Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің криминологиялық және қылмыстық-құқықтық сипаттамасы

Жоспар

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 тарау. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің қылмыстық.құқықтық сипаттамасы
1.1. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің объектісі ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің объективтік жағы ... ... ...10
1.3. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің субъектісі ... ... ... ... ... ... .23
1.4. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің субъективтік жағы ... ... .26
1.5. Денсаулыққа ауыр жарақат салғаны үшін жаза тағайындау мәселелері ... .31

2 тарау. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің криминологиялық сипаттамасы
2.1. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян қылмысын жасаушы субъектінің тұлғасы ... ... ..34
2.2 Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру қылмысының себептері ... ... ..36
2.3 Денсаулыққа қарсы қылмыстардың алдын алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.4 Денсаулыққа ауыр жарақат келтіруді кісі өлтіруден ажырату ... ... ... ... .40

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Пайдаланылған нормативтік .құқықтық актілер мен әдебиеттердің тізімі ... 45

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 тарау. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы

1. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің
объектісі ... ... ... ... ... ... .. .5

2. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің объективтік
жағы ... ... ...10

3. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің
субъектісі ... ... ... ... ... ... . 23

4. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің субъективтік
жағы ... ... .26

5. Денсаулыққа ауыр жарақат салғаны үшін жаза тағайындау

мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31

2 тарау. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің криминологиялық
сипаттамасы

2.1. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян қылмысын жасаушы субъектінің
тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34

2.2 Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру қылмысының
себептері ... ... ..36

2.3 Денсаулыққа қарсы қылмыстардың алдын
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38

4. Денсаулыққа ауыр жарақат келтіруді кісі өлтіруден
ажырату ... ... ... ... .40

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43

Пайдаланылған нормативтік –құқықтық актілер мен әдебиеттердің тізімі ... 45

Кіріспе

Қазақстан Республикасы Конститутциясының 1-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасының ең қымбат қазынасы – адам, оның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары. Әлемнің ең дамыған құқықтық мемлекеттеріндегідей Қазақстан
Республикасында да адам құқықтары мен бостандықтарына мемлекет мүдделері
алдында басымдық берілген. Қазақстанның мұндай демократиялық бағытты
таңдауы қоғамдағы құндылықтарды бағалауға әкеліп отыр. Адам және оның
өмірі, құқықтары мен бостандықтары қазіргі кездегі Қазақстан қоғамының ең
басты құндылығы, қазынасы, байлығы.
Қылмыстық заң адам өмірі мен оның құқықтары мен бостандықтарын
қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға үлкен мән беріп отыр. Оны 1997 жылғы 16
шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше
бөлімінде 1959 жылғы Қазақ КСР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөліміне
қарағанда қарағанда жеке тұлғаға қарсы қылмыстардың өзге қылмыстық заңмен
қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғатын қылмыстардың ішінде бірінші
болып орналасуынан жіне жеке тұлғаға қарсы қылмыстар жасағаны үшін
қылмыстық жазалардың өзге қылмыстар жасағаны үшін қылмыстық жазаларға
қарағанда ауырлығынан көруге болады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық заңына сәйкес жеке тұлғаға
бағытталған қылмыстардың бірі болып ҚР ҚК 103-бабымен көзделген денсаулыққа
қасақана ауыр зиян келтіру боп табылады. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян
келтіру адам өлтіруден кейінгі ең кең таралған жеке тұлғаға қарсы
қылмыстардың бірі. Кейде тіпті денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру
салдарынан жәбірленуші өлімі келеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 103-бабында
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірідің негізгі (жай) құрамы (ҚР ҚК 103-
бабының 1-бөлігі), сараланған құрамдары (ҚР ҚК 103-бабының 2-бөлігі),
ерекше сараланған құрамы (ҚР ҚК 103-бабының 3-бөлігі), берілген. Аталған
қылмыстық заңда денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің саралаушы белгі
ретінде Қазақстан қоғамында соңғы кездері кең тарала бастаған жаңа
қылмыстық құбылыс жәбірленушінің мүшелерін және тінін пайдалану мақсатында
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру белгіленген. Адамның денсаулығының
мықты болуы айналадағы қоршаған орта табиғатының экологиялық жағдайының
жақсы болуына да байланысты. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің
3-ші бабында қылмыстық жауаптылық негізінің түсінігі берілген: қылмыс жасау
яғни осы кодексте көзделген қылмыс құралының барлық белгілері бар әрекет
қылмыстық жауаптылықтың бірден- бір негізі болып табылады. Осы себептерге
байланысты адам денсаулығына қарсы қылмысты заң шығарушы қылмыстық
жауаптылық негізіне жатқызады.
Ал, енді денсаулық деген сөздің ұғымына түсінік бере кетсек,
денсаулық дегеніміз- адам организімінің әрбір органының, әрбір мүшесінің
сол жаратылған қалпында сақталып, оның дұрыс әрі қалыпты түрде белгілі бір
функцияларды атқарып қызмет істеуі. Адамның денсаулығы дұрыс және қалыпты
жұмыс істеген жағдайда, адамның қоғамдағы алатын орны да ерекше болады.
Денсаулыққа қарсы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі бұл қылмыстарды жасаған
кезде, бір адам екінші бір адамның денсаулығына қасақана немесе абайсызда
зиян келтіреді, яғни кінәлі қоғамға қауіпті іс-әректтерді жасай отырып,
адам өмірі үшін ең қымбатты болып табылатын адам денсаулығына заңсыз түрде
қол сұғады. Қазақстан Республикасының Конституциясына және басқа да заң
актілеріне сәйкес мемлекет әр адамның денсаулығын қорғауға кепілдік береді.
Солардың бірі ретінде қылмыстық заң денсаулыққа қарсы қол сұғушыларға
жауапкершілік белгілейді.
Сонымен, дипломдық жұмыстың тақырыбы ҚР 103-бабымен көзделген
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының жаңа
қылмыстық кодексі бойынша денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру қылмысын
зерттеу және оның мазмұнын ашу, оған криминологиялық сипаттама беру.
Бітіру жұмысы 2 тарау және 9 тармақшадан тұрады. Бірінші тарауда
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің қылмыстық құқықтық сипаттамасы,
ал екінші тарауында криминологиялық сипаттамасы баяндалады.

1-тарау. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің
қылмыстық-құқықтық сипаттамасы

1. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің объектісі

Жасалатын кез-келген қылмыс тікелей немесе жанама қоғамдық
қатынастарға қол сұғады. Сондықтан, ол бүкіл қоғам үшін қауіпті боп келеді.
Қылмыстық құқық саласындағы көпшілік ғалымдар мен криминалистер таныған
жалпы ережеге сәйкес қылмыстың жалпы объектісі болып, соның ішінде
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 103-бабымен көзделген
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің де, қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынастар табылады.[1] Қоғамдық қатынастар- бұл кез-келген
қоғамдағы адамдар арасындағы қатынастар, ал адам осы қатынастардың иегері
болып табылады. Сондықтан, қылмыскер адамның жеке басына, оның өміріне,
денсаулығына, ар-намысы мен қадір қасиетіне және т.б. игіліктеріне қол сұға
отырып, сонымен бір уақытта қоғамдық қатынастарға да қол сұғады.
Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру жеке тұлғаға қарсы, оның
ішінде денсаулыққа қарсы қылмыс болып табылады. Ал, денсаулыққа қарсы
қылмыстар дегеніміз адам денсаулығының қауіпсіздігіне тікелей қол сұғатын
және қылмыстық заңмен көзделген қоғамға қауіпті әрекеттер. Бұдан
денсаулыққа қарсы қылмыстардың, соның ішінде ҚР ҚК 103-бабымен көзделген
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің тектік (топтық) объектісі болып
адамның өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қоғамдық
қатынастар табылады.
Қылмыстың жалпы объектісінен оның тікелей объектісін ажырата білген
жөн. Көп жағдайда қылмыстық заңда кез-келген қылмыс құрамының белгілерін
сипаттау кезінде объект ретінде қоғамдық қатынастар көрсетілмей, олардың
материалдық көрінісі немесе кез-келген қылмыс құрамының тікелей объектісі
болып табылатын қоғамдық қатынастарға қатысушыларының нақты игіліктері
көрсетіледі. Қылмыстың тікелей объектісі нақты қылмыс құрамын ұғыну,
түсіну, бұзылған қоғамдық қатынастардың мәнін ашу қылмыстық әрекеттің
қоғамдық қауіптілік дәрежесін ұғыну үшін маңызды және осы қылмыс құрамын
оған ұқсас қылмыстардан ажыратуға мүмкіндік береді.
Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіруде қылмыс тікелей басқа адамның
денсаулығына зиян келтіруге бағытталады. Сондықтан, адамның денсаулығы ҚР
ҚК 103-бабында көзделген денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің тікелей
объектісі болып табылады. Бұл көзқарас қылмыстық құқық ғылымында
көпшілікпен танылған болып келеді. Қылмыстың тікелей және жалпы объектісі
арасында ажырамас өзара байланыс бар. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян
келтіру кезінде адам денсаулығына қол сұға отырып, қылмыскер белгілі бір
қоғамдық қатынастарға қол сұғады. Өйткені осының нәтижесінде адам дұрыс
өмір сүре алмайды, дені сау бола алмайды, тиісінше еңбек қабілеттігінен
толық немесе ішінара айырылады. Медициналық тұрғыдан денсаулық деп - адам
организімі органдарының немесе тіндерінің дұрыс қызмет етуін түсінген жөн.
Қанау, дене жарақатын келтіретін соққылар, тырнақ іздері және т.б. кез-
келген түйіршіктің немесе органдардың дұрыс қызмет етуін бұзады және адам
денсаулығына белгілі бір дәрежеде зиян келтіреді. Сондықтан, адам тіндері
мен органдарының дұрыс қызмет етуін бұзуға бағытталған барлық іс-
әрекеттердің тікелей объектісі болып адам табылады.
А.С. Никифировтың көзқарасы бойынша адам денсаулығы деп-адам
организімінің тұтас алғандағы қалыпты жәй-күйін түсінген жөн дейді.[2]
Бірақ адам денсаулығы деген бұл түсінік тар мағыналы болып келеді. Адам
организімінің кез-келген түйіршігі белгілі қызметтерді атқарады, сондықтан
түйіршіктердің дұрыс қызмет етуін бұзу адам денсаулығына зиян келтіреді
және адам организмінің тұтас алғандағы қалыпты жай күйінің бұзылуына
соқтырады.
А.А. Жижиленко мен В.В. Ореховтың көзқарастары бойынша денсаулыққа
ауыр зиян келтірудің объектісі болып адам денсаулығы емес, оның дене қол
сұғылмаушылығы табылады екен.[3] Бұл көзқарасты П.А. Дубовец былай
терістейді: Іс жүзінде адамның дене қол сұғылмаушылығы денсаулыққа
ешқандай зиян келтірмей-ақ та бұзылуы мүмкін. Мысалы, қорлау іс-әрекеттері
кезінде. Кейбір жағдайларда дене қол сұғылмаушылығының бұзылу фактісінде,
тіпті, қылмыс құрамы да болмайды. Мысалы, жеке тұлғаның өзге игіліктеріне
қол сұғу белгілерінсіз бір адамның басқа адамның денесіне оның еркіне қарсы
қол тигізуі. Сонымен бірге, дене жарақаты дене қол сұғылмаушылығын бұзбай-
ақ келтірілуі мүмкін. Мысалы, қорқудың нәтижесіндегі психикалық ауру.[4]
Сонымен, қылмыстық заң қылмыстық қол сұғушылықтан дене қол
сұғушылығын қорғамайды, керісінше тұлғаның өмір, денсаулық, ар-намыс, қадір-
қасиет және т.б. сияқты белгілі бір игіліктерін ғана қорғайды.
Қылмыстық заң адамның денсаулығын оның туған сәтінен бастап өлген
сәтіне дейін, яғни оның бүкіл өмір бойы денсаулығын қорғайды. Адам өмірі
нәрестенің туған сәтінен, яғни анасының денесінен бөлініп шығып, алғаш
тыныс алуы арқылы оның өкпесінің жұмыс істеген уақытынан басталады. Бұл
құбылыс нәрестенің алғашқы айқайынан, дыбыс беруінен басталады. Өлім
клиникалық және биологиялық болып екіге бөлінеді. Тыныс алуы мен қанның
айналысы тоқтағаннан кейін 5-6 минут шамасында клиникалық өлім сатысы
басталады. Адам денесінің салқындауына байланысты бұл кезең 10 немесе одан
да көп минутқа созылады. Өлудің соңғы кезеңі – биологиялық өлім орталық
нерв жүйесі қызметінің істен шығуына байланысты мидың өлуі басталады.
Адамның басқа органдары мен тіндерінің өміршендік белгілері біразға
жалғасқанымен мидың өлуі адам өмірінің соңғы сәті болып табылады. Яғни,
адам өмірінің соңғы сәті биологиялық өлім.
Адам денсаулығына қасақана ауыр зиян келтірілгенге дейін де науқасты
болуы мүмкін, бірақ денсаулыққа ауыр зиян келтіру нәтижесінде оның
денсаулығына қосымша зиян келтіріледі, яғни оның түйіршіктерінің дұрыс
қызмет етуі нашарлайды немесе бұзылады. Бұл жағдайда қылмыскер
жәбірленушінің қол сұғушылыққа дейінгі болған денсаулығына қол сұғады.
Заң қол сұғушылықтан адамның соматикалық және психикалық денсаулығын
да қорғайды.
Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің объектісі болып тек қана
бөтен адамның денсаулығы бола алады. Қылмыстық заңмен өз денсаулығына ауыр
зиян келтіру қылмыс болып табылмайды, егер оның салдарынан қоғамдық
қатынастарға зиян келтірілмесе бұл жағдайда қоғамдық қауіпті іс-әрекет ҚР
ҚК 103-бабымен емес, қылмыстық заңның өзге баптарымен сараланады. Мысалы,
әскери қызметтен босату үшін заңды негіздер болмаған кезде әскери қызметке
шақырудан жалтару мақсатында өз денсаулығына зиян келтіруде ҚР ҚК 326-
бабының 2-бөлігінде көзделген қылмыс құрамы бар. Бұл жағдайда қылмыстық қол
сұғушылық денсаулыққа емес, өзге объекті – Қазақстан Республикасының
қорғаныс мүдделеріне, Қарулы күштерді тиісті қалыптастыруға бағытталған.
Бұнда, өз денсаулығына зиян келтіру өзге объектіге қол сұғудың тәсілі болып
отыр.
ҚР ҚК 103-бабының 3-бөлігігінде көзделген абайсызда жәбірленушінің
өліміне әкеп соққан денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру қылмыстық заңмен
қорғалатын екі тікелей объектіге қол сұғып отыр. Біріншісі, негізгі
объектісі - адам денсаулығы болса, ал екіншісі, қосымша объект - адам өмірі
болып отыр. Яғни, ҚР ҚК 103-бабының 1 және 2 бөліктеріне көзделген
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің тікелей объектісі - адам
денсаулығы болып отыр. Ал, ҚР ҚК 103-бабының 3-бөлігінде көзделген
абайсызда жәбірленушінің өліміне әкеп соққан денсаулыққа қасақана ауыр зиян
келтірудің тікелей объектілері – адам денсаулығы мен өмірі болып отыр.
Енді осыны тәжірбиеден көрсетейік.
Федоришин И.А. 2000 жылы 13 шілдеде түскі асқа дейін Караван
газетінде көрсетілген телефон номері бойынша телефон соғып, қызды 1500
теңге көлеміндегі ақыға келісіп жыныстық қатынасқа түсінуге шақырады.
Айнар немесе Ажар атты қыз оған шамамен сағат 14-те келеді. Ол онымен
спирт ішімдігін ішеді және екі рет жыныстық қатынасқа түседі. Кейін қыздың
1500 теңге орнына 3000 теңге сұрауына және полиция қызметкерлерін шақырамын
деп қорқытуына байланысты ол оның ішінен бір рет ұрады. Қыз соққыдан кейін
жерге отыра салады.
Сот – медициналық сараптама қорытындысына сәйкес Бургебаева деген
азаматшаның өлімі қатты заттың әсерінен өліммен тікелей себепті
байланыстағы денсаулыққа ауыр зиян келтірілген бүйректің сол бөлігінің
жарылуымен ішінің жабық зақымдануы, ішінің қансырауынан құрсақ қуысына
қанның жиналуының нәтижесінде басталған.
Федоришин И.А. Алматы қалалық сотының 2001 жылғы 29 қаңтардағы
үкімімен ҚК 103-бабының 3-бөлігімен сотталған.
ҚР ҚК 103-бабының 2-бөлігі кез-келген адамның емес, арнайы белгілерге
ие тұлғалардың денсаулығына қасақана ауыр зиян келтіруді аталған қылмыстың
сараланған құрамдарына жатқызады. Яғни, бұл жерде саралау мәселесі
жәбірленушінің ерекшеліктеріне байланысты болып отыр.
ҚР ҚК 103-бабы 2-бөлігінің а тармағында көзделген екі немесе одан
да көп адамның денсаулығына қасақана ауыр зиян келтірудің тікелей объектісі
– екі немесе одан да көп адамның адамдардың денсаулығы.
Бұған тәжірбиеден мынадай мысал келтіруге болады:
Бораш Т. мен Моисеенко Ю.А. спирт ішімдіктерін ішіп отырып, өтіп
бара жатқан оларға бейтаныс Ахметов, Сулейменов, Жайнабаевты көріп, оларға
мәнсіз себептерді пайдаланып, оларға қатысты боқ сөздерді айтады. Ұрыс
төбелеске айналып кетеді. Төбелес кезінде Моисеенко пышақпен қаруланып
Ахметов пен Сулейменовке жарақаттар келтіреді. Аталған әрекеттердің
нәтижесінде сот – медициналық сараптама актісіне сәйкес Сулейменовке
денсаулыққа ауыр зиян, Ахметовке енген кесік жарақаттар, бас сүйегінің
зақымдануы түріндегі денсаулыққа ауыр зиян келтірілген.
Алматы қ. Әуезов аудандық сотының 2002 жылдың 27 ақпанындағы үкімімен
Моисеенко А.Ю. ҚК 103-бабының 2-бөлігінің а,ж тармақтарымен 5 жылға бас
бостандығын айыру жазасы белгіленген.
ҚР ҚК 103-бап 2-бөлігінің б тармағындағы адамның қызметтік жұмысын
немесе кәсіптік немесе қоғамдық борышын орындауға байланысты оның немесе
оның жақындарының денсаулығына қасақана ауыр зиян келтірудің тікелей
объектісі – қызметтік жұмысты немесе кәсіптік борышты немесе қоғамдық
борышты жүзеге асырушы адамның және оның жақындарының денсаулығы. Бұл
жердегі қызметтік борышты жүзеге асыру дегеніміз – адамның мемлекеттік
немесе басқа кәсіпорында, мекемеде жұмыс істейтіндігіне қарамастан өз
міндетіне жататын әрекеттерді жасауы. Ал, қоғамдық борышты атқару дегеніміз
– кез-келген азаматтың өзіне жүктелген әлеуметтік міндетті, сондай-ақ қоғам
немесе жеке адамдар мүддесін көздейтін кез-келген басқа әрекеттерді орындау
(қылмыстың алдын алу, қылмыскерді ұстау, т.б.). Кәсіби борышқа адамның
кәсіби мәртебесі жүктейтін міндеттер жатады. Қылмыстық заң қол сұғушылықтан
тек қана осындай қызметтік міндет пен борыштарды жүзеге асырушы тұлғалардың
денсаулығын қорғап қана қоймай, сонымен бірге олардың жақындарының
денсаулығын да қорғайды. Жақындар деген түсінікке арғы – бергі туыстарымен
бірге онымен сүйіспеншілік қатынастағы адамдар да жатады. Мысалы, достар,
күйеу баласы, қалыңдығы, қызы т.б.
ҚР ҚК 103-бабы 2-бөлігінің в тармағында көзделген кінәліге
дәрменсіз күйде екені белгілі, сонымен бірдей адамды ұрлауға немесе кепілге
алуға ұштасқан адамның денсаулығына қасақана ауыр зиян келтірудің тікелей
объектісі болып кінәліге дәрменсіз күйде екені белгілі, сонымен бірдей
адамды ұрлауға немесе кепілге алуға ұштасқан адамның денсаулығы табылады.
Бұндағы адамның дәрменсіз жағдайы дегеніміз – оның физиологиялық немесе
басқадай себептермен (жастығына, кәрілігіне, науқастығына, соқырлығына,
кереңдігіне, ақсақтығына, есінен тануына, қатты мастығына, терең ұйқыда
ұйықтап жатуына т.с. байланысты) қылмыскерге қарсылық көрсете алиауы.
Дәрменсіздікке ұрланған және кепілге алынған жағдай да кіреді. Өйткені бұл
жағдайларда да жәбірленушінің қылмыскерге өз денсаулығына ауыр зиян
келтіруге қарсылық көрсету мүмкіндігігі шектеулі.
Жәбірленушінің дәрменсіз күйде екені қылмыскерге мәлім болуы керек.
Әйтпесе, дәрменсіз күйде екені қылмыскерге мәлім емес адамның денсаулығына
ауыр зиян келтіру ҚР ҚК 103-бабының 2-бөлігінің в тармағымен емес, ҚР ҚК
103-бабының 1-бөлігімен сараланады.
Денсаулыққа ауыр зиян өзге де қылмыстарды жасау кезінде де келтірілуі
мүмкін. Бұнда қол сұғушылық бір жағдайда денсаулыққа емес, өзге объектіге
бағытталса, ал басқа жағдайларда – адам денсаулығына және кез – келген өзге
объектіге бір уақытта бағытталады. Бұлай денсаулыққа ауыр зиян ҚР ҚК 179-
бабымен көзделген қарақшылық кезінде де келтірілуі мүмкін. Бұл жағдайда қол
сұғушылық бір уақытта адам денсаулығына және меншігіне жасалады. Бұндай
әрекет тиісінше ҚР ҚК 179-бабы 2-бөлігінің д тармағымен сараланады. ҚР ҚК
233-бабымен көзделген терроризм актісін жасау кезінде де зиян келтірілуі
мүмкін, бірақ бұнда қол сұғушылық тікелей қоғамның қауіпсіздігіне
бағытталған. Бұл қоғамға қауіпті әрекет 233-баптың 3-бөлігінің б
тармағымен сараланады.

1.2. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің объективтік жағы

Кез-келген қылмыстық істі тергеу кезінде ең алдыменен қылмыстың
объективтік жағы - қылмыс құрамының негізін қалаушы анықталады, ал содан
соң осының негізінде қылмыстың субъективтік жағы және оның
белгілері -себеп, мақсат, ниет, т.б. анықталады.
Қылмыстың объективтік жағы дегеніміз: белгілі жағдайларда
орында және уақытта өтіп жатқан, қылмыстық заңмен қорғалатыкн
объектіге зиян келтіретін нақты қоғамдық қауіпті мінез-құлықтың,
қол сұғушылықтың сыртқы көрінісін сипаттайтын қылмыс құрамының құрамдас
бөлігі. Бұл әдетте, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің Ерекше бөлімі бабының диспозициясында көрсетіледі.
Сонымен, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 103-бабының 1-
бөлігінің дизпозициясына сәйкес аталған бапта көзделген денсаулыққа
қасақана ауыр зиян келтірудің объективтік жағын мыналар құрайды:
а) денсаулыққа зиян келтіру түріндегі қоғамдық қауіпті әрекет;
б) денсаулыққа келтірілген ауыр зиян түріндегі қылмыстық зардап;
в) әрекет пен аталған зардап арасындағы себепті
байланыс.
Денсаулыққа қасақана ауыр зиян қоғамдық қауіпті әрекеттің құқыққа
қайшы іс әрекет жолымен де, әрекетсіздік жолымен де келтірілуі мүмкін.
Әрекетсіздік жолымен денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру, егер тұлға
өзі жасауға міндетті және жасай алатын белгілі іс-әрекеттерді жасамаса,
сол сияқты соның нәтижесінде басқа түлғаныің денсаулығына зиян келтірілсе
ғана орын алады. Белгілі іс-әрекеттерді жасау міндеті заңнан (мысалы, ата-
аналарының балаларының денсаулығына қамқорлық етуі) немесе басқа тұлғаның
денсаулығына қауіп тудырған тұлғаның оған дейінгі мінез-құлқынан, не өзге
де негіздерден туындауы мүмкін. Сот-тергеу тәжіребесіне сүйенсек
әрекетсіздік шен денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру көп кездеспейді.
Қылмыстық-құқықтық мағынада іс-әрекет деп адамның саналы және ерікті
мінез құлқы түсініледі. Сондықтан егер, денсаулыққа ауыр зиян есі дұрыс
емес адаммен келтірілсе, онда қылмыс орын алмайды, өйткені бұндай тұлға
өзінің мінез-қүлқының қоғамдық қауіптілігін үғынбауына және оларды
басқара алмауына байланысты қылмыстык-құқықтық мағынада әрекет
етпейді. Қылмыстық-құқықтық мағынада есі дұрыс тұлға да әрекет етпейді,
егер ол белгілі іс-әрекеттерді өз еркіне қарсы бой бермейтін физиологиялық
күштің әсерінен жасаса. Мысалы, біреудің екінші адамды итеріп қалуынан,
екінші адамның үшінші адамға соғылуынан, үшінші адамның жерге құлап, қолын
шығарып алуы немесе сындыруы.
Сонымен бірге, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру кез-келген
жағдайларда құқыққа қайшы болуы керек. Басқа тұлғаның денсаулығына
әрекеттің құқыққа қайшылығын жоятын жағдайларда қасақана ауыр зиян
келтіруде денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің құрамы түгіл қылмыстың
жалпы құрамы да болмайды. Құқыққа қайшылық пен қылмыс құрамы денсаулыққа
қасақана ауыр зиян қажетті арнайы нұсқаулардың жоқтығына карамастан,
сонда да тек қана заң болып табылады.
Заң дәрігерлік қызметпен айналысуға рұқсат береді. Өйткені ол адам
денсаулығын сақтап калуға, қалпына келтіруге немесе жақсартуға, адам өмірін
құтқаруға бағытталған, бірақ денсаулыққа зиян келтіруге емес. Дәрігердің
жоғарыда аталған жағдайдағы қызметі қоғамдық пайдалы болып табылады,
өйткені хирургиялық араласу жолымен адам денсаулығына ірі зиян
келтірілуінің немесе тіпті өлімнің алды алынады. Бұл жағдайдағы денсаулыққа
ауыр зиян келтіру денсаулыққа одан да ауқымды зиянның келтірілуінің немесе
өлімге әкелудің алдын алу үшін қажетті болып табылады. Сондықтан, бұндай
сипаттағы денсаулыққа ауыр зиян келтіре отырып, дәрігер оған қызметтік
борышымен жүктелген қызметтік міндеттерін тікелей атқарып отырады.
Бірақ кейбір жағдайларда науқастың денсаулығына келтірген ауыр зияны
үшін дәрігердің қылмыстық жауаптылығы орын алады. Бұл жерде қылмыстық
жауаптылық егер, дәрігер өзінің кәсіби міндеттерін бұзса және соның
нәтижесінде науқастың денсаулығына ауыр зиян келтірілсе, оны келтіру
қажеттіліктен туындамаса ғана орын алады. Бірақ бұл жағдайларда дәрігер
қылмыстық жауаптылыққа егер, ол лауазымды тұлға болса, қызметтік қылмыс
үшін тартылады, ал дәрігер жеке тәжірбиемен айналысып жүрген тұлға болса,
қылмыстық жауаптылыққа ҚР ҚК 103-бабымен тартылады.
Денсаулыққа ауыр зиян бокс, футбол, т.б. сияқты спорт
жарыстарында да келтіріледі. Егер денсаулыққа ауыр зиян заңмен тыйым
салынған спорт түрі бойынша жарыстарда келтірілсе, онда әрекет құқыққа
қайшы сипатқа ие болады және бұл_ жағдайда қылмыстық жауаптылық
жоққа шығарылмайды. Қылмыстық жауаптылық, рұқсат етілген спорт
жарыстарында спортсмен қасақана спорт ережелерін бұзса және соның
нәтижесінде басқа түлғаның денсаулығына ауыр зиян келтірілген жағдайда орын
алады.
Жәбірленушінің өз денсаулығына ауыр зиян келтіруге
келісім беруі кейбір жағдайларда әрекеттің құқыққа қайшылығын жоюы
мүмкін.
А.А. Жижиленконың көзқарасы бойынша жәбірленушінің өз денсаулығына
ауыр зиян келтіруге келісім беруінде құқыққа қайшылық жоқ дейді.[5]
Ал, А.А. Пионтковскийдің көзқарасы бойынша жәбірленушінің келісімімен
оның денсаулығына ауыр зиян келтіру қүқыққа қайшылықты егер, зиян келтіру
мақсаттары әлеуметтік пайдалы болса жоққа шығара алады дейді.[6] Егер
жәбірленушінің келісімімен оның денсаулығына ауыр зиян келтірудің
әлеуметтік зиянды мақсаты (мысалы, діни араздықтың негізінде) болса,
денсаулыққа ауыр зиян келтірудің құқыққа қайшылығы жойылмайды. Бұнда,
денсаулыққа ауыр зиян келтіруге келісім тек қана кәмелеттік жасқа толған
және есі дұрыс түлғадан шығуы тиіс. Егер келісім кәмелетке толмаған және
есі дұрыс емес тұлғамен берілсе, онда денсаулыққа ауыр зиян
келтірудің құқыққа қайшылығы барлық жағдайларда жоққа шығарылмайды.
Адам денсаулығына қарсы қылмыстардың объективтік жағы – басқа адамның
денсаулығына, құқыққа қайшы әрекеттер мен әрекетсіздіктер арқылы зиян
келтірумен көрініс табады. Көбінесе дене жарақаты әрекет арқылы жасалынады.
Кінәлі адам жәбірленушінің денсаулығына әр-түрлі жолдармен, атап айтқанда,
механикалық әсер ету арқылы (мүшелерге зақым келтіру), химиялық жол арқылы
(улау, қышқылмен күйдіру), электрлік жолмен, (тоқпен ұру), термикалық әсер
ету (организмге инфекциялы ауруларды жұқтыру) арқылы, сонымен қатар
психикалық әсер ету арқылы (гипноз) және басқа да тәсілдер арқылы дене
жарақатын келтіреді.[7]
Аталған денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру тәсілімен және
әсіресе, механикалық әсер етуде көпшілік жағдайларда адам денесі
мүшелерінің анатомиялық тұтастығы бұзылады. Көпшілік денсаулыққа қасақана
ауыр зиян осындай жолмен келтіріледі.
Сот-тергеу тәжірбиесіне қарасақ химиялық жолмен денсаулыққа ауыр зиян
көп келтірілмейді. Бұндай зиян келтіру тәсілінде кінәлілермен қатты әсер
ететін қышқылдар улы заттар мен газдар сияқты заттар қолданылады. Бұнда
кейде адам денесінің анатомиялық тұтастығы бұзылады, бірақ кейбір
жағдайларда оның бұзылуы орын алмауы да мүмкін. (мысалы, улы газдарды
қолданғанда).
Денсаулыққа қасақана ауыр зиян психикалық әсер ету жолымен де
келтірілуі мүмкін. Бұл жағдайда жәбірленушінің психикасы бұзылады немесе
өзге ауруларға да шалдығады.
Өзінің объективтік белгілері бойынша денсаулыққа қасақана ауыр зиян
келтірудің қылмыс құрамы материалдық құрамға жатады, өйткені ол қоғамға
қауіпті іс-әрекет немесе әрекетсіздіктің бар екендігін талап етіп қана
қоймай, белгілі зиянды зардаптардың басталуын да талап етеді және сол
зардап келтірілген сәттен бастап аяқталған деп саналады. Кез-келген
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіруде зардап болып субъектінің кінәлі іс-
әрекеттерімен жәбірленушінің денсаулығына келтірілген ауыр зияны саналады.
Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіруде қол сұғушылықтың объектісі
болып адам денсаулығы табылады., сондықтан зардабы болып тек қана
жәбірленушінің денсаулығына келтірілген зиян ғана табылады, өйткені
құрамның бұл екі элементі объект және қылмыстық зардап - өзара органикалық
байланысты. А.Н. Трайниннің зардаптың объектісі мен байланысын айта отырып,
құрамының элементі ретіндегі зардап болып қол сұғушылықтың объектісіне
келтірілген зиян ғана танылуы мүмкін деп жазған.[8] .
Осыған байланысты В.В. Ореховтың денсаулыққа қасақана ауыр зиян
келтірудің объектісі болып дене қол сұғылмаушылығы танылады, ал зардап
ретінде адам денсаулығына келтірілген зиян деген көзқарасы дұрыс деп тану
мүмкін емес.[9]
Бұл тұжырымдама ретсіз, өйткені денсаулыққа қасақана ауыр зиян
келтірудің объектісі ретінде дене қол сұғылмаушылығын тани отырып,
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің зардабы ретінде дене қол
сұғылмаушылығының бұзылуын, яғни қол сұғылмаушылық объектісіне келтірілген
зиянды таныған жөн еді. Әйтпесе, қол сұғушылық дене қол сұғылмаушылығына
жасалады да, ал зиян жәбірленушінің денсаулығына келтіріледі екен.
Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру кезінде қол сұғушылық сөзсіз адам
денсаулығына бағытталған, ал қол сұғылмаушылық нәтижесіндегі зиян
жәбірленушінің денсаулығына келтіріледі.
Денсаулыққа келген ауыр зиян сот-медициналық сараптамамен анықталады.
Қазіргі кезде денсаулыққа келген зиянның ауырлық дәрежесі Қазақстан
Республикасы Денсаулық сақтау істері жөніндегі агенттіктің 2001 жылғы 11
наурыздағы №226 Бұйрығымен бекітілген Денсаулыққа келген зиянның ауырлығын
сот-медицина тұрғысынан бағалаудың Ережесімен анықталады. Бұрын
денсаулыққа келген зиянның ауырлық дәрежесі Қазақстан Республикасы Білім,
мәдениет және денсаулық сақтау тұрғысынан бағалаудың Ережесімен анықталатын
болатын, бірақ бұл нормативтік актінің ескіруіне байланысты Қазақстан
Республикасының Денсаулық сақтау істері жөніндегі Агенттіктің жоғарыда
аталған ережесі қабылданған болатын. Қазіргі кезде бұл ереженің орнына Сот-
медициналық сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу Ережесі Қазақстан
Республикасы Денсаулық сақтау Министрінің 2004 жылғы 20 желтоқсандг №8451
Бұйрығымен бекітілді. Бірақ бүл ереже әлі күнге дейін қолданысқа, яғни
тәжірбиеге енгізілмеген. Сондықтан жоғарыда аталған акт қолданыстағы ереже
деп саналады. .
Денсаулыққа келген зиянның анықтамасы Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің келтірілмеген, бірақ оның анықтамасы Қазақстан
Республикасы Денсаулық сақтау істері жөніндегі агенттіктің 2001 жылғы 11
наурыздағы №226 Бұйрығымен бекітілген Денсаулыққа келген зиянның ауырлығын
сот-медицина тұрғысынан бағалаудың Ережесінің 4-тармағында былай деп
берілген: Денсаулыққа келген зиян деп не дене зақымданулары, яғни
органдар мен тіндердің анатомиялық тұтастығын немесе олардың физиологиялық
қызметтерін бұзу, не сыртқы ортаның механикалық, физикалық, химиялық,
биологиялық, психикалық әртүрлі факторлары әсер ету нәтижесінде
патологиялық науқастар немесе патологиялық күй түсініледі.

Денсаулыққа келген ауыр зиянның түсінігі ҚР ҚК 103-бабының 1-бөлігің
диспозициясында берілген әр түрлі белгілермен сипатгалады. Олар:
* адам өмірі үшін қауіпті зиян;
-соқыр болып қалу түріндегі зиян
* мақау болып қалу түріндегі зиян;
* керең болып қалу түріндегі зиян;
* органнан айырылу немесе органның қызметін жоғалту түріндегі зиян;
- денсаулыққа өмір үшін қауіпті өзге де зиян,
- еңбек қабілетінің кемінде үштен бірін түрақты жоғалтумен үштасқан
денсаулықтың бұзылуы түріндегі зиян;
- кінәліге мэлім кэсіби еңбек қабілетін толық жоғалтумен ұштасқан
денсаулықтың бұзылуы түріндегі зиян;
- түсік тастауға әкелу;
- психиканың бұзылуы;
- есірткімен немесе уытты умен ауру
Жоғарыда аталған белгілердің кез-келгенінің болуы денсаулыққа келген
зиянды ауыр деп тануға негіз бола алады.
Адам өмірі үшін қауіпті зиян деп келтірілген кезде жәбіленушінің
өміріне қауіп төндіретін немесе өздерінің қалыпты өршу барысында
өлімге алып келетін дене жарақаттарын да, паталогиялық жағдайды да
санау қажет. Дәрігерлік көмек көрсету нәтижесінде өлімнен алып қалу зиянның
өмір үшін қауіптілігі бағаланғанда есепке алынбауы тиіс.[10]
Адам өмірі үшін қауіпті зақымданулар болып:
1) сипаты жағынан жәбіленушінің өміріне қауіп төндіретін
және оның өлуіне әкелуі мумкін зақымданулар;
2) адам өміріне пайда болуы кездейсоқ емес
қауіпті
дамуға соқтырған зақымданулар табылады.[11]
Адам өміріне қауіпті зақымданулардың бірінші тобына мынадай
жарақаттар жатады:
- бас миының ортаңғы бөлігі камтығын ауру белгілері бар бас миының жоғарғы
дәрежелі жарақатты, бас миының орта дәрежелі жарақаты,
- омыртқаның іштей жаралануы, оның ішінде жұлынның жарақаттанбауы;
- мойын омыртқаның буыннан шығуы;
сынықтар - буынның шығуы және бүкіл дененің және мойын омыртқаның 1-ші
және 2-ші доғаларының шығуы; сонымен қатар мойын омыртқаның 1-ші және 2-ші
доғаларының бір жақты сынықтары, оның ішінде жұлын омыртқа қызметінің
бүзылмауы;
- мойынның жұлын омыртқа бөлігінің жабық зақымдануы;
- жұлынның қызметі болмауына келіп әкеліп соғатын бір немесе бірнеше
кеуде немесе бел омыртқаның сынықтары немесе сынық -буыннан шығулары.
- жамбас ағзаларының қызметін бұзатын кеуде, бел және жұлынның құйымшақ
бөлігінің жабық зақымдануы;
- жұтқыншақтың, көмекейдің, кеңірдектің, өңештің, сонымен қатар қалқанша
без және айрықша бездің ішіне енген жаралары;
- шеміршекті көмекей мен кеңірдектің тілегейден ажыраған ауыр естен
тандыратын немесе демалысы бұзылған және басқа да қатер төндіретін
құбылыстары бар жабық сынықтар;
- плевральды қуысқа, перикарда қуысына немесе аралық перде торшасына
енген, оның ішінде ішкі ағзаларға зиян жоқ кеуде клеткаларының жарақаты;
- құрсақ қуысына кірген, оның ішінде ішкі органдарға зияны жоқ іш жарақаты;
- қуық қуысына кірген, ішек жарақаты (тік ішектің төменгі бөлігінен
басқа);
- құрсақ кеңістігіндегі ағзалардың ашық жаралары (бүйрек, ұйқы
безі);
- кеуде немесе құрсақ қуысы ішкі органдарының ажырауы немесе жамбас қуысы,
немесе құрсақ кеңістігі немесе диафрагмалар, несеп жолдары, несеп шығаратын
каналдардыңжарғақшалары;
- жамбастың артқы жарты шарының жамбастың бір тұтастығын бұзған екі жақты
сынықтары;
- ұзын жілік сүйектің ашық сынықтары (иық, сан) немесе тізе буындары;
- ірі қан тамырларының зақымдануы, аорталар, үйқы (жалпы, ішкі,
сыртқы) иық, сан, тізе асты артериялары немесе оларды ілестіретін веналар;
- дененің 15%-тен асатын бөлігін қамтитын 4-дәрежелі, 3-дәрежелі 20% -тен
асатын күйік, 30%-тен жоғары 2-дәрежелі күйіктер;
- химиялық қосылыстардан туындаған күйіктер (концентрациялық
қышқылдар,күйдіргіш сілтілер, басқа да улызаттар), олар күйдіргенен
өзге, адам өміріне қауіп туғызатын уландыратын әсер ету.
Адам өміріне қауіпті зақымданулардың екінші тобына адам
өміріне қауіпті жағдайды туғызған зақымданулар жатады. Әр-түрлі сыртқы
факторлардың әсерінен пайда болған және адам өміріне қауіпті жағдаймен
асқындыратын немесе өздері адам өміріне қауіп төндіретін аурулар мен
патологиялық жағдайларда адам өміріне қауіпті болып табылады.
Адам өміріне қауіпті кұбылыстарға мьналар жатады:
- ауыр дәрежедегі естен тану;
- адам өміріне қатер төндіретін эпидуральды, субдуральды немесе
субарохногинальды заттар.
- мойынның басылып калуы және басқа да механикалық тұншығулар олардың адам
өміріне қауіп төндіретін белгілері бар (ми,қан айналымының бұзылуы, естен
тану, амнезия және т.б.).[12]
Аталған өмірге қауіпті емес денсаулыққа келтірілген ауыр зиян түріндегі
қылмыстық зардапқа тәжірибеден мысал келтірейік.
Кривенко Т.Д. азаматша 2000 жылдың 18 сәуірінде шамамен сағат 14-те
Шымкент қаласыньң Байтұрсьнов көшесінің №90 үйдің №84 пәтеріне келіп есікті
түрткен. Үй иесі Джемадинова Л.Д. есікті ашқанда өзінің күйеуінің бұрынғы
әйелі Кривенконы көреді. Кривенко осы кезде оның бетіне химиялық қышқылды
шашады.
2000 жылдың 21 тамызындағы №88 сот-медициналық сараптама актісіне сәйкес
жасалған әрекеттің нәтижесінде Джемадинова Л.Д коньюктивасы 4 дәрежедегі
химиялық күйігі, екі көзінің роговинасының 3дәрежедегі химиялық күйігі орын
алған. Нәтижесінде жәбірленушінің екі көзінен соқыр болып қалған және ол
денсаулыққа қауіпті емес келтірілген ауыр зиян болып бағаланады.
Шымкент қаласының №2 соты 2002 жылдың 11 сәуіріндегі үкімімен
Кривенко Т.Д азаматшаны ҚК 103 бабының 1-бөлігімен Джемадинова Л.Д.
азаматшаның соқыр болып қалуына әкелген денсаулыққа қасақана ауыр зиян
келтіргені үшін 4-жылға бас бостандығынан айыру жазасына кесілген.
Берілген зақымданулар оның нәтижесіне қарамастан адам өміріне
қауіптілік белгісі бойынша ауыр болып сараланады және олардың оң нәтижесіне
және ауыр зардаптарының расталмауына қарамастан денсаулыққа ауыр зиян
келтіру болып қарастырылуы және ҚР ҚК 103- бабының 1-бөлігімен саралануы
тиіс.
Адам өмірі үшін қауіпті өзге де зиян адамға оның организмінің
анатомиялық тұтастығын бұзбай-ақ келтірілуі мүмкін. Бұндай жағдайларда
денсаулыққа зиян келтіру үшін пәтерде тығылған радиоактивті зат,
биологиялық немесе токсиндік қарудың кез-келген түрі қолданылады не
болмаса адамды ұзақ уақыт бойы гипноздық немесе есі алжасу қалпына енгізеді
және т.б.[13]
Ал енді салдары бойынша ауыр болып табылатын денсаулыққа келтірілген
қауіпті емес зиянның белгілерін қарастырайық.
Көру қабілетінен айырылу деп адамның екі көзінің де тұрақгы соқыр
болып қалуы немесе көру қабілетінің саусақтары екі метрден аспайтьн
кашықтыктан ғана санай алатын немесе одан да төмен (көру қабілеті 0,04 және
одан төмен) қабілетке дейін төмендеуін; жалғыз көзінен айырылуын түсінген
жөн. Бір көзінің жанарын жоғалту еңбек қабілетінің үштен бірін (33%-тен)
аса тұрақты жоғалтуға әкеп соғады, сондықтан ол денсаулыққа келтірілген
ауыр зиянға жатады. Алып тастауға әкеп соқтырған соқыр көздің зақымдануы
денсаулықтың-бұзылуының ұзақтығына байланысты бағаланады.
Сөйлеу қабілетінен айырылу дегеніміз өз ойын айналасындағыларға
түсінікті түрде біріккен дыбыстармен жеткізу қабілетін жоғалту болып
табылады. Егер адам сөйлеу қабілетінен уақытша айрылса ол денсаулыққа
келтірілген ауыр зиян болып есептелінбейді.
Естімей қалу деп жәбірленуші айтылған сөзді құлағынан 3-4 см.
қашықтықта естімейтіндей кереңдікті немесе айықпайтындай қалыпты тусінген
жөн. Бір құлағының естімей қалуы еңбек кабілетінің тұрақты жоғалтудың
пайызымен бағаланады.[14]
Ауыр зиян болып органнан айырылу немесе органның қызметін
жоғалтуға соқтырған зақымданулар да есептелінеді. Орган дегеніміз адам
организмі жүйесінде бес қызметті атқаратын адам денесінің белгілі
бөлігі. Органнан айырылу не болмаса органның қызметін жоғалту-
деп қолының, аяғының денеден бөлінуі немесе олардың қызметің
жоғалтуы (сал болуы немесе олардың қызметін жоққа
шығаратын өзге де жағдайлар) болып табылатын қолынан, аягынан
айырылуды жыныстық қатынасқа түсу қабілетінен не болмаса
тұқымдылық және бала табу қабілеттерінен айырылу болып
табылатын өндірістік қабілетінен айырылуды органынан айрылу
болып табылатын бір енінен айырылуды, т.б. органдарынан
айырылуды түсінген жөн. Қолынан немесе аяғынан анатомиялық айырылу деп-
бүкіл қолының немесе аяғының денеден бөлінуін, шынтағы мен
тізесінен төмен емес жерден бөлінуін түсінген жөн. Органның қызметін
уақытша жоғалтуы ауыр зақымдану болып есептелінбейді және бұл қалыптың
үзаққа созылуына байланысты денсаулыққа орташа ауырлықтағы және жеңіл зиян
келтіру деп қарастырылуы тиіс.
Бет әлпетінің қалыпқа келгісіз бұзылуы да денсаулыққа ауыр зиян болып
танылады. Бет әлпетінің қалыпқа келгісіз бүзылуы механикалық зақымданулар,
отқа, қышқылға күйюі және т.б. зардабынан болуы мүмкін. (Мысалы, көз
қарашығының, мұрынның жоқ болуы не болмаса мұрын сүйегінің нысанын
өзгертетін кемсітіктерінің болуы, бір құлағының немесе оның ірі бөлігінің
жоқ болуы). Сот-медициналық сарапшы бет әлпетінің қалыпқа келгісіз бұзылу
фактісін анықтамайды, себебі бұл түсінік медициналық емес, сарапшы қалыпты
белгілерге сүйене отырып денсаулыққа зиянның ауырлық дәрежесін анықтайды
сонымен қатар жарақаттың кейін ешқандай хиругиялық көмексіз біртіндеп
тартынып немесе тегістеліп кетуі мүмкіндігін анықтайды. Егер жарақаттың
ізін жою үшін жедел ем (к осметикалық операция) керек болса, онда беттегі
жарақат қалыпқа келгісіз деп саналады. Жәбірленушінің бет әлпетін қалыпқа
келгісіз бұзған жарақатты тану мәселесі сот-медициналық сарапшының емес,
соттың құзіретіне жатады.
Ауыр зиян болып табылатын келесі зақымдану бұл адамның жалпы еңбек
қабілетінің кемінде үштен бірін жоғалтумен ұштасқан денсаулықтың бұзылуы.
Жалпы еңбек қабілетін тұрақты жоғалту дегеніміз оның кемінде үштен бірін
(33%) жоғалту, жарақат алғанда жалпы еңбек қабілетін қаншалықты тұрақты
жоғалтқаны жарақат-зардабы анықталғаннан кейін, объективтік мәліметтерге
сүйеніп және Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігі дайындаған еңбек қабілеттілігін жоғалтудың пайыздардар
кестесіне сәйкес белгіленеді.
Балаларда еңбек қабілетін жоғалту осы Ережемен белгіленген жалпы
ережелерден шыға отырып анықталады.
Мүгедектерде алынған зақымдануға байланысты жалпы еңбек қабілетін
тұрақты жоғалту оның мүгедектігіне және оның тобына қарамастан дені сау
адамдардағыдай анықталады.[15]
Кәсіби еңбек қабілеттілігін жоғалту егер, кінәлі жәбірленушінің
кәсіби қызметін білген болса және физикалық күш қолдану арқылы оны өзіне
тән кәсіби қызметін жүзеге асыру мүмкіндігінен айырған болса,
денсаулыққа келтірілген ауыр зиян болып есептелінеді (мысалы,
пианисттің саусақтарының зақымдандыру). Кәсіби еңбек қабілеттілігін
жоғалтқан жағдайда жәбірленуші өзінің жалпы еңбек қабілеттілігін сақтауы
да мүмкін. Кәсіби еңбек қабілеттілігін жоғалту дәрежесін анықтау кезінде
сарапшы арнайы Нұсқаулықты басшылыққа алады. Бұндай жағдайларда
денсаулыққа зиян жалпы негіздер бойынша орташа ауырлықтағы да болуы мүмкін,
бірақ қуқықтық тұрғыдан әрекеттің адамды кәсіби еңбек қабілетілігінен
толық айыруға алдын ала қасақана бағытталғандықтан оны денсаулыққа ауыр
зиян деп тану дәлелді.
Түсік тастауға әкелу түріндегі денсаулыққа келтірілген ауыр зиянның
белгісі ретінде, көбінесе дене зақымдануларының салдарынан болады.
Кінәлінің әрекеттерін ҚР ҚК 103-бабының 1-бөлігімен саралау ушін
жәбірленушінің жүкті екені кінәліге мәлім болуы керек. Денсаулыққа ауыр
зиян келтіргені үшін қылмыстық жауаптылықтың тағы бір міндетті белгісі
болып кінәлінің жасаған іс-әрекеті мен түсік тастау арасындағы тікелей
себепті байланыстың болуы. Қанша айлығында болса да түсік тастау
денсаулыққа келтірілген ауыр зиян болып саналады. Бұл жағдай да сот-
медициналық сараптама акушер-гинекологтьң қатысуымен-комиссиялы түрде
жүргізіледі.[16]
Денсаулыққа келтірілген ауыр зиянның белгісі болып психиканың бұзылуы
да табылады, психиканың бұзылуы физикалық жарақаттың не болмаса психикалық
таң қаларлықтың салдарынан (мысалы, жарақаттан алынған кемақылдылық) болуы
мүмкін. Психикалық аурудың бар жоғын сот-психиатриялық сараптама
анықтайды, ал ол аурудың алынған зақымданумен байланысын және денсаулыққа
келтірілген зиянның ауырлығын психиатриялқ сараптамадан кейін психиатрдың
қатысуымен сот-медициналық сараптама бағалайды.
Кінәлінің құқыққа қайшы іс-әрекеттің нәтижесінде есірткімен және
уытты умен ауру денсаулыкқа келгірілген ауыр зиян болып саналады.
Есірткімен ауру дегеніміз есірткі заттардың тұтынуға деген аурулық
құштарлығы, ал уытты умен ауру дегеніміз заң актілерімен есіркі заттары
болып танылмаған заттарды ес алжастыру мақсатында дұрыс қолданбау. Оның
дәрілік және тұрмыстық уытты умен ауру сияқты екі түрі бар. Есірткімен не
болмаса уытты умен ауру ауруының бар жоғын сот-наркологтік немесе
токсикологиялық сараптама аныктайды. Кейін есірткімен не болмаса уытты умен
аурудың салдарынан денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығын сот-
медициналық сараптама наркологтың не болмаса токсикологтың
қатысуымен бағалайды.
Жоғарыда айтылғандай есірткімен немесе уытты умен ауру
іс-әрекетінің нәтижесінде туындауы керек, яғни ауруды туғызған кінәлінің
құқыққа қайшы іс-әрекеті мен әрекеттің зардабы болып табылатын есірткімен
немесе уытты умен аурудың арасында себепті байланыс болуы керек (мысалы,
адам организміне наркотикалык заттарды инъекция арқылы мәжбүрлеп енгізу
немесе жәбірленушіні аталған құралдарды наркотикалық болып табылатын
жасырып, алдау арқылы қолданғызу).
Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің объективтік жағының тағы
бір қажетті элементі болып себепті байланыс та табылады. Өйткені,
субъектінің қоғамдық қауіпті іс-әрекеттері немесе әрекетсіздігі мен
келтірілген зиян зардаптар арасындағы себепті байланысты анықтау
қылмыстық жауаптылық үшін ерекше үлкен маңызды. Сондықтан, тек қана
қоғамдық қауіпті іс-әрекет (эрекетсіздік) пен зардаптың ғана бар екендігін
анықтау қажет, сонымен бірге іс-әрекет (әрекетсіздік) пен
келтірілген зардап жәбірленушінің денсаулығына келтірілген зиян
арасындағы себепті байланысты анықтау да қажет. Қылмыстық құқықта
себепті байланыс деп тұлғаның іс-әрекеті немесе әректсіздігі мен
басталған зиянды нәтиже арасындағы объективті, заңды және қажетті байланыс
танылады, және де іс-әрекет (әрекетсіздік) бұл жерде себеп ретінде, ал
нәтиже-зардап ретінде болады.
Егер, кінәлінің іс-әрекеті мен басталған зиянды нәтиже -денсаулыққа
ауыр зиян арасындағы себепті байланыс жоқ болған жағдайда денсаулыққа
қасақана ауыр зиян келтірудің құрамы да жоқ болады. Бірақ себепті
байланыстың жоқтығы барлық уақытта белгілі болмайды. Сот-тергеу
тәжіребесінде кінәлінің іс-әрекеті мен басталған зиянды зардаптар
арасындағы себепті айланысты анықтау үлкен киыншылықты туғызатын
жағдайлар болады. Іс-әрекет (әрекетсіздік) пен денсаулыққа келтірілген
ауыр зиян арасындағы себепті байланысты анықтаудың қиындығы, егер
ауыр зиян тек қана кінәлілердің іс-әрекеттерінен басталмаса, бірақ өзге
де кіретін (жәбірленушінің іс-әректтері, үшінші тұлғалардың іс-әрекеттері,
табиғат күші және т.б.) факторлардың әсерінен ғана болса пайда болады. Бұл,
әсіресе, егер, кінәлімен денсаулыққа ауыр зиян келтірілсе, ал
жәбірленушінің өлімі өзге кіретін факторлармен байланысты басталғанда жиі
көрінеді. Зардаптың басталуына кінәлі қылмыстық жауаптылыққа тартылуы
мүмкін егер оның іс-әрекеттері заңдылықты қажеттілікпен осы нәтижені
тудырса ғана.
Субъектіге оның денсаулыққа қасақана ауыр зиян
келтіруінің нәтижесінде келтірілген денсаулыққа ауыр зиян үшін кінә
тануға жеткілікті денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру мен
денсаулыққа келтірілген ауыр зиян арасындағы себепті байланысты
анықтай отырып, келесі үш негізгі мән-жайды анықтау қажет:
1) денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру денсаулыққа келтірілген ауыр
зияннан бұрын жасалуы тиіс;
2) денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру денсаулыққа ауыр зиян
келтірілудің міндетті шарты болуы тиіс, ол жоқ болса денсаулыққа ауыр зиян
да келмес еді;
3) денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру денсауылыққа ауыр зиян
келтірлудің мүмкіндігін туғызуы немесе осы зардаптардың шынайы мүмкіндігін
шындыққа айналуын жағдайлауы тиіс. Қазақстан Республикасының
қылмыстық құкығы бойынша:
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру кезінде қолданылатын құрал-
саймандардың субъектінің субъективтік іс-әрекеттерін саралауға маңызы жоқ.
Сонымен бірге, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру кезінде қолданылатын
қолданылса, онда екі жағдайдағы қоғамдық қауіптілік дәрежесі екі түрлі
болады: пышақты қолданып жасалған қылмыстың және субъектінің қауіптілігінің
жоғарылығын айтады, сондықтан жазада жоғары болуы тиіс. Соттар жаза
тағайындау кезінде әр уақытта осыны ескереді.
Егер, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру кезінде қолданылып
жатқан құрал-саймандар оның саралануына әсер етпесе, онда денсаулыққа
қасақана ауыр зиян келтірудің тәсілі соңғыны саралауға кейбір жағдайларда
әсер етеді.
Қылмысты жасау тәсілі дегеніміз қоғамдық қауіпті іс-әрекеттер көрініс
тапқан нысан, қылмыскер қылмысты жасау үшін пайдаланған әдіс-тәсілдер.
Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің барлық тәсілдерінің
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіруді саралау үшін маңызы жоқ, бірақ
кейбір тәсілдері оларды денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің
сараланған құрамдарына жатқызуға негіз болады.
Аса қатыгездік тәсілімен адам денсаулығына қасақана ауыр зиян келтіру ҚР
ҚК 103 ы 2-бөлігінің г тармағымен сараланады. Бүл жердегі аса қатыгездік
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің тәсілі болып табылады. Бүл
түсінік бұнда бағалау сипатына ие.
Тұлғаға кез-келген мәжбүрлі қол сұғушылық аса қатыгездіктің көрінісі
болып табылады және әдеттегідей, жәбірленушіге тән зардабын, физиологиялық
жэне моральдық зардап шегу келтіреді.
Заң аса қатыгездік туралы айтқанда хайуандық қылмыс туралы, жалпы
танылған адамгершілік нормаларын өрескел бұзу туралы айтады. Денсаулыққа
қасақана ауыр зиян келтіру Г. Чечель жазғандай аса қатыгездікпен жасалған
деп есептеген жөн, егер жәбірленуші денсаулығына ауыр зиян келтіру алдында
немесе келтіру кезінде тікелей азаптау ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.