзат қоғамының жаңа даму сатысы -
өркениетті демократиялық қоғамға ұмтылудамыз. Бұл, планетаның басым
көпшілігі ұстанған, басты мақсатқа бағытталған, үрдісті дамудың шұғылалы
да, сәулетті ұстанымы екені күмәнсіз. Тәуелсіздік алған еліміздің осындай
айқын жолдағы аршынды қадамдары рухани рухтандырып, саяси сергітіп қана
қоймай, өзіміздің өткенімізді танып білуге деген ғаламат құштарлықты,
екпінді, ынтаны жоғары деңгейге көтеріп жіберді. Оң қол, сол қолын танып,
еңсесін көтеріп тәуелсіз ойлай бастаған кез-келген халыққа тән жаңа
қасиеттер мен сипаттар ғой бұл! Сол себепті біздің зерттеушілеріміз төл
тарихымызды жазуға, жариялауға белсенді бетбұрыстар жасап үлгерді. Мұның
өзі ең жоғарғы мемлекеттік деңгейде қолдау да тапты. Арнайы тарих жылы да
жарияланды.
Солай бола тұрса да кейбір мәселелер жөнінде әлі де нақты шешімдер
жасалып, батыл ойлар айтыла қойған жоқ. Сондай тақырыптардың бірі бітіру
жұмысының негізі болып отырған түркі мемлекеттілігі тақырыбы. Әрине,
түркілерге қатысты ешқандай да зерттеулер жүргізілмеді деу қисынсыз болар.
Олай дейтініміз, соңғы оншақты жылдың аясында біраз істер атқарылды.
Мәселен, туркі заманы ескерткіштерінде археологиялық қазбалар жүргізіліп,
тың ойлар айтылды, түркі жазуына қатысты көптеген ғылыми отырыстар
өткізіліп, зерттеулер жазылды. Бұл орайда атқарылған ең үлкен игілікті
істің бірі еліміздің бас қаласында түркі жазуы ескерткіші тасының әкелінуі.
Мұның бәрі әрине қуантарлық жәйт, әйткенмен де, түркілердің өнері,
мәдениеті, діні, саясаты, тағы басқа жөнінде топтастырылған, ұлттық пиғылда
жазылған зерттеулер әлі де жарық көре қойған жоқ.
Сол себепті аталмыш диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі мынада:
Б.з. 1 мың жылдығында Еуразия даласында этникалық өзгерістер пайда
бола бастады. Барлық жағынан алғанда басымдылық түркі тілдес тайпаларға
көше бастады. Әлеуметтік даму мен саяси территориалды бірігудің қарқынды
жүруі 1 мың мыңжылдықтың екінші жартысында түркі тайпаларының орасан үлкен
аймақта мемлекеттік құрылымдар құруына алып келді. Осы кезеңде тарих
сахнасына Түрік қағанаты, Шығыс және Батыс Турік қағанаттары, Түргеш
қағанаты және қимақ, оғыз, қыпшақ, бірлестіктері шықты. Бұл уақытта ғылыми
тұрғыда түркілер заманы деу орынды. Міне, осы аталған түркілеріміз
мемлекеттілік деңгейге жете алды ма, оларда мемлекеттіліктің қандай
белгілері бар деген сауалдар әлі де ғылыми негізделген жауаптарын күтіп
жатқан тәрізді. әрине оларда мемлекеттілік болды. Бірақ біз оны өзіміге
ғана емес, ең бастысы кеңес дәуірінде жазылған сыңаржақты зерттеулерге және
әлемге делеудеуіміз қажет. Көпшілік мемлекеттілік деген ұғымды территория,
әскери күш, қоғамдық құрылыс жағынан ғана түсіндіруге ұмтылды. Ал ол елдің
мәдениеті, өнері, діні, тағы басқасы мемлекеттен тыс қалуы қажет пе.
Сондықтан да диплом жұмысының өзектілігі біздің жас қазақ еліміздің
мемлекеттілігінің көне замандардан қалыптасқандығын дәлелдеу, түркілердің
өз заманына сай мемлекеттік құрылымын жасай алғандарын айшықтау. Бұл мәселе
бүкіл түркі халықтарын ойландыратын үлкен өзекті екенін айтқымыз келеді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Түркі мемлекеттілігің
қалыптасуы мен дамуының және оның жан-жақты көрінісін зерделеу үшін біз
алдымызға мынадай мақсаттар мен міндеттер қойдық:
• Ежелгі көшпелілер бірлестіктерінің түркі мемлекетінің
қалыптасуына тигізген ықпалын айқындау;
• Түркі мемлекетінің қалыптасуына шолу жасау;
• Түркілердің мәдениетін, өнерін, дінін мемлекеттілік теориямен
сабақтастыру;
• Түркілердегі қала мәдениетінің даму үрдісін көрсету;
• Түркілерге қатысты археологиялық ескерткіштерге шолу жасау;
• Түркі мемлекетінің ішкі құрылымдарын талдау;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Көне түркілердің тарихы көптеген
зерттеушілердің назарынан тыс қалмай зерделеніп келе жатқан тақырып. Түркі
тарихы 19 ғасырдың орта шегінен бастап ірі тарихшылардың еңбектерінде
көрініс таба бастады.
Оның ішінде Н.Я. Бичуриннің ғылыми қызметі ерекше. Б.Я. Бичуриннің
қытай жазба ескерткіштерінің ертедегі Орта Азия халықтары туралы
мәліметтері жинағын бастырып шығаруы синологиядағы аса көрнекті құбылыс
болды (1). Үш томдық еңбекте қытай деректерінің Қазақстанда ертеде және
ортағасырларда мекендеушілердің: хуннулардың (сюннулардың), үйсіндердің,
қаңлылардың, түркі тайпаларының тарихы жөніндегі негізгі ақпарат
жинақталған.
Қытай хроникаларының материалдарына ауқымды тарихи-филологиялық
түсініктемелер берілгген. Қытай деректеріне негізделген нақ сондай ертедегі
зерттеулерді араб деректерін қоса отырып Абель Ремюза, С. Жюльен
жүргізген(2). Оларда түріктердің, эфталиттердің тарихы, Орта Азия мен
Қазақстанда манихей, будда діндерінің тарлыуы қарастырылады.
Орталық және Ішкі Азияның орта ғасырлық тарихын жасауға жол ашатын
қытай деректерін басып шығару өз кезінде одан әрі жалғастырылды. Қытай және
Византия деректерін салыстыру негізінде Э. Шаван 6-8 ғасырлардағы Жетісудың
батыс түріктерінің тарихын зерттеді (3).
Алдыңғы Азия және Византия арасындағы өзара қатынастар мен мәдени
алмасуды жеңілдету ісінде батыс түріктерінің атқарған рөлін аталмыш автор
өз еңбегінде көрсете білді және Сюань Цзянның маршрутын тарихи-географиялық
тұрғыдан түсіндіріп берді. Сымя Цяннің тарихи жазбаларын аударуды жүзеге
асырып, оған ауқымда тарихи түсініктемелер жазды. Біршама уақыт өткен соң
Грот (1921) хуннулар туралы тарауды аудару және олар туралы неғұрлым толық
текстологиялық мәліметтер келтіру үшін Сымя Цяннің шығармасын қайтадан
қолға алады (4).
Жазбаша (көне түрік және қытай) деректеріне жүгіне отырып, А.Н.
Бернштам ежелгі түрік мемлекетінің әлеуметтік құрылымын зерттеп, әскери
демократиялық қоғамның ерте феодалдық қатынастар жүйесіне ұласуын
айқындады. Ол, сондай-ақ, 5-7 ғасырлардағы соғды қоныстанушыларының рөлі
мен маңызын және оның Түрік қағанатымен өзара қатынасын анықтады (5).
Н.Я. Бичуриннің жақсы дәстүрін жалғастыра отырып, Н.В. Кюнер Орталық
Азия халықтары туралы қытайдың құнды хабарларының үлкен топтамасын
жариялады. Түріктер туралы тарихи мәліметтердің қытай тілінде екі томдық
жинағы шығырылды (6).
Ертедегі және алдыңғы орта ғасырлардағы Қазақстан жөніндегі қытай
деректерінің хабарларындағы үйсін, Түрік қағанаты, түргештер, қарлұқтар
жөніндегі Ю.А. Зуев жасаған талдау жемісті болып шықты (7). Қытай
жылнамаларынан аудармалардың жариялануы, әулеттік хроникалық мәліметтерін
ежелгі түрік ескерткіштері мен генеологиялық аңыздардың материалдарымен,
сол себепті антик дәстүрімен салыстыру ертедегі Қазақстанның этникалық
үрдістерінің, саяси оқиғалары мен тарихи географиялық кейбір жақтарын
жаңаша түсінуге мүмкіндік берді.
Көне түрік жазуын зерттеу ісінде С.Е. Маловтың еңбектерінің маңызы
ерекше. Ғалымдардың ежелгі түрік ескерткіштерінің материалдарына
негізделген зерттеулерінің нәтижелері түрік қағанаттарының шеңберіндегі
болған этногенетикалық үрдістердің Орталық Азия мен Сібірдің түркі тілдес
халықтарының қалыптасу тарихына өте елеулі ықпал жасағанын көрсетті (8).
С.Г. Кляшторный монографиясында ежелгі түріктердің руналық текстерінен
алынған материалдар талданып, жүйеге келтірілген, олар басқа деректердің
материалдарымен салғастырылып, қол жеткен нәтижелер Қазақстан мен Орта Азия
тарихына сәйкес тарихнамалық тұрғыдан да, деректану тұрғысынан да
қорытылған. Түріктер тарихын талдап жасаумен бірге, кангюй проблемасы,
Жетісуға соғдылардың қатынасуы соншалықты мұқият зерттелді (9).
Түрік халықтарының тарихы жөніндегі салиқалы зерттеулерді ғылыми
айналымға Л.Н. Гумилев енгізгендігін атап кетпей болмас. Оның еңбектері
ежелгі ғұндар державасы мен түріктердің құрған мемлекеттеріне арналды. Сол
әлеуметтік-саяси қауымдастықтардың пайда болу, және жойылу заңдылықтары
зерттеледі. Автор кең көлемді тарихи проблемаларға (хуннулар мен
түріктердің саяси өміріне, олардың тұрмысына, дініне, мәдениетіне) сондай-
ақ екі дәуір – ертедегі мен орта ғасырлар шебіндегі Ішкі және Орталық Азия
көшпелілерінің географиялық орналасуына зор көңіл бөлген (10).
1985 жылы Алматыда ЮНЕСКО шеңберінде Орта ғасырлардағы Орталық
Азиядағы мәдени-тарихи үрдістер деген халықаралық конференция өткізілді.
Онда ҮІІІ-ХҮІІ ғасырларда Орталық Азияда болып өткен этномәдени үрдістерге,
аймақтың көшпелі және отырықшы халқы өркениетінің әлеуметтік-экономикалық
базасы мен олардың арасындағы өзара қатынастарға, мемлекеттік құрылыс
сипатына, мәдениеттердің өзара байланысы мен өзара ықпалына баса назар
аударылды. Қытай жылнпмпларының материалдарын ғылыми айналымға енгізу,
ертедегі және ортағасырлық Қазақстанның түркі тайпаларының тарихын талдап,
шешу жөнінде қаралар қабылданды (11).
С.Г. Кляшторный мен Т.И. Сұлтановтың жазбаша деректер мен
археологиялық материалдарға сүйеніп жазған Қазақстанның үш мыңжылдық
жылнамасы деген кітабының шығуы Қазақстан тарихнамасында анағұрлым елеулі
құбылыс болды. Ғалымдар Қазақстанның шығыстанушы-тарихшылары мен
археологтарының халықаралық үлкен қоғамдастығы жетістіктерін қорыту еңбегін
өз мойнына алған. Қазақ халқы этногенезінің жалпы үрдісін авторлар 2-3 мың
жыл бойы халықтың екі тобының: үнді-европалық және орталық-азиялық
топтарының өзара әсері мен қосылуы деп көрсетеді (12). Сондай-ақ бүгінгі
таңда қарастырылып отырған тақырыпқа тікелей болмаса да қатысы бар еңбектер
жазған зерттеушілердің есімдерін атап өтпей болмас. Олардың қатарына Н.
Мұхамедханұлы (13), Н Мыңжан (14), З. Қинаятұлы (15), С. Қаржаубайұлы (16)
тәрізді ғалымдарды жатқызамыз.
Деректік негізі. Жібек жолының толысып гүлденуі Қытайда Тан әулеті
билік еткен кезеңге (618-907) тұстас келеді. Орталық Азия халықтары,
олардың тарихы туралы мәліметтердің келесі үлкен кешені сол дәуірге
арналған екі хроникада бар. Таң әулетінің ескі тарихын (Цзю Таншу)
Қытайдың бөлшектену кезеңінде – авторлар тобы, ал Тан әулетінің жаңа
тарихын (Синь Таншу) да Сун дәуірінде Қытайдың аса көрнекті ғалымы әрі
ақыны Суян Су бастаған авторлар ұжымы жазған. Хроникаларда батыс түріктер,
түргештер, олардың этногенезі, Батыс Түрік қағанатының, Түргеш қағанатының
құрылуымен олардың ыдырауы туралы саяси тарихы мен этнологиялық мәліметтер
берілген. Ертедегі дәуір мен б.з. ҮІІІ ғасырына дейінгі Орталық Азия
тайпалары мен олардың мемлекеттік құрылымдары тарихының негізгі арқауын нақ
қытай деректері боийынша біршама толық жасауға болады, бұл әсіресе
үйсіндердің, кангюлердің, ежелгі түріктердің, түргештердің, қарлұқтардың
саяси тарихына байланысты.
Орталық Азияға саяхат жасаушылардың жазбалар жанры Таң әулеті билеген
кезеңде де, ХІІІ ғасырда да ең басты дерек болып қала берді. Синь Таншу
мен Цзю Таншуда Жетісуға Шығыс Түркістан полистері арқылы жүріп өткен
қытай саяхатшыларының мағлұматтарында: Шу, Талас өзендерінің аңғарлары,
Ыстық көл суреттелген. Бұлардың ішінде әсіресе буддаға тәуіп етуші Сюань
Цзан қалдырған жазбалар мейлінше толық болып табылады. Ол жазған шығарма
Ұлы Тан әулеті кезіндегі Батыс өлкесі туралы жазбалар деп аталады және
Сюань Цзянның Орта Азия арқылы Үндістанға саяхатына арналған. Ол Суяб
Невакет, Талас арқылы жүріп өтіп, қаған сарайын, түрік тайпалары мен басқа
да тайпалар кәсібінің әдет-ғұрпын суреттеген.
Ертедегі және орта ғасырдағы қытай деректері, сыңаржақ болғанына
қарамастан, Қазақстанның тарихы мен мәдениетін зерттеуде ерекше құнды.
Біздің заманымыздағы І мыңжылдықта ежелгі түрік және түркі тілдес
тайпалар мекендеген жерлерден шыққан көне түрік жазба ескерткіштерінің құны
баға жеткізсіз. Түрік авторлар жазған бұл жазба деректердің елеулі және
даусыз екі қасиеті бар, олар – автор өзінің көз алдында не болғаны немесе
болғанынан көп уақыт өтпеген оқиғалар жайында, өзі жақсы білетін фактілер
туралы жазған. Сол арқылы ежелгі түрік деректері түрік қоғамындағы
этникалық, әлеуметтік және мәдени үрдістер туралы жат жерлік байқаушылар
жазған мәліметтерге қарағанда неғұрлым дәл түсінік береді.
Ең алдымен түрік хандары Күлтегін мен Білге қаған құрметіне қойылған
ескерткіштер – Кошоцайдам құлпытастарын атап өту керек. Бұл жазбалардың
авторы, басқа да көпшілігінде сияқты, қаған әулетінен шыққан Иоғлығ тегін
болған. Ол түрік тілінде жазған есімі бізге белгілі түңғыш жазушы. Тоныкөк
ескерткіші, Құлшора құрметіне орнатылған ескерткіш, Онгин жазбасы қосылатын
Кошоцайдамның мәнерлі тексті негізінен Шығыс Түрік қағанаты жөнінде
мәліметтер береді.
Сонымен бірге оларда Қазақстан мен Орта Азияның батыс түріктері
тарихының оқиғаларына қатысты естеліктер бар, оларға талдау жасау тарихи
географиялық, тарихи-саяси және этнографиялық проблемалардың тұтас кешенін
зерттеу жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді. Ең құндысы – он оқ халқы,
түргештер, қарлұқтар, оғыздар, кенгестер, Жетісу соғдылары туралы
мәліметтер.
Елтеміш Білге қаған құрметіне жазылған эпитафия болып табылатын
Селенга тасы Орхон ескерткіштеріне жатады. Бұл жазбада түріктермен бірге
ұйғырлардың тайпалық бірлестігіне билік еткен қыпшақтар уақыты жағынан
бірінші рет ауызға алынады.
Елтеміш қағанның түріктермен, түргештермен, қарлұқтармен және
басмылдармен өзара қатынастарының тарихы да баяндалады.
Терхин құлыптасы да Елтеміш қағанға арналған және көп жағынан мазмұны
Шине Усу жазбасынан асып түседі, кейде оған жолма-жол сәйкес келеді.
Ескерткіште Алтай-Тарбағатай қарлұқтарының Жетісуға қоныстану уақытына
қатысты мезгілі көрсетілген маңызды тарихи оқиға айтылады. Ежелгі
түріктердің руникалық ескерткіштерінде кейіннен Қарлұқ және Қарахан
мемлекеттерінде елеулі рөл атқарған яғма тайпасының уақыты жағынан бірінші
рет аталуы да құнды мәліметтердің бірі болып табылады.
Батыс Түрік қағанатының Жетісудан табылған ескерткіштері елеулі мәдени-
тарихи қазына болып табылады, оған қабірлерге қойылған құлыптастарға,
теңгелерге, тұрмыстық заттар мен ағаш таяқшаларға жазылған 12 жазба жатады.
Бұл ескерткіштердің жоғарғы мерзімі едәуір айқын ҮІІІ ғасыр, ал төменгі
хронологиялық шегі, тегінде, ҮІ-ҮІІ ғасырлар шебі болуы ықтимал. Талас
эпитафиялары қара рудан шыққан түргеш қағандары – Сұлық Шабат-шара мен
оның ұлы билік еткен кезеңге саяды.
Деректануда ІХ-ХҮІІ ғасырлардағы араб, парсы және түрік әдебиеті
ерекше орын алады, онда Қазақстанның орта ғасырлардағы тарихы бойынша
маңыздылығы мен сипаты жөнінен едәуір құнды материалдар бар.
Қазақстан тұрғындары туралы ең ертедегі мәліметтер арабтардың
классикалық тарихи шығармаларында кездеседі. Мәселен, әл-Балазур мен ат-
Табаридың туындыларында ҮІІ-ҮІІІ ғасырлардың орта шенінде араб
шапқыншылығына қарсы күресте Орта Азия халықтарына елеулі көмек көрсеткен
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның түркі халықтары туралы маңызды мәліметтер
бар. Ат-Табаридың замандасы, энциклопедиялық білімі бар адам - әл-Жахиз
Түріктердің қасиеттері деген кітабында Қазақстанның көшпелі түрік
тайпаларын тұңғыш рет этнографиялық тұрғыдан суреттеп берді. Ол түріктердің
әскери қасиеттерін, әдет-ғұрпын өте жақсы суреттейді.
Түркі халықтарының көрші елдермен мәдени байланыстары мен мәдени
ықпалдастықтары туралы зерттеулер жүргізуде қазақстандық археологтар Е.И.
Агиев, К.М. Байпақов, К.А. Ақышев және тағы басқалар мәселенің зерттелуі
мен тарихнамалық ойдың жаңа бағыттарын қалыптастыру жолында үлкен еңбек
етті. Археологиялық зерттеулердің жңа бағыттары мен салаларының жандана
түсуі нәтижесінде түркі дәуірінде орын алған мәдени байланыстардың сипаты
мен мазмұны туралы ғылыми пікірлер мен қорытындылар жаңа көзқарастармен
бекітіле түсті. Мәселен археологиялық ескерткіштердің бірі болып табылатын
– сәулет ескерткіштері өз дәуірінің саяси жағдайы, идеологиясы, эстикалық
құндылықтар нормасы туралы түсінігі, ғылыми өндірістік қуатының дамуы,
мемлекеттік мәртебесінің жоғарылауы, халықтардың мәдени байланыстары және
мәдени үлгілердің таралуы т.б. туралы мол мәлімет береді.
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде түркі тайпалары мен халықтарының
мемлекеттік ұжымды қалыптастыру мәселесі алынып отыр.
Зерттеудің теориялық методологиялық негізі. Диплом жұмысын жазу
барысында жан-жақтылық, нақтылық және обьективтілік принциптері басшылыққа
алынды. Сондай-ақ зерттеу жұмысында тарихи зерттеудің жалпы ғылыми әдістері
мен талдау тәсілдері: тарихилық, құрылымдық-функциялық талдау, салыстыра
талдау, жүйелік, т.б. басты назарда ұсталады.
Ғылыми практикалық құндылығы. Жұмыс түркілерде мемлекеттік
құрылымдардың қалыптасу үрдістерін қарастыра отырып, тәуелсіз Қазақстанның
тарихи дәстүрлерін берік ұстанған бейбіт мемлекет ретіндегі рөлін
бағалауға, ұлттық мәдениетіміздің дәстүрлері мен сабақтастығы туралы ғылыми
көзқарастарды нақтылай түсуге, болашақ ұрпақты өз мемлекетіміздің жарқын
тарихи үрдістері арқылы қазақстандық патриотизмге тәрбиелейді.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе және қорытындымен қатар екі
тараудан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Ежелгі көшпелілер мемлекеттері түркі мемлекеттілігінің
бастауы.
Бөрілі байрақ астына біріккен түркілерде мемлекет ұйымы қалыптасуын
зерттеу барысында оларға дейін Еуразия кеңістігінде көршілес елдерді ат
тұяғының дүбірімен дүрліктірген ежелгі көшпелілер тарихына соқпай кету
мүмкін емес. өйткені қазақ халқы зерттеуіміздің нысаны болып отырған көк
түріктердің ұрпағы болып саналса, ал сол түріктеріміздің өзі біздің ежелгі
ата-бабаларымыздың тікелей ұрпағы екені даусыз. Согдықтан да түркі
мемлекеттілігі мәселесін талдамас бұрын алғашқы прототүрік мемлекеттерінің
тарихын індете қарастыруымыз қажет. Осы орайда түркі мемлекеттігінің қайнар
бұлағы саналатын ежелгі тайпалардың әрқайсына жеке тоқталып, олардағы
мемлекеттік институттарды жеке-жеке талқылауды жөн санаймыз.
Б.з.д. ІІІ ғасырдың аяғындаТынық мұхит пен Солтүстік Қытайдан Алтай
мен Жетісуға дейінгі аймақта ғұн (сюнну) тайпалары тарихи аренаға шыққан
еді. Олар үлкен империя құрған тайпалар. Қытай тарихшысы Сымя Цянь бұл
заманды өзара жиі соғысқан патшалықтар заманы деп атайды. Осы заманда
өмір сүрген жүн, дунху, юечжи, усун бірлестіктерінің ішіндегі ең мықтысы да
осы ғұндар болған.
Ғұндарда мемлекет болған. Үлкен аймақты алып жатқагымен, көптеген
княздіктерден тұрғанымен ғұндар мемлекеті бір орталыққа бағынған мемлекет
болды.
Ғұндардың патшпсын қытай деректері шаннуй деп атайды. Шаннуй деген
ұланбайтақтықтың, кеңдіктің бейнесі. Бұл ретте шәннуйді кең аспанға
теңеген жөн, - деп жазады ғұндардың тарихын аударушы ғалым Қ. Салғараұлы
(17, 33-34). Шындығында ғұндар шәннүйді аспанның перзенті, Тәңірдің
перзенті деп атаған. Кейінгі кезде ғалымдар шәннүйді Тәңірқұт деп атап
жүр. Бұл дұрыс днп есептейміз. Сондықтан біз ғұндар патшасының атауы
ретінде шәннүй, тәңірқұт деген сөздерді балама атаулар ретінде
пайдаланамыз.
Ғұндардың билеуші топтары негізінен төрт рудан шықты. Мемлекет басшысы
– тәңірқұт тек ғана Люанды руынан тағайындалған. Тәңірқұттың мынадай құқы
және қызметтері болды: 1) ғұндардың жерінің, территориясының иелігін қорғау
міндеті; 2) соғыс жариялау, бейбітшілік жариялау, соғыс кезінде жалпы
әскери күшке басшылық жасау; 3) мемлекеттің басқа елдермен қарым-қатынасын
анықтау, сыртқы саясатты бағыттау; 4) жоғарғы сот иесі ретінде өз қол
астындағы әрбір адамның өмірі мен өліміне кесім айту (18, 46). Сондықтан
елге көк және жер тәңірі сыйлаған тәңірқұт ерте тұрып ордасынан шығып,
шығып келе жатқан күнге құлшылық етіп, кешке қарай айға сәлем берді. Жаңа
туған айдың бірінші күнін бүкіл халық ерекше құрметтеді (1, 50). Түріктерде
күншығыстың ерекше культы (мінәжәті) болғанын палеоэтнографиялық
материалдар дәлелдейді. Түріктер киіз үйінің есігін шығысқа қаратып тіккен,
аруақтарының басына қойған құлпытас – балбалдарды шығысқа қаратқан,
дүниенің оң-солын жүзін шығысқа қаратып отырып айырған. Түріктер мен
ғұндардың арасын байланыстырып жатқан тасмолалық сақтар өз мұртты
қорғандарын тек шығысқа бағыттаған. Ал айға сәлем беруді көпшілігіміз
мұсылмандықтан келген дәстүр деп есептейміз. Бізде бұл ғұрып көне ғұн-түрік
тегімізден келе жатқан дәстүр екендігін мойындауға тура келді. Біздің
қасиетті ата-аналарымыз: Ай көрдік, аман көрдік, ескі Ай есірке, жаңа ай
жарылқа! - демеуші ме еді.
Ғұн мемлекеті әрі қарай қалыптасу, даму барысында ел билігіне ғұн елі
құрамындағы басқа тайпалар келді. Мөде билік басына келгеннен 200 жылдан
кейін патшалық тайпасы алмасқан және өз атауын өзгерткен. Ғұн жұртының
ішіндегі ендігі жердегі ең атақтысы Дуге (Туглаг) руы болған. Бұл рудың
атауы қазақ халқы ішіндегі дулат тайпасының арғы атауы болуы әбден ықтимал,
өйткені бұл кезде көне үйсіндер тарихи аренада белгілі крнфедерация еді.
Мемлекеттің негізгі тұғырлы, тұтқалы басқару жүйесі осы бес тайпаның
өкілдерінің қолында болды. Тәңірқұттың руы тек ғана басқа құрметті –
ақсүйек төрт тайпамен ғана құдандаластық қатынаста ғана болды. Сонымен,
рулық-тайпалық құрылым ғұн қоғамының басқару, мемлекеттік-әкімшілік
жүйесінің негізі болған екен.
Осы уақытқа дейін біз рулық-тайпалық құрылымы бар қоғамды рулық
қауымның ыдырауы қарсаңында тұрған қоғам деп келдік. Бұл үлкен қателесу,
көшпелілер қоғамының ішкі сырын түсінбеушілік. Көшпелілерде ру-тайпа
мемлекеттіліктің, оның басқару жүйесінің ішкі құрылымын ұзақ уақытқа дейін
анықтап келген ерекше институт. Алысқа бармай-ақ, кешегі ХҮІ-ХҮІІІ
ғасырлардағы қазақ қоғамын алайықшы, ханды, сұлтанды тек төре тұқымынан
сайлау болған жоқпа?
Жалпы дүние жүзіндегі көшпелі өркениеттің ең бір эталонды жұрттарының
бірі, біздің ойымызша, қазақ халқы. Бұны біздің табиғи ортамыз, көне
көшпелілер өркениетінің нағыз апайтөсінде жатқан географиялық орналасуымыз,
тарихи тағдырымыз анықтаған. Бүгінгі ұлт болып қалыптасқан, Еуразияда кең
жерімен де, халқының, мемлекетінің пассионарлық ерекше екпінімен де танылып
отырған қазақ халқының құрамындағы ру, жүз құрылымын, біз, өткеннің
сарқыншағы деп келдік. Бұл дұрыс түсінік емес. Бұл біздің ұлттық
құрылымымыздың өзінше ежелден келе жатқан жүйесі. Бұны кейде мойындағымыз
да келмейді. Ал болмыстың аты болмыс, шындықтың аты шындық, оны мойындауға
тура келеді, онымен санасу да қажет, сондықтан қазақтың басын біріктірген
Ұлы Абылай біздің бұл этникалық қисынымызбен ылғи да санасқан. Патша
тағайындалатын патшалық ру сақ-скифтерде де болған (19, 191-193). Бұл
басқару принципін біз көне түріктерден, Атилла ғұндарының мемлекеттік
жүйесіне де байқаймыз.
Ғұн патшалығы қалыптасып нығаюы барысында мемлекеттік істің ортаңқол
басқару аппаратында ақсүйек тайпалардан шықпаса да, өз ақыл-білімімен,
парасатымен ел басқару ісіне араласқан қатардағы рулар өкілдері де болды.
Олар жазу-сызу, есеп-қисап жұмыстарын жүргізді. Оларды қытай дректері
гудухэу деп атайды (20, 61). Жалпы ғұн мемлекеті рулық-тайпалық негізде
құрылғандығымен, оның аймақтық бөліктерінде тәңірқұттың өз адамдары, өз
ілікшатыстары отырды.
Патша тәңірқұттан төмен тұратын мемлекеттік басқарудың күрделі жүйесі
мынадай болды: сол және оң кіші хандар. Одан соң оң және сол гулилер. Бұлар
азық-түлікке жауап беретін уәзірлер. Бдан кейін оң және сол ұлы
қолбасшылар. Одан төмен оң және сол әскер басылар (дувилер). әрі қарай оң
және сол данхулар – мал жанның есебін жүргізушілер және де сол, оң
гудухыулар – бақылаушылар, тәртіп сақтаушылар. Ғұн елі 24 әкімшіліктерге
бөлінді. Оларды түмен басылары басқарды. Олардың әрқайсысында 10 мың
әскерден болды (20, 61). Ғұндардың әрбір тайпасының өз билеушісі, өз көсемі
болды. Тәңірқұттың жер-жердегі уәзірлері елді солар арқылы басқарған. Бұл
да рулық-тайпалық психология, идеология әбден қанына сіңген жұртты
басқарулың ең ұтымды тәсілі еді.
Мемлекеттің сыртқы қорғанысының тірегі – ол әскер. Ғұн жұртында әрбір
еркек кіндікті адам әскерге ел қорғауға не жаулау сапында тұруға міндетті
болды. Ең жоғарғы әскери басшылар, әрине, тәңірқұттың өз туысынан болды.
Ал, орта және кіші әскер басылары қабілетіне қарай ру-тайпалардан шыққан
батырлардан, ержүрек, қайратты адамдардан сайланды.Әскер бөліктері де
рулардан, тайпалардан жиналған жасақтардан тұрды. Оларға сол елдерден
шыққан батырлар басшы болды. 24 әкімшіліктің басшыларының әрқайсысы өз
иелегінде жұртты мыңбасы, жүзбасы, оң басылар, билер арқылы басқарды.
Жаңа жылдың алғашқы айының басында, яғни Ай жаңа туғанда кіші хандар
мен уәзірлер тәңірқұт ордасы жанындағы ғибадатханаға келіп, кіші жиын
өткізетін. Ал айдың бесінші жаңасында бүкіл елдің басшылары Айдаһар қалаға
барып үлкен құрылтай өткізетін. Күзде мал семіріп, жылқы коң жиналған кезде
Дәйлин тауына барып, бүкілхалықтың жиынын өткізетін. Көк тәңіріне, жерге,
ата-баба рухына арнап құрбандық шалып, тілеу тілеп, мал-жанның есебін
түгендеген (1, 49).
Ғұн мемлекетінің ғұрыптық заңы болған. Мысалы, суық қарумен адамды
жаралағандар өлім жазасына бұйырылған; ұрлық жасаған адамның бүкіл мал-
мүлкін тәркілеген. Жеңіл қылмыс жасағандардың бетін пышақпен тілген, ауыр
қылмыс үшін өлім жазасына бұйырған. Қылмыстардың жазасын белгілеу он күннен
әріге срзылмаған (17, 162).
Қытай деректері бойынша тәңірқұт даулы мәселені шешкенде, үкім
шығарғанда жарлық таратқанда, бәрін ауызша айтады, жазу-сызуы жоқ дейді
(17, 18). Ғұн патшалары ұлы Мөдеден бастап Қытаймен дипломатиялық
қатынастарда өзара хат жазысуды да пайдаланған жөніндегі деректер бар.
Ғұдар мен қытайлардың тілдері әртектес болған. Бүгінге ғұндардың түрік
тектес деген пікір орнығып келеді. Дипломатиялық қатынаста ғұндар мен
қытайлардың арасында аудармашы тілмәш жүрген (1, 118).
Біздіңше ғұндардың өз жазуы болған. Өйткені қытайлармен алғаш ресми
қарым-қатынас жасай бастаған Мөденің өзі Қытай сарайына бірнеше хат
жолдаған. Оның үстіне азық-түлікке жауап беретін уәзірлері, мал-жанның
есебін жүргізуші уәзірлері бар мемлекетте жазу, жазбаша есеп-қисап болмауы
мүмкін емес. 245 және 250 жылдары Фунан патшалығына (көне Комбоджа) барған
қытай елшісі мынаны хабарлайды: олардың өз кітаптары бар, оны олар архивте
сақтайды. Олардың жазуы ғұндар жазуына ұқсайды (20, 79). Үш патшалық
тарихында берілетін бұл дерек бойынша ғұндарда жазу болғандығы анық
айтылады. Еуропаны жаулаған кейінгі Атилла заманындағы ғұндарда жазу
болғандығын ғалымдар жазып жүр (21, 36). Біз мемлекеттілік проблемасына
байланысты осы тақырыпта жазу-сызу мәселесіне жәй тоқталып отырғанымыз жоқ.
Өйткені мемлекетке, европоцентристік көзқарас бойынша, мемлекет болуы үшін
жазу-сызудың болуы қажетті шарттың бірі деп есептеледі.
Ежелгі ғұндарда мүлік, әлеуметтік теңсіздікткердің қалыптасуы,
тайпалардың, тайпалық одақтардың пайда болуы ондаған, жүздеген жылдарға
созылған. Мөде заманындағы ғұн мемлекетінде төрт тайпа ерекше құрметке ие
болған, патшадан кейінгі ел билеушілер тек солардың арасынан сайланатын.
Олар: хунән, шуйбу, чумин және лән тайпалары. Ал елдің ең бас билеушісі –
шәннуй люәнди (сюи лән ти) тайпасынан ғана сайланатын (17, 188). Бұған
қарағанда 24 үлкен тайпалардан тұратын ғұн тайпалық одағының басты
ұйымдастырушысы мемлекетті басқаратын осы бес тайпа, ал солардың ішіндегі
өзегі тәңірқұт шығатын люенди тайпасы болса керек. Біз бұндай пікірге жәй
ой жорамалымен келіп отырғанымыз жоқ. Оған дәл осындай мемлекеттілік құру
қарсаңындағы солтүстік америкалық ирокездер лигасының, дакота одағының,
криктер конфедерациясының зерттелген тарихы салыстырмалы дерек бола алады
(22, 230-231).
Көшпелі қоғамды зерттеушілер көшпелілерде ішкі қанау қатынастары аса
дамығандығын тілге тиек етіп, оларда мемлекеттіліктің болғанына күмән
келтіргісі келеді. Біздіңше бұл зерттеушілер мынаны түсінбейді. Жалпы мал
шаруашылығы өндірісінің өзінің табиғаты бүкіл еңбекке жарамды жұртты
басыбайлы етіп жегуді қажет етпейді. Малшылық өндіріс егіншілер сияқты
көпшілік қауымды қамтитын, қауым мүшелерінің көпшілігін еңбекке
ұйымдастыруды талап ететін, қол еңбекті көп қажет ететін өндіріс емес.
Сондықтан көшпелі малшы жұрттарда егінші-отырықшыларға, шаһарлы
қолөнершілерге қарағанда еңбекті қанау әлде қайда аз, көзге аса ұрымтал
емес. Көшпелілерде ішкі қанауды әлсіз дегенді желеу етіп, мемлекеттілікті
жоққа шығарушылар көшпелі мал шаруашылығының өндірістік ерекшеліктерін
түсінбеуден келіп туындайды.
Түркі мемлекеттігінің қалыптасуына өзінше орын қосқан тайпалардың бірі
сақ бірлестігі. Көптеген орыс ғалымдарының сақтарды үндіевропалық немесе
үнді арилік деп пікір айтуларына қарамастан, біз оларды түркі
мемлекеттігінің құрылуында белгілі бір орны бар тайпалар деп есептейміз.
Ұзақ жылдар бойы Еуразия кеңістігінде билік еткен сақтардың түріктерге
ешқандай қатысы болмауы мүмкін емес. Осы орайда, ендігі жерде сақ
мемлекеттігінің алғышарттарына тоқталып өтейік.
Бүгінгі таңда сақтардың мәдениеті жөнінде археологиялық деректер
біршама бар. Ал енді жазба деректер өте сараң. Әсіресе сақтар тарихының
бастапқы кезеңіне қатысты жазба деректер бізге әлі белгісіз. Парсы,
антикалық деректер б.з.д. ҮІ ғасырдан әрі бармайды. Оның үстіне олар
көбінесе сақтардың оңтүстік топтары жөнінде нақтылау дерек береді. Ал
сақтардың солтүстік бөліктері жөніндегі деректер де ауыз тұшытарлық емес.
Хан кітабындағы деректер сақтардың дәурені өткен, олардың басқа
тайпалардың, оның ішінде үйсін тайпаларының құрамына кіре бастаған кезіне
қатысты деректер береді. Қытайдың Инь династиясының жазбаларында олардың
солтүстік-батыс көршілері цянь деген жылқышы тайпалар жөнінде көп дерек
бар. Қытайдың сол көршілері Чжоу династиясы тұсында жун, ди деп аталды.
Менінше қытайдың Инь, Чжоу династиялық жазбаларында кездесетін олардың
солтүстік-батыс жағында орналасқан жылқы малын көп өсіретін жауынгер халық
осы сақтар және олардың аталары сияқты. Бірақ Орталық Азияның осы кезеңін
зерттеуші ғалымдар бұндай пікір айтпайды.
Біздің сақтардың тарихына қатысты жазба деректерге осынша қысқа шолуды
жасағандағы мақсатымыз мына себептен. Сақтардың материалдық мәдениетіне,
жартылай рухани мәдениетіне қатысты археологиялық деректер қазір біршама
жеткілікті. Көне заман жұрттарының әлеуметтік-қоғамдық құрылысын
зерттегенде, оның идеологиясы, саяси тарихын қарастырғанда жазба деректерге
сүйену өте-мөте қажет. Міне, біз қарастырып отырған сақтардың қоғамдық-
әлеуметтік құрылысы, олардың ел басқару жүйесі, саяси құрылымы жөнінде
жазба деректер жоқтың қасы екенін айтқымыз келіп отыр.
Қазақ жерін көне заманда мекендеген сақтардың саяси-әлеуметтік
құрылысын зерттегенде біз, негізінен археологичлық қазба нәтижелеріне
сүйенеміз. Сонымен қатар сақтарға туыстас скиф тайпаларына қатысты
мәліметтерді, ғұн тайпаларына қатысты жазбаша деректерді де сақтардың
әлеуметтік құрылымын, жіктелісін, саяси басқару жүйесін нақтылау мақсатында
жөнімен пайдалану үлкен қателікке орындырмас деп білеміз.
ХІХ ғасырдың 60-жылдарында В.В. Радлов Алтайда Қатанды және Берел
ақсүйектер обаларын ашқан кезден бастап зерттеушілер қарастырып отырған
мәселемізге мән бере бастады. Алтайда сақ-скифтердің керемет бай,
салтанатты ескерткіштері ашыла бастағаннан соң ғалымдар олардың қоғамдық
құрылысы жөнінде нақты сөз ете бастады.
Алғашқылардың бірі болып бұл мәселе жөнінде М.П. Грязнов пікір
білдірді. Ол бойынша Алтайда кейінгі скиф заманында алғашқы қауымдық
құрылыстың ыдырауы, әлеуметтік теңсіздік, құлдықтың пайда болу процесі
жүрді. М.П. Грязнов сақ заманы обаларын байлығына қарай үш түрге бөлді:
кедей, орташа және үлкен қорымдар (23, 407-411).
Тоң басқан, бай Пазырық обалары зерттелгеннен кейін скиф-сақтардың
әлеуметтік құрылымына С.И. Руденко аса мән беріп қарады. Оның ойы бойынша,
обаларды көлеміне қарай үш топқа бөлуге болады. Біріншісі, қатардағы
көшпелілердікі, екінші түрі – рудың не тайпаның ақсүйектерінікі, үшіншісі –
тайпа көсемдерінің молалары. С.И. Руденконың пікірінше пазырықтарда
құлдық болған тәрізді, бірақ құлдықтың болғандығын көрсететін тура айғақ-
дерек жоқ дейді (24,257).
ХХ ғасырдың 70-80 жылдары бұл мәселеге С.С. Сорокин, А.Д. Грач деген
ғалымдар өз пікірлерін білдірді. Олар скифтердің үш түрлі әлеуметтік топқа
бөлінгендігін, үй ішіндегі құлдықтың болғандығын мойындай отырып, ерте
көшпелілерде қандай да бір мемлекеттік құрылым болған жоқ деп есептеді (25,
172; 46, 52).
К.А. Ақышев Бесшатыр обаларына қатысты: үлкен обалар – тайпаның көсем-
қолбасшылырынікі, орташалары – белгілі аты шыққан жауынгерлерінікі, ал
кішілері – қатардағы жүректі әскерлерінікі - дейді. Сонымен қатар К.
Ақышевтің пікірі бойынша Жетісудың малшы сақтарының арасында ҮІІ-ІҮ
ғасырларда әлеуметтік теңсіздік біршама кең орын алған еді (26, 84-86).
Орталық Қазақстанды сақ дәуірінде мекендеген Тасмола мәдениетін
қалдырушы тайпалардың қоғамдық құрылысын М.Қ. Қадырбаев былай сипаттайды:
оларда жекелеген семьялар және қауымдар арасында мүлік теңсіздігі болған;
малға және жерге жеке меншік қалыптасып келе жатты; тайпалар арасындағы
қақтығыстар жиіледі, әскери жорықтар, жаугершілік тайпалардың тайпалық
одақтарына бірігуіне әкелді; ерте темір дәуірінде Орталық Қазақстанды
мекендеген тайпалар таптық қоғам қарсаңындағы әскери демократиялық
әлеуметтік қоғамда өмір сүрді (11, 430).
Шілікті патша обаларын алғаш зерттеп, Алтын обаның құпиялары
(1956) деген еңбек жазған С.С. Черников сақтардың ірі обаларын олардың
көсемдерінікі дей келіп, көшпелі тайпаларда экономикалық даму мен таптардың
болуы өте баяу жүрді, оларда алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы ұзаққа
созылды, - дейді (27, 66-71).
Жалпы алғашқы сақтардың мемлекеттілігін оның ішінде сақ қоғамының
әлеуметтілігін қарастырғанда біз жазба деректердің мардымсыз болуына
байланысты, негізінен археологиялық деректерге сүйенеміз. Сақтардың патша
обалары мен қатардағы адамдарының қорғандарын салыстырудан-ақ біз олардың
қоғамында әлеуметтік теңсіздік болғандығын анық байқаймыз. Антикалық
деректерде кездесетін сақ патшалары немесе патшайымдары белгілі дәрежеде
билікке ие болған. Олар соғыс немесе бітім мәселесін шешкен, елшілер
аттандырып, одақтар жасаған, әскер басқарған.
Ктесия (б.з.д. Ү – ІІ ғ.ғ.) заманында сақтар елі ахемендіктер
державасының сатраптарының құрамына кірмей, керісінше, парсы патшасының
одақтасы болып есептелген (28, 32). Сақтардағы халық жиналысы деректерде
бірақ рет ұшырасады. Ол сақтардың А. Македонскиймен Танаис өзені бойындағы
шайқастан кейінгі келісім сөзде. Бұл дерек бойынша сақ патшайымы
македондықтарға өз бетімен, халықтың келісімінсіз шабуыл жасаған. Бұған
қарағанда сақ патшасының да билігі кейбір жағдайларда шектеулі болған.
Сонымен, сақтардың, азиялық скифтердің, қоғамдық құрылысын бағалауда
осы уақытқа дейінгі ғалымдардың көпшілігі негізінен бір түрлі көзқарас
ұстайды. Ол азиялық сақ-скифтер өзінің қоғамдық құрылысы жағынан алғашқы
қауымдық құрылыстың ыдырауы, әскери демократияның қалыптасуы жағдайында
өмір сүрді. Мүлік теңсіздігі, әлеуметтік теңсіздіктің болғанын мойындайды,
бірақ толыққанды таптық қоғам қалыптасқан деп айта алмайды. Патша обалары
деген анықтамалардағы патша сөзін әдетте тырнақшаға алады. Ол дегеніңіз,
шын түсінік бойынша, патша деген сөзді сақтарға қатысты мойындамау еді.
Кейбір ғалымдар, сақтар мен азиялық скифтерде кейініректе, дәлірек
айтқанда, б.з.д. І мыңжылдықтың екінші жартысынан бері қарай ғана
мемлекеттік нышандар, саяси басқару жүйелері пайда болды дегенді көлдеең
тартады.
Бұл көзқарастардың бәрі ерте көшпелілердің әлеуметтік-экономикалық,
саяси даму деңгейін әдейі төмендеткен тарихи материализм, марксистік
идеология және кеңес ғылымында 30-50 жылдарда басым болған лениндік-
сталиндік идеологиялардың догмалары болса керек. Оның үстіне көшпелілікті
өз бетінше мәдениет жасай алмайтын жабайы, тек кенеттен шауып алу арқылы
байлыққа ие болатын, мәдениеттің де, өнердің де, саяси биліктің де үлгісін
отырықшылардан алған бір бәдәуи босқын жұрт деп есептеу евроцентристік
көзқараста тәрбиеленген ғалымдардың бәріне тән болады.
Б.з.д. І мыңжылдықтың басы сақ қоғамындағы алғашқы рулық қатынастар
ыдырап, жаңа әлеуметтік құрылымның қалыптасу үрдісінің жедел жүруімен
сипатталды.
Қазақстан жерінде бұл ұзаққа созылған үрдістің басталуы сақ заманының
алдындағы қола дәуіріне ұштасып жатады. Сол кездің өзінде-ақ, алғашқы ірі
қоғамдық еңбек бөлінісінен, мыс пен қола металлургиясының тууы мен дамуынан
кейін алғашында үлкен патриархаттық, ал одан кейін шағын және моногамиялы
отбасылар оқшаулана бастады.
Археологиялық деректер жеке адамдық, ал кейін барып отбасылық
меншіктің шыққанын айқын көрсетеді. Мұндай арнаулы әлеуметтік институт
таңбалардан – б.з.д. ІІ мыңжылдықтың аяғында және І мыңжылдықтың басында
қыш ыдыстар мен кейбір қола заттарға салынған жеке меншік белгілерінен
көрінеді. Алғашқы қауымдық қатынастардың ыдырауы сақ заманында, б.з.д. І
мыңжылдықтың алғашқы жартысында одан әрі жалғаса берді.
Сақ қоғамының экономикасындағы көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығына көшуден, металлургия өндірісінің өсуінен туған прогрестік
өзгерістер қосымша өнімнің шапшаң өсуіне, айырбастың дамуына, жеке
меншіктің қорлануына және қатардағы қауым мүшесін қанау элементтерінің
шығуына әкеп соқты. Өндірістің негізгі құрал-жабдықтары мен еңбек өнімдерін
бөлу жөнінде бір кезде болған алғашқы теңдіктің орнына археологиялық
деректер бойынша айқын аңғарылатын мүлік теңсіздігі келіп шықты. Жерге
қауымдық меншіктің сақталуы тұсында малға отбасылық жеке меншік пайда
болды.
Бір кезде әмбебап әлеуметтік ұя болған, өзіндегі өндірістік қатынастар
қандас-туысқандық байланыстармен сәйкес келіп барынша тығыз астасқан ру
туыстық жағынан емес, аумақтық-өндірістік принцип бойынша құрылған қауымға
біртіндеп орын бере бастады. Тарихи үрдіс алғашында қоғамдық құрылыстың
рулық байланыстарға тікелей тәуелділігінің әлсіреуіне, ал түптеп келгенде
қауымдардың рулық текке қарамастан, экономикалық және аумақтық мүдделер
негізінде құрылуына алып келді. Көршілестік қауым жерді меншіктенуші
болған суармалы егіншілік елдерінің көпшілігінде осындай болды. Мұндай
рулық байланыстар көршілестік қауымдардың өндірістік мүдделерімен
қайшылыққа ертерек түсті. Шаруашылығының негізгі түрі көшпелі және жартылай
көшпелі мал шаруашылығы болған қоғамдарда ескі рулық тәртіптер жаңа
қоғамдық құрылымдарда ұзақ уақыт сақталды, бірақ енді көшпелі қауымның
өндірістік негізі ретінде емес, экономикалық теңсіздік пен қанаудың шын
мәніндегі қатынастарын бүркемелеген рулық байланыстар түрінде сақталды.
Алғашқы рулық қатынастардың ыдырау заманын әскери демократия кезеңі
немесе алғашқы көршілестік қауым кезеңі деп атайды. Соңғы анықтама қазіргі
уақытта барған сайын жиі қолданылады, өйткені ол заманның әлеуметтік-
экономикалық сипатын неғұрлым дәл береді. Бірақ көршілестік қауымның
түрлері бірдей болмады, сондықтан мұндай анықтаманы әмбебап анықтама деп
атауға болмайды. Екі ұғымның да – әскери демократия мен алғашқы көршілестік
қауым ұғымдарының бір-бірін жоққа шығармайтынын атап өткен жөн. Олар тек
алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау заманындағы қоғамдық құрылымның әртүрлі
жақтарына баса назар аударады. Патриархаттың пайда болуы – оның бастапқы
кезеңі, ал соңғы шебі таптық құрылысқа көшу болды.
Сақ заманы қоғамдық құрылысының құрылымын схемалық тұрғыдан былайша
елестетуге болады: шағын туыс отбасылар тобы (патронимия) – көшпелі қауым –
тайпа – тайпалар одағы. Бұл құрылымның патронимия деп аталған төменгі ұясы
өрбіген үлкен патриархаттық-рулық әулеттің үлкейіп, табиғи бөлшектенуі
нәтижесінде құрылды. Ол бөлінген әулет басшысының есімімен аталды. Көшпелі-
жайылымдық қауым патронимиялар жиынтығынан құрылды. Оның негізінде
өндірістік, аумақтық белгі алынды, бірақ көшпелі және жартылай көшпелі
қауымдарға тән белгі рулық институттрдың консерватизмінде және отбасылардың
бірігу принциптеріне олардың ықпалынын күштілігінде болды.
Тайпа қоғамдық құрылыстың маңызды сатысына айналды. Тайпаға тән ең
басты этникалық және саяси сипаттардың қатарында оның өз жерінің, атының
және осы тайпаға тән диалектінің болуы, діні ұғымдарының және діни
ғұрыптарының ортақтығы, ортақ істерді талқылау үшін тайпалық кеңестің,
жоғарғы көсем мен әскери басшының болуы тән болды. Бұл енді әскери-
демократиялық құрылысқа ие болған қоғамдық билік пен басқарудың
ұйымдастырылу түріне айналды. Тайпалық қоғамдар алғашқы қоғамның ыдырау
заманынын әлеуметтік ортақтатығының жаңа және жоғарғы үлгісі болды.
Ертедегі темір дәуіріндегі Қазақстан аумағында оның оңтүстік, шығыс
және орталық аудандарын мекендеген тайпалардың көбі сақ тайпалық одағына,
ал оның батыс және ішінара срлтүстік аудандарын мекендеген тайпалар
савромат тайпалар бірлестігіне кірген. Б.з.д. І мыңжылдықтың орта шеніндегі
тайпалық одақтар мемлекеттіліктің тууының алғашқы сатысы болды. Сайланып
қойылатын көсемдердің қолына азаматтық және олардың басшылығымен әскери
билік шоғырланды, әскери жасақтар құрылды.
Қазақстан аумағындағы тайпаларда таптық қоғам мен мемлекет құрылуының
тарихи үрдісі баяу жүріп, бірнеше жүздеген жылдарға созылды, ал таптардың
құрылу қарқынына тұрақты деуге келмейтін мал шаруашылығы жағдайларында
қосымша өнімнің алғашқы қорлануының ерекшелігі шешуші ықпал жасады деген
пікір бар. Алайда археологиялық материалдар бұл онша дұрыс емес және
проблеманы шешуде Қазақстанның әрбір аймағын саралап қарау қажет деп
топшылауға негіз берді.
Қазақстанның оңтүстігі (Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу) өзінің табиғи-
климаттық жағдайларының ерекшеліктері мен Орталық және Орта Азия
мемлекеттерімен санғасырлық саяси, экономикалық, мәдени байланыстарды
анықтаған географиялық жағдайы арқасында әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан
алғанда өзгеше, үдемелі қарқынмен дамыды және қоғамдық құрылыстың неғұрлым
жоғары сатысында тұрды. Мұны археологиялық, әсіресе Жетісудағы деректер
растайды. Бұл тұрғыдан алғанда Бесшатыр қорымы мәдени және ежелгі сәулет
өнерінің ескерткіші ғана емес, сонымен қатар мүлік теңсіздігінің ескерткіші
ретінде де ғылыми назар аудартады. Жетісу атырабында патша обалары деп
аталатындардың көп болуы бұл жерде мал өсіруші сақтар арасында (б.з.д. ҮІІ-
ІҮ ғасырларда) мүлік теңсіздігінің айқын анықталғанын көрсетеді.
Бұл орайда мұндай ескерткіштер қоғамның әрбір мүшесінің моласының
үстіне тұрғызыла бермейді, олар адамдардың шағын тобының еншісіне айналған
деген қорытындыны дәлелдеуді керек етпейтін негізгі пікір бола алады.
Мыңдаған шағын үйінділермен салыстырғанда үлкен обалар санының аз
болуы қоғамның екі топқа: артықшылығы бар азшылық пен кедей көпшілікке
бөлінгенін даусыз дәлелдейді. Ал әлеуметтік теңсіздік негізі б.з.д. ІІ
мыңжылдықтың екінші жартысының аяғында сонау қола дәуірінде-ақ қаланған
еді. Жерлеу ғұрпының сән-салтанаттылығына қарағанда, қоғамдық аз топтың
негізгі халық бұқарасымен салыстырғанда едәуір артықшылықтары болған. Бұл
артықшылықтар қоғамдағы азшылықтың үстемдігі мен байлығы бола алатын еді.
Ал қоғамның жіктелуі, яғни байлар мен кедейлерге бөлінуі – мүлік жағынан
әлеуметтік теңсіздіктің дәлелі, таптардың құрылуына бастайтын жолдағы
алғашқы қадам.
Б.з.д. Ү-ІҮ ғасырлардың өзінде-ақ жетісулық малшы сақтар (Бесшатыр мен
Есіктегі қабірлер сол кезеңге жатады) қоғамдық прогрестің неғұрлым жоғарғы
сатысында тұрды. Мұнда оған экономикалық алғышарттар болған еді.
Ежелгі Қазақстанның бүкіл аумағындағы сияқты, Жетісуда б.з.д. ҮІІІ-ҮІІ
ғасырларда шаруашылықтың прогресшіл жаңа түрлеріне: темірді игеруге және
көшпелі мал шаруашылығына көшу аяқталды. Бұл экономикалық факторлар қоғам
мен оның мәдениетінің одан әрі жедел дамуына себеп болды.
Шаруашылықтың жаңа түрі көшпелі мал шаруашылығы да материалдық
игіліктер өндіру үшін мол мүмкіндіктер берді. Көшпелі мал шаруашылығы өз
дамуының алғашқы кезеңінде шаруашылықтың прогресшіл түрі болған еді. Малдың
тез көбейетіндігі және біреуден біреудің тартып алуының онша қиынға
түспейтіндегі мал өсіретін кейбір рулардың, отбасылар мен адамдардың
біршама байып, басқаларының кедейленуіне себепші болды. Бұл тұжырымды сақ
тарихының соңғы кезеңіне жататын тарихи фактілер дәлелдеп бере алады.
Б.з.д. ІІІ-ІІ ғасырлардағы сақ-усун этникалық мәдени қауым арасында, ежелгі
әулеттік хроникаларда хабарланғандай, сол кезде-ақ төрт-бес мыңжаған
жылқысы бар шлнжарлар болды. Хроникаларда Цилими атты усун билеушісінің
(гуньмо) ұлан-байтақ жер иеліктер болғаны, мұның өзі мыңдаған малдың бір
қолға жинақталуына алып келгенін айтылады.
Үйсіндердегі жеке меншіктің бұл түрі сонау сақтар заманынан
қалыптасқан деп топшылауға болады, дегенмен, олардағы мүліктік және
әлеуметтік теңсіздік туралы жазбаша деректер көп емес. Сондықтан
археологиялық деректерден алынған социологиялық ақпарат түсіндірушілік
сипатта болып отыр.
Азия скиф-сақтарының жерлеу ғұрпы туралы, ханша Заринаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 3
1 ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТІЛІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ..11
1.1 Ежелгі көшпелілер мемлекеттері түркі мемлекеттілігінің бастауы
(сақтар, ғұндар, үйсіндер )
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Түркілер мемлекеті қалыптасуының сипаты
... ... ... ... ... ... ... 28
2 ЕРТЕ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ТҮРКІЛЕР ҚҰРҒАН
МЕМЛЕКЕТТЕР (ҮІ-ҮІІІ ғғ.)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1 Батыс Түрік, Шығыс Түрік және Түркеш қағанаттарының
қалыптасу мәселелері және мемлекеттік құрылымдары ... ... ...
31
2.2 Ежелгі түрік мемлекеттеріндегі қоғамдық-әкімшілік
құрылым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 35
3 МОҢҒОЛ ДӘУІРІНЕ ДЕЙІНГІ ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТТЕРІ
(ҮІІІ-ХІІ ғғ.)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3.1 Қарлұқ елі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 46
3.2 Оғыз мемлекеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 50
3.3 Қарахан мемлекеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
3.4 Қимақ-қыпшақ мемлекеттік бірлестігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 63
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда көшпелілерде мемлекет болды ма, болса қандай болды,
олардағы мемлекеттіліктің ішкі сипаты қандай еді, қандай қоғамдық-
экономикалық формацияға тиесілі болды деген сұрақтар тарихшылардың,
философтардың, тағы басқа қоғамдық ғылым өкілдерінің әрқилы пікірлерін
тудырып отырған мәселе.
Мемлекеттілік теолриясы оу бастан отырықшы жұрттардың тарихи
тәжрибесіне сүйеніп жасалған. Оның үстіне, біздің қоғамдық ғылымдар
саласында бұл мәселеге марксистік-лениедік көзқарас мүлде догматикалық
түсінік қалыптастырған. Сондықтан да көшпелілерде мемелекет болған жоқ,
болған күннің өзінде, мемлекеттіліктің алғашқы сатысында тұрды,
көшпелілердің аз ғана уақыт өмір сүрген мемлекеттері тек көрші отырықшы
елдерді жаулау арқылы іске асты, көшпелілер өз бетімен мемлекет құруға
қабілетсіз деп келді.
Бүгінде, шүкіршілік, біз адамзат қоғамының жаңа даму сатысы -
өркениетті демократиялық қоғамға ұмтылудамыз. Бұл, планетаның басым
көпшілігі ұстанған, басты мақсатқа бағытталған, үрдісті дамудың шұғылалы
да, сәулетті ұстанымы екені күмәнсіз. Тәуелсіздік алған еліміздің осындай
айқын жолдағы аршынды қадамдары рухани рухтандырып, саяси сергітіп қана
қоймай, өзіміздің өткенімізді танып білуге деген ғаламат құштарлықты,
екпінді, ынтаны жоғары деңгейге көтеріп жіберді. Оң қол, сол қолын танып,
еңсесін көтеріп тәуелсіз ойлай бастаған кез-келген халыққа тән жаңа
қасиеттер мен сипаттар ғой бұл! Сол себепті біздің зерттеушілеріміз төл
тарихымызды жазуға, жариялауға белсенді бетбұрыстар жасап үлгерді. Мұның
өзі ең жоғарғы мемлекеттік деңгейде қолдау да тапты. Арнайы тарих жылы да
жарияланды.
Солай бола тұрса да кейбір мәселелер жөнінде әлі де нақты шешімдер
жасалып, батыл ойлар айтыла қойған жоқ. Сондай тақырыптардың бірі бітіру
жұмысының негізі болып отырған түркі мемлекеттілігі тақырыбы. Әрине,
түркілерге қатысты ешқандай да зерттеулер жүргізілмеді деу қисынсыз болар.
Олай дейтініміз, соңғы оншақты жылдың аясында біраз істер атқарылды.
Мәселен, туркі заманы ескерткіштерінде археологиялық қазбалар жүргізіліп,
тың ойлар айтылды, түркі жазуына қатысты көптеген ғылыми отырыстар
өткізіліп, зерттеулер жазылды. Бұл орайда атқарылған ең үлкен игілікті
істің бірі еліміздің бас қаласында түркі жазуы ескерткіші тасының әкелінуі.
Мұның бәрі әрине қуантарлық жәйт, әйткенмен де, түркілердің өнері,
мәдениеті, діні, саясаты, тағы басқа жөнінде топтастырылған, ұлттық пиғылда
жазылған зерттеулер әлі де жарық көре қойған жоқ.
Сол себепті аталмыш диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі мынада:
Б.з. 1 мың жылдығында Еуразия даласында этникалық өзгерістер пайда
бола бастады. Барлық жағынан алғанда басымдылық түркі тілдес тайпаларға
көше бастады. Әлеуметтік даму мен саяси территориалды бірігудің қарқынды
жүруі 1 мың мыңжылдықтың екінші жартысында түркі тайпаларының орасан үлкен
аймақта мемлекеттік құрылымдар құруына алып келді. Осы кезеңде тарих
сахнасына Түрік қағанаты, Шығыс және Батыс Турік қағанаттары, Түргеш
қағанаты және қимақ, оғыз, қыпшақ, бірлестіктері шықты. Бұл уақытта ғылыми
тұрғыда түркілер заманы деу орынды. Міне, осы аталған түркілеріміз
мемлекеттілік деңгейге жете алды ма, оларда мемлекеттіліктің қандай
белгілері бар деген сауалдар әлі де ғылыми негізделген жауаптарын күтіп
жатқан тәрізді. әрине оларда мемлекеттілік болды. Бірақ біз оны өзіміге
ғана емес, ең бастысы кеңес дәуірінде жазылған сыңаржақты зерттеулерге және
әлемге делеудеуіміз қажет. Көпшілік мемлекеттілік деген ұғымды территория,
әскери күш, қоғамдық құрылыс жағынан ғана түсіндіруге ұмтылды. Ал ол елдің
мәдениеті, өнері, діні, тағы басқасы мемлекеттен тыс қалуы қажет пе.
Сондықтан да диплом жұмысының өзектілігі біздің жас қазақ еліміздің
мемлекеттілігінің көне замандардан қалыптасқандығын дәлелдеу, түркілердің
өз заманына сай мемлекеттік құрылымын жасай алғандарын айшықтау. Бұл мәселе
бүкіл түркі халықтарын ойландыратын үлкен өзекті екенін айтқымыз келеді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Түркі мемлекеттілігің
қалыптасуы мен дамуының және оның жан-жақты көрінісін зерделеу үшін біз
алдымызға мынадай мақсаттар мен міндеттер қойдық:
• Ежелгі көшпелілер бірлестіктерінің түркі мемлекетінің
қалыптасуына тигізген ықпалын айқындау;
• Түркі мемлекетінің қалыптасуына шолу жасау;
• Түркілердің мәдениетін, өнерін, дінін мемлекеттілік теориямен
сабақтастыру;
• Түркілердегі қала мәдениетінің даму үрдісін көрсету;
• Түркілерге қатысты археологиялық ескерткіштерге шолу жасау;
• Түркі мемлекетінің ішкі құрылымдарын талдау;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Көне түркілердің тарихы көптеген
зерттеушілердің назарынан тыс қалмай зерделеніп келе жатқан тақырып. Түркі
тарихы 19 ғасырдың орта шегінен бастап ірі тарихшылардың еңбектерінде
көрініс таба бастады.
Оның ішінде Н.Я. Бичуриннің ғылыми қызметі ерекше. Б.Я. Бичуриннің
қытай жазба ескерткіштерінің ертедегі Орта Азия халықтары туралы
мәліметтері жинағын бастырып шығаруы синологиядағы аса көрнекті құбылыс
болды (1). Үш томдық еңбекте қытай деректерінің Қазақстанда ертеде және
ортағасырларда мекендеушілердің: хуннулардың (сюннулардың), үйсіндердің,
қаңлылардың, түркі тайпаларының тарихы жөніндегі негізгі ақпарат
жинақталған.
Қытай хроникаларының материалдарына ауқымды тарихи-филологиялық
түсініктемелер берілгген. Қытай деректеріне негізделген нақ сондай ертедегі
зерттеулерді араб деректерін қоса отырып Абель Ремюза, С. Жюльен
жүргізген(2). Оларда түріктердің, эфталиттердің тарихы, Орта Азия мен
Қазақстанда манихей, будда діндерінің тарлыуы қарастырылады.
Орталық және Ішкі Азияның орта ғасырлық тарихын жасауға жол ашатын
қытай деректерін басып шығару өз кезінде одан әрі жалғастырылды. Қытай және
Византия деректерін салыстыру негізінде Э. Шаван 6-8 ғасырлардағы Жетісудың
батыс түріктерінің тарихын зерттеді (3).
Алдыңғы Азия және Византия арасындағы өзара қатынастар мен мәдени
алмасуды жеңілдету ісінде батыс түріктерінің атқарған рөлін аталмыш автор
өз еңбегінде көрсете білді және Сюань Цзянның маршрутын тарихи-географиялық
тұрғыдан түсіндіріп берді. Сымя Цяннің тарихи жазбаларын аударуды жүзеге
асырып, оған ауқымда тарихи түсініктемелер жазды. Біршама уақыт өткен соң
Грот (1921) хуннулар туралы тарауды аудару және олар туралы неғұрлым толық
текстологиялық мәліметтер келтіру үшін Сымя Цяннің шығармасын қайтадан
қолға алады (4).
Жазбаша (көне түрік және қытай) деректеріне жүгіне отырып, А.Н.
Бернштам ежелгі түрік мемлекетінің әлеуметтік құрылымын зерттеп, әскери
демократиялық қоғамның ерте феодалдық қатынастар жүйесіне ұласуын
айқындады. Ол, сондай-ақ, 5-7 ғасырлардағы соғды қоныстанушыларының рөлі
мен маңызын және оның Түрік қағанатымен өзара қатынасын анықтады (5).
Н.Я. Бичуриннің жақсы дәстүрін жалғастыра отырып, Н.В. Кюнер Орталық
Азия халықтары туралы қытайдың құнды хабарларының үлкен топтамасын
жариялады. Түріктер туралы тарихи мәліметтердің қытай тілінде екі томдық
жинағы шығырылды (6).
Ертедегі және алдыңғы орта ғасырлардағы Қазақстан жөніндегі қытай
деректерінің хабарларындағы үйсін, Түрік қағанаты, түргештер, қарлұқтар
жөніндегі Ю.А. Зуев жасаған талдау жемісті болып шықты (7). Қытай
жылнамаларынан аудармалардың жариялануы, әулеттік хроникалық мәліметтерін
ежелгі түрік ескерткіштері мен генеологиялық аңыздардың материалдарымен,
сол себепті антик дәстүрімен салыстыру ертедегі Қазақстанның этникалық
үрдістерінің, саяси оқиғалары мен тарихи географиялық кейбір жақтарын
жаңаша түсінуге мүмкіндік берді.
Көне түрік жазуын зерттеу ісінде С.Е. Маловтың еңбектерінің маңызы
ерекше. Ғалымдардың ежелгі түрік ескерткіштерінің материалдарына
негізделген зерттеулерінің нәтижелері түрік қағанаттарының шеңберіндегі
болған этногенетикалық үрдістердің Орталық Азия мен Сібірдің түркі тілдес
халықтарының қалыптасу тарихына өте елеулі ықпал жасағанын көрсетті (8).
С.Г. Кляшторный монографиясында ежелгі түріктердің руналық текстерінен
алынған материалдар талданып, жүйеге келтірілген, олар басқа деректердің
материалдарымен салғастырылып, қол жеткен нәтижелер Қазақстан мен Орта Азия
тарихына сәйкес тарихнамалық тұрғыдан да, деректану тұрғысынан да
қорытылған. Түріктер тарихын талдап жасаумен бірге, кангюй проблемасы,
Жетісуға соғдылардың қатынасуы соншалықты мұқият зерттелді (9).
Түрік халықтарының тарихы жөніндегі салиқалы зерттеулерді ғылыми
айналымға Л.Н. Гумилев енгізгендігін атап кетпей болмас. Оның еңбектері
ежелгі ғұндар державасы мен түріктердің құрған мемлекеттеріне арналды. Сол
әлеуметтік-саяси қауымдастықтардың пайда болу, және жойылу заңдылықтары
зерттеледі. Автор кең көлемді тарихи проблемаларға (хуннулар мен
түріктердің саяси өміріне, олардың тұрмысына, дініне, мәдениетіне) сондай-
ақ екі дәуір – ертедегі мен орта ғасырлар шебіндегі Ішкі және Орталық Азия
көшпелілерінің географиялық орналасуына зор көңіл бөлген (10).
1985 жылы Алматыда ЮНЕСКО шеңберінде Орта ғасырлардағы Орталық
Азиядағы мәдени-тарихи үрдістер деген халықаралық конференция өткізілді.
Онда ҮІІІ-ХҮІІ ғасырларда Орталық Азияда болып өткен этномәдени үрдістерге,
аймақтың көшпелі және отырықшы халқы өркениетінің әлеуметтік-экономикалық
базасы мен олардың арасындағы өзара қатынастарға, мемлекеттік құрылыс
сипатына, мәдениеттердің өзара байланысы мен өзара ықпалына баса назар
аударылды. Қытай жылнпмпларының материалдарын ғылыми айналымға енгізу,
ертедегі және ортағасырлық Қазақстанның түркі тайпаларының тарихын талдап,
шешу жөнінде қаралар қабылданды (11).
С.Г. Кляшторный мен Т.И. Сұлтановтың жазбаша деректер мен
археологиялық материалдарға сүйеніп жазған Қазақстанның үш мыңжылдық
жылнамасы деген кітабының шығуы Қазақстан тарихнамасында анағұрлым елеулі
құбылыс болды. Ғалымдар Қазақстанның шығыстанушы-тарихшылары мен
археологтарының халықаралық үлкен қоғамдастығы жетістіктерін қорыту еңбегін
өз мойнына алған. Қазақ халқы этногенезінің жалпы үрдісін авторлар 2-3 мың
жыл бойы халықтың екі тобының: үнді-европалық және орталық-азиялық
топтарының өзара әсері мен қосылуы деп көрсетеді (12). Сондай-ақ бүгінгі
таңда қарастырылып отырған тақырыпқа тікелей болмаса да қатысы бар еңбектер
жазған зерттеушілердің есімдерін атап өтпей болмас. Олардың қатарына Н.
Мұхамедханұлы (13), Н Мыңжан (14), З. Қинаятұлы (15), С. Қаржаубайұлы (16)
тәрізді ғалымдарды жатқызамыз.
Деректік негізі. Жібек жолының толысып гүлденуі Қытайда Тан әулеті
билік еткен кезеңге (618-907) тұстас келеді. Орталық Азия халықтары,
олардың тарихы туралы мәліметтердің келесі үлкен кешені сол дәуірге
арналған екі хроникада бар. Таң әулетінің ескі тарихын (Цзю Таншу)
Қытайдың бөлшектену кезеңінде – авторлар тобы, ал Тан әулетінің жаңа
тарихын (Синь Таншу) да Сун дәуірінде Қытайдың аса көрнекті ғалымы әрі
ақыны Суян Су бастаған авторлар ұжымы жазған. Хроникаларда батыс түріктер,
түргештер, олардың этногенезі, Батыс Түрік қағанатының, Түргеш қағанатының
құрылуымен олардың ыдырауы туралы саяси тарихы мен этнологиялық мәліметтер
берілген. Ертедегі дәуір мен б.з. ҮІІІ ғасырына дейінгі Орталық Азия
тайпалары мен олардың мемлекеттік құрылымдары тарихының негізгі арқауын нақ
қытай деректері боийынша біршама толық жасауға болады, бұл әсіресе
үйсіндердің, кангюлердің, ежелгі түріктердің, түргештердің, қарлұқтардың
саяси тарихына байланысты.
Орталық Азияға саяхат жасаушылардың жазбалар жанры Таң әулеті билеген
кезеңде де, ХІІІ ғасырда да ең басты дерек болып қала берді. Синь Таншу
мен Цзю Таншуда Жетісуға Шығыс Түркістан полистері арқылы жүріп өткен
қытай саяхатшыларының мағлұматтарында: Шу, Талас өзендерінің аңғарлары,
Ыстық көл суреттелген. Бұлардың ішінде әсіресе буддаға тәуіп етуші Сюань
Цзан қалдырған жазбалар мейлінше толық болып табылады. Ол жазған шығарма
Ұлы Тан әулеті кезіндегі Батыс өлкесі туралы жазбалар деп аталады және
Сюань Цзянның Орта Азия арқылы Үндістанға саяхатына арналған. Ол Суяб
Невакет, Талас арқылы жүріп өтіп, қаған сарайын, түрік тайпалары мен басқа
да тайпалар кәсібінің әдет-ғұрпын суреттеген.
Ертедегі және орта ғасырдағы қытай деректері, сыңаржақ болғанына
қарамастан, Қазақстанның тарихы мен мәдениетін зерттеуде ерекше құнды.
Біздің заманымыздағы І мыңжылдықта ежелгі түрік және түркі тілдес
тайпалар мекендеген жерлерден шыққан көне түрік жазба ескерткіштерінің құны
баға жеткізсіз. Түрік авторлар жазған бұл жазба деректердің елеулі және
даусыз екі қасиеті бар, олар – автор өзінің көз алдында не болғаны немесе
болғанынан көп уақыт өтпеген оқиғалар жайында, өзі жақсы білетін фактілер
туралы жазған. Сол арқылы ежелгі түрік деректері түрік қоғамындағы
этникалық, әлеуметтік және мәдени үрдістер туралы жат жерлік байқаушылар
жазған мәліметтерге қарағанда неғұрлым дәл түсінік береді.
Ең алдымен түрік хандары Күлтегін мен Білге қаған құрметіне қойылған
ескерткіштер – Кошоцайдам құлпытастарын атап өту керек. Бұл жазбалардың
авторы, басқа да көпшілігінде сияқты, қаған әулетінен шыққан Иоғлығ тегін
болған. Ол түрік тілінде жазған есімі бізге белгілі түңғыш жазушы. Тоныкөк
ескерткіші, Құлшора құрметіне орнатылған ескерткіш, Онгин жазбасы қосылатын
Кошоцайдамның мәнерлі тексті негізінен Шығыс Түрік қағанаты жөнінде
мәліметтер береді.
Сонымен бірге оларда Қазақстан мен Орта Азияның батыс түріктері
тарихының оқиғаларына қатысты естеліктер бар, оларға талдау жасау тарихи
географиялық, тарихи-саяси және этнографиялық проблемалардың тұтас кешенін
зерттеу жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді. Ең құндысы – он оқ халқы,
түргештер, қарлұқтар, оғыздар, кенгестер, Жетісу соғдылары туралы
мәліметтер.
Елтеміш Білге қаған құрметіне жазылған эпитафия болып табылатын
Селенга тасы Орхон ескерткіштеріне жатады. Бұл жазбада түріктермен бірге
ұйғырлардың тайпалық бірлестігіне билік еткен қыпшақтар уақыты жағынан
бірінші рет ауызға алынады.
Елтеміш қағанның түріктермен, түргештермен, қарлұқтармен және
басмылдармен өзара қатынастарының тарихы да баяндалады.
Терхин құлыптасы да Елтеміш қағанға арналған және көп жағынан мазмұны
Шине Усу жазбасынан асып түседі, кейде оған жолма-жол сәйкес келеді.
Ескерткіште Алтай-Тарбағатай қарлұқтарының Жетісуға қоныстану уақытына
қатысты мезгілі көрсетілген маңызды тарихи оқиға айтылады. Ежелгі
түріктердің руникалық ескерткіштерінде кейіннен Қарлұқ және Қарахан
мемлекеттерінде елеулі рөл атқарған яғма тайпасының уақыты жағынан бірінші
рет аталуы да құнды мәліметтердің бірі болып табылады.
Батыс Түрік қағанатының Жетісудан табылған ескерткіштері елеулі мәдени-
тарихи қазына болып табылады, оған қабірлерге қойылған құлыптастарға,
теңгелерге, тұрмыстық заттар мен ағаш таяқшаларға жазылған 12 жазба жатады.
Бұл ескерткіштердің жоғарғы мерзімі едәуір айқын ҮІІІ ғасыр, ал төменгі
хронологиялық шегі, тегінде, ҮІ-ҮІІ ғасырлар шебі болуы ықтимал. Талас
эпитафиялары қара рудан шыққан түргеш қағандары – Сұлық Шабат-шара мен
оның ұлы билік еткен кезеңге саяды.
Деректануда ІХ-ХҮІІ ғасырлардағы араб, парсы және түрік әдебиеті
ерекше орын алады, онда Қазақстанның орта ғасырлардағы тарихы бойынша
маңыздылығы мен сипаты жөнінен едәуір құнды материалдар бар.
Қазақстан тұрғындары туралы ең ертедегі мәліметтер арабтардың
классикалық тарихи шығармаларында кездеседі. Мәселен, әл-Балазур мен ат-
Табаридың туындыларында ҮІІ-ҮІІІ ғасырлардың орта шенінде араб
шапқыншылығына қарсы күресте Орта Азия халықтарына елеулі көмек көрсеткен
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның түркі халықтары туралы маңызды мәліметтер
бар. Ат-Табаридың замандасы, энциклопедиялық білімі бар адам - әл-Жахиз
Түріктердің қасиеттері деген кітабында Қазақстанның көшпелі түрік
тайпаларын тұңғыш рет этнографиялық тұрғыдан суреттеп берді. Ол түріктердің
әскери қасиеттерін, әдет-ғұрпын өте жақсы суреттейді.
Түркі халықтарының көрші елдермен мәдени байланыстары мен мәдени
ықпалдастықтары туралы зерттеулер жүргізуде қазақстандық археологтар Е.И.
Агиев, К.М. Байпақов, К.А. Ақышев және тағы басқалар мәселенің зерттелуі
мен тарихнамалық ойдың жаңа бағыттарын қалыптастыру жолында үлкен еңбек
етті. Археологиялық зерттеулердің жңа бағыттары мен салаларының жандана
түсуі нәтижесінде түркі дәуірінде орын алған мәдени байланыстардың сипаты
мен мазмұны туралы ғылыми пікірлер мен қорытындылар жаңа көзқарастармен
бекітіле түсті. Мәселен археологиялық ескерткіштердің бірі болып табылатын
– сәулет ескерткіштері өз дәуірінің саяси жағдайы, идеологиясы, эстикалық
құндылықтар нормасы туралы түсінігі, ғылыми өндірістік қуатының дамуы,
мемлекеттік мәртебесінің жоғарылауы, халықтардың мәдени байланыстары және
мәдени үлгілердің таралуы т.б. туралы мол мәлімет береді.
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде түркі тайпалары мен халықтарының
мемлекеттік ұжымды қалыптастыру мәселесі алынып отыр.
Зерттеудің теориялық методологиялық негізі. Диплом жұмысын жазу
барысында жан-жақтылық, нақтылық және обьективтілік принциптері басшылыққа
алынды. Сондай-ақ зерттеу жұмысында тарихи зерттеудің жалпы ғылыми әдістері
мен талдау тәсілдері: тарихилық, құрылымдық-функциялық талдау, салыстыра
талдау, жүйелік, т.б. басты назарда ұсталады.
Ғылыми практикалық құндылығы. Жұмыс түркілерде мемлекеттік
құрылымдардың қалыптасу үрдістерін қарастыра отырып, тәуелсіз Қазақстанның
тарихи дәстүрлерін берік ұстанған бейбіт мемлекет ретіндегі рөлін
бағалауға, ұлттық мәдениетіміздің дәстүрлері мен сабақтастығы туралы ғылыми
көзқарастарды нақтылай түсуге, болашақ ұрпақты өз мемлекетіміздің жарқын
тарихи үрдістері арқылы қазақстандық патриотизмге тәрбиелейді.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе және қорытындымен қатар екі
тараудан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Ежелгі көшпелілер мемлекеттері түркі мемлекеттілігінің
бастауы.
Бөрілі байрақ астына біріккен түркілерде мемлекет ұйымы қалыптасуын
зерттеу барысында оларға дейін Еуразия кеңістігінде көршілес елдерді ат
тұяғының дүбірімен дүрліктірген ежелгі көшпелілер тарихына соқпай кету
мүмкін емес. өйткені қазақ халқы зерттеуіміздің нысаны болып отырған көк
түріктердің ұрпағы болып саналса, ал сол түріктеріміздің өзі біздің ежелгі
ата-бабаларымыздың тікелей ұрпағы екені даусыз. Согдықтан да түркі
мемлекеттілігі мәселесін талдамас бұрын алғашқы прототүрік мемлекеттерінің
тарихын індете қарастыруымыз қажет. Осы орайда түркі мемлекеттігінің қайнар
бұлағы саналатын ежелгі тайпалардың әрқайсына жеке тоқталып, олардағы
мемлекеттік институттарды жеке-жеке талқылауды жөн санаймыз.
Б.з.д. ІІІ ғасырдың аяғындаТынық мұхит пен Солтүстік Қытайдан Алтай
мен Жетісуға дейінгі аймақта ғұн (сюнну) тайпалары тарихи аренаға шыққан
еді. Олар үлкен империя құрған тайпалар. Қытай тарихшысы Сымя Цянь бұл
заманды өзара жиі соғысқан патшалықтар заманы деп атайды. Осы заманда
өмір сүрген жүн, дунху, юечжи, усун бірлестіктерінің ішіндегі ең мықтысы да
осы ғұндар болған.
Ғұндарда мемлекет болған. Үлкен аймақты алып жатқагымен, көптеген
княздіктерден тұрғанымен ғұндар мемлекеті бір орталыққа бағынған мемлекет
болды.
Ғұндардың патшпсын қытай деректері шаннуй деп атайды. Шаннуй деген
ұланбайтақтықтың, кеңдіктің бейнесі. Бұл ретте шәннуйді кең аспанға
теңеген жөн, - деп жазады ғұндардың тарихын аударушы ғалым Қ. Салғараұлы
(17, 33-34). Шындығында ғұндар шәннүйді аспанның перзенті, Тәңірдің
перзенті деп атаған. Кейінгі кезде ғалымдар шәннүйді Тәңірқұт деп атап
жүр. Бұл дұрыс днп есептейміз. Сондықтан біз ғұндар патшасының атауы
ретінде шәннүй, тәңірқұт деген сөздерді балама атаулар ретінде
пайдаланамыз.
Ғұндардың билеуші топтары негізінен төрт рудан шықты. Мемлекет басшысы
– тәңірқұт тек ғана Люанды руынан тағайындалған. Тәңірқұттың мынадай құқы
және қызметтері болды: 1) ғұндардың жерінің, территориясының иелігін қорғау
міндеті; 2) соғыс жариялау, бейбітшілік жариялау, соғыс кезінде жалпы
әскери күшке басшылық жасау; 3) мемлекеттің басқа елдермен қарым-қатынасын
анықтау, сыртқы саясатты бағыттау; 4) жоғарғы сот иесі ретінде өз қол
астындағы әрбір адамның өмірі мен өліміне кесім айту (18, 46). Сондықтан
елге көк және жер тәңірі сыйлаған тәңірқұт ерте тұрып ордасынан шығып,
шығып келе жатқан күнге құлшылық етіп, кешке қарай айға сәлем берді. Жаңа
туған айдың бірінші күнін бүкіл халық ерекше құрметтеді (1, 50). Түріктерде
күншығыстың ерекше культы (мінәжәті) болғанын палеоэтнографиялық
материалдар дәлелдейді. Түріктер киіз үйінің есігін шығысқа қаратып тіккен,
аруақтарының басына қойған құлпытас – балбалдарды шығысқа қаратқан,
дүниенің оң-солын жүзін шығысқа қаратып отырып айырған. Түріктер мен
ғұндардың арасын байланыстырып жатқан тасмолалық сақтар өз мұртты
қорғандарын тек шығысқа бағыттаған. Ал айға сәлем беруді көпшілігіміз
мұсылмандықтан келген дәстүр деп есептейміз. Бізде бұл ғұрып көне ғұн-түрік
тегімізден келе жатқан дәстүр екендігін мойындауға тура келді. Біздің
қасиетті ата-аналарымыз: Ай көрдік, аман көрдік, ескі Ай есірке, жаңа ай
жарылқа! - демеуші ме еді.
Ғұн мемлекеті әрі қарай қалыптасу, даму барысында ел билігіне ғұн елі
құрамындағы басқа тайпалар келді. Мөде билік басына келгеннен 200 жылдан
кейін патшалық тайпасы алмасқан және өз атауын өзгерткен. Ғұн жұртының
ішіндегі ендігі жердегі ең атақтысы Дуге (Туглаг) руы болған. Бұл рудың
атауы қазақ халқы ішіндегі дулат тайпасының арғы атауы болуы әбден ықтимал,
өйткені бұл кезде көне үйсіндер тарихи аренада белгілі крнфедерация еді.
Мемлекеттің негізгі тұғырлы, тұтқалы басқару жүйесі осы бес тайпаның
өкілдерінің қолында болды. Тәңірқұттың руы тек ғана басқа құрметті –
ақсүйек төрт тайпамен ғана құдандаластық қатынаста ғана болды. Сонымен,
рулық-тайпалық құрылым ғұн қоғамының басқару, мемлекеттік-әкімшілік
жүйесінің негізі болған екен.
Осы уақытқа дейін біз рулық-тайпалық құрылымы бар қоғамды рулық
қауымның ыдырауы қарсаңында тұрған қоғам деп келдік. Бұл үлкен қателесу,
көшпелілер қоғамының ішкі сырын түсінбеушілік. Көшпелілерде ру-тайпа
мемлекеттіліктің, оның басқару жүйесінің ішкі құрылымын ұзақ уақытқа дейін
анықтап келген ерекше институт. Алысқа бармай-ақ, кешегі ХҮІ-ХҮІІІ
ғасырлардағы қазақ қоғамын алайықшы, ханды, сұлтанды тек төре тұқымынан
сайлау болған жоқпа?
Жалпы дүние жүзіндегі көшпелі өркениеттің ең бір эталонды жұрттарының
бірі, біздің ойымызша, қазақ халқы. Бұны біздің табиғи ортамыз, көне
көшпелілер өркениетінің нағыз апайтөсінде жатқан географиялық орналасуымыз,
тарихи тағдырымыз анықтаған. Бүгінгі ұлт болып қалыптасқан, Еуразияда кең
жерімен де, халқының, мемлекетінің пассионарлық ерекше екпінімен де танылып
отырған қазақ халқының құрамындағы ру, жүз құрылымын, біз, өткеннің
сарқыншағы деп келдік. Бұл дұрыс түсінік емес. Бұл біздің ұлттық
құрылымымыздың өзінше ежелден келе жатқан жүйесі. Бұны кейде мойындағымыз
да келмейді. Ал болмыстың аты болмыс, шындықтың аты шындық, оны мойындауға
тура келеді, онымен санасу да қажет, сондықтан қазақтың басын біріктірген
Ұлы Абылай біздің бұл этникалық қисынымызбен ылғи да санасқан. Патша
тағайындалатын патшалық ру сақ-скифтерде де болған (19, 191-193). Бұл
басқару принципін біз көне түріктерден, Атилла ғұндарының мемлекеттік
жүйесіне де байқаймыз.
Ғұн патшалығы қалыптасып нығаюы барысында мемлекеттік істің ортаңқол
басқару аппаратында ақсүйек тайпалардан шықпаса да, өз ақыл-білімімен,
парасатымен ел басқару ісіне араласқан қатардағы рулар өкілдері де болды.
Олар жазу-сызу, есеп-қисап жұмыстарын жүргізді. Оларды қытай дректері
гудухэу деп атайды (20, 61). Жалпы ғұн мемлекеті рулық-тайпалық негізде
құрылғандығымен, оның аймақтық бөліктерінде тәңірқұттың өз адамдары, өз
ілікшатыстары отырды.
Патша тәңірқұттан төмен тұратын мемлекеттік басқарудың күрделі жүйесі
мынадай болды: сол және оң кіші хандар. Одан соң оң және сол гулилер. Бұлар
азық-түлікке жауап беретін уәзірлер. Бдан кейін оң және сол ұлы
қолбасшылар. Одан төмен оң және сол әскер басылар (дувилер). әрі қарай оң
және сол данхулар – мал жанның есебін жүргізушілер және де сол, оң
гудухыулар – бақылаушылар, тәртіп сақтаушылар. Ғұн елі 24 әкімшіліктерге
бөлінді. Оларды түмен басылары басқарды. Олардың әрқайсысында 10 мың
әскерден болды (20, 61). Ғұндардың әрбір тайпасының өз билеушісі, өз көсемі
болды. Тәңірқұттың жер-жердегі уәзірлері елді солар арқылы басқарған. Бұл
да рулық-тайпалық психология, идеология әбден қанына сіңген жұртты
басқарулың ең ұтымды тәсілі еді.
Мемлекеттің сыртқы қорғанысының тірегі – ол әскер. Ғұн жұртында әрбір
еркек кіндікті адам әскерге ел қорғауға не жаулау сапында тұруға міндетті
болды. Ең жоғарғы әскери басшылар, әрине, тәңірқұттың өз туысынан болды.
Ал, орта және кіші әскер басылары қабілетіне қарай ру-тайпалардан шыққан
батырлардан, ержүрек, қайратты адамдардан сайланды.Әскер бөліктері де
рулардан, тайпалардан жиналған жасақтардан тұрды. Оларға сол елдерден
шыққан батырлар басшы болды. 24 әкімшіліктің басшыларының әрқайсысы өз
иелегінде жұртты мыңбасы, жүзбасы, оң басылар, билер арқылы басқарды.
Жаңа жылдың алғашқы айының басында, яғни Ай жаңа туғанда кіші хандар
мен уәзірлер тәңірқұт ордасы жанындағы ғибадатханаға келіп, кіші жиын
өткізетін. Ал айдың бесінші жаңасында бүкіл елдің басшылары Айдаһар қалаға
барып үлкен құрылтай өткізетін. Күзде мал семіріп, жылқы коң жиналған кезде
Дәйлин тауына барып, бүкілхалықтың жиынын өткізетін. Көк тәңіріне, жерге,
ата-баба рухына арнап құрбандық шалып, тілеу тілеп, мал-жанның есебін
түгендеген (1, 49).
Ғұн мемлекетінің ғұрыптық заңы болған. Мысалы, суық қарумен адамды
жаралағандар өлім жазасына бұйырылған; ұрлық жасаған адамның бүкіл мал-
мүлкін тәркілеген. Жеңіл қылмыс жасағандардың бетін пышақпен тілген, ауыр
қылмыс үшін өлім жазасына бұйырған. Қылмыстардың жазасын белгілеу он күннен
әріге срзылмаған (17, 162).
Қытай деректері бойынша тәңірқұт даулы мәселені шешкенде, үкім
шығарғанда жарлық таратқанда, бәрін ауызша айтады, жазу-сызуы жоқ дейді
(17, 18). Ғұн патшалары ұлы Мөдеден бастап Қытаймен дипломатиялық
қатынастарда өзара хат жазысуды да пайдаланған жөніндегі деректер бар.
Ғұдар мен қытайлардың тілдері әртектес болған. Бүгінге ғұндардың түрік
тектес деген пікір орнығып келеді. Дипломатиялық қатынаста ғұндар мен
қытайлардың арасында аудармашы тілмәш жүрген (1, 118).
Біздіңше ғұндардың өз жазуы болған. Өйткені қытайлармен алғаш ресми
қарым-қатынас жасай бастаған Мөденің өзі Қытай сарайына бірнеше хат
жолдаған. Оның үстіне азық-түлікке жауап беретін уәзірлері, мал-жанның
есебін жүргізуші уәзірлері бар мемлекетте жазу, жазбаша есеп-қисап болмауы
мүмкін емес. 245 және 250 жылдары Фунан патшалығына (көне Комбоджа) барған
қытай елшісі мынаны хабарлайды: олардың өз кітаптары бар, оны олар архивте
сақтайды. Олардың жазуы ғұндар жазуына ұқсайды (20, 79). Үш патшалық
тарихында берілетін бұл дерек бойынша ғұндарда жазу болғандығы анық
айтылады. Еуропаны жаулаған кейінгі Атилла заманындағы ғұндарда жазу
болғандығын ғалымдар жазып жүр (21, 36). Біз мемлекеттілік проблемасына
байланысты осы тақырыпта жазу-сызу мәселесіне жәй тоқталып отырғанымыз жоқ.
Өйткені мемлекетке, европоцентристік көзқарас бойынша, мемлекет болуы үшін
жазу-сызудың болуы қажетті шарттың бірі деп есептеледі.
Ежелгі ғұндарда мүлік, әлеуметтік теңсіздікткердің қалыптасуы,
тайпалардың, тайпалық одақтардың пайда болуы ондаған, жүздеген жылдарға
созылған. Мөде заманындағы ғұн мемлекетінде төрт тайпа ерекше құрметке ие
болған, патшадан кейінгі ел билеушілер тек солардың арасынан сайланатын.
Олар: хунән, шуйбу, чумин және лән тайпалары. Ал елдің ең бас билеушісі –
шәннуй люәнди (сюи лән ти) тайпасынан ғана сайланатын (17, 188). Бұған
қарағанда 24 үлкен тайпалардан тұратын ғұн тайпалық одағының басты
ұйымдастырушысы мемлекетті басқаратын осы бес тайпа, ал солардың ішіндегі
өзегі тәңірқұт шығатын люенди тайпасы болса керек. Біз бұндай пікірге жәй
ой жорамалымен келіп отырғанымыз жоқ. Оған дәл осындай мемлекеттілік құру
қарсаңындағы солтүстік америкалық ирокездер лигасының, дакота одағының,
криктер конфедерациясының зерттелген тарихы салыстырмалы дерек бола алады
(22, 230-231).
Көшпелі қоғамды зерттеушілер көшпелілерде ішкі қанау қатынастары аса
дамығандығын тілге тиек етіп, оларда мемлекеттіліктің болғанына күмән
келтіргісі келеді. Біздіңше бұл зерттеушілер мынаны түсінбейді. Жалпы мал
шаруашылығы өндірісінің өзінің табиғаты бүкіл еңбекке жарамды жұртты
басыбайлы етіп жегуді қажет етпейді. Малшылық өндіріс егіншілер сияқты
көпшілік қауымды қамтитын, қауым мүшелерінің көпшілігін еңбекке
ұйымдастыруды талап ететін, қол еңбекті көп қажет ететін өндіріс емес.
Сондықтан көшпелі малшы жұрттарда егінші-отырықшыларға, шаһарлы
қолөнершілерге қарағанда еңбекті қанау әлде қайда аз, көзге аса ұрымтал
емес. Көшпелілерде ішкі қанауды әлсіз дегенді желеу етіп, мемлекеттілікті
жоққа шығарушылар көшпелі мал шаруашылығының өндірістік ерекшеліктерін
түсінбеуден келіп туындайды.
Түркі мемлекеттігінің қалыптасуына өзінше орын қосқан тайпалардың бірі
сақ бірлестігі. Көптеген орыс ғалымдарының сақтарды үндіевропалық немесе
үнді арилік деп пікір айтуларына қарамастан, біз оларды түркі
мемлекеттігінің құрылуында белгілі бір орны бар тайпалар деп есептейміз.
Ұзақ жылдар бойы Еуразия кеңістігінде билік еткен сақтардың түріктерге
ешқандай қатысы болмауы мүмкін емес. Осы орайда, ендігі жерде сақ
мемлекеттігінің алғышарттарына тоқталып өтейік.
Бүгінгі таңда сақтардың мәдениеті жөнінде археологиялық деректер
біршама бар. Ал енді жазба деректер өте сараң. Әсіресе сақтар тарихының
бастапқы кезеңіне қатысты жазба деректер бізге әлі белгісіз. Парсы,
антикалық деректер б.з.д. ҮІ ғасырдан әрі бармайды. Оның үстіне олар
көбінесе сақтардың оңтүстік топтары жөнінде нақтылау дерек береді. Ал
сақтардың солтүстік бөліктері жөніндегі деректер де ауыз тұшытарлық емес.
Хан кітабындағы деректер сақтардың дәурені өткен, олардың басқа
тайпалардың, оның ішінде үйсін тайпаларының құрамына кіре бастаған кезіне
қатысты деректер береді. Қытайдың Инь династиясының жазбаларында олардың
солтүстік-батыс көршілері цянь деген жылқышы тайпалар жөнінде көп дерек
бар. Қытайдың сол көршілері Чжоу династиясы тұсында жун, ди деп аталды.
Менінше қытайдың Инь, Чжоу династиялық жазбаларында кездесетін олардың
солтүстік-батыс жағында орналасқан жылқы малын көп өсіретін жауынгер халық
осы сақтар және олардың аталары сияқты. Бірақ Орталық Азияның осы кезеңін
зерттеуші ғалымдар бұндай пікір айтпайды.
Біздің сақтардың тарихына қатысты жазба деректерге осынша қысқа шолуды
жасағандағы мақсатымыз мына себептен. Сақтардың материалдық мәдениетіне,
жартылай рухани мәдениетіне қатысты археологиялық деректер қазір біршама
жеткілікті. Көне заман жұрттарының әлеуметтік-қоғамдық құрылысын
зерттегенде, оның идеологиясы, саяси тарихын қарастырғанда жазба деректерге
сүйену өте-мөте қажет. Міне, біз қарастырып отырған сақтардың қоғамдық-
әлеуметтік құрылысы, олардың ел басқару жүйесі, саяси құрылымы жөнінде
жазба деректер жоқтың қасы екенін айтқымыз келіп отыр.
Қазақ жерін көне заманда мекендеген сақтардың саяси-әлеуметтік
құрылысын зерттегенде біз, негізінен археологичлық қазба нәтижелеріне
сүйенеміз. Сонымен қатар сақтарға туыстас скиф тайпаларына қатысты
мәліметтерді, ғұн тайпаларына қатысты жазбаша деректерді де сақтардың
әлеуметтік құрылымын, жіктелісін, саяси басқару жүйесін нақтылау мақсатында
жөнімен пайдалану үлкен қателікке орындырмас деп білеміз.
ХІХ ғасырдың 60-жылдарында В.В. Радлов Алтайда Қатанды және Берел
ақсүйектер обаларын ашқан кезден бастап зерттеушілер қарастырып отырған
мәселемізге мән бере бастады. Алтайда сақ-скифтердің керемет бай,
салтанатты ескерткіштері ашыла бастағаннан соң ғалымдар олардың қоғамдық
құрылысы жөнінде нақты сөз ете бастады.
Алғашқылардың бірі болып бұл мәселе жөнінде М.П. Грязнов пікір
білдірді. Ол бойынша Алтайда кейінгі скиф заманында алғашқы қауымдық
құрылыстың ыдырауы, әлеуметтік теңсіздік, құлдықтың пайда болу процесі
жүрді. М.П. Грязнов сақ заманы обаларын байлығына қарай үш түрге бөлді:
кедей, орташа және үлкен қорымдар (23, 407-411).
Тоң басқан, бай Пазырық обалары зерттелгеннен кейін скиф-сақтардың
әлеуметтік құрылымына С.И. Руденко аса мән беріп қарады. Оның ойы бойынша,
обаларды көлеміне қарай үш топқа бөлуге болады. Біріншісі, қатардағы
көшпелілердікі, екінші түрі – рудың не тайпаның ақсүйектерінікі, үшіншісі –
тайпа көсемдерінің молалары. С.И. Руденконың пікірінше пазырықтарда
құлдық болған тәрізді, бірақ құлдықтың болғандығын көрсететін тура айғақ-
дерек жоқ дейді (24,257).
ХХ ғасырдың 70-80 жылдары бұл мәселеге С.С. Сорокин, А.Д. Грач деген
ғалымдар өз пікірлерін білдірді. Олар скифтердің үш түрлі әлеуметтік топқа
бөлінгендігін, үй ішіндегі құлдықтың болғандығын мойындай отырып, ерте
көшпелілерде қандай да бір мемлекеттік құрылым болған жоқ деп есептеді (25,
172; 46, 52).
К.А. Ақышев Бесшатыр обаларына қатысты: үлкен обалар – тайпаның көсем-
қолбасшылырынікі, орташалары – белгілі аты шыққан жауынгерлерінікі, ал
кішілері – қатардағы жүректі әскерлерінікі - дейді. Сонымен қатар К.
Ақышевтің пікірі бойынша Жетісудың малшы сақтарының арасында ҮІІ-ІҮ
ғасырларда әлеуметтік теңсіздік біршама кең орын алған еді (26, 84-86).
Орталық Қазақстанды сақ дәуірінде мекендеген Тасмола мәдениетін
қалдырушы тайпалардың қоғамдық құрылысын М.Қ. Қадырбаев былай сипаттайды:
оларда жекелеген семьялар және қауымдар арасында мүлік теңсіздігі болған;
малға және жерге жеке меншік қалыптасып келе жатты; тайпалар арасындағы
қақтығыстар жиіледі, әскери жорықтар, жаугершілік тайпалардың тайпалық
одақтарына бірігуіне әкелді; ерте темір дәуірінде Орталық Қазақстанды
мекендеген тайпалар таптық қоғам қарсаңындағы әскери демократиялық
әлеуметтік қоғамда өмір сүрді (11, 430).
Шілікті патша обаларын алғаш зерттеп, Алтын обаның құпиялары
(1956) деген еңбек жазған С.С. Черников сақтардың ірі обаларын олардың
көсемдерінікі дей келіп, көшпелі тайпаларда экономикалық даму мен таптардың
болуы өте баяу жүрді, оларда алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы ұзаққа
созылды, - дейді (27, 66-71).
Жалпы алғашқы сақтардың мемлекеттілігін оның ішінде сақ қоғамының
әлеуметтілігін қарастырғанда біз жазба деректердің мардымсыз болуына
байланысты, негізінен археологиялық деректерге сүйенеміз. Сақтардың патша
обалары мен қатардағы адамдарының қорғандарын салыстырудан-ақ біз олардың
қоғамында әлеуметтік теңсіздік болғандығын анық байқаймыз. Антикалық
деректерде кездесетін сақ патшалары немесе патшайымдары белгілі дәрежеде
билікке ие болған. Олар соғыс немесе бітім мәселесін шешкен, елшілер
аттандырып, одақтар жасаған, әскер басқарған.
Ктесия (б.з.д. Ү – ІІ ғ.ғ.) заманында сақтар елі ахемендіктер
державасының сатраптарының құрамына кірмей, керісінше, парсы патшасының
одақтасы болып есептелген (28, 32). Сақтардағы халық жиналысы деректерде
бірақ рет ұшырасады. Ол сақтардың А. Македонскиймен Танаис өзені бойындағы
шайқастан кейінгі келісім сөзде. Бұл дерек бойынша сақ патшайымы
македондықтарға өз бетімен, халықтың келісімінсіз шабуыл жасаған. Бұған
қарағанда сақ патшасының да билігі кейбір жағдайларда шектеулі болған.
Сонымен, сақтардың, азиялық скифтердің, қоғамдық құрылысын бағалауда
осы уақытқа дейінгі ғалымдардың көпшілігі негізінен бір түрлі көзқарас
ұстайды. Ол азиялық сақ-скифтер өзінің қоғамдық құрылысы жағынан алғашқы
қауымдық құрылыстың ыдырауы, әскери демократияның қалыптасуы жағдайында
өмір сүрді. Мүлік теңсіздігі, әлеуметтік теңсіздіктің болғанын мойындайды,
бірақ толыққанды таптық қоғам қалыптасқан деп айта алмайды. Патша обалары
деген анықтамалардағы патша сөзін әдетте тырнақшаға алады. Ол дегеніңіз,
шын түсінік бойынша, патша деген сөзді сақтарға қатысты мойындамау еді.
Кейбір ғалымдар, сақтар мен азиялық скифтерде кейініректе, дәлірек
айтқанда, б.з.д. І мыңжылдықтың екінші жартысынан бері қарай ғана
мемлекеттік нышандар, саяси басқару жүйелері пайда болды дегенді көлдеең
тартады.
Бұл көзқарастардың бәрі ерте көшпелілердің әлеуметтік-экономикалық,
саяси даму деңгейін әдейі төмендеткен тарихи материализм, марксистік
идеология және кеңес ғылымында 30-50 жылдарда басым болған лениндік-
сталиндік идеологиялардың догмалары болса керек. Оның үстіне көшпелілікті
өз бетінше мәдениет жасай алмайтын жабайы, тек кенеттен шауып алу арқылы
байлыққа ие болатын, мәдениеттің де, өнердің де, саяси биліктің де үлгісін
отырықшылардан алған бір бәдәуи босқын жұрт деп есептеу евроцентристік
көзқараста тәрбиеленген ғалымдардың бәріне тән болады.
Б.з.д. І мыңжылдықтың басы сақ қоғамындағы алғашқы рулық қатынастар
ыдырап, жаңа әлеуметтік құрылымның қалыптасу үрдісінің жедел жүруімен
сипатталды.
Қазақстан жерінде бұл ұзаққа созылған үрдістің басталуы сақ заманының
алдындағы қола дәуіріне ұштасып жатады. Сол кездің өзінде-ақ, алғашқы ірі
қоғамдық еңбек бөлінісінен, мыс пен қола металлургиясының тууы мен дамуынан
кейін алғашында үлкен патриархаттық, ал одан кейін шағын және моногамиялы
отбасылар оқшаулана бастады.
Археологиялық деректер жеке адамдық, ал кейін барып отбасылық
меншіктің шыққанын айқын көрсетеді. Мұндай арнаулы әлеуметтік институт
таңбалардан – б.з.д. ІІ мыңжылдықтың аяғында және І мыңжылдықтың басында
қыш ыдыстар мен кейбір қола заттарға салынған жеке меншік белгілерінен
көрінеді. Алғашқы қауымдық қатынастардың ыдырауы сақ заманында, б.з.д. І
мыңжылдықтың алғашқы жартысында одан әрі жалғаса берді.
Сақ қоғамының экономикасындағы көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығына көшуден, металлургия өндірісінің өсуінен туған прогрестік
өзгерістер қосымша өнімнің шапшаң өсуіне, айырбастың дамуына, жеке
меншіктің қорлануына және қатардағы қауым мүшесін қанау элементтерінің
шығуына әкеп соқты. Өндірістің негізгі құрал-жабдықтары мен еңбек өнімдерін
бөлу жөнінде бір кезде болған алғашқы теңдіктің орнына археологиялық
деректер бойынша айқын аңғарылатын мүлік теңсіздігі келіп шықты. Жерге
қауымдық меншіктің сақталуы тұсында малға отбасылық жеке меншік пайда
болды.
Бір кезде әмбебап әлеуметтік ұя болған, өзіндегі өндірістік қатынастар
қандас-туысқандық байланыстармен сәйкес келіп барынша тығыз астасқан ру
туыстық жағынан емес, аумақтық-өндірістік принцип бойынша құрылған қауымға
біртіндеп орын бере бастады. Тарихи үрдіс алғашында қоғамдық құрылыстың
рулық байланыстарға тікелей тәуелділігінің әлсіреуіне, ал түптеп келгенде
қауымдардың рулық текке қарамастан, экономикалық және аумақтық мүдделер
негізінде құрылуына алып келді. Көршілестік қауым жерді меншіктенуші
болған суармалы егіншілік елдерінің көпшілігінде осындай болды. Мұндай
рулық байланыстар көршілестік қауымдардың өндірістік мүдделерімен
қайшылыққа ертерек түсті. Шаруашылығының негізгі түрі көшпелі және жартылай
көшпелі мал шаруашылығы болған қоғамдарда ескі рулық тәртіптер жаңа
қоғамдық құрылымдарда ұзақ уақыт сақталды, бірақ енді көшпелі қауымның
өндірістік негізі ретінде емес, экономикалық теңсіздік пен қанаудың шын
мәніндегі қатынастарын бүркемелеген рулық байланыстар түрінде сақталды.
Алғашқы рулық қатынастардың ыдырау заманын әскери демократия кезеңі
немесе алғашқы көршілестік қауым кезеңі деп атайды. Соңғы анықтама қазіргі
уақытта барған сайын жиі қолданылады, өйткені ол заманның әлеуметтік-
экономикалық сипатын неғұрлым дәл береді. Бірақ көршілестік қауымның
түрлері бірдей болмады, сондықтан мұндай анықтаманы әмбебап анықтама деп
атауға болмайды. Екі ұғымның да – әскери демократия мен алғашқы көршілестік
қауым ұғымдарының бір-бірін жоққа шығармайтынын атап өткен жөн. Олар тек
алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау заманындағы қоғамдық құрылымның әртүрлі
жақтарына баса назар аударады. Патриархаттың пайда болуы – оның бастапқы
кезеңі, ал соңғы шебі таптық құрылысқа көшу болды.
Сақ заманы қоғамдық құрылысының құрылымын схемалық тұрғыдан былайша
елестетуге болады: шағын туыс отбасылар тобы (патронимия) – көшпелі қауым –
тайпа – тайпалар одағы. Бұл құрылымның патронимия деп аталған төменгі ұясы
өрбіген үлкен патриархаттық-рулық әулеттің үлкейіп, табиғи бөлшектенуі
нәтижесінде құрылды. Ол бөлінген әулет басшысының есімімен аталды. Көшпелі-
жайылымдық қауым патронимиялар жиынтығынан құрылды. Оның негізінде
өндірістік, аумақтық белгі алынды, бірақ көшпелі және жартылай көшпелі
қауымдарға тән белгі рулық институттрдың консерватизмінде және отбасылардың
бірігу принциптеріне олардың ықпалынын күштілігінде болды.
Тайпа қоғамдық құрылыстың маңызды сатысына айналды. Тайпаға тән ең
басты этникалық және саяси сипаттардың қатарында оның өз жерінің, атының
және осы тайпаға тән диалектінің болуы, діні ұғымдарының және діни
ғұрыптарының ортақтығы, ортақ істерді талқылау үшін тайпалық кеңестің,
жоғарғы көсем мен әскери басшының болуы тән болды. Бұл енді әскери-
демократиялық құрылысқа ие болған қоғамдық билік пен басқарудың
ұйымдастырылу түріне айналды. Тайпалық қоғамдар алғашқы қоғамның ыдырау
заманынын әлеуметтік ортақтатығының жаңа және жоғарғы үлгісі болды.
Ертедегі темір дәуіріндегі Қазақстан аумағында оның оңтүстік, шығыс
және орталық аудандарын мекендеген тайпалардың көбі сақ тайпалық одағына,
ал оның батыс және ішінара срлтүстік аудандарын мекендеген тайпалар
савромат тайпалар бірлестігіне кірген. Б.з.д. І мыңжылдықтың орта шеніндегі
тайпалық одақтар мемлекеттіліктің тууының алғашқы сатысы болды. Сайланып
қойылатын көсемдердің қолына азаматтық және олардың басшылығымен әскери
билік шоғырланды, әскери жасақтар құрылды.
Қазақстан аумағындағы тайпаларда таптық қоғам мен мемлекет құрылуының
тарихи үрдісі баяу жүріп, бірнеше жүздеген жылдарға созылды, ал таптардың
құрылу қарқынына тұрақты деуге келмейтін мал шаруашылығы жағдайларында
қосымша өнімнің алғашқы қорлануының ерекшелігі шешуші ықпал жасады деген
пікір бар. Алайда археологиялық материалдар бұл онша дұрыс емес және
проблеманы шешуде Қазақстанның әрбір аймағын саралап қарау қажет деп
топшылауға негіз берді.
Қазақстанның оңтүстігі (Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу) өзінің табиғи-
климаттық жағдайларының ерекшеліктері мен Орталық және Орта Азия
мемлекеттерімен санғасырлық саяси, экономикалық, мәдени байланыстарды
анықтаған географиялық жағдайы арқасында әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан
алғанда өзгеше, үдемелі қарқынмен дамыды және қоғамдық құрылыстың неғұрлым
жоғары сатысында тұрды. Мұны археологиялық, әсіресе Жетісудағы деректер
растайды. Бұл тұрғыдан алғанда Бесшатыр қорымы мәдени және ежелгі сәулет
өнерінің ескерткіші ғана емес, сонымен қатар мүлік теңсіздігінің ескерткіші
ретінде де ғылыми назар аудартады. Жетісу атырабында патша обалары деп
аталатындардың көп болуы бұл жерде мал өсіруші сақтар арасында (б.з.д. ҮІІ-
ІҮ ғасырларда) мүлік теңсіздігінің айқын анықталғанын көрсетеді.
Бұл орайда мұндай ескерткіштер қоғамның әрбір мүшесінің моласының
үстіне тұрғызыла бермейді, олар адамдардың шағын тобының еншісіне айналған
деген қорытындыны дәлелдеуді керек етпейтін негізгі пікір бола алады.
Мыңдаған шағын үйінділермен салыстырғанда үлкен обалар санының аз
болуы қоғамның екі топқа: артықшылығы бар азшылық пен кедей көпшілікке
бөлінгенін даусыз дәлелдейді. Ал әлеуметтік теңсіздік негізі б.з.д. ІІ
мыңжылдықтың екінші жартысының аяғында сонау қола дәуірінде-ақ қаланған
еді. Жерлеу ғұрпының сән-салтанаттылығына қарағанда, қоғамдық аз топтың
негізгі халық бұқарасымен салыстырғанда едәуір артықшылықтары болған. Бұл
артықшылықтар қоғамдағы азшылықтың үстемдігі мен байлығы бола алатын еді.
Ал қоғамның жіктелуі, яғни байлар мен кедейлерге бөлінуі – мүлік жағынан
әлеуметтік теңсіздіктің дәлелі, таптардың құрылуына бастайтын жолдағы
алғашқы қадам.
Б.з.д. Ү-ІҮ ғасырлардың өзінде-ақ жетісулық малшы сақтар (Бесшатыр мен
Есіктегі қабірлер сол кезеңге жатады) қоғамдық прогрестің неғұрлым жоғарғы
сатысында тұрды. Мұнда оған экономикалық алғышарттар болған еді.
Ежелгі Қазақстанның бүкіл аумағындағы сияқты, Жетісуда б.з.д. ҮІІІ-ҮІІ
ғасырларда шаруашылықтың прогресшіл жаңа түрлеріне: темірді игеруге және
көшпелі мал шаруашылығына көшу аяқталды. Бұл экономикалық факторлар қоғам
мен оның мәдениетінің одан әрі жедел дамуына себеп болды.
Шаруашылықтың жаңа түрі көшпелі мал шаруашылығы да материалдық
игіліктер өндіру үшін мол мүмкіндіктер берді. Көшпелі мал шаруашылығы өз
дамуының алғашқы кезеңінде шаруашылықтың прогресшіл түрі болған еді. Малдың
тез көбейетіндігі және біреуден біреудің тартып алуының онша қиынға
түспейтіндегі мал өсіретін кейбір рулардың, отбасылар мен адамдардың
біршама байып, басқаларының кедейленуіне себепші болды. Бұл тұжырымды сақ
тарихының соңғы кезеңіне жататын тарихи фактілер дәлелдеп бере алады.
Б.з.д. ІІІ-ІІ ғасырлардағы сақ-усун этникалық мәдени қауым арасында, ежелгі
әулеттік хроникаларда хабарланғандай, сол кезде-ақ төрт-бес мыңжаған
жылқысы бар шлнжарлар болды. Хроникаларда Цилими атты усун билеушісінің
(гуньмо) ұлан-байтақ жер иеліктер болғаны, мұның өзі мыңдаған малдың бір
қолға жинақталуына алып келгенін айтылады.
Үйсіндердегі жеке меншіктің бұл түрі сонау сақтар заманынан
қалыптасқан деп топшылауға болады, дегенмен, олардағы мүліктік және
әлеуметтік теңсіздік туралы жазбаша деректер көп емес. Сондықтан
археологиялық деректерден алынған социологиялық ақпарат түсіндірушілік
сипатта болып отыр.
Азия скиф-сақтарының жерлеу ғұрпы туралы, ханша Заринаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz