Графикалық лингвистиканың негізгі ұғымдары

Жоспар

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1 ГРАФИКАЛЫҚ ЛИНГВИСТИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ТАРАУЛАРЫ
1. Графемика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2. Палеография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
3. Графика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
4. Орфография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17

2 ГРАФИКАЛЫҚ ЛИНГВИСТИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ
2.1. Графикалық лингвистика ғылымы, оның зерттеу нысаны ... ... ... . 21
2.2. Графикалық лингвистикадағы негізгі ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... . 24

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:

РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Графикалық лингвистиканың негізгі ұғымдары мен
тараулары.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысының құрылымы зерттеліп отырған
тақырыптың мазмұнына сай Кіріспеден, екі тараудан, тараушалардан, Қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 52 бет.
Жұмыста пайдаланылған әдебиеттер саны – 28.
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: графикалық лингвистика,
графика, жазу, әліпби, орфография, т.б.
Зерттеу нысаны: Графикалық лингвистиканың негізгі ұғымдары мен
тараулары.
Жұмыстың өзектілігі: Жазу туралы ғылым саласы – графикалық лингвистика
– жаңадан дамып келе жатқан ғылым. Оның терминдері мен ұғымдары, ішінара
салалануы мен басқа ғылыми салалармен шектестігі туралы ғылыми-теориялық
зерттеулер әлі де аз. Графикалық лингвистика терминінің өзі ХХ ғасырдың
соңғы ширегінде ғана қолданысқа енді. Оның негізгі тараулары мен ұғымдары
жіктеу әлі тіл білімі ғылымында бір ізге түскен жоқ. Жазу туралы ғылымды
кеңінен терең зерттеу ұлт, халық, мемлекет мәдениетін зерттеумен ұштасады.
Ғылымның бұл саласын атауда грамматология, эпиграфиялық лингвистика,
графология, графика терминдері қатар балама қолданылып келді. Бұл
аталған мәселелер әлі де теориялық зерттеулер қажеттілігін көрсетеді. Бұл
диплом жұмысы тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты: Графикалық лингвистиканың негізгі тараулар мен
ұғымдарға бөліну ерекшелігін қарастыру.
Жұмыстың мақсатына орай төмендегі міндеттер қамтылды:
- Графикалық лингвистика ғылымы, оның зерттеу нысандарын қарастыру;
- Графикалық лингвистика ғылымы тарихына шолу жасау;
- Графикалық лингвистикадағы негізгі ұғымдарын топтастыру;
- Графикалық лингвистиканың негізгі тарауларын қарастыру.
Жұмыстың зерттеу әдісі: түсіндірмелі әдіс, семантикалық әдіс, кешенді
лингвистикалық талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың мазмұны: Жұмыстың мазмұны екі тарауды құрайды.
Алғашқы тарауында графикалық лингвистиканың негізгі тараулары
қарастырылды. Қорыта айтқанда, графикалық лингвистика ғылымының негізгі
нысаны, териялық негізі, негізгі тараулары қарастырылды.
Жұмыстың екінші тарауында графикалық лингвистика ғылымы оның тарихы
мен негізгі ұғымдары қарастырылды. Отандық және шетелдік ғалымдардың
графикалық лингвистика ғылымы туралы ойларына шолу жасай отырып, негізгі
ұғымдарына талдау жасалды.
Жұмыстың нәтижелері:
Тақырыпқа сай ғылыми-теориялық негіздемелерге сүйене отырып:
- Графикалық лингвистика туралы тіл білімі ғылымындағы теориялық
тұжырымдар сарапталды;
- Графикалық лингвистика ғылымының туу, даму тарихы қарастырылды;
- Графикалық лингвистикадағы негізгі ұғымдарға сипаттама берілді;
- Графикалық лингвистиканың ішінара жіктелуі, оның негізгі тараулары
қарастырылды

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1 Графикалық лингвистиканың негізгі тараулары

1. Графемика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.
Палеография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 10
3.
Графика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 12
4.
Орфография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. 17

2 Графикалық лингвистиканың негізгі ұғымдары

2.1. Графикалық лингвистика ғылымы, оның зерттеу нысаны ... ... ... .
21
2.2. Графикалық лингвистикадағы негізгі
ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... . 24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. 41

Пайдаланылған Әдебиеттер тізімІ ... ... ... ... ... ... ... . ... .. 50
КІРІСПЕ

Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда Жалпы тіл білімі ғылымында
жазу мен тіл аса маңызды теориялық проблемалардың санатында. Жалпы жазу
туралы ғылым саласы – графикалық лингвистика – жаңадан дамып келе жатқан
ғылым. Оның терминдері мен ұғымдары, ішінара салалануы мен басқа ғылыми
салалармен шектестігі ғылыми-теориялық зерттеуді қажет етеді. Жазу
коммуникациялық, танымдық қызметтерді атқаратындықтан ол қоғам, ондағы
әлеуметтік, саяси жағдайлармен, халық тарихы және мәдениетімен тығыз
байланысты болады. Ғылыми-техникалық жаңалықтар да одан сырт қалмайды.
Тіл мен ойдың, сезімнің бейнесін жасайтын жазудың тарихы тым тереңде.
Әрі мұның практикалық мәні де жоқ емес. Бір ғана мысал, ХХ ғасырдың
ішінде қазақ жазуы араб жазуы, араб жазуының негізінде жасалған төте жазу,
латын жазуы, кириллицаға - бірнеше жазу түрлеріне алмастырылды. Әрине,
мұның тарихи, мәдени әрі саяси себептері де жоқ емес.
Қазір де, әсіресе, қазақ тілі білімі үшін қазіргі жазу мәселесі, латын
немесе кириллица, араб болмаса бұрынғы ескі түркілік сына жазулардың
қайсысын қолдану оңтайлылырақ деген мәселені талқылап жатқан тұста
графикалық лингвистиканы зерттеу, оның негізгі ұғымдары мен тарауларын
нақтырақ қарастыру бұл бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Жұмыстың нысаны мен пәні. Біз осы дипломдық жұмыста бұрын-соңды
зерделеніп, зерттеліп келе жатқан тіл біліміндегі графикалық
лингвистиканың басты теориялық негіздерін сөз етеміз. Жалпы графика деген
сөздің өзі барлық сызықтық, жазба таңбалар, жазу өнері ретінде
қарастырылады. Графикалық лингвистика тілдік жазбаларды сан қырынан алып,
лингвистика тұрғысынан зерделейтін ғылым.
Графикалық лингвистика тарихи тұрғыдан алып қарастырғанда, жас ғылым
саласы. Оның өз алдына дербес ғылым саласы ретінде қарастырыла бастауы
өткен ғасырдың 50 жылдарынан бастау алады. Бұл ғылым саласын атауда
ғалымдар әртүрлі терминдерді қолданылып келді. Оның зерттеу бағыттарын да
әрқайсысы өзінше сараптады.
Жазу туралы ғылым саласын атауда лингвистикада бірнеше терминдер
қолданылып келеді, олар: “грамматология”, “графикалық лингвистика”,
“графистика”, “эпиграфикалық лингвистика”. Т.Амированың орыс тіліндегі
“Функциональная взаймосвязь письменного и звукового языка” еңбегінде осы
мәселеге теориялық-ғылыми тұрғыда кешенді зерттеу жасалынған. Біз диплом
жұмысы барысында осы еңбекті теориялық негіз ретінде алдық.
К.Аханов: Тіл өзінің қатынас құралы болу қызметін ауызша түрде де,
жазбаша түрде де атқара алады. Дыбыстық тіл жазу арқылы таңбаланады. Соның
нәтижесінде оның қатынас құралы ретінде қолданылу шеңбері кеңейеді. Жазу
(жазба тіл)- адамдардың кеңістік пен уақытқа тәуелді болмай, өмірдің барлық
саласында кең түрде қарым-қатынас жасауына мүмкіндік беретін құрал. Ал
ауызекі тіл жайында мұны айта алмаймыз. Ауызекі тілмен сөйлесіп, қарым-
қатынас жасаудың мүмкіндігі (телефонды есептемегенде) сөйлеуші мен
тыңдаушының арасындағы кеңістікке байланысты болады да, оның шеңберінен
шығып кете алмайды.
Ол кеңістіктің шеңбері құлаққа естілудің мүмкіндігімен ғана өлшенеді
де, адамдар ауызекі тіл арқылы жүзбе-жүз кездескенде ғана, бір-бірімен
сөйлесіп пікір алыса алады Алайда мұндай салыстыру ауызекі тілдің қызметі
мен құндылығын ешбір төмендете алмаса керек. Ауызша тіл күнделікті өмірде
ауызба-ауыз сөйлесіп, қарым-қатынас жасауда, тікелей өзара пікір алысуда
айрықша қызмет атқарады.
Жазба тілдің ауызекі тілден кейін пайда болғаны, оның жазудың шығып
жасалуымен байланысты екендігі белгілі. Жазудың шығып жасалуының, соған сай
жазба тілдің жасалуының күллі мәдениет атаулының тарихында орасан зор
маңызы болды және болып отыр. Жазусыз мәдениет атаулыны көзге елестетудің
өзі мүмкін емес.
Көрнекті жазушы Леонид Леонов жазудың маңызы туралы былай дейді:
Адамдардың тегін қорлық жағдайдан бөліп алып шыққан, өткен замандарда
ашылған ұлы жаңалықтардың ішінде жазу өте-мөте үлкен рөл атқарды.
Алфавиттің туған күнін адамның өзін-өзі біліп ұғынуындағы дәуір деп
есептеуге болады, осыдан кітап басу станогының пайда болуына тура жол
ашылды. Адам өзінің қазіргі биігіне нақ кітап арқылы баспалдақпен
көтерілгендей көтерілді
Адам білімді, негізінен, жазба тіл арқылы, жазылғанды оқу арқылы алады.
Адамзаттың сонау көне дәуірінен бастап, біздің заманымызға дейінгі талай
ғасырлар бойына ғылым мен техника, әдебиет пен өнер саласында жасаған күллі
мәдени байлығын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген де – жазба тіл. Көптеген заман
бойында жасалған және біздің заманымызда жасалып отырған мол рухани
мәдениетті біздің кейінгі ұрпақтарға жеткізетін де – осы жазба тіл.
Жазудың тарихы өте ерте замандардан басталады. Көне жазуды да, қазіргі
жазуды да зерттеп білудің әрі теориялық, әрі практикалық үлкен мәні бар.
Көне жазу нұсқаларын талдап оқи білу ерте заманда өмір сүріп, қазірде
өлі тілдерге айналған тілдермен танысуға немесе қазіргі тілдердің ертедегі
қалпымен танысуға және оны білуге мүмкіндік береді. Мұның тіл тарихын
зерттеуде орасан зор маңызы бар. Жазудың тарихын зерттеп білу тіл білімі
үшін ғана емес, сонымен бірге тарихы ғылымы үшін де, археология мен
этнография үшін де айрықша маңызды.
Халықтардың қазіргі жазуларын олардың дыбыстық тіліне қарым-қатысы
жағынан қарастырып зерттей білу сол тілдердің жазуларының ғылыми тұрғыдан
дәлелді ережелерін жасау үшін де өте-мөте қажет деп тұжырымдайды 5, 497.
Көрнекті лингвист-ғалымның атап көрсеткеніндей графикалық лингвистика
ғылымы қоғамның ілгері дамуына қосатын үлесі көп ғылым саласы.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысындағы графикалық
лингвистикадағы негізі ұғымдарға, жазу, жазба, жазу мәтіні, жазу тілі,
алфавит - әліпби, әріп, графика, палеография, орфография, графемика,
пунктуация, таңба, т.б, тоқталып, олардың пайда болу тарихы, мағына-мәнін
сөз етеміз.
Жұмыстың бірінші бөлімінде графикалық лингвистика ғылымының пайда
болуы тарихын зерделеп, жазу түрлеріне тоқталсақ, екінші бөлімде
графикалық лингвистикадағы негізгі ұғымдар мен тарауларға арнайы
тоқталамыз. Графемика, графика, орфография, палеография графикалық
лингвистиканың өзара қатысты әрі бір-бірімен зерттеу нысандары сипаты
жағынан ажыратылатын сала ретіндегі ерекшеліктеріне тоқталамыз.
Жұмыста қолданылған әдістері мен тәсілдері. Бітіру жұмысының тақырыбы
ретінде графикалық лингвистиканың негізгі тараулары мен ұғымдары
алынды.
Диплом жұмысының басты нысаны ретінде тақырыпқа сай графикалық
лингвистика ұғымдары мен тарауларын сараптап-саралау жұмысы алға шығады.
Графикалық лингвистика тікелей жазу тіліне қатысты болғандықтан да,
оны зерттеуде кешенді лингвистикалық тәсіл, тарихи-салыстырмалы әдіс,
салыстырмалы-типологиялық, т.б. қолданылады.
Салыстырмалы-тарихи тұрғыдан алып қарағанда, графикалық лингвистика
тіл білімінде соңғы уақыттарда ғана дербес ғылыми нысан ретінде
қарастырыла бастаған.
Жұмыстың материалдары мен дереккөздері. Грек, Арабстан, Үндістан,
Қытай, Көне түркі елінде алғашқы тіл білімі филологиялық ғылым
қалыптасудан бұрын әртүрлі жазу жүйелері пайда болған. Көне дәуірден бізге
жеткен басты жазу түрлері: иероглифтік, силлабикалық, дыбыстық-әріптік,
аралас.
Бірақ көне және ортағасырлық филологтар басты назарды дыбыстық тілге
аударып келді. Жазу тіліне де филологтар назар аударғанмен де, ғылыми
зерттеудің басты объектісіне айналған жоқ. Тек бергі заманда ғана
лингвистикалық теория қалыптасып, айтарлықтай дами бастаған тұста жазу
дербес ғылыми мәселе ретінде қарастырыла бастады. Бұл мәселелер графикалық
лингвистиканың өзектілігін көрсетті. Бұл саладағы Тамара Александровна
Амирова өзінің монографиясында жазу мен дыбыстық тілді функциональды,
құрылымдық жағынан тарихи-лингвистикалық тұрғыда кешенді зерттеген 3.
Әрине, қазақ тілі білімінде жазу мәселесі туралы алғаш ғылыми
тұжырымдамалар жасаған Ахмет Байтұрсыновтың орны ерекше.
Зерттеудің басты нысаны ретіндегі графикалық лингвистика термині
қазіргі күнге дейін шыққан сөздіктерде кездесе бермейді. Жалпы бұл термин
ХХ ғасырдың екінші жартысының соңына қарай қалыптасты деуге болады.
Бітіру жұмысында бірнеше ғылыми лингвистикалық еңбектер негізге
алынды. Атап айтар болсақ, осы ғылым салысындағы мәселелер туралы қазақ
ғалымдарынан - А.Байтұрсынұлы, К.Аханов, Т.Қордабаев, С.Аманжолов,
Ғ.Айдаров, Т.Амирова, С.Мырзабеков, Р.Сыздықова, т.б. ғалымдардың
еңбектеріне сүйенсек, ал ТМД елдері мен шетел ғалымдарынан Р.Дж.Гелб,
А.А.Волков, В.Р.Реннагель, Р.А.Кроссланд, И.А.Хабаров, Д.Диренгер,
А.М.Кондратов, В.А.Истрин, Е.Н.Панов, т.б. ғалымдардың теориялық
тұжырмдарын негізге алдық, сондай-ақ бірнеше лингвистикалық сөздіктердегі
теориялық пайымдарды пайдаландық.
Жұмыстың нәтижелері. Яғни графикалық лингвистика жалпы тіл
біліміндегі жазу туралы жалпы мәселелерді қарастыратын сала болып
табылады.
Қазіргі күнде графикалық лингвистика жалпы тіл білімнің бір
саласы ретінде жалпы жазу туралы ғылым санатында есептеледі. Бұл
саланың негізгі мәселелері әлі түбейгейлі шешілген жоқ.
Диплом жұмысы Кіріспеден, Негізгі бөлімнен, Қорытынды, Пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлім Графикалық лингвистиканың
негізгі ұғымдары, Графикалық лингвистиканың негізгі тараулары деп
аталатын екі тараудан тұрады. Алғашқы тарау Графикалық лингвистика ғылымы,
оның зертеу нысаны және Графикалық лингвистикадағы негізгі ұғымдар
тараушаларынан, ал Екінші тарау Графикалық лингвистиканың негізгі
тараулары төрт тараушадан тұрады. Олар: графемика, графика, палеография,
орфография.
Т.Амирова дыбыстық тіл мен жазу арақатынасы негізінде ғылыми-теориялық
еңбектерді саралай отырып, графикалық лингвистиканың зерттеу нысандары мен
дербес ғылым саласы ретінде қарастыра келе, зерттеу жүргізе отырып, іштей
төрт салаға жіктейді. Графемика графикалық лингвистиканың бір бөлімі
ретінде жазу тілінің графикалық конститутивтік элементтерін, олардың
қызметтері мен ерекшеліктерін, олардың жүйелік үйлесімдіктерін қарастыратын
сала. Ең алдымен графикалық элементтердің функционалды ерекшеліктерін
зерттеумен шұғылданады.
Графика тікелей әліпби теориясымен ажырамас бірліктегі графикалық
лингвистиканың бір саласы болып табылады. Алфавит теориясы бірінші кезекте
әліпбидің пайда болу тарихы, жасалу жолдары, оның типологиясы мен қайта
құрылуын, оның элементтерінің эстетикалық, сыртқы пішіндік түрін,
оптикалық, технологиялық және экономикалық және де басқа да қырларынан сыр-
сипатын зерттеп-зерделеуге бағытталатын ғылым.
Ал палеография саласында жеке таңбалардың жазылу мәнері зерттеледі.
Қазіргі компьютерлік-технологиялық заманда бұл саланы зерттеу бүгінгі
күннің өзекті мәселелерінің бірі. Ал орфографияда жалпы сауатты жазу, жазу
мәдениеті қарастырылады.

1. Графикалық лингвистиканың тараулары

Графикалық лингвистика жалпы тіл білімінің өзгеше бір, жеке
дербес саласы ретінде қалыптасуы ХХ ғасырдың ортасынан басталатынын
айттық. Бұл ғылымды атауға ғалымдар “графикалық лингвистика,
“грамматология”, “эпиграфиялық лингвистика”, “графистика” терминдерін
пайдаланды. Бұл лингвистикалық ғылым саласы семиотикалық
лингвистикамен де тығыз байланысты екендігі айтылды.
Графистикалық лингвистика - жалпы жазу мәселесін жан-жақты
қарастыратын ғылыми сала. Оның тараулары немесе бөлімдері ретінде
Т.Амирова Графемиканы, Палеографияны, Графиканы, орфографияны
атайды.
Бұл бөлімде осы салаларында жеке-жеке тоқталып, сипаттама
береміз.
Бұл аталған салалар дыбыстық-әріптік жазу мәселелерін жан-жақты
қарастырады.
Гелб грамматологияның өзіндік ерекшеліктерін зерттеді. Зерттеу
барысында оны бірнеше тармақтарға бөліп қарастырды. Бірінші бөлімде
атап айтып көрсеткеніміздей, олар: субграфемика, графемика,
параграфемика.
Субграфемика саласы түрлі ертедегі жазу түрлері мен идеография
мәселелерін зерттейтін сала болып танылса, графемика аясында
дыбыстық-әріптік және буын жазулары түріндегі фонографияны
қарастырады. Ал параграфемика сөздің өзіндік мәніндегі жазумен қатар
қосымша сипаттарын қарастырады.
Т.Амирова дыбыстық тіл мен жазу арақатынасы негізінде ғылыми-
теориялық еңбектерді саралай отырып, графикалық лингвистиканың зерттеу
нысандары мен дербес ғылым саласы ретінде қарастыра келе, зерттеу жүргізе
отырып, іштей төрт салаға жіктейді. Графемика графикалық лингвистиканың бір
бөлімі ретінде жазу тілінің графикалық конститутивтік элементтерін,
олардың қызметтері мен ерекшеліктерін, олардың жүйелік үйлесімдіктерін
қарастыратын сала. Ең алдымен графикалық элементтердің функционалды
ерекшеліктерін зерттеумен шұғылданады.
Графика тікелей әліпби теориясымен ажырамас бірліктегі графикалық
лингвистиканың бір саласы болып табылады. Алфавит теориясы бірінші кезекте
әліпбидің пайда болу тарихы, жасалу жолдары, оның типологиясы мен қайта
құрылуын, оның элементтерінің эстетикалық, сыртқы пішіндік түрін,
оптикалық, технологиялық және экономикалық және де басқа да қырларынан сыр-
сипатын зерттеп-зерделеуге бағытталатын ғылым.
Ал палеография саласында жеке таңбалардың жазылу мәнері зерттеледі.
Қазіргі компьютерлік-технологиялық заманда бұл саланы зерттеу бүгінгі
күннің өзекті мәселелерінің бірі. Ал орфографияда жалпы сауатты жазу, жазу
мәдениеті қарастырылады.

1.1 Графемика

Графемика графикалық лингвистиның бір тарауы ретінде әрі жазу
тілінің графикалық конститутивтік элементі ретінде оның өзіндік
ерекшелігі, сондай-ақ жүйелі құрылымы туралы ғылым ретінде
қарастырылады. Ең алдымен графемика графикалық элементтердің
функциональды ерекшеліктерін зерттеумен айналысады. Сондықтан да
графемалық жүйе элементтерінің функционалды мәні мен графема
аралығындағы жүйелік байланыстар, графема репертуарындағы мәтіндерді
зерттеу негізінде бөліп көрсету графемалық талдаудың басты
міндеттері болып саналады.
Әр тілдің дыбыстық құрылымы әрқалай болады. Оларды белгілеу үшін
алынған дыбыстық таңбалар бар тілде бірдей емес. Графемика саласында
тілдің ең кіші таңбалық бірліктері қарастырылады. Тілдік таңбалар мен
дыбыстық айтылымның бір-бірімен үндесуі заңдылықтары, әр тілдік таңбаның
атқаратын функциясы дербес жете қаралады.
Сонымен қатар графемика аясында дыбыстық тіл шарттылық
бірліктері мен жазу тілінің шарттылық бірліктері арасындағы қарама-
қатынас зерттеледі. Графемика қазіргі кезде палеография, графика,
орфографияға қарағанда жүйелік-функциональдық талдау аппаратын
қолданады. Графемиканың әдістері, негізінен фонологияда кең
қолданыс тапқан әдістерді негізге алады.
Графикалық лингвистикада қарастырылатын, қолданылатын терминдер
әртүрлі авторларда әрқалай қолданылады. Еуропа ғалымдары ішінен,
мысалы, Л.Ельмслев пен А.Аврам “графематика” терминін дұрыс деп
табады. Бұл терминді олар “фонематика” терминіне аналог ретінде
алады. А.Макинтош екі түрлі терминді қолдануды ұсынады: “графемика”
және “графология”. Оның себебін ол жазу тілінің функциональдық
бірден бір бірлігі графема еместігімен түсіндіреді.
Америкалық зерттеушілердің басым көпшілігі, мысалы, Р.П.
Стоквелл, Е.П.Хэмп, Р.А.Холл, Дж. Келли және тағы басқалар
“графемика” терминін қолданған дұрыс деп табады. Ч.Хокетт
“графономия” терминін қолдану оңтайлырақ деген пікір айтады.
Т.М.Николаева мен А.Е.Кашеварова “графемология” терминін
қолданады. Х.П. Альтхауз фонетика мен фонемиканың айырымдарына ұқсас
графетика мен графемиканың айырымдарын көрсетуге тырысады.
Графетиканың зерттеу нысаны көзге көрнекті-дыбыстық коммуникацияны
құрайтын материалдық элементтер болып табылады. Графетиканың негізгі
міндеттері болып жазу түрі, графалық жүйені қалыптастыру, графикалық
бірліктерді классификациялау болып табылады. Графемиканың негізгі
нысаны ретінде жазу тілінің графикалық бірліктері айырымдары
қаралады, оның негізгі міндеттеріне графемалар жүйесін құру
жатады.
Графемика графикалық лингвистиканың бір бөлімі ретінде жазу тілінің
графикалық конститутивтік элементтерін, олардың қызметтері мен
ерекшеліктерін, олардың жүйелік үйлесімдіктерін қарастыратын сала. Ең
алдымен графикалық элементтердің функционалды еркешеліктерін зерттеумен
шұғылданады.
Бұдан байқалатыны жазу жүйесін жүйелі-функциональды зерттеудегі
негізгі мәселені бірі “графемика” терминдерін бекіту қажеттілігі.
Графикалық лингвистиканың графемиканы бір саласы ретінде қарастыру
керек. Ол жазу тілінің өзіндік ерекшеліктері мен жүйелі-
функциональды бірлігін зерттейді. “Графемика” термині графемаларды
белгілеуі әрі жүйесін білдіретіндігі, әрі сол салаға атауыштық
қызмет атқаруы үшін алынған, ал “графология” терминін осы аталған
салаға атауыш ретінде алу нәтижесіздеу, ол негізінен қолтаңбалық
жазуды зерттеу саласына атауыш ретінде қолданылып келеді.
Графемика синхронды сипатта да, диахронды сипатта да болады.
Синхрондық зерттеуде графикалық элементтер жинақталады және
графикалық элементтердің өзара қарым-қатынастары қаралады, және
олардың дыбыстық тіл элементі сипатына қатыстылығы зерттеледі.
Диахрондық тәсілде зерттеу пәні ретінде графемалар жүйесінің
қалыптасу тарихы тіл даму нәтижесінде туындаған жүйедегі
өзгерістер бөтен графикалық нормалардың ықпалы, дәстүрдің әсері
немесе лексикалық бірліктердегі этимологиялық формаларды сақтауға
тырысу және т.б. қаралады. оның Ал Н.Каташ орфография тек
код қана емес, әлеуметтік жалпыға бірдей норма ғана емес, сондай-
ақ бәрінен бұрын ол графема аталатын лингвистикалық таңбалардың
функциональды жүйесі деп қарастырады. Мұның салдарынан графикалық
лингвистиканың палеография, графика, орфография, графемика
тарауларының өзара араластығын, тығыз байланыстылығы, соның
салдарынан бір-біріміен шатасуы туындайды. Графикалық лингвистика
алдында аталған саладағы зерттеу міндеттерін анықтап, графемиканың
әдістері мен міндеттерінен орфография мен графика міндеттерінің
айырмашылығын айқындап алу қажеттілігі келіп шығады. Графемиканың
басты мақсаты – жазу тілі заңдылығына жүйелі-функциональды сипаттама
беру болса, ал орфография қоғамдық жазу-дыбыстық әрекеттің нормативі
ретінде графемикадағы жүйелілік үшін негізгі көз болып табылады.
Графема – тілдің графикалық жазу жүйесіндегі ең кіші единица болып
табылады. Ол фонема, және белгілеуші әріп бірлігі ретінде болады.

Графема жүйесі алфавиттің әріптері жиынтығының сол тілдегі
фонема жиынтығына бейімделу нәтижесінде қалыптасады, бірақ-дәлме-дәл
сәйкес болуы, фонема мен әріптің тең болуы сирек кездесетін
құбылыс. Мұндайды тек қана фонологиялық транскрипцияда кездестіруге
болады. Дайын алфавиттің белгілі бір тарихи-мәдени ортаның тіліне
бейімделуі кезінде қосымша әріп енгізуге тура келеді. (мысалы,
кириллица жазуы кезінде грек алфавитінде жоқ -ш,ц.ч. әріптері
немесе диакритиктері қолданылады (чех s,c,і; поляк c,s,r) немесе
диграмма, триграмма мен тетраграммаларды пайдаланады. Графемалар
жүйесі тілдегі жазуды сипаттаумен қатар оның орфографиялық
ережелерінің негізі болып табылады.
Графикалық лингвистика аясындағы ғылыми зерттеулер өнер
теориясымен, мәдениет тарихымен, семиотикамен өзара тығыз байланыс
орната отырып, оларға жаңа мән береді. Әсіресе ол графикалық
лингвистиканың палеография бөлімінде анық көрініс тапқан.

1.2. Палеография

Палеография графистикалық лингвистиканың арнайы бір бөлімі
ретінде жазба ескерткіштердің әр алуан сыртқы белгілерін
сипаттайды әрі зерттейді. Жазба белгілерді, олардың түрі, пішіні,
типі және т.б. сипаттарын және жазба металын, көркем безендірілуі,
түптелуі, пішін ерекшеліктері сияқты қасиеттерін зерттейді.
Палеографияның негізгі мақсаттар мен міндеттерін барынша анығырақ
көрсеткен ғалым, ол – О.А. Добиаш-Рождественский. Оның пікірінше,
палеография – жазу дамуының тарихы туралы ғылым, мәдениет тарихындағы
маңызды мәселелерді зерттейтін, адамның еңбегі мен ақыл-ойының
жеңісі туралы ғылым деп біледі. Оның пікірінше, “...кез келген көне
немесе қазіргі жаңа текстің сыртқы болмысы, ол тасқа ма, металлға
ма, ағашқа ма, сүйекке ме, топыраққа ма, теріге ме, пергаментке ме,
папирусқа ма, қағазға ма, неге болсын жазылса – ол палеографияның
зерттеу нысаны деп” есептейді 15; 16.
Палеографикалық әдіс жазу таңбаларының өзгергіштік принципін
ескереді. Жазу жұмысындағы барлық техникалық тәсілдерді мұқият
зерттеуді ұсынады. Қазіргі кезде графикалық лингвистикаға қызығушылық
барынша күшейген тұста ескі, көне жазба ескерткіштердің уақыты мен
орнын анықтауға арналған арнайы құралдар жасалынуда. В.Н.Френсис бұл
анализдеу техникасы жазу арқылы оның классификациясын жасауға мүмкіндік
беру керек дейді.
Палеографиялық зерттеуде жеке таңбалардың жазылу мәнерін барынша
мұқият ескеріледі. Палеографиялық анализдеуде мәтін мен оның кейбір
элементтері, инвариантты өзгешеліктері ескерілгенімен де, басты назар
оның функциональды мәніне аударылмайды, негізгі нысан оның
субстанциональды көрсеткіші болып табылады. Осыдан келіп палеография
мен графемиканың арасындағы айырмашылық келіп шығады. Палеография
графикалық таңбаларды дыбыстық интерпретацияламайды, графикалық жүйесінің
құрылысын, мәтіндегі функциональдық мәніне мән бермейді.
Палеограф-маманның жұмысы графологпен, мәтін сыншысымен,
типологпен, компартивист жұмыстарымен тығыз байланысты, бірақ оның
да өзіндік әдістері мен міндеттері бар.
Палеографияға кодикология да біртабан жақын. Оның зерттеу нысаны
жазба тарихына қатысты барлық мәселелерді ол да қарастырады.
Жазбаның жазылған уақыты мен орнын анықтау осы ғылым саласының
міндеттерінің бірі.
Кодикология палеографиялық зерттеу қорын молайтқанымен де, оның
орнын баса алмайды. В.Н. Щепкин палеографияның мынадай басты
міндеттерін атап көрсетеді: “Палеография жазба ескерткіштердің сыртқы
болмысын оның туу тарихы мен орнын анықтау мақсатында зерттейтін
тарихи-филологиялық тұрғыдағы қосымша сала болып табылады” 27; 12
Осының негізінде палеографияның негізгі міндеттері анықтала
түседі. А.И.Соболевский пікірінше, палеографияның міндеттеріне мынадай
түсінік береді “...мерзімі айқын жазбалар негізінде мерзімі
белгісіз жазбалардың уақыты мен орны анықталады”. Трубецкой сияқты
ғалымдар палеография ескі жазбаның дұрыс қатесіз оқып тануға
үйрететін ғылым деп қарайды.
О.А.Добиаш-Рождественский өзінің ғылыми еңбектерінде палеографияның
негізгі мақсаттар мен міндеттерін барынша анығырақ көрсеткен ғалым.
Ол палеографияны жазу дамуының тарихы туралы ғылым, мәдениет
тарихындағы маңызды мәселелерді зерттейтін, адамның еңбегі мен
ақыл-ойының жеңісі туралы ғылым деп біледі. Ол палеографияның негізгі
міндеттеріне жазудың қандай нәрсеге, қашан, қалай жазылғандығын, оның
материалын анықтап, құрылымын зерттеуді жатқызады.
Палеографиялық зерттеулерде басты назар әріп эволюциясы пен
қолжазбаның безендірілуі мәселелеріне аударылады. Палеографикалық әдіс
жазу таңбаларының өзгергіштік принципін ескереді. Жазу жұмысындағы
барлық техникалық тәсілдерді мұқият зерттеуді ұсынады.
Қазіргі кезде графикалық лингвистикаға қызығушылық барынша
күшейген тұста ескі, көне жазба ескерткіштердің уақыты мен орнын
анықтауға арналған арнайы құралдар жасалынуда. В.Н.Френсис бұл
анализдеу техникасы жазу арқылы оның классификациясын жасауға
мүмкіндік беру керек дейді.
Палеография туралы А.И.Соболевский, О.А.Добиаш-Рождественский,
В.Н.Щепкин, В.Н.Фрэнсис, Н.С.Трубецкой, т.б. ғалымдар еңбегінде
қарастырылады.
Палеографияда дыбыстарды бейнелейтін әріп штрихтарының орналасуы,
көлденең бе, тіке ме, дөңгелек пе, оның себебі бен ерекшеліктері
қарастырылады. Олардың өзіндік жазылу мәнері сипатталынады.
Палеографиялық зерттеуде жеке таңбалардың жазылу мәнерін барынша
мұқият ескеріледі.
Палеографиялық анализдеуде мәтін мен оның кейбір элементтері,
инвариантты өзгешеліктері ескерілгенімен де, басты назар оның
функциональды мәніне аударылмайды, негізгі нысан оның субстанциональды
көрсеткіші болып табылады.
Жазудың материалдық технологияларының өзіндік ерекшеліктерін тарихын
зерттейтін сала осы палеография. Көне түркі замандарында түркі жұрты балбал
тастарға қашап өз елінің тарихы мен этнографиясын, шежіресін жазып
түсірген, ал тау-тастарға салынып, бедерленген пикторграфиялық жазулар
қаншама. Олар бір халықтың тұрмыс-тіршілігінен хабардар етеді. Қазақстан
жерінде аңшылық кәсіпті бедерлеген, Енді бір ескерткіштерде жаугершілк
заман көрініс тапқан
Осыдан келіп палеография мен графемиканың арасындағы айырмашылық
келіп шығады. Палеография графикалық таңбаларды дыбыстық
интерпретацияламайды, графикалық жүйесінің құрылысын, мәтіндегі
функциональдық мәніне мән бермейді. Ол өзінің зерттеу нәтижелерін
графикалық лингвистиканың басқа бөлімдеріне, атап айтқанда, графика,
орфография, графемика, сонымен қатар басқа да балама ғылыми
салаларға ары қарай зерттеуге ұсынады.

1.3 Графика

Графика тікелей әліпби теориясымен ажырамас бірліктегі графикалық
лингвистиканың бір саласы болып табылады. Алфавит теориясы бірінші кезеекте
әліпбидің пайда болу тарихы, жасалу жолдары, оның типологиясы мен қайта
құрылуын, оның элементтерінің эстетикалық, сыртқы пішіндік түрін,
оптикалық, технологиялық және экономикалық және де басқа да қырларынан сыр-
сипатын зерттеп-зерделеуге бағытталатын ғылым.
Сөздікте графикаға мынадай анықтама беріледі: “графика (грек.
Graphіke, graphо – өрнектеймін, жазамын) – 1) графемалар, тыныс
белгілері, екпін белгілері және т.б. жазу құралдарының жиынтығы;
фонематикалық жазудағы графема мен фонема арасындағы қатынаста
жүйесі; 2) графема мен фонема арасындағы қатынастарды зерттейтін
тіл білімінің саласы. Графика түсінігі әдетте фонематикалық,
дыбыстық-әріптік жазуға қатысты қолданылады, оның үш қырын бөліп
қарастырады: алфавитті, графиканы және орфографияны”.
Әлемнің ұлттық жазу жүйелерінде ең көп тараған латын, араб
және кириллица алфавиттері негізінде жасалған жазулар. Ғылымда өмір
сүріп келе жатқан идеалды графика (фонема мен графема бір-біріне
дәлме-дәл болуы) туралы түсінікті ешбір жазудан кездестіре алмаймыз.
Латын алфавиті негізінде жасалған қазіргі жазу жүйелерінде
графемалар мен фонемалар саны сәйкес болмау себебін, осы алфавитті
қабылдаған тілдердің тарихи бейімделуінен іздеген жөн. 23 латын
әрпінен (кейіннен 25), қазіргі тілдердегі фонемалардың саны (36-46)
едәуір көп болғандықтан күрделі графемаларды қолдануға тура келеді.
Ағылшын жазуында: диграфтар (ск (к)), триграфтар (оеu (u:)),
полиграфтар (augh (ө)) қолданыс тапты. Ағылшын жазуында барлығы 118
күрделі графемалар бар. Ал монографтарды қоссақ, олардың саны 144
графемаға жетеді. Осындай күрделі графемаларды қолдану басқа
тілдердің жазуында да кездеседі (неміс, поляк т.б.). Кейбір
графикалық жүйелерде арнайы енгізілген әріптер бар: (фр. С, румын.
t, нем. Ґ және т.б.).
Кириллица негізінде жасалған жазуларда фонема мен графема
арасындағы қатынастар қарапайымдау болады, өйткені славян алфавитін
(кириллица мен глаголица) жасау барысында, негізге алынған грек
алфавиті арнайы түрде славян тілдерінің фонемалық құрамына сәйкес
өзгертіліп алынған. Кирилицадан орыс алфавиті жасалған. Орыс
алфавиті негізінде бұрынғы КСРО халықтары үшін жаңа алфавиттерді
жасау кезінде Н.Яковлев (1928ж.) арнайы математикалық формула
ұсынған.
Бұл формула тілдегі фонемаларды белгілеу үшін әріптердің
неғұрылым аз болуын қамтыған. Қазіргі орыс алфавитіндегі 33 әріп
41 фонеманы белгілеп отыр. Орыс графикасы рациональды (әріптері
аз) болуы, оның силлабикалығына (буынды болуына) байланысты.
Қазақ тілінің графика негіздерін алғаш рет Ахмет Байтұрсынов
жасаған. Ол 1910 жылдан бастап қазақ жазуымен айналыса бастайды.
Араб таңбалары таза күйінде ұлттық жазуға қолайлы болмағандықтан,
оларды қайта түзуді қолға алады. Ол үшін қазақ тілінің фонетикалық
жүйесін зерттеді. Тұңғыш рет – “дыбыс”, “әріп”, “дәйекші”, “жуын
дыбыс”, “жіңішке дыбыс”, “қағида” деген қазақша лингвистикалық
терминдерді ұсынды. 1913 жылы “Жазу мәселесі” атты көлемді
мақаласында 6 дауысты дыбыстарды (у,ұ,о,и,е,ы) таңбалау жөнінде
пікір айтады. Сөйтіп, араб графикасы қазақ жазуы үшін былайша
лайықтауды ұсынады: 1) араб алфавитіндегі жуан дыбыстардың
таңбаларын алмау; 2) қазақ тіліндегі ы,е,и,о,ұ,у фонемаларына әріп
белгілеу,; 3) к,г, фонемаларынан басқа дауыссыз дыбыстармен келген
сөздердің жіңішкелігін (яғни қазіргі ә,і,ү, дыбыстармен
айтылатындарды) білдіру үшін сөз алдына дәйекші таңба қою. Ахмет
Байтұрсыновтың араб жазуын қазақ тіліне икемделген нұсқасын қазақ
жұртшылығы ешбір талассыз қабылдады, себебі бұл реформа қазақ
тілінің табиғатына яғни дыбыс үндестігі заңдылығына сүйеніп,
ғылыми негізде жасалған болатын. 1915 жылы осы алфавитпен 15-тей
кітап басылып шыққан. Кейін қазақ жазуы латын графикасына, сосын
орыс графикасына күштеп алмастырылды.
Мырзабектен Сапархан: “Жазбаша тіл – ауызша тілді” графикалық
бейнесі. Ол көбіне-көп ойды ауызша айтуға мүмкіндік болмағанда
немесе ыңғайсыз болғанда пайдаланылады. Мұның бір артықшылығы, бұған
айтушы мен тыңдаушының ара қашықтығы, уақыт алшақтығы кедергі
болмайды. Әдетте жазбаша тіл ауызша тілдің негізінде ғана пайда
болады: өйткені жазатын адам ойын іштей айту арқылы ғана қағазға
түсіреді, жазуға айналдырады. Ал оны оқу – жанама жазбаша жолмен
жеткен ауызша хабарды қалпына келтіру, алғашқы тілге оралу: тек оны
іске асырушы басқа адам әрі қабылдаушы болып шығады.
Жазбаша тілдің ережелері мен заңдылықтарын тіл білімінің
графика, орфография деп аталатын тарауы қарастырады. Ал айту
нормаларын орфоэпия зерттейді. Графика мен орфография бір-бірімен
тығыз байланысты және бір-бірін толықтырып тұрады. Графика –
орфографияны да қамтитын кеңірек ұғым.
Графика (грекше graphіke – жазылған, өрнектелген, сызылған –
аты айтып тұрғандай, жазу және соған қатысты мәселелерді
қарастырады, яғни белгілі бір жазуға қатысты барлық амалдың
жиынтығы, әріппен дыбыстың арақатысы, сол әріп, таңбаларды
жетілдірудің жайы.
Қазіргі қазақ графикасының басты құралы әріптер және түрлі
тыныс белгілері болып табылады. Бұдан басқа сөздерді қысқарту, бас
әріппен жазу, жаңа жолдан бастау, текстегі кейбір сөздерді
айшықтандыру да графиканың амалына жатады.
Жазуда әріптер тіл дыбыстарын неғұрлым дәл беретін болса,
графикалық жүйе де соғырлым жетілген болып танылады. Жеке әріп
жеке дыбысқа сәйкес келетіндей немесе жеке дыбысты жеке әріппен
дәл беретіндей мінсіз графика жоқ деп есептеледі, графика соған
ұмтылады.
Қазіргі қазақ графикасы әріптердің жазылу тәсіліне және өрнегіне
қарай жазу графикасы және баспа графикасы болып бөлінеді. Қазіргі
жазу графикасындағы әріптердің нобайы көне орыс жазуындағы
дыбыстар нобайының негізінде пайда болған.
“Жазу жазба тіл - адамдардың кеңістік пен уақытқа тәуелді
болмай, өмірдің барлық саласында кең түрде қарым-қатынас жасуына
мүмкіндік беретін құрал”. Жазудың шығуы және оның даму кезеңдері
К.Ахановтың “Тіл білімінің негіздері” оқулығында жақсы айтылған
5.
Графика деген түсінік әдетте фонематикалық дыбыс, әріп жазуға
байланысты қолданылады. Мұндай жазуда алфавит, графика және
орфография сияқты ұғымдар орайласып жатады.
Қазір әлемде үш түрлі жазу жүйесі кең тараған: латын,
кириллица және араб жазулары. Алайда бұл жазулардың қай қайсысы да
дыбыс пен әріптің, әріп пен дыбыстың сәйкестігін қамтамасыз
ететіндей мінсіз графикалар емес. Ағылшын тілінде 46 фонема бар.
Ал оны беру үшін алфавитінде 26 таңба және әр түрлі 118
графема пайдаланылады. Графема – тілдің графикалық жазу
жүйесіндегі ең кіші единица. Әдетте ол әріптерге синоним ретінде
қолданылады.
Қазақ тілі жазудың осы үш түрлі жүйесін басынан өткізді. Қазақ
жазуы 30-жылдарға дейін араб графикасын пайданып келді де, 1929
жылы шілденің 25-нде Қазақстан Орталық Атқару комитетінің
“Қазақтың жаңа емлесі туралы декреті жарияланғаннан кейін латын
графикасына көшті. Жаңа алфавитте 29 әріп болды: оның 9 дауысты
а,ә,е,о,ө,ұ,ү,і 18-і дауыссыз б,в,г,ғ,д,ж,з,к,қ,л,м,н,п,р,с,т,һ, ш,
екеуі жарты дауыстыны й,у таңдады. Емленің негізгі принципі
фонетикалық болды. Бас әріп пайдаланылмады.
1938 жылдың жазында қаулы қабылданып, жазудағы негізгі принцип
морфологиялық деп танылды және бас әріппен жазу заңдастырылды. Осы
күнгі и,у,х,ф,в әріптері енгізілді. Алайда латын графикасына
негіздеген жазудың өмірі қысқа болды.
1940 жылы орыс графикасына негізделген жазуға көшу туралы заң
қабылданды, оның нәтижесінде қазіргі жазуға ие болдық. Алғашқы
алфавитте 41 әріп болды. Алфавитті қатарда алдымен орыс тіліне тән
әріптер, содан соң қазақ тіліне тән әріптер тұрды. Бұл тәртіп
1957 жылы өзгеріп, қазіргідей күйге келді. Яғни а,ә,б,в,г,ғ деген
сияқты және қазақ алфавитінің қатарына э әрпі қосылды.
Қазіргі қазақ алфавитінде 42 әріп бар. Оның 33-і орыс тілінен
өзгеріссіз қабылданды да, орыс графикасының негізінде жаңадан 9
әріп ә,ғ,қ,ң,ө,ү,ұ,і, һ жасалды. Бұл әріптердің 25-і
дауыссыздардың, 15-і дауыстылардың таңбасы, екі әріпте ъ,ъ
дыбыстық мән жоқ.
Қазақ жазуы фонемалық жазу. Үндестік заңына сәйкес кез келген
фонема бірнеше реңде ұшырайды.
Әріптер негізгі және қосалқы мәнді болып келеді. Егер әріп сөз
ішінде жеке тұрғандағыдай дыбысталса, онда негізгі мәнінде тұрғаны.
Тіл дыбысынсыз сөз болмақ емес.Сондықтан да тіл ғылымының бір бөлмі
дыбысты тануға – фонетикаға арналған. Дегенмен дыбысты сөзден, сөйлемнен,
лексика, грамматикадан мүлде бөлек қарауға болмайды. Өйткені фонетикалық
процестер сөзден, сөйлемнен бөлек болмайтын құбылыс емес, солардың ішінде
болады. Сондықтан фонетикалық процестердің лексикалық, грамматикалық мәні
де бар деуіміз керек.
Алайда, тіл тәжірибесінде барлық естілген дыбыс белгілене, жазу арқылы
көріне бермейді. Халықтардың жазу системасына қарасақ, мұны тіпті айқын
көреміз. Жайы келсе, әр халықтың дыбыстары әр түрлі. Ол дыбыстардың
таңбалануы, әріп арқылы берілуі де әр түрлі.
Мысалы, орыс, қазақ тілдеріндегі е, я, ю әріптері бір-бір дыбысты
беріп қоймайды, йэ, йа, йу, йо дыбыс тіркестерін білдіреді. Керісінше, бір
дыбыс кей тілдерде екі, үш, төрт таңба, әріп арқылы беріледі. Мысалы,
французша аі,аu, еаu,сһ (е,о,у,ш), ағылшынша ch, sh (ч,ш), немісше sch,
tsch (ш,ч), полякша sz, cz (ш,ч)т.б. Кейде әріп ешбір дыбысты білдірмей,
тек бір дыбыс айтылудың өзгешелігін білдіреді, мысалы – ь. Кейде бір таңба
ешбір қызметсіз де тұра береді. Мысалы, француз жазуындағы сақау е-ні
алыңыз. Орыстардағы ескі ъ осылай болған.
Осыған қарағанда, дыбыс пен әріптің байланысы әртүрлі екенінде сөз жоқ.
Қазақ тілінің алфавиті орыс графикасына негізделіп, 1940 жылы алынды.
Бұл алфавиттегі әріптер қазақтың әдеби тілін толық қамтамасыз етерлік
дәрежеде. Әдеби тілдің қолданылатын әрбір дыбысқа лайық бізде әріп бар
десек те болады. Диалектілік сөздердің ғана кейбір дыбысына лайық бізде
әріп жоқ. Мысалы, тс, дж, тз дыбыстарына лайық әріп жоқ. Айтылудағы, яғни
ауыз сөздегі дыбыстарды толық қамту үшін, ғалымдар фонетикалық
транскрипцияны қолданады. Транскрипцияның мағынасы:
әрбір дыбыс ерекшелігін беру;
ерекше дыбыстарға лайық әріптердің жиынтығы.
Ауыз тіл мен жазба тілдің қатысы көп. Бірақ жазба тіл ауыз тілде
айтылатындардың бәрін қамти алмайды. Грамматика деген сөзде үш а бар.
Жазылуда олар бірдей болғанмен, айтылуда бірдей емес. Мұнда м әрпі –
екеу, айтқанда олар бірігіп, созымды бір дыбыс боп келеді. Фонетикалық
транскрипцияны ғылыми транскрипция деп те айтады. Ертеде Н.Ф.Катанов,
В.В.Радлов, И.И.Ильминскийлер өз транскрипциясын түркі тілдеріне арнап
жасаған (орыс академиялық транскрипциясы). Халықаралық фонетикалық
транскрипция деген де бар. Ол алфавитіне негізделген.
Фонетикалық транскрипцияда түрлі қосымша таңбалар қолданылады:
Мысалы, сөйлем ішіндегі фонетикалық паузаны білдіреді, сөйлем шегін
білдіреді.
Әдеби тілі бар елдер үшін жазу тілінің маңызы зор. Әдеби тіл белгілі
бір нормад, қалыпта болмаса, әркім өзінше кетсе, сөздердің айтылуы бір
нормаға түспесе, қиын болады. Сондықтан да дыбыс заңдары, дыбысқа лайық
әріп болуы, ол әріптердің дұрыс қолданылуы қажет нәрсе.
Дыбыстар бір қалыпта тұрмайды, тарихи олар да өзгереді.
Дыбыстардың тарихи өзгерісін білу тіл ғылымы үшін өте қажет. Жоғарыда
біз айтқан редукция, субстанция, спонтандықөзгерістен басқа белгілі
себептермен өзгеретін болады.
Қарастырылған мәселерлердегі баспа таңбалары мен қолжазбалық
таңбаларды зерттеуде графика графикалық таңбалардың дыбыс
элементтеріне сай келуін қарастырады.
Лингвистикалық сөздіктерде графика термині де әртүрлі
ұғынылады. Бір зертеушілердің түсіндірулерінше, графика - әріп және
қосымша таңбалар арқылы дыбысталуды ыңғайлы жеткізу ережелерінің
жүйесі.
Л.Р. Зиндер “графика” - фонемалар мен олардың үйлесімділігін
бейнелеуге арналған, яғни сөздердің дыбысталуын бейнелейтін өзгеше
құрал деп анықтама береді 17;308.
Т.М.Николаев “графемалар жиынтығы”, “тікелей дыбыстық жүйеге
сәйкесе бермейтін тілдік жүйе” дейді 24;132.
Вахек графика жай ғана техникалық аппарат, ауызекі айтылымды
мазмұндауға қажетті жазу таңбаларының инвентары 8; 525 деп
санайды. Графика тілдік әрекетшілдік саласы әрі графикалық
лингвистиканың бір бөлімі ретінде алфавит теориясы ажырамас бірлікте
болады. Ол туралы жоғарыда айтып өттік. Алфавит теориясында өз
кезегімен оның жасалу тарихын анықтау, оның типологиясы мен оның
құрамы, сыртқы бітімі, оптикалық, эстетикалық, технологиялық,
экономикалық жақтардан сапаларын қарайды.
Графика әліпби теориясының қыр-сыры жан-жақты қарастырылып, өзіндік
заңдылықтары қарастырылады.
Алфавит – жазу тілінің функционалдық бірліктерін белгілейтін
және құрайтын графикалық таңбалар немесе фигуралар тізімі (мысалы,
көне түркі, орыс, латын, грек, араб, деванагари алфавиттері). Қазақ
тіл білімінде алфавит термині әліпби баламасымен қатар қолданылып жүр.
Қазақ алфавитінде қазір 42 әріп бар.

Пунктуация

Графика әріптермен қатар пунктуацияға да үлкен мән береді.
Пунктуация лат. Punktum –нүкте сөзінен:
1.Алфавиттен тыс белгілердің (тыныс белгілерінің) графикалық
жүйесі. Мұның өзі графика және орфографиямен бірге жазудың негізгі
құралы болып табылады. 2. Тыныс белгілерін қою ережелерінің
жиынтығы. 3. Тексте тыныс белгілерін орналастыру. 4. Тыныс
белгілері деген сөз.
Пунктуациялық белгілерге жататындар: үтір (,), нүкте (.), сұрау
белгісі(?), леп белгісі (!), нүктелі үтір(;), қос нүкте (:),
сызықша (−), дефис (-), көп нүкте (...), жақша (()), тырнақша (“”).

Бұлар да әріптер сияқты жазбаша тілдің элементтері болып
табылады, ауызша тілді шашпай-төкпей жеткізуге қызмет етеді. Тыныс
белгісі грамматиканың бір саласы – синтаксисте жан-жақты
қарастырылады. Графикаға қатысы бар бас әріп, тасымал мәселесі
орфографияның негізгі ережелерінде айтылады.

1.4. Орфография
Сөздің жазылу жағдайының бәрін графика тұрғысынан түсіндіре
беруге келмейді. Графика бойынша өлөң, құқұн, түлкү ... түрде жазуға
әбден болады және мұның өзі сөздің айтылуына да дәл келер еді.
Алайда қазіргі қазақ жазба тілі (жазуы) тілдің тек дыбыстық жағын
ғана қамтып қоймайды: онымен бірге морфология, сөзжасам,
лексикология және фонетикалық құрамының тарихи дамуымен де тығыз
астасып жатады.
Графика дыбысты нақты сөзден, морфемадан тыс берудің барлық
мүмкіндіктерін қарастырады. Сондықтан оны жазудың тым жалпы дерексіз
ережесі десе де болады, ал орфография – көптеген себептерге
байланысты графикадан туындайтын бұрмалар, ерекшеліктер.
Орфографика сөздің графикалық бейнесінің олай емес, былай
болуы әбден қолайлы, әрі қонымды екендігінің жалпы принциптері мен
жеке ережелерін жасайды. Қысқасы, графика жеке дыбысты, әйтеуір
жазуды қарастырса, орфография сөзді жазудағы графикалық
мүмкіндіктердің таңдаулысын ғана алды.
Әлемдегі жазу жүйелерінің көпшілігі бірнеше ғасырлық даму
жолынан өтті. Мәселен, орыс жазуының тарихы екі ғасырдан асады
(осыған негізделген қазақ жазуына жарты ғасырдан астам уақыт
болды). Алайда осындай ұзақ дамудан өтіп, жетілген деген жазулардың
өзі де дыбыс жүйесі мен алфавиттің арасында толық сәйкестікке
жете қойған жоқ.
Әріптердің қолданылуын орфография белгілейтін ерекше ережелер
реттейді.
Орфография (грек. Orthos – дұрыс, grapho – жазамын) – жазба тілде
пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихи қалыптасқан жүйесі;
біркелкі жазуды қамтасыз ететін ережелер жүйесін жасайтын және
зерттейтін тіл білімінің саласы.
Орфография тілдің белгілі бір даму кезеңіндегі жазба тілдің
нормаларын айқындайды деуге де болады.
Ережелер жүйесі:
дыбыстарды (фонемаларды) әріптермен беру;
сөз және оның мағыналы бөлшектерін жазу;
сөздерді бірге, бөлек және дефис арқылы жазу;
4) бас әріпті пайдалану;
5) тасымалдау сияқты мәселелерді қамтиды және айқындайды.
Бұлардың әрқайсысы белгілі бір принциптерге негізделген
ережелердің жиынтығынан тұрады.
Орфографиялық принцип бір сөз екі түрлі не одан да көп түрде
жазылатын жағдайда оның біреуін таңдап алуды айқындайды.
Осы принциптердің негізінде орфографиялық ережелер жасалады. Жазу
ережелері ойды дәл жеткізіп, жазылғанды дұрыс түсіну үшін өте
қажет.
Қазіргі дыбыс – әріпке негіздеген жазу жүйесінде дыбыстарды
әріптермен белгілеу орфографияның өзекті мәселесі болып табылады.
Сөздің дыбыстық құрамын белгілеуде көбіне-көп басшылыққа алынатын
принцип жетекші принцип немесе негізгі, басты принцип делінді.
Қазіргі орфографияларда негізінен орфологиялық, фонетикалық және
дәстүрлік принциптер қолданылады. Сондай-ақ дифференциалдаушы принцип
те болуы мүмкін.
Морфологиялық принцип – сөздің морфологиялық құрамын ескеріп,
морфемалар (сөз және қосымша) құрамында болатын дыбыс алмасуларын
елемей, бастапқы қалпын сақтап жазу. Мысалы, жан, жамбады, жаңғанда
түрде айтылатын сөзформаларға ортақ түбір – жан, сондықтан жан,
жанбады, жанғанда деп жазылады. Морфологиялық принципті фонемалық
принцип деп те атайды. Мұнда бір фонема әртүрлі құбылғанына
қарамастан үнемі алфавиттегі бір-ақ әріппен белгіленеді. Бұған
жоғарыдағы мысалдан көз жеткізуге болады.
Фонетикалық принцип бойынша сөз айтылуындай жазылады, яғни әрбір
әріп фонеманы емес, дыбысты білдіреді. Сонда жан, жамбады,
жаңғанда түрде жазылады да, фонетикалық транскрипцияға жуықтайды.
Дәстүрлік принцип сөздің бір кезде жазылып, қалыптасқан,
дәстүрге айналған түрін сақтап жазу. Бұған қазақ тіліндегі хат,
хабар, қаһар, жаһан сияқты сөздердегі х, һ әріптерін пайдалануды
жатқызуға болады. Дәстүрлік принцип тілдің қазіргі қазіргі қалпына
қайшы келуі де, келмеуі де мүмкін.
Дифференциалдаушы лат. Dіfferentіa- айырым принцип –дыбыстық
құрамы бірдей сөздерді бір-бірінен орфографияның көмегімен айыру.
Бұл принцип қазақ тіл білімінде ескерілмейді.
Дұрысы, дәстүрлік принцип бойынша хабар, хал, хан түрінде жазып
жүргеніміз, о баса тіліміздегі омонимдерді (қабар, қал, қан)
орфографиялық жақтан айырудың нәтижесі деп түсіну керек. Қазақ
тілінде 2,5 мың омоним сөз бар, 10-15 сөзді түрлендіріп жазу
арқылы бұл мәселені шешу мүмкін емес.
Дифференциялаушы принципке тіліміздегі бір сөздің мағыналық
жағынан екіге жарылып, соған орай орфограммасының грек. Orthos –
дұрыс, gramma-әріп да өзгеруін айтуға болады: үкімет-өкімет, ауа-
әуе, ақырет-ақирет, уақиға-оқиға, балағат-балиғат, ғылым-ілім, дауа-
дағуа, дуа-дұға, диуана-дуан, қазір-әзір, жаңқа-жоңқа, қажет-әжет,
қаһар-кәр, хал-әл, мәлім-мағлұм, тәлім-тағлым, мән-мағына, уәде-уағда,
т.б.
Қазақ орфографиясының негізгі принципі – морфологогиялық принцип.
Орыс орфографиясында да солай.
Сонымен, ғылыми пәндердің дифференциациясы графикалық
лингвистикада жазу және жазу тілі туралы жалпы кешенді ғылым
ретінде мынадай арнайы салалардың барлығын көрсетті: графемика,
палеография, графика, орфография. Графикалық лингвистиканың аталған
салаларынан графемиканың айырмашылығы – жазу тілінің құрылымдық-
функционалдық бірлігі туралы, олардың қарым-қатынасы туралы ғылым.
Графемика жазу тілін функционалды-жүйелі сипаттауға бағытталған.
Орфография бәрінен бұрын ауызекі тілдік әрекетке қатысты жазу-тілдік
әрекет нормативін, кодын қалыптастыруға бағытталады.
С.Аманжолов Қазақ тілінің орфографиясы туралы деп аталатын
мақаласында: Орфографияның жақсы, жаман болуы, негізінде алфавитке
байланысты. Мәселен, ықшамдалды деген араб әліппесінде 25-ақ әріп
болғанмен, оның әр әрпіне кемі екі ереже керек еді. Қысқасы, 25 әріп 70
түрлі ережемен берілетін. Қазіргі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.