Қазақстан ұлттық шаруашылықтың дамуы және құқықтық мәселелері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Ұлттық экономика: негізгі нәтижелері және оның өлшемі ... ... ... ... ... ..5
1.2 Ұлттық экономика құрылымы және оның өлшемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Мемлекеттің қоғам өміріндегі әлеуметтік.экономикалық жағдайларын реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2 ҚАЗАҚСТАН ҰЛТТЫҚ ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... 1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 Ұлттық экономика дамуының стратегиялық басымдылықтары ... ... ... ... 23
2.2 Ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілетін арттыру ... ... ... ... ... ... ... .32
2.3 Қазақстан Республикасының Конституциясы . ұлттық экономика дамуының іргетасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Ұлттық экономика: негізгі нәтижелері және оның өлшемі ... ... ... ... ... ..5
1.2 Ұлттық экономика құрылымы және оның өлшемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Мемлекеттің қоғам өміріндегі әлеуметтік.экономикалық жағдайларын реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2 ҚАЗАҚСТАН ҰЛТТЫҚ ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... 1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 Ұлттық экономика дамуының стратегиялық басымдылықтары ... ... ... ... 23
2.2 Ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілетін арттыру ... ... ... ... ... ... ... .32
2.3 Қазақстан Республикасының Конституциясы . ұлттық экономика дамуының іргетасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Ұлттық экономика: негізгі нәтижелері және оның
өлшемі ... ... ... ... ... ..5
1.2 Ұлттық экономика құрылымы және оның
өлшемі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 12
1.3 Мемлекеттің қоғам өміріндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларын
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 ҚАЗАҚСТАН ҰЛТТЫҚ ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... 1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..23
2.1 Ұлттық экономика дамуының стратегиялық басымдылықтары ... ... ... ... 23
2.2 Ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілетін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... .32
2.3 Қазақстан Республикасының Конституциясы – ұлттық экономика дамуының
іргетасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...52
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Соңғы отыз жылда ғылыми-техникалық революцияның қарқынды және терең
дамуына байланысты материалдық өндіріс түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Жаңа
технологияның пайда болуына, ал ескі салалардың рөлі өзгеріп, жаңаша
сипатқа ие болуда. Мысалы, ғылым бірте-бірте қоғамның тікелей өндіргіш
күшіне айналуда. Күрделі де көп, салалы және көп дәрежелі қоғамдық өндіріс
организмі осы мамандығы терең де жоғары басқарушылар, маркетинг т.б.
бойынша маман кадрларды талап етуде. Бұл қызметкерлердің еңбегіне деген
сұраныс, еңбекті өнімді және өнімсіз деп бөлудің қандай да болмасын
жолдарының теорияның негізін жоюда.
Материалдық емес ізіліктерді (рухани байлықтарды) өндіретін сонымен
қатар материалдық емес қызмет көрсететін сала (денсаулық сақтау, білім
беру, ғылыми болжам жасау) үлкен маңызға ие болуда. Аталған салалардың
барлығы да ұдайы өндірісте және өндірістің басты факторы жұмыс күшіне баға
белгілеуде тікелей қатысады. Көрсетілген салалардың даму деңгейі еңбек
өнімділігінің дәрежесімен қоғамдық өндірістің тиімділігіне ықпал етеді.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық экономиканың құрылымын қарастыруды
қоғамдық өндіріс құрылымы түсінігін анықтаудан бастаған жөн. Қоғамдық
өндіріс құрылымы деп отырғанымыз, сол мерзімде экономикада әрқилы факторлар
ықпалымен, қоғамдық еңбек бөлінісі мен қоғамдық ұдайы өндіріс
пропорцияларын сипаттайтын салалардың арақатынасына байланысты.
Зерттеу пәні ретінде ұлттық экономиканың құрылымы жалпы өнімнің ұлттық
салалық құрылымы арқылы көрінісі. Экономикадағы құрылымдық өзгерістер,
өлшем мәселесі. Қоғамдық өндірісті интенсивтендіру негізінде экономиканы
құрылымдық қайта құрудың міндеттері жаңа инвестициялық саясатты ұсынады.
Мұнда оптималды құрылымды қамтамасыз ету мақсатымен негізгі күш күрделі
қаржының сандық өнімдерін емес, оның сапалық өзгерістеріне ауысады, яғни
инвестицияның ұдайы өндірістік салалық және технологиялық құрылымдары болып
бөлінеді.
Зерттеу жұмысының басты мақсаты – Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру –
мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты стратегиясына сүйене отырып, ҚР
ұлттық экономика дамуының әлеуметтік-экономикалық проблемаларын қарастыру.
Қойылған мақсатқа жетуде зерттеу жұмысының алдында мынадай міндеттер
белгіленді:
- ұлттық экономиканың негізгі нәтижелері мен оның өлшемін анықтау;
- ұлттық экономика дамуының стратегиялық басымдылықтарын қарастыру;
- мемлекеттің қоғам өміріндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларын реттеу;
Зерттеу пәні ретінде жалпы ұлттық экономика дамуының стратегиялық
басымдылықтары мен бәсекелестік қабілеті алынды. Ал зерттеу жұмысының
объектісі ретінде ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2003-2015 стратегиясы
қарастырылды. Зерттеу жұмысының теориялық негізінде ұлттық экономика
құрылымы мен оның өлшемі, және құқықтық мәселелері алынды.
Мемлекеттің әлеуметтік экономикалық саясаты тізбегіндегі басты буын
халық табысын құру саясаты. Табыс деген түсінік экономикалық жұмыс
нәтижесінің көрсеткіші. Экономикалық әдебиетте Табыс дегенді жаңадан
жасалған құнның мөлшерін анықтауға қолданып, өндірілген құнның мөлшерін
анықтауғңа қолданып, өндірілген құнның оның өндіруге жмсалған шығындардан
артық болуы, әр таптың, әлеметтік топтың немесе жекелеген адмның өндірген
өнімдегі үлесі, оны иемдену мағынасында түсінеді
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұлттық экономика: негізгі нәтижелері және оның өлшемі
Ұлттық экономика аясындағы практикада қоғамдық өнімнің әр қилы
өлшемдерін пайдаланады. Бұл әр қилылық мына жайлармен байланысты:
біріншіден, қоғамдық өндірісті сипаттауға теориялық тұрғыдан жан-жақты
қарау; екіншіден, (бұл бірінші жағдайдан туындайды) статистикалық
есептеудің сан алуан методологиясы, үшіншіден, қоғамдық өнім қозғалысының
әр түрлі сатысы тиісінше макроэкономикалық көрсеткіштерді талап етеді.
а) Жалпы қоғамдық өнім (ЖҚО) мен ұлттық табыс (ҰТ). Кеңес елінің саяси
экономикасында материалдық өндіріс саласына жұмсалған еңбек қоғамдық өнімді
өндіреді деп түсіндіріледі. Материалдық өндірістен тысқары қалғандар
құрайды. Демек, бұрынғы КСРО-да жиынтық өнім материалдық өндірістен саласы
өнімдерінің қосындысы ретінде анықталды( өнеркәсіптің, құрылыстың, ауыл
шаруашылығы мен орман шаруашылығының, жүк транспортының, байланыстың
(материалдық өндіріске қызмет ететін бөлігі), материалдық-техникалық
жабдықтау ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындаудың сауда мен қоғамдық
тамақтандырудың, металл қалдықтарын жинау мен дайындау, кинофильм
өндірісінің, кітап және газеттерді баспадан шығару, отын дайындау т.б.
салалары). Айналыс саласында өндіріс процесінің қорытындысын саудадан
анықтау практикалық тұрғыдан мүмкін болмағандықтан КСТО статистикасында
сауда толығымен өндірістік салаға жатқызылды, сөйтіп жалпы өнім мен ұлттық
табысты есептеудің құрамдас бөлігіне айналды. Материалдық өндіріс саласы
материалдық игіліктерді өндіруші салаларды қамтитыны белгілі ( өнеркәсіп,
ауыл шаруашылығы, құрылыс), сонымен қатар материалдық қызмет көрсету саласы
(өнімдерді) тұтынушыларға жеткзуші тарнспорт пен сауда, коммуналды
шаруашылық, тұрмыстық қызмет көрсету, атап айтқанда, киім тігу мен жөндеу,
киімді жуу, тазалау, радио және электрлік тұрмыс тауарларын жөндеу т.б.
Соңғы отыз жылда ғылыми-техникалық революцияның қарқынды және терең
дамуына байланысты материалдық өндіріс түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Жаңа
технологияның пайда болуына, ал ескі салалардың рөлі өзгеріп, жаңаша
сипатқа ие болуда. Мысалы, ғылым бірте-бірте қоғамның тікелей өндіргіш
күшіне айналуда. Күрделі де көп, салалы және көп дәрежелі қоғамдық өндіріс
организмі осы мамандығы терең де жоғары басқарушылар, маркетинг т.б.
бойынша маман кадрларды талап етуде. Бұл қызметкерлердің еңбегіне деген
сұраныс, еңбекті өнімді және өнімсіз деп бөлудің қандай да болмасын
жолдарының теорияның негізін жоюда.
Материалдық емес ізіліктерді (рухани байлықтарды) өндіретін сонымен
қатар материалдық емес қызмет көрсететін сала (денсаулық сақтау, білім
беру, ғылыми болжам жасау) үлкен маңызға ие болуда. Аталған салалардың
барлығы да ұдайы өндірісте және өндірістің басты факторы жұмыс күшіне баға
белгілеуде тікелей қатысады. Көрсетілген салалардың даму деңгейі еңбек
өнімділігінің дәрежесімен қоғамдық өндірістің тиімділігіне ықпал етеді.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, жалпы (жиынтық) қоғамдық өнім,
қоғамның бір жыл ішінде өндірілген материалдық игіліктер қосындысы десек,
онда тек материалдық өндірісте еңбек ететіндердің қоғамдық еңбегі – қазіргі
экономиканың жағдайын сипаттайтын өлшемі деп айтуға болмайды.
Жалпы қоғамдық өнім көрсеткішінде еңбек заттары қайталама (екінші
рет) есептеліп отыр, яғни шикізат материалдар, аспаптар, отын, энергия.
Мұндай қайталама есеп біртекті еңбек заттарын өндіріс циклының әр қилы
сатысында есептеуіне байланысты орын алды.
Бір айта кететін жағдай, батыс статистикасында қайталама есепте
үстеме құн көрсеткішін пайдаланады, соңғысы болса бір фирманың екінші бір
фирмадан материалдар мен қызмет көрсетуді сату және сатып алумен байланысты
көрсеткіш.
Кеңестік экономикалық статистикада қайталама есепті болдырмау үшін
түпкі өнім көрсеткішін пайдаланып келді. Бұл көрсеткіш жеке және қоғамдық
өндірістік емес заттарын, инвестициялық қаражатты қамтиды. Түпкі өнім
элементтері осы жалпы қайтадан өңдеуге түспейді. Түпкі өнімді жалпы жалпы
өнім көлемінен еңбек заттарынын айналымын игеру арқылы да анықтауға болады.
Сонымен қатар, оның құрамында затталған еңбек құралдары шығынының бір
бөлігі бар, ол өзінің экономикалық қызметі бойынша еңбек құралдардың
жаңартудың көзі болып табылады, яғни аммортизация көзі.
Таза өнім (ТӨ). Қоғамның таза өнімі – жалпы өнім, одан жыл бойы
жұмсалған өндіріс құрал – жабдықтарының орнын толтыруға пайдаланылатын
амортизаци жарнасын машиалар, жабдқтар, транспорт құралдары, әр қилы
өндірістік обьектілер құнынан, тұтынылған шикізат, отын, қосымша
материалдар құнынан шегеріп тастағанда қалған бөлігі. Осыдан байқауға
болады, таза өнім өзінің заттық мазмұны бойынша өндірісті ұлғатуға
арналған, жеке тұтыну заттары мен өндіріс құрал-жабдықтары, т.ө. –
аммортизация жарнамасы (АЖ) =ТӨ Сонымен қатар, таза өнім осы жылда
жұмсалған еңбектің нәтижесі. Осымен байланысты экономикалық теория мен
экономикалық статистика оны қоғамның бір жыл ішінде өндірілген құны немесе
ұлттық табыс деп атайды. Заттық мазмұны бойынша бұл тұтыну заттары мен
құрал-жабдықтардың бір белгінің жиынтығы, түпкі пайдалану фазасында тұтыну
қоры мен жинақ қорын құрайды. Ұлттық табыс (ҰТ) елдің экономикалық дамуының
қорытынды көрсеткіші, қоғамның өндіргіш күштерін, оның экономикалық
құрылымын ұлғаймалы ұдайы өндірістің бір жылдық нәтижесін сипаттайды. Ол
(ҰТ) ақшалай формада есептеледі.
Ұлттық табыстың абсолюттік мөлшері аса маңызды. Бұл қоғамдық
өндіргіштің нақты нәтижесі, осы мерзімдегі халықтың әл-ауқаты дәрежесі мен
қоғамның болашақта экономикалық даму мүмкіндігін сипаттайды. Ұлттық табыс
қоғамдық өлшемін, 50% құрайды. Ол қоғамның түпкі өнімінен амартизация
саласына, шаммен 8-10 % кем. [7.27] Ұлттық табыстың физикалық мағынада
өсуі, біріншіден, қоғмдағы жұмсалған еңбек шығынның мөлшеріне тәуелді, яғни
қызметшілердің саны мен еңбек қарқындылығына байланысты. Екіншіден,
қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуіне тәуелді. Ұлттық табыстың қозғалысы
қоғамдық ұдайы өндірістің мынадай сатылары арқылы жүзеге асады: өндіріс,
бөлу, айырбас, тұтыну, пайдалану. Өндіріс сатысында ұлттық табыс қоғамдық
өнім өндіретінбарлық салалардың таза өнімі (таза табыс), бөлу (қайта бөлу)
сатысында = әр қилы алғашқы және қайталама табыстар, айырбас сатысында -
өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну (пайдалану) сатысында – түпкі табыстар
тұтыну және қор жинау мақсатында жұмсалады. Ұлттық табысты зерттеуден әр
қилы бағыттағы экономистер айналысты. XVII ғ. өмір сүрген ағылшын
экономисті У.Петти 1664 жылы капиталистік қғамның табыстарын және оны
бөлуге, талдау жсауға әрекет жасады. Ол осы кезеңдегі Англия халқының табыс
және шығыс балансын жасады. Ол ұлттық табысты есептеп шығара отырып, оның
бүкіл халықтық, жерден, үйлерден, капиталдан және еңбек шығындарынан
түсетін табыстар саласы деп анықтады.Ұдайы өндіріс пен ұлттық табыс
мәселелерін А.Смит пен Д.Рикардо да зерттеді. Олар бүкіл қоғамдық өнім
құнын қоғамның табыстарының сомасы (қосындысы) дей отырып, одан өнім құнына
ауысқан өндіріс құрал – жабдықарының құнын щегеріп тастаған.
Швейцария экономисті Симон де Симонди осындай көзқараста. Ол қоғамның
жылдық өнімі мен ұлттық табыс айырмашалығынан көрсетіледі. Француздың
Ж.Б.Сей болса, құн мен падалылық өндірістің үш факторларының еңбек, капитал
және жер қызметінің нәтижесі деді. Табыс келтіруші кез келген адам ұлттық
табыста өндіреді де, қорытындылайды. Қазіргі батыс экономистердің ең
алдымен Ж.Б.Сейдің ұлттық табыстың өндірістің әр қилы және бірдей құқылы
факторлары өндіреді деген пікірін басшылыққа алуда. Американдық экономист
Дж.Б. Кларк өзінің шектеулі өнімділік теориясында қоғамдық табысты бөлу
табиғи заңмен басқарылады және бұл заң әрбір өндіріс факторына осы
фактордың өзі өндірген байлықтар сомасын (қосындысын) береді деп
көрсетеді. Мұндай тұрғыдан қараудың мәні кез келген іс-әрекеттің түрі табыс
әкеледі, әрбір табыс алушы кәсіби мен қызмет түріне байланыссыз оның
жасаушысы. Сонымен қатар, таза өнім осы жылда жұмсалған еңбектің нәтижесі.
Осымен байланысты экономикалық теория мен экономикалық статистика оны
қоғамның бір жыл ішінде өндірілген құны немесе ұлттық табыс деп атайды.
Заттық мазмұны бойынша бұл тұтыну заттары мен құрал-жабдықтардың бір
белгінің жиынтығы, түпкі пайдалану фазасында тұтыну қоры мен жинақ қорын
құрайды. Ұлттық табыс (ҰТ) Бұған мемлекеттік шенеуліктер, әскери
қызметшілер, діни қызметшілдер т.б. қосылады. Американдық статистика ұлттық
табысты өндіруге қатысушы факторларының барлық иегерлерінің табыстарының
сомасы деп анықтайды, яғни жалақы қорының капитал иесінің пайдасының және
жер иесінің ренталарының сомасы (қосындысы). Ұлттық табыс жалпы ұлттық
өніммен (ЖҰӨ) жанама салықтар мен негізігі капитал құнына амортзациялық
жарна мөлшеріне кем. Біздің елдің бірқатар оқымыстылары әлі де ұлттық
табыста полицияның, әскерлердің, заң қызметкерлерінің, бұқаралық
қызметкерлердің табыстарын қосып есептеу экономикалық тұрғыдан ешбір негіз
деп көрсетуде. Дәстүрлі маркстік саяси экономика тұрғысынан бұл мамандықтар
қоғамдық өндіріс процесіне тікелей қатынасы жоқ, тек ерекше қызмет
көрсетумен шектеледі. Осы ғалымдардың пікірі бойынша мұндай есептеу
әдістері табысты қайталама есептеу негізінде ұлттық табысты жасанды
көбейтіп, шамамен 20-30 процентке артық көрсетеді.
б) Жалпы ұлттық өнім мәні. Батыстық экономикалық теория мен статистика
бойынша жалпы ұлттық өнім көрсеткіш материалдық және халықтық табыстарынан
тұрады. Жалпы ұлттық өнімге амортизация жарнасы да енеді, соңғысы болса
пайдаланған еңбек құрамдарының өұнының дайын өнімге ауысу жолымен құралады.
Жалпы ұлттық өнімнің белгілі модификасиясы – жалпы ішкі өнім (ЖІӨ)
көрсеткіші болып табылады. Ал (ЖІӨ) белгілі бір ел шеңберінде кәсіпорындар
мен қызметкерлердің ұлттық азаматтық сипатына байланыссыз өндірістік
қызметінің нәтижесін қамтиды. Жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) жалпы ішкі өніммен
(ЖІӨ) сол елдердің ресурстарының шетелге пайдаланудың сомасында проценттер,
дивиденттер, жалақы т.б. көп болады. Мысалы, маусымда жұмысшылардың жұмыс
істеп жүрген елдің жалпы ішкі өнімде есептеледі.
Біріккен Ұлттар Ұйымының статистикалық қызмет ету орны жалпы ішкі
өнімді ұлттық есептер жүйесін жасаудва негізгі көрсеткіш ретінде
пайдаланады. 1988 жылдан бері жалпы ұлттық өнім көрсеткіші біздің елімзде
де осы Біріккен Ұлттар Ұйымының методологиясы бойынша есептеліп,
халықаралық салыстыруға пайдаланып келеді. ЖҰӨ ағымда рынок бағаларымен
есептеледі; бұл оның номиналдық сипатын сипаттайды. Бұл көрсеткіштің нақты
мөлшерін анықтау үшін бағаны инфляция ықпалынан арылту керек, таразылау
керек, яғни баға индексін қолдану керек., сөйтіп ЖҰӨ нақты құнын біуге
болады. Эуономист С.Шаталиннің есептеуі бойынша бұрыңғы КСРО-ның сол жылғы
ұлттық өнімнің ағымдағы бағалармен 940-960 млрд. Сом болды. Номиналды ЖҰӨ
нақты ұлттық өнімге қатынасы бағаның көтерілу есепін ЖҰӨ өсуін көрсетеді.
ЖҰӨ дефеторы деп айтады. ЖҰӨ көлемін өлшеуге Батыстық экономистер мен
статистика қоғамның өндірістің ұлғаймалы концепциясының сүйенеді. ЖҰӨ
материалдық өндірісте өндірілетін игіліктері мен қызметі ғана емес, сонымен
қатар материалдық емес қызмет түрлерін де ғылым, денсаулық сақтау, білім
беру т.б. қамтиды. ЖҰӨ сол елдің өндіре алатын тауарлары мен қызметінің
жиынтық санын дәлірек сипаттайтын өлшем ретінде батыс экономистері оны
өлшеудің екі әдісін ұсынды. [3. 115]
1. өнім ағымның әдісі. ЖҰӨ беогілі уақыт кезеңнде қоғамның
қарамағындағы игіліктері мен қызмет түрлеріне анықталады. ЖҰӨ көлемі бір
жылда өндірілген өнімнің ақшалай есептегі сомасы. Бұл көрсеткішке
мемоекеттік тауарлармен қызмет көрсетуге және жеке инвестицияға шығындары
да енеді. Сонымен, ЖҰӨ осы әдіспен анықталғанда, тауарлар сатып алу, қызмет
көрсету және инвестицияларға жұсмалған мемлекет, шығындарының қосындысы.
2. табыстар мен шығындар ағымы, әдісі. ЖҰӨ жеке адамдар мен
кәсіпорындардың табыстарының сомасын құрайды. (жалақы, процент, рента және
пайда) және өндірісв факторларының орнының толықтыру ретінде анықталады.
Оған жанама салықтар амортизация жарнасы да кіреді. ЖҰӨ жалпы халық
шаруашылығы табыстарының сомасы ретінде анықталады.
Екі әдістің екеуі де бірдей бағалы деғгеймен АҚШ-тық сауда
министрлігінің экономикалық бюросы жүргізетін ЖҰӨ есептеу статистикасы ең
жетілген деп айтсақ қателеспейміз. Мұнда ЖҰӨ оқшауланған, қайта ұлттық
есептеу жүйесінің шеңберінде есептеледі. ЖҰӨ мен ұлттық табыстан басқа
тамақ пен күрделі қаржының балансын, финанс ағыстарының балансын ұлттық
байлықпен еңбек ресурстарының банастаруын қамтиды. АҚШтың
ЖҰӨ түпкі тауарлармен қызмет көрсетуді есепке алады, яғни ЖҰӨ - ге жеке
және қоғамдық тұтынуға түсе отырып, өндіріс процесіне мүлдем оралмайтын
немесе еңбдек құралдары ретінде өндіріс саласына қайтырп, оралатын өкім
түрлері жатады. ЖҰӨ АҚШ-тың басқа елдермен, сауда жұмыфстарының қалдығын
қамтиды. Баланс беру үшін жалпы ұлттық өнімне АҚШ азамттарының өз елінен
тыс жерлерде өндірген өнімнің бір бөлігі кіреді, ал АҚШ-та американдық емес
азаматтардың өнімдері есепке алынбайды. Осыдан басқа жалпы ұлттық өнімге
шетелдегі капиталдың пайда, дивиденттер, пооценттер, ренталық бөлімдер таза
табыс ретінде енеді. АҚШ-та алғашқыда жалпы ұлттық өнім нақты орындағы
бағалармен есептеледі, алайда ол бағана ықпал ететін инфляциялық
құбылыстармен байланысты өндіріс көлемін өлшеуде дұрыс болмады. Мәселені
осы тұрғыдан қарау американдық үкіметтің ішкі экномикалық саясатының
тиімділігін ең алдымен жұмыспен қамты саясатының тиімділігін, ең алдымен
жұмыспен қамту саясатын бағалау мүмкндігін береді. Біздіңше, елімізхдегі
атқарушы үкіметтің экономикалық саясатының нәтижесін осылайша бағалау теріс
болмас еді. Жұмыссыздықтың табирғи дәрежесі бүкіл халықтың 6-7
процентінен асып кетсе, потенциалды эалпы ұлттық өнімі бірдей болды, 70
жылы олардың өзара айырмасы 60 млрд доллар, ал 80 жылы – 250 млрд долларға
жетті.
Өндіріс динамикасын таза күйде базистік жылдық тұрақты бағасына
есептеу жалпы ұлттық өнімді көрсетеді. Ағымдағы бағамен салыстырғанда баяу
өседі. Мысалы, АҚШ-тың ағымдық бағадағы жалпы ұлттықұ өнімнің орташа жылдық
үлесім қарқыны 1973 – 1985 жылдары – 9,8 процент болса, ал осы мерзімде
нақты жалпы ұлттық өнімнің өсу қарқыны – 2,8 процент болды. [23.78] Сонымен
қатар АҚШта президенттің жанындағы экномикалық Кеңес америка экономикасының
өндірістік мүмкндігін көрсететін потенцичаплды жалпы ұлтитық өнімдегі
есептейді, яғни елдіғ толық пайдаланатын еңбек ресурстарын есепке алады.
Мәселені осы тұрғыдан қарау американдық үкіметтің ішкі экномикалық
саясатының тиімділігін ең алдымен жұмыспен қамты саясатының тиімділігін, ең
алдымен жұмыспен қамту саясатын бағалау мүмкндігін береді. Біздіңше,
елімізхдегі атқарушы үкіметтің экономикалық саясатының нәтижесін осылайша
бағалау теріс болмас еді. Жұмыссыздықтың табирғи дәрежесі бүкіл халықтың
6-7 процентінен асып кетсе, потенциалды эалпы ұлттық өнімі бірдей болды, 70
жылы олардың өзара айырмасы 60 млрд доллар, ал 80 жылы – 250 млрд долларға
жетті. [22.86]
Жалпы ұлттық өнім мен жалпы ішкі өнім жиынтық өлшем қозғалысын
сипаттайтын ұлттық есептеу жүйесінің бір ғана көрсеткіші емес. Бәірқатар
макроэкномикалық көрсеткіштердің өзара байланысын көрсетуге болады. Жалпы
ұлттық өнім (СNP)- амортизация. Таза ұлттық өнім (NNP)-кәсіпорындарға
жанама салық. Ұлттық табыс (N)-әлеуметтік сақтандыру жарнасы копорациялар
табысаны салық – корпорациялар пайдасын қайта бөлу - транспорт төлемдері.
Жеке табыс, жеке табыс салығы. Күтіліп отырған табыс. Осы өзара табыстың
едәуір бөлігі салық арқылы қайта бөлінетін аралас экономика жағдайындағы
мемлекеттің финанс жүйесі мен әлеуңметтік саясатының мәнін дұрыс түсінуге
көмектеседі.
в) Жалпы ұлттық өнім және таза экономикалық хал-ахуалы. Жалпы ұлттық
өнім көрсеткішің елдің жылдық өндіріс көлемін өлшеу мүмкіндігін
береді.Сонымен қатар жалпы ұлттық өнім кейбір жағдайлармен байланысты
ұлттық нақты экномикалық тұрмыс тіршілігін толық сипаттай алмайды. Барлық
елдерде дердік қоғам мүшелеріәнің әл-ауқатын жақсаруына ықпал ететін қызмет
түрлерін, атап айтқанда, науқас адамдар мен балаларға қамқорлық жасау, жеке
құрылыс, репетиторлық жұмыс және т.б. есепке алынатын, жүйелі статистикалық
мәліметтер жоқ қоғамның таза экономикалық әл-ауқатына теріс ықпал ететін
көлеңкелі экономика секторының салдары самоггон қайнаты, есірткілерді
сату т.б. жағымсыз факторлар есепке алынбаған. Жалпы ұлттық өнім халық
тұрмысын көтеруге қатысты, үй жұмыстарын да қамтимайды да (пәтерді, электр,
радио жабдықтар, аяқ киімді, автомашинаны жөндеу). Бұл көрсеткішке қоғам
мүшелерінің тұрмысын жақсартуға кедергі келтіретін, қоғамдық өндірісті
ұлғатуға кері әсер ететін жағдайлар енбейді. (ресурстардың азаюы, климаттың
өзгеруі, қоршаған ортаның ластануы). Соымен бірге елдің экономикасы дамыған
зжағдайда табыс деңгейі өсіңп ойдағыдай демалуға, халықтың басым
көпшілігінің демалыс уақытын ұзартуға мүмкіндік туады. Ал соңғысы, қоғамның
әл-ауқатын арттырумен пара-пар. Осы факеторлардың қоғамның. Оның
мүшелерінің әл-ауқатына ықпалын ескеру, тұтас алғанда, қоғамның таза
экономикалық хал-ахуалын жақсартуға негіз қалайды.
г) ұлттық есеп жүйесі. Экономиканың дамуын есептер жүйесі мен халық
шаруашылығының балансы жалпылама сипаттайды. Ұлттық есеп жүйесі (ҰЕЖ) –
түпкі өнім мен ұлттық табысты өндіруді, бөлуді, қайта бөлу мен пайдалануды
сипаттайтын өзара байланыстыкөрсеткіштер. Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ)
статистикалық комиссиясы жасаған ұлттықесептердің стандартты жүйесі 1953
жылдан бері қолданып келеді, 70жылдың аяғында ұлттық есептер әлемінің 100-
ден астам елінде жасалынды. Ұлттық есчептердің негізін ішкі өнімнің, ұлттық
табыстың, күрделі қаржының меншіктің әр түрлі нысанындағы кәсіпорындардың
т.б. кірістері мен шығыстарының жиынтық есчептері құрайды. Бұдан басқа
ұлттық есептер жүйесіне жиынтық көрсеткіштерді айқындап, ашып көтсеткен
немесе өзіндік, жеке дара маңызы бар баоансч кестелері кіреді. Ұлттық есеп
жүйесі шаруашылық қызметі туралы хабарларды белгілітәртіпке келтіреді.
Шаруашылық етуші субъектілердің экономикалық операциялары мақсат бағыты,
объектілері, бағалау түрлері бойынша топтарға бөлінеді. Экономикалық
қызметтің әр қилы жақтары мен шаруашылық бөліктерінің топтары секторларға
бөлінеді, атап айтқанда, кәсіпорын, мемлекеттік ұйымдар. Ұлттық
есептерд өндірістің көлемі мен құрылымын, елдің шығынын, инвестициялық
тұтынуды, салық салуды т.б. экономикалық тұрғыдан болжам жасау үшін
пайдаланады.
Халық шаруашылығы балансы (ХШБ) – халық шаруашылығының дамуын
сипаттайтын өзара келісілген макроэкономикалықкөрсеткіштер жүйесі. Алғаш
рет бұл баланс бұрынғы КСРО-да 1923-1924 жылы жасалынды. Ұзақ жылдар бойы
бұрын,ғы КСРО-да және басқа да социалистік елдерде ХШБ қоғамдық өндіріситі
жоспарлаудың, олардың маңызды балансын жасаудың, қарқынын, пропорцияларын,
өндіріс қорытындысын талдаудың тетігі болды, экномикалық дамуды сипаттауда
маңызды қызмет атқарды, атап айтқанда, тұтыну мен қор жинау нақты табыстың
өзгеруін крсетіп отырды. Халық шаруашылығының балансы негізінен 3 немесе 4
кестеден және осыған сәйкес көрсеткіштерден (баланстың жиынтық кестесі,
еңбек ресурстары балансы, ұлттық балансы) тұрады. Бұған сонымен қатар
нақтыланған баланстар да кіреді. Қоғамдық өндірістің нәтижесін сипаттайтын
негізгі жүйелер және оның құрамды элементтері міне осындай.
1.2 Ұлттық экономиканың құрылымы
Ұлттық экономиканың құрылымын қарастыруды қоғамдық өндіріс құрылымы
түсінігін анықтаудан бастаған жөн. Қоғамдық өндіріс құрылымы деп
отырғанымыз, сол мерзімже экономикада әрқилы факторлар ықпалымен, қоғамдық
еңбек бөлінісі мен қоғамдық ұдайы өндіріс пропорцияларын сипаттайтын
салалардың арақатынасы.
А) қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен негізгі
пропорциялары.Қоғамдық ұдайы өндірістің пропорциялары өндірістің әр қилы
эхлементтері мен бөліктерінің қалыптасқан ара қатынасы және ұдайы
өндірістік процестің жеке фазаларының, факторларының, салаларының т.б.
арасындағы өзара байланыс пен өзара тәуелділікті сипаттайды.
Қоғамдық ұдайы өндіріс пропорцияларының құрылуы объективті
экономикалық заңдар ықпалымен қалыптасатын күрделі әрі қайшылықты
экономикалық процесс. Оны орнаты, ұстау, өзгерту шаруашылық тетігінің
тиімді қызмет етуіне елеулі ықпал етеді және өз кезегінде сол елдің
әлеуметтік-экономикалық хал-ахуалына, өндіргіш күштерінің даму дәрежесіне,
ғылыми техникалық прогресс қарқыны мен ахуалына тәуелді.
Экономикалық процестердің арасындағы байланыс белгілі бір сандық
пропорциялар арқылы көрсетуге қарай былайша бөлінеді:
1. жалпы экономикалық қоғамдық ұдайы өндірістің макроқұрылымының
элементтерінің арасындағы сандық арақатынас (мысалы, тұтыну мен қор жинау,
жалпы ұлттық өнім мен ұлттық табыс, өндіріс құрал-жабдықтары, өндіріс пен
тұтыну заттары, өндіріс, т.б. арасындағы);
2. салааралыққа – қоғамдық өндірістің әр қилы салаларының сандық
арақатынасы (мысалы, өнеркәсіп пен ауыл шарашылығы материалдық пен
материалдық емес, өндіруші және өңдеуші өнеркәсіп т.б. арасындағы);
3. ішкі салааралыққа – сала мен өндіріс ішіндегі сандық
арақатынас (мысалы, шойын мен болат, мақта-мата өндірісі т.б.)
4. мемлекетаралыққа – ұлттық шаруашылықтар мен әр қилы
елджердің жекелеген өндіріс салаларының сандық арақатынас. [2.135]
Ұлттық экономиканың құрылымы жалпы өнімнің ұлттық салалық құрылымы
арқылы көрініс алады. АҚШ экономикасының салалық құрылымын миысалға
келтірейік.
Біріншісоғыстан кейінгі жылдардағы маңызды өзгеріс, өнеркәсіп пен
ауылшарушылығының арақатынастарының өзгеруі нәтижесінде соңғысының жалпы
ұлттық өнімдегі үлес салмағы 3 еседей азайды. Бұл ауыл шаруашылығында еңбек
өнімділігінің өнеркәсіппен салыстырғанда қарқынды дамуымен байланысты
мүмкін болды.
Болжамдарға қарағанда, таяудағы 10-12 жыл ауыл шаруашылығында
еңбекөнімділігінің қарқынды өсу тенденциясы сақталады.
Ғылым мен техниканы ауыл шаруашылығына кеінен енгізу, осының негізінде
еңбектің қоғамдасуының өсуі вуыл шаруашылығы мен өнеркәсіп арасындағы
өндірістік байланысты ұлғайтты, сайып келгенде, аграрлық - өнеркәсіп
кешенінің (А.Ө.К) құрылуы тездетті. Соңғысы экономиканың үш саласының
өндірістік-техникалық және ұйымдық шаруашылы бірлігін көрсетеді:
ауылшарашылығы үшін өндіріс құрал-жабдықтарын өндіру саласы, ауыл
шаруашылығы өнімдерін өңдеу мен оны түпкі тұтынушыларға сату саласы.
Аграрлы өнеркәсіп кешенін құру ауыл шаруашылығы өндірісін өнгеркәсіптің
индустриалды өндірісінің бір саласына айландыру деген сөз.
Екінші.Салалық өзгерістерді сипаттайтын бір ерекше жағдай өндіруші
өнеркәсіп үлесінің азаюы. Оны былайша түсіндіруге болады.
Біріншіден, өндіру жағдайының нашарлауы, екіншіден, шикізатты өңдеу
дәрежесінің өсуі, үшіншіден, композициялық жаңа материалдарды игеру,
төртіншіден, табиғат шикізаттарының баламасын өндіретін салалардың дамуы.
Бесіншіден, өндіріс процесінде энергиянығ шикізатты, материалдарды
тұтынудың төмендеуі.
Үшінші. 60 жылдардан бері өнеркәсіптің үлес салмағының біртіндеп
азаюы. Бұл, бір жағынан, өнеркәсіп салаларының экономикалық өсуімен,
әсіресе, ғылыми сыйымды, ал екінші жағынан, өнеркәсіп өндірісінің базалық
дәстүрлі салаларының эколномикалық маңыздылығының төмендеуімен байланысты.
Төртінші. Материалдық өндірістің тиімділігінің өсуі негізінде
өндірістік емес саланың рөлі артты. Масыла,ы соғыстан кейінгі жылдарда АҚШ-
тың ұлттық өнімінде оның үлесі 1,3 есе артты. Өндірістік емес салада
негізгі капиталды жинақта процесі активті сипат алуда. Өндіріс емес сала
қоғамдық өндірістің жеке дара саласына айналды.
Ұлттық экономиканың салалық құрылымы негізгі салалар арасында еңбекті
бөлудің сандық пропорцияларымен сипатталады. Жалпы ұлттық өнімнің салалық
құрылымындағы сияқты, жұмыспен қамту саласынд да осы заңдылықтар байқалады,
ауыл шаруашылығында қызмет ететіндер үлесі күрт қысқарады да, өнеркәсіп
өндірісндегі еңбек ететіндер үлесі артады (бұл үстіміздегі 100 жылдықтың 60
жылдарына дейін орын алды, кейіннен төмендеді. Еңбекті бөлудегі сандық
пропорциялардың елеулісі, қызмет көрсету саласындағы жұмыс істеушілердің
үлесінің артуымен байланысты 80 жылдардың орта шенінде дамыған елдердің
бөпшілініеде бұл көрсеткіш дәрежесі 60 процентке жетті және одан да асып
түсті. Сонымен, макроэкономикалық дәрежеде құрылымдық өзгерістерді
қарастырудан мынадай заңдылықтар туындайды: екінші дүниежүзілік соғысқа
дейін еңбек өнімділігі өңдеуші өнеркәсіп саласында жоғарғы қарқынмен өсті.
Бұл болса, ауыл шаруашылығыда еңбек өнімділігінің басқа материалдық
салалармен салыстырғанда жооғарғы қарқынмен дамуына негіз қалады. Қазіргі
жағдайда, материалдық өндіріс салаларының интенсивті даму жолына көшуімен
байланысты, өндірістік емес салада еңбек өнімділігінің қарқындырақ өсуіне
жол ашылды, яғни өндіріс емес саланың ұлғаюы, тек матераилдық саладағы
еңбек өнімділігінің өсуі есебінен де мүмкіндік болады. Осының бәрі ұлттық
экономиканың тиімділігін көрсетудің қажетті шарты.
б)Ғылыми техникалық революция (ҒТР) және ұлттық экономика құрылымы. Қазіргі
кезеңде ұлттық экономиканың құрылымына ғылыми – техникалық революция
шешуші ықпал етеді. Ғылыми – техникалық революция (ҒТР) қоғамның өндіргіш
күштерін дамытуда және тарихит дәуірдің бетін ашып отыр. Еңбек заттар мен
еңбек құрал-жабдықтары, технология мен өндірісті ұйымдастыру революциялық
өзгерістірге ұшырады. Ғылым қоғамның өндіргіш күштерінің маңызды
элементтерінің біріне айналып отыр. Қоғамның басты өндіргіш күші - адамның
өндіріс процесіндегі рөлі мен орын түбегейлі өзгереді. Техника дамуының
әрқилы таризхи кезеңдерінің критерийі атқарушы қызметтің адамнан техникаға
көшуі, осыған сәйкес адамның машинамен байланысының технологиялық әдісі
түбірлі өзгеріске ұшырады. Осы критерийге сай қоғамдық өндіріс дамуының
былайша айтқанда, технологиялық өндіріс әдісінің дамуының негізгі
кезеңдерін төмендегіше бөлуге болады:
1. Қол еңбегіне негізделген өндіріс. Бұл кезеңнің ерекше сипаты
технологиялық процесте адамның техникамен байланысының күшеюінде, адам
еңбек процесінің материалдық негізіне, ал еңбек құралдары оның жұмыс
органдарына қуат беріп отырады.
2. Еңбек процесін механикаландыруға негізделген 5 машина өндірісі.
Еңбек процесінің материалдық негізін машина қалайды, адам оны толықтырады.
Автоматтандырылған өндіріс. Өндіріс процесінің материалдық негізін
машина автоматтар құрайды. Адам “өндіріс қатарында (творчествалық,
жасампаздық қызмет атқарады. Мұндай жағдайда өндіріс технологиясы адамның
физикалық және психикалық мүмкіндіктермен де шектелмейді.
Бір айта кететін жай, автоматтандыру процесі өз дамуында бірнеше
сатыдан өтеді, ең жайдан күрдеоіге, бөлшекті комплекстіге және соңғы сатысы
толық автоматтандыру процесіне үстіміздегі жүзжылдықтың 70-жылдарының орта
шенінде ғылыми- техникалық революция өз дамуында жаңа бір сатығ көшті, оның
ерекшелігі сикроэлектрикалық кеңінген даму алуы. Экономиканың болашақ
дамуында микропроцессорларды қолданудың өндіріс нәтижесінде қаншалықты
ықпал болатындығын есептеу қиын, дегенмен бүгіннің өзінде электронды
есептеу техникаларының дамуында микропроцессорлық техника жаңа дәуірде алып
отыр. Микроэлектрониканы қолдану экономиканың барлық салшасында орын алуды:
энергетика, ауыл шаруашылығында, транспорттап, машина өндіріснде,
автомобиль өндірісінде, қызмет көрсету саласында, т.б. қазіргі өнеркәсіп
роботтарын, принципиалды жаңа автомат жүйелері мен бағдарламалық басқару
станоктарын жасау, осы микроэлектрониканы игеру негізінде ғана мүмкін болып
отыр. Микропроцессорларды игеру өнімді жобалау саласында автоматтандыруға
станок шығару өндіріснде, авиация, медицина, өнеркәсібінде т.б. кеңінен
даму алды. Микропроцесорлар энергия тұтынуды үнемдеу мен қоршаған ортаны
қорғауды қамтамасыз ету салаларында да қолданылды. АҚШ шығарған әрбір
автомобюиль жанар майды жұмсау мен бөлінетін газхдық зияндық дәресіжне
бақылау жасау мақсматында микропроцессорлармен жабдықтайды.
Микроэлектрионика өндірісінде пайдаланатын заттардың аз мөлшерлілігі
шикізат пен материалдарды едәуір үнемдеуге мүмкіндік берді, ол өз кезегінде
микроэлектроникалық техника саласының қщ ішінде және оны қолдау негізінде
өндірілетін өнімдер бойынша өндіріс шығындарын азайтады. Белгілі деректерге
сүйенетін болсақ, аз уақттың ішінде бір микропроцессордың құны 70-90
долларға дейін кеміген. Осының барлығы микроэлектроника өнеркәсібі өндірісі
мен өнімдерінің тұтыну дәрежесінің тез әрі тұрақты өсуін қатмасыз етті.
Микроэлектрониканың ерекше жоғары қарқынмен дамуы АҚШ-та орын алып отыр.
Әлемдік рынокта микроэлектроника өнімдерінің бәсеке қабілеттілігін
қамтамасыз ету мақсатымен мемлекет фирмаларға үлккен көмек көрсетуде. Ресми
деректерге қарағанда микроэлектроника саласы бойынша ғылыми зерттеулерде
қаржыландыру көлему 500 млн. доллардан асқан.
Микроэлектрониканы кеңінен пайдалану автоматтандыру процестеріне үлкен
ықпал етеді, материалдық өндіріс пен материалдық емес салада өндірістік
және басқару процестерін комплексті автоматтандыруға көшіру мүмкіндігін
береді. Кең көлемде жай қол еңбегін ғана айырбастау мүмкіндігін берген
бұрынғы автоматтандыру сатысынан мұның айырмашылығы күрделі интеллектуалды
еңбекті имкроэлектроника арқылы жоғары дәрежелі автоматтандыру жүйесімен
алмастыруға негіз қалады. Шын мәнінде технологиялық өндіріс әдісінің
қалыптасуы жүріп жатыр, оның ерекше сипаты мыналар:
- өндіріс принципиалды жаға технологияны енгізу, өндіріс процеісне, үлкен
икемділік, тез өзгеріп тұратын өндірістік және жеке қажеттіліктерге
бейімделу мүмкіндігін береді. Микроэлектрониканы кеңінен қолдану мен тарату
көптеген материалдық және көптеген еңбек шығындарын үнемдеп, комплекті
автоматтандыруға көшуге жағдай туғызады;
- өндірістің ғылыми сыйымдылық дәрежесін күрт көтереді, тұтас алғанда
экономика жағдайына үлкен ықпал ететін циклды факторландан тәуелсіздігі аз,
жоғары тұрақтылықты сипаттайтын жоғары техзнология салалар кешенін
пәрменділікпен дамыту үлкен маңызға ие болады;
- ақпараттық саланың рөлі мен маңызының өсуі әр қилы электронды – есептеу
техникалары өндірісі мен оны бағдарлама мен қамтамасыз ету, сол сияқты
ақпаратты жинақтап, өңдеуді де қамтиды;
- қоғамдық өндірісте адамның рөлі мен маңызының өзгеруі, еңбектің
күрделігінің көп көлемде өсуі, жиынтық жұмыс күшінің сипаттамасында салалық
өзгерістердің орын алуымен байланысты адам факторының маңыздлығы артады.
[3.81]
Енді дамыған елдердің қоғамдық өндірісндегі құрылымдық өзгерістердің
қазіргі тенденциясын қарастыруға көшелік, ал барынша жоғары дәржеде ғылыми
– техникалық революцияның дамуымен сипатталады. Бұл мыналармен байланысты,
біріншіден, ғылыми-техникалық прогресс жетістігі, принципиалды жаңа
технологиялар, осымен байланысты ұлттық экономиканы қамта құруды талап
етеді. Екіншіден, салалық құрылымдылығы интенсивті қозғалыс пен өзгерстер
ғылыми-техникалық жетістіктердің қолдану дәрежесін, қоғамның өндіргіш
күштерінің дамуының объективті қажеттілігі дәрежесінің көрсеткіші.
Қазірпгі кезде ғылым мен техниканың дамуының негізгі бағыты
экономиканы “қайта индустриаландыру” ол болса, бүкіл қоғамнық өндірісті
одан әрі интенсивтендіру мына нешзіде қамтамасыз етеду: өндірісті
принципиалды жаңа ресурстар менр энергияны үнемдейтін, әрі экологиялық
тұғыдан таза технология негізінде қайта құру, өндірілетін өнімдер мен
өндірістің техникалық – экономикалық параметрлерінің сапасын жақсарту,
өнеркәсіптің көп қажет ететін салаларын одан әрі дамуты және олардың жалпы
ұлттық өнімдегі үлесін көтеру, ғылым мен техниканың соңғы жетістіктерін
енгізу жолымен өндірістік емес саланы индустриаландыру.
Алға қойылған міндеттерді практикалық тұрғыдан шешу жолы мемлекеттің
экономикалық саясатын, ең алдымен инвестициялық саясаттың икемділігіне
тәуелді. Кейнсиондық мождель жалпы ұлттық өнімнің өсу қарқынын тездетуге
бағытталған мемлекеттің экономикалық процестерді реттеуге белсенді
араласуын қолдайды. Мұндай жағдайда мемлекеттің инвестициялық саясаты
күрделі қаржы көмегін ұлғайтуға бағытталады.
Жаңа классикалық теорияның кейнсион концепциясынан айырмашылығы,
мемлекеттің экономикаға араласуы рынок туғызумен шектелу керек деп
есептейді. Жаңа классикалық көзқарастардың негізін ұсчыныс теориясы
құрайды, даудың басты мақсаты өндірістің сандық өсімінде емес, оның
тиімділігін арттыруда, ең алдымен максималды пайда табы жолында жаңа
классиктердің теориялық тұжырымдары АҚШ-та “рейганомика”, Ұлыбританияда
“тэтчеризм” деген атпен мемлекеттік саясатында практикалық шешім тартты.
Бұл саясат рыноктың тетікке арқа сүйесе отырып, капитал мен жұмыс күшінің
салааралық ауысуы белсендірек болды, экономиканы құрылымдық қайта құру
мүмкінділігі, қоғамдық өндірісті интенсивтендіру қамтамасыз етілуі. Бір
айта кететін жай, қазіргі экономиканы қайта құрудың мәні сандық өлешмдерді
өзгертуде емес, сапалық көрсеткіштерді жаңа сатыға көтеруде.
в) Экономикадағы құрылымдық өзгерістер, өлшем мәселесі. Қоғамдық
өндірісті интенсивтендіру негізінде экономиканы құрылымдлық қайта құрудың
міндеттері жаңа инвестициялық саясатты ұсынады. Мұнда оптималды құрылымды
қамтамасыз ету мақсатымен негізгі күш күрделі қаржының сандық өнімдерін
емес, оның сапалық өзгерістеріне ауысады, яғни инвестицияның ұдайы
өндірістік салалық және технологиялық құрылымдары болып бөлінеді.
Инвестицияның ұдайы өндірістік құрылымы өндірісті қайта құру және
жаңартумен өндіріске қосымша материал және еңбек ресурстарын қамту, бұрынғы
техникалық негізде ұлғайту инвестицияларының арасындағы қатынаспен
анықтайды. Мұнда оптималдылыққа біріншісінің үлесін арттырып, екіншісін
кемиту арқылы жетуге болады. Инвестициялық салалық құрылым деп отырғанымыз,
оның халық шарушылық салалары бойынша бөлінуі. Мұнда оптималдық өндірістің
ғылымда көп қажет ететін саласын дамыту арқылы мүмкін болады. Инвестицияның
технологиялық құрылымы негізі капиталдың активті бөлігіне машиналар,
жабдықтар, т.б. жұмсалатын күрделі қаржымен негізгі капиталдың бөлігіне –
үйлер, ғимараттар, т.б. күрделі қаржф арасындағы арқатынасты көрсетеді.
Сапалық өщгеріске негізгі капиталдың активті бөлігіне жұмсалатын инвестиция
үлесін арттыру арқылы жетуге болады. Дамыған елдер үшін 70-80 жыл ішкі
салалық-құрылымдық өзгерістер ең алдымен өңдеушісі өнеркәсіпте, өңдеуші
өнеркәсіпте құрылымдық өзгерістерді талдауда құрылымдық өзгерістердің
индексі кеңінен даму алды. Атап айтқанда, БҰҰ экономикалық комиссиясы осы
индексті Еуропа елдерінің өңдеуші өнеркәсібіндегі құрылымдық өзгерістерді
зерттеу үшін, сол сияқты басқа да елдердің экономикасындағы құрылымдық
өзгерістерді талдау үшін пайдаланады.
Әрбір кезеңдегі құрылымдық өзгерістер дәрежесін жағымды жағдай деп қарауға
болады, ол мыған тәуелді:
а) өнім өндірудің жлпы өсу қарқынана және
б) салалық эстетикалық өсімге соңғысы өнім өндіру қарқынының бұ\үкіл
өңдеуші өнеркәсіптің өсу қарқынын көрсетеді. Осыған орай өнеркәсіптің
салалық көрсеткіштерін үш топқа бөлуге болады:
1. Өсудің жоғары эластикалық саласы, яғни орташа жылдық өсу қарқынының
тұтас алғанда өңдеуші өнеркәсіптің орташа жылдық өсу қарқынынан асып түсуі.
Қазіргі кезеңде мұендай салаға ең алдымен ғылымда қажет ететін салалар
жатады.
2. Эластикалық өсу салалары бірге жуық, яғни орташа жылдық өсу қарқыны
шамамен өңдеуші өнеркәсіптің орташа жылдық өсімімен бірдей. [9.81]
Эластикалық өсу төмен, яғнип орташа өнеркәсіптің орташа жылдық
өсімімнен төмен.
1.3 Мемлекеттің қоғам өміріндегі әлеуметтің – экономикалық
жағдайды реттеу
ХХ ғасырда Батыстың дамыған елдерінде мемлекеттен адамдар үшін әл-
ауқат стандартын талап ететін тұжырымдамалар мен доктриналар кеңінен тарай
бастады. Әсірісе теория мен тәжірибеде “берекелі мемлекет” (welfare state)
деген ұғым, яғни ауқымды әлеуметтік шараларды, ең алдымен, әлеуметтік
қамсыздандыру шараларын жүзеге асыратын мемлекет деген ұғым қалыптасты.
Рыноктық экономикасы қалыптасқан елдерде табысты бөлу тек рыноктық
күштердің еркін ойынының нәтижесінде ғана емес, түрлы табыстар ағындарын
мемлекеттік реттеу, қайта бөлу негізінде де бөлінетінін байқадық.
Мемлекеттің әлеуметтік – экономикасы – оның қоғам өмірінің әлеуметтік –
экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі қызметінің бір бағыты.
Мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық мәні қоғамдағы әлеуметтік таптардың
арасындағы қатцынастарды реттеу, қоғам мүшелерінің тұрмыс дәрежесін, әл-
ауқатьын көтерудің жағдайларын қамтамасыз ету, қоғамдық өндіріске қатысу
үшін экономикалық ынталандырудың әлеуметтік кепілдіктерін жасау.
Мемлекеттің қоғамдық өндірісті реттеу мақсатиында жүргізетін шаралардың
құрамды бөлігі ретінде мемлекеттің әлеуметтік саясаты елдегі бүкіл
экономикалық ахуалмен тығыз байланысты болады.
Мемлекеттің әлеуметтік экономикалық саясаты тізбегіндегі басты
буын халық табысын құру саясаты. Табыс деген түсінік экономикалық жұмыс
нәтижесінің көрсеткіші. Экономикалық әдебиетте Табыс дегенді жаңадан
жасалған құнның мөлшерін анықтауға қолданып, өндірілген құнның мөлшерін
анықтауғңа қолданып, өндірілген құнның оның өндіруге жмсалған шығындардан
артық болуы, әр таптың, әлеметтік топтың немесе жекелеген адмның өндірген
өнімдегі үлесі, оны иемдену мағынасында түсінеді.
Қоғам мүшелерінің табыс дәрежесі, деңгейі олардың әл-ауқатының басты
көрсеткіші, өйткені ол жеке адамның материалдық және рухани өмірін анықтап,
және демалуына, білім алуға, денсаулығын сақтауға, күнделікті тұтыну
қажеттлігін өтеуге мүмкіндік береді. Халық табысының мөлшеріне тікелей әсер
ететін факторлардың ішінде, жалақының көлемін басқа бөлшек сауда бағасының
динамикасы, тұтыну рыногын тауарлармен толтыру жне т.б. бар.
Халық табысы мен деңгейі мен динамикасын сараптау үшін номиналды
қолдағы және нақты кірістердің көрсеткіштері қолданады. Номиналды табыс
(NI) – жекелеген адамдардың белгілі уақытта алған ақшасының саны. Қолдағы
табыс (ДІ) – жеке тұтынуға және жеке жинақтауға болатын табыс. Қолдағы бар
табыс номиналды табыстан салық пен міндетті төлемдер сомасын кем болады.
Нақтылы табыс (ВІ) – белгілі бір уақытта қолдағы бар табысқа сатып алған
қызмет пен тауарлардың саны, ол баға деңгейінің өзгеруімен түзетіліп
отырады. [18.103]
Халықтың нақты ақшалай табыстарының құрылуының бірнеше қанар көздері
бар, олардың негізгілері: факторлық табыстар, қоғамдық тұтыну қорларының
берілетін төлемдер мен жеңілдіктер; финанс жүйесі арқылы келетін
(банктерден, жинақ кассаларынан, сақтандыру мекемелеріне және т.б.) және
басқа түсімдер. Жалақы кәсіпорындардағы, кооперативтердегі жалақы тектес
табыстар; өз шаруашылығының табыстары және басқалар. Еңбек факторына ақы
төлеудің тенденциясын талдау, бұл табыс түрінің болашақта да жалпы ақша
табыстарының көлемін құруда жетекші рөл атқаратынын көрсетеді.
Халық табысының құрылуына айтарлықтай әсер ететін жай қоғамдық тұтыну
қорынан (ҚТК) берілетін төлемдер мен жеңіліктер немесе мемлекеттік көмектің
бағдарламасы. Осылардан зейнеткерлерді қамсыздандыруға, уақытша жұмысқа
жарамсыздарды әр түрлі жәрдем ақыға (балаларды күтуге, дәрігерлік күту,
табысы аз отбасыларынынң балаларын, жұмыссыздарға жәрдем беру) қаржы
бөлінеді. Халық табысына трансферттік төлемдер мен жалақы үлестерінің
арақатынасы жеке адамның экономикалық мүдделлілігі мен еңбекке ықыласын
қалыптастыруда ерекше рөл атқарады. Жалпы табыстар сомасындағы жалақының
басым болуы кәсіпкерлік, жаңашылдық, іскерлік сияқты жақсы қасиеттерді
қалыптастырады. Қоғамдық тұтыну қорынан берілетін толемдерді күшейту
(немесе мемлекеттің көмек бағдарламасын) өндірістік қызмтке қатысу деңгейі
төмендетіп, біреуге арқа сүйеушілік, масылдық психологияны тәрбиелейді.
Қаржы – несие жүйесі арқылы алатын халықтың ақшалай табыстары мынадай түрде
көрінеді:
- мемлекеттік сақтандыру төлемдері;
- жеке тұрғын үй құрылысы үшін, жас отбасыларына шаруашылық заттарын алуға,
бау - бақша серіктестіктеріне және т.б. техника, инветнарь сатып алуға
берілетін қарыз;
- жинақ кассаларындағы салымдарға жыл аяғында қосылатын проценттер;
- акция құндарының өсуіне, облигация мен заемдардан түсетін табыстар;
- лотерея ұтыстары;
- тауарлард несиеге сатып алудан құралатын уақытша бос қаржылар;
- әр түрлі қайтарымдар (компенсациялар);
Басқаша ақша түсімдеріне комиссиондық және сату дүкендерінен,
ауыл шаруашылық өнімдерін дайындаудан түскен кірістер жатады. Халықтың
номиналды табысына атап өткеніміздей олардың таза табыстарымен қатар
міндетті төлемдері де жатады. Төлемдер мен алымдарды жинақтай отырып,
мемлекет өзінің ресурстарын құрайды, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады,
ақша қаржыларын қайта бөледі, табысы аз азаматтарға көмек көрсетеді. Табысы
аз азаматтардың мүддесін қорғау мақсатында және әл-ауқат дәрежесін белгілі
деңгейден төмендетпеу үшін мемлекет табыстың ең төменгі табалдырығын
анықтап, одан салық алмайды. Сонымен қатар жоғары табысқа үдемелі салық
ставкасын тағайындайды. Экономикалық теория салықтың екі тобын көрсетеді:
тікелей және жанама. Тікелей салықтар негізінен табыс салықтары, жанама
салықтар көбіне тұтыну салықтары ретінде көрінеді. Тікелей салықтар тек
жалақыдан және басқа факторлық табыстардан алынып, мемлекет қазынасына
түседі. Жанама салықтар (акциздер) тауар бағасында “жасырылады”, бірақ
жекелеген елдерде оны дүкенде тауар сатып алғанда ашық мәлімдеу тәжірибесі
қолданылып жүр.
Сонымен халыққа салық салу – табысты бөлудің дербес тұтқасы,
әлеуметтік саясаттың бір бағыты. Халақтан салатынатн салық мен төлемдердің
көлемі табыстың өсуімен көбейіп отырады. Салық түсімдерінің ішінде шешіші
рөлді табыс салығы алады. Сонымен қатар жеке табыстан, мұрагерліктен, ауыл
шаруашылығынан, отбасы шағын азаматтардан, сатудан және т.б. салық алынады.
Елдің экономикалық даму деңгейі тұтынудың көлемі мен дәрежесін
анықтайды. Әлеуметтік қорғау жүйесі тек халықтың табыссыз топтары мен
өндіріске қатыспағандарды (оқушылар, зейнеткерлер, мүгедектер) ғана
қамтымайды, ол сонымен қатар қоғамдық өндіріске қатысушыларды ғана
қамтымайды, ол сонымен қатар қоғамдық өндіріске қатысушыларды да, ең
алдымен жалданп істейтіндерді де қорғайды. Мұны еңбекті заңдастырудан
(жұмыс аптасының ұзақтығы, демалыстың мерзімі, еңбекті қорғау және т.б.)
және оған ақы толеуден (жалақының төменгі ставкасын тағайындау)
жұмысшыларды жұмысқа алу мен босату жөніндегі ережелерден көреміз.
Кедейшлік сияқты өткір әлеуметтік проблмаларды шешу – мемлекет
жұмысының басты бір бағыты. Бұл әл – ауқатты өмірді қамттамасыз ете
алмағанмен экономикалық тұтқалар арқылы ең төменгі тіршілік деңгейін жасап,
тұрмысы нашар адамдардың санын азайтуға көмектеседі. Кедейленген топты
азайту – рыноктық экономикаға көшкен мемлекеттің әлеуметтік саясатының
негізгі міндеті. Тұтынудың әр түрлі деңгейінің еңбек пен жұмысшы күші
факторларымен байланыстылығын атп өту керек. Ондай факторлар: отбасының
көлмі, ондағы жұмыс істейтіндер мен масылдардың арақатынасы, денсаулық
жайы, географиялық, табиғат жағдайлары және т.б. Мемлекеттің ұлттық табысты
қайта бөлу қызметінің негізгі мақсаты – осы айырмашылықтарды азайтып,
қоғамның барлық мүшелерінің өмір сүруіне қолайлы материалдық негіз жасау.
Мұндай мақсатты жүзеге асырудың түрлеріне қызмет пен өнімдерді трансферттік
төлемдер арқлы бөлу немесе табысты тұрақтандырудың мемлекеттік бағдарламасы
жатады.
Біздің елімізде қоғамдық тұтыну қорлары экономикалық категория ретінде
бүкіл қоғам мен еңбек ұжымдарының, оның мүшелерінің арасындағы өмір сүру
қорының бөлінуі жөніндегі қатынасты білдіреді. Олар белгілі дәрежеде
бұрыңғы немесе қазіргі еңбекті есепке ала отырып бөлінеді. Қоғамдық тұтыну
қорларының бір бөлігі мемлекеттік бюджет арқылы құралып, орталықтан
бөлінеді. Оның басқа бөлігі кәсіпорындардың, кооперативтердің пайдасынан
және қоғамдық ұйымдардың есебінен жиналады. Мемлекеттік көмек бағдарламасы
бойынша қоғамның жаңа мүшелерін тәрбиелеу, қарттарды және еңбекке
жарамсыздарды қолдау, білім алу, денсаулық сақтау қажеттіліктері өтеледі.
Қоғамдық тұтыну қорларын бөлу үш бағытта жүреді. Бірінші бағыт халыққа
берілетін төлемдер. Олардың көлемі еңбекшілердің бұрыңғы және қазіргі
жалақысына байланысты. Бұлар алдымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Ұлттық экономика: негізгі нәтижелері және оның
өлшемі ... ... ... ... ... ..5
1.2 Ұлттық экономика құрылымы және оның
өлшемі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 12
1.3 Мемлекеттің қоғам өміріндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларын
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 ҚАЗАҚСТАН ҰЛТТЫҚ ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... 1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..23
2.1 Ұлттық экономика дамуының стратегиялық басымдылықтары ... ... ... ... 23
2.2 Ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілетін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... .32
2.3 Қазақстан Республикасының Конституциясы – ұлттық экономика дамуының
іргетасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...52
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Соңғы отыз жылда ғылыми-техникалық революцияның қарқынды және терең
дамуына байланысты материалдық өндіріс түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Жаңа
технологияның пайда болуына, ал ескі салалардың рөлі өзгеріп, жаңаша
сипатқа ие болуда. Мысалы, ғылым бірте-бірте қоғамның тікелей өндіргіш
күшіне айналуда. Күрделі де көп, салалы және көп дәрежелі қоғамдық өндіріс
организмі осы мамандығы терең де жоғары басқарушылар, маркетинг т.б.
бойынша маман кадрларды талап етуде. Бұл қызметкерлердің еңбегіне деген
сұраныс, еңбекті өнімді және өнімсіз деп бөлудің қандай да болмасын
жолдарының теорияның негізін жоюда.
Материалдық емес ізіліктерді (рухани байлықтарды) өндіретін сонымен
қатар материалдық емес қызмет көрсететін сала (денсаулық сақтау, білім
беру, ғылыми болжам жасау) үлкен маңызға ие болуда. Аталған салалардың
барлығы да ұдайы өндірісте және өндірістің басты факторы жұмыс күшіне баға
белгілеуде тікелей қатысады. Көрсетілген салалардың даму деңгейі еңбек
өнімділігінің дәрежесімен қоғамдық өндірістің тиімділігіне ықпал етеді.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық экономиканың құрылымын қарастыруды
қоғамдық өндіріс құрылымы түсінігін анықтаудан бастаған жөн. Қоғамдық
өндіріс құрылымы деп отырғанымыз, сол мерзімде экономикада әрқилы факторлар
ықпалымен, қоғамдық еңбек бөлінісі мен қоғамдық ұдайы өндіріс
пропорцияларын сипаттайтын салалардың арақатынасына байланысты.
Зерттеу пәні ретінде ұлттық экономиканың құрылымы жалпы өнімнің ұлттық
салалық құрылымы арқылы көрінісі. Экономикадағы құрылымдық өзгерістер,
өлшем мәселесі. Қоғамдық өндірісті интенсивтендіру негізінде экономиканы
құрылымдық қайта құрудың міндеттері жаңа инвестициялық саясатты ұсынады.
Мұнда оптималды құрылымды қамтамасыз ету мақсатымен негізгі күш күрделі
қаржының сандық өнімдерін емес, оның сапалық өзгерістеріне ауысады, яғни
инвестицияның ұдайы өндірістік салалық және технологиялық құрылымдары болып
бөлінеді.
Зерттеу жұмысының басты мақсаты – Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру –
мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты стратегиясына сүйене отырып, ҚР
ұлттық экономика дамуының әлеуметтік-экономикалық проблемаларын қарастыру.
Қойылған мақсатқа жетуде зерттеу жұмысының алдында мынадай міндеттер
белгіленді:
- ұлттық экономиканың негізгі нәтижелері мен оның өлшемін анықтау;
- ұлттық экономика дамуының стратегиялық басымдылықтарын қарастыру;
- мемлекеттің қоғам өміріндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларын реттеу;
Зерттеу пәні ретінде жалпы ұлттық экономика дамуының стратегиялық
басымдылықтары мен бәсекелестік қабілеті алынды. Ал зерттеу жұмысының
объектісі ретінде ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2003-2015 стратегиясы
қарастырылды. Зерттеу жұмысының теориялық негізінде ұлттық экономика
құрылымы мен оның өлшемі, және құқықтық мәселелері алынды.
Мемлекеттің әлеуметтік экономикалық саясаты тізбегіндегі басты буын
халық табысын құру саясаты. Табыс деген түсінік экономикалық жұмыс
нәтижесінің көрсеткіші. Экономикалық әдебиетте Табыс дегенді жаңадан
жасалған құнның мөлшерін анықтауға қолданып, өндірілген құнның мөлшерін
анықтауғңа қолданып, өндірілген құнның оның өндіруге жмсалған шығындардан
артық болуы, әр таптың, әлеметтік топтың немесе жекелеген адмның өндірген
өнімдегі үлесі, оны иемдену мағынасында түсінеді
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұлттық экономика: негізгі нәтижелері және оның өлшемі
Ұлттық экономика аясындағы практикада қоғамдық өнімнің әр қилы
өлшемдерін пайдаланады. Бұл әр қилылық мына жайлармен байланысты:
біріншіден, қоғамдық өндірісті сипаттауға теориялық тұрғыдан жан-жақты
қарау; екіншіден, (бұл бірінші жағдайдан туындайды) статистикалық
есептеудің сан алуан методологиясы, үшіншіден, қоғамдық өнім қозғалысының
әр түрлі сатысы тиісінше макроэкономикалық көрсеткіштерді талап етеді.
а) Жалпы қоғамдық өнім (ЖҚО) мен ұлттық табыс (ҰТ). Кеңес елінің саяси
экономикасында материалдық өндіріс саласына жұмсалған еңбек қоғамдық өнімді
өндіреді деп түсіндіріледі. Материалдық өндірістен тысқары қалғандар
құрайды. Демек, бұрынғы КСРО-да жиынтық өнім материалдық өндірістен саласы
өнімдерінің қосындысы ретінде анықталды( өнеркәсіптің, құрылыстың, ауыл
шаруашылығы мен орман шаруашылығының, жүк транспортының, байланыстың
(материалдық өндіріске қызмет ететін бөлігі), материалдық-техникалық
жабдықтау ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындаудың сауда мен қоғамдық
тамақтандырудың, металл қалдықтарын жинау мен дайындау, кинофильм
өндірісінің, кітап және газеттерді баспадан шығару, отын дайындау т.б.
салалары). Айналыс саласында өндіріс процесінің қорытындысын саудадан
анықтау практикалық тұрғыдан мүмкін болмағандықтан КСТО статистикасында
сауда толығымен өндірістік салаға жатқызылды, сөйтіп жалпы өнім мен ұлттық
табысты есептеудің құрамдас бөлігіне айналды. Материалдық өндіріс саласы
материалдық игіліктерді өндіруші салаларды қамтитыны белгілі ( өнеркәсіп,
ауыл шаруашылығы, құрылыс), сонымен қатар материалдық қызмет көрсету саласы
(өнімдерді) тұтынушыларға жеткзуші тарнспорт пен сауда, коммуналды
шаруашылық, тұрмыстық қызмет көрсету, атап айтқанда, киім тігу мен жөндеу,
киімді жуу, тазалау, радио және электрлік тұрмыс тауарларын жөндеу т.б.
Соңғы отыз жылда ғылыми-техникалық революцияның қарқынды және терең
дамуына байланысты материалдық өндіріс түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Жаңа
технологияның пайда болуына, ал ескі салалардың рөлі өзгеріп, жаңаша
сипатқа ие болуда. Мысалы, ғылым бірте-бірте қоғамның тікелей өндіргіш
күшіне айналуда. Күрделі де көп, салалы және көп дәрежелі қоғамдық өндіріс
организмі осы мамандығы терең де жоғары басқарушылар, маркетинг т.б.
бойынша маман кадрларды талап етуде. Бұл қызметкерлердің еңбегіне деген
сұраныс, еңбекті өнімді және өнімсіз деп бөлудің қандай да болмасын
жолдарының теорияның негізін жоюда.
Материалдық емес ізіліктерді (рухани байлықтарды) өндіретін сонымен
қатар материалдық емес қызмет көрсететін сала (денсаулық сақтау, білім
беру, ғылыми болжам жасау) үлкен маңызға ие болуда. Аталған салалардың
барлығы да ұдайы өндірісте және өндірістің басты факторы жұмыс күшіне баға
белгілеуде тікелей қатысады. Көрсетілген салалардың даму деңгейі еңбек
өнімділігінің дәрежесімен қоғамдық өндірістің тиімділігіне ықпал етеді.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, жалпы (жиынтық) қоғамдық өнім,
қоғамның бір жыл ішінде өндірілген материалдық игіліктер қосындысы десек,
онда тек материалдық өндірісте еңбек ететіндердің қоғамдық еңбегі – қазіргі
экономиканың жағдайын сипаттайтын өлшемі деп айтуға болмайды.
Жалпы қоғамдық өнім көрсеткішінде еңбек заттары қайталама (екінші
рет) есептеліп отыр, яғни шикізат материалдар, аспаптар, отын, энергия.
Мұндай қайталама есеп біртекті еңбек заттарын өндіріс циклының әр қилы
сатысында есептеуіне байланысты орын алды.
Бір айта кететін жағдай, батыс статистикасында қайталама есепте
үстеме құн көрсеткішін пайдаланады, соңғысы болса бір фирманың екінші бір
фирмадан материалдар мен қызмет көрсетуді сату және сатып алумен байланысты
көрсеткіш.
Кеңестік экономикалық статистикада қайталама есепті болдырмау үшін
түпкі өнім көрсеткішін пайдаланып келді. Бұл көрсеткіш жеке және қоғамдық
өндірістік емес заттарын, инвестициялық қаражатты қамтиды. Түпкі өнім
элементтері осы жалпы қайтадан өңдеуге түспейді. Түпкі өнімді жалпы жалпы
өнім көлемінен еңбек заттарынын айналымын игеру арқылы да анықтауға болады.
Сонымен қатар, оның құрамында затталған еңбек құралдары шығынының бір
бөлігі бар, ол өзінің экономикалық қызметі бойынша еңбек құралдардың
жаңартудың көзі болып табылады, яғни аммортизация көзі.
Таза өнім (ТӨ). Қоғамның таза өнімі – жалпы өнім, одан жыл бойы
жұмсалған өндіріс құрал – жабдықтарының орнын толтыруға пайдаланылатын
амортизаци жарнасын машиалар, жабдқтар, транспорт құралдары, әр қилы
өндірістік обьектілер құнынан, тұтынылған шикізат, отын, қосымша
материалдар құнынан шегеріп тастағанда қалған бөлігі. Осыдан байқауға
болады, таза өнім өзінің заттық мазмұны бойынша өндірісті ұлғатуға
арналған, жеке тұтыну заттары мен өндіріс құрал-жабдықтары, т.ө. –
аммортизация жарнамасы (АЖ) =ТӨ Сонымен қатар, таза өнім осы жылда
жұмсалған еңбектің нәтижесі. Осымен байланысты экономикалық теория мен
экономикалық статистика оны қоғамның бір жыл ішінде өндірілген құны немесе
ұлттық табыс деп атайды. Заттық мазмұны бойынша бұл тұтыну заттары мен
құрал-жабдықтардың бір белгінің жиынтығы, түпкі пайдалану фазасында тұтыну
қоры мен жинақ қорын құрайды. Ұлттық табыс (ҰТ) елдің экономикалық дамуының
қорытынды көрсеткіші, қоғамның өндіргіш күштерін, оның экономикалық
құрылымын ұлғаймалы ұдайы өндірістің бір жылдық нәтижесін сипаттайды. Ол
(ҰТ) ақшалай формада есептеледі.
Ұлттық табыстың абсолюттік мөлшері аса маңызды. Бұл қоғамдық
өндіргіштің нақты нәтижесі, осы мерзімдегі халықтың әл-ауқаты дәрежесі мен
қоғамның болашақта экономикалық даму мүмкіндігін сипаттайды. Ұлттық табыс
қоғамдық өлшемін, 50% құрайды. Ол қоғамның түпкі өнімінен амартизация
саласына, шаммен 8-10 % кем. [7.27] Ұлттық табыстың физикалық мағынада
өсуі, біріншіден, қоғмдағы жұмсалған еңбек шығынның мөлшеріне тәуелді, яғни
қызметшілердің саны мен еңбек қарқындылығына байланысты. Екіншіден,
қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуіне тәуелді. Ұлттық табыстың қозғалысы
қоғамдық ұдайы өндірістің мынадай сатылары арқылы жүзеге асады: өндіріс,
бөлу, айырбас, тұтыну, пайдалану. Өндіріс сатысында ұлттық табыс қоғамдық
өнім өндіретінбарлық салалардың таза өнімі (таза табыс), бөлу (қайта бөлу)
сатысында = әр қилы алғашқы және қайталама табыстар, айырбас сатысында -
өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну (пайдалану) сатысында – түпкі табыстар
тұтыну және қор жинау мақсатында жұмсалады. Ұлттық табысты зерттеуден әр
қилы бағыттағы экономистер айналысты. XVII ғ. өмір сүрген ағылшын
экономисті У.Петти 1664 жылы капиталистік қғамның табыстарын және оны
бөлуге, талдау жсауға әрекет жасады. Ол осы кезеңдегі Англия халқының табыс
және шығыс балансын жасады. Ол ұлттық табысты есептеп шығара отырып, оның
бүкіл халықтық, жерден, үйлерден, капиталдан және еңбек шығындарынан
түсетін табыстар саласы деп анықтады.Ұдайы өндіріс пен ұлттық табыс
мәселелерін А.Смит пен Д.Рикардо да зерттеді. Олар бүкіл қоғамдық өнім
құнын қоғамның табыстарының сомасы (қосындысы) дей отырып, одан өнім құнына
ауысқан өндіріс құрал – жабдықарының құнын щегеріп тастаған.
Швейцария экономисті Симон де Симонди осындай көзқараста. Ол қоғамның
жылдық өнімі мен ұлттық табыс айырмашалығынан көрсетіледі. Француздың
Ж.Б.Сей болса, құн мен падалылық өндірістің үш факторларының еңбек, капитал
және жер қызметінің нәтижесі деді. Табыс келтіруші кез келген адам ұлттық
табыста өндіреді де, қорытындылайды. Қазіргі батыс экономистердің ең
алдымен Ж.Б.Сейдің ұлттық табыстың өндірістің әр қилы және бірдей құқылы
факторлары өндіреді деген пікірін басшылыққа алуда. Американдық экономист
Дж.Б. Кларк өзінің шектеулі өнімділік теориясында қоғамдық табысты бөлу
табиғи заңмен басқарылады және бұл заң әрбір өндіріс факторына осы
фактордың өзі өндірген байлықтар сомасын (қосындысын) береді деп
көрсетеді. Мұндай тұрғыдан қараудың мәні кез келген іс-әрекеттің түрі табыс
әкеледі, әрбір табыс алушы кәсіби мен қызмет түріне байланыссыз оның
жасаушысы. Сонымен қатар, таза өнім осы жылда жұмсалған еңбектің нәтижесі.
Осымен байланысты экономикалық теория мен экономикалық статистика оны
қоғамның бір жыл ішінде өндірілген құны немесе ұлттық табыс деп атайды.
Заттық мазмұны бойынша бұл тұтыну заттары мен құрал-жабдықтардың бір
белгінің жиынтығы, түпкі пайдалану фазасында тұтыну қоры мен жинақ қорын
құрайды. Ұлттық табыс (ҰТ) Бұған мемлекеттік шенеуліктер, әскери
қызметшілер, діни қызметшілдер т.б. қосылады. Американдық статистика ұлттық
табысты өндіруге қатысушы факторларының барлық иегерлерінің табыстарының
сомасы деп анықтайды, яғни жалақы қорының капитал иесінің пайдасының және
жер иесінің ренталарының сомасы (қосындысы). Ұлттық табыс жалпы ұлттық
өніммен (ЖҰӨ) жанама салықтар мен негізігі капитал құнына амортзациялық
жарна мөлшеріне кем. Біздің елдің бірқатар оқымыстылары әлі де ұлттық
табыста полицияның, әскерлердің, заң қызметкерлерінің, бұқаралық
қызметкерлердің табыстарын қосып есептеу экономикалық тұрғыдан ешбір негіз
деп көрсетуде. Дәстүрлі маркстік саяси экономика тұрғысынан бұл мамандықтар
қоғамдық өндіріс процесіне тікелей қатынасы жоқ, тек ерекше қызмет
көрсетумен шектеледі. Осы ғалымдардың пікірі бойынша мұндай есептеу
әдістері табысты қайталама есептеу негізінде ұлттық табысты жасанды
көбейтіп, шамамен 20-30 процентке артық көрсетеді.
б) Жалпы ұлттық өнім мәні. Батыстық экономикалық теория мен статистика
бойынша жалпы ұлттық өнім көрсеткіш материалдық және халықтық табыстарынан
тұрады. Жалпы ұлттық өнімге амортизация жарнасы да енеді, соңғысы болса
пайдаланған еңбек құрамдарының өұнының дайын өнімге ауысу жолымен құралады.
Жалпы ұлттық өнімнің белгілі модификасиясы – жалпы ішкі өнім (ЖІӨ)
көрсеткіші болып табылады. Ал (ЖІӨ) белгілі бір ел шеңберінде кәсіпорындар
мен қызметкерлердің ұлттық азаматтық сипатына байланыссыз өндірістік
қызметінің нәтижесін қамтиды. Жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) жалпы ішкі өніммен
(ЖІӨ) сол елдердің ресурстарының шетелге пайдаланудың сомасында проценттер,
дивиденттер, жалақы т.б. көп болады. Мысалы, маусымда жұмысшылардың жұмыс
істеп жүрген елдің жалпы ішкі өнімде есептеледі.
Біріккен Ұлттар Ұйымының статистикалық қызмет ету орны жалпы ішкі
өнімді ұлттық есептер жүйесін жасаудва негізгі көрсеткіш ретінде
пайдаланады. 1988 жылдан бері жалпы ұлттық өнім көрсеткіші біздің елімзде
де осы Біріккен Ұлттар Ұйымының методологиясы бойынша есептеліп,
халықаралық салыстыруға пайдаланып келеді. ЖҰӨ ағымда рынок бағаларымен
есептеледі; бұл оның номиналдық сипатын сипаттайды. Бұл көрсеткіштің нақты
мөлшерін анықтау үшін бағаны инфляция ықпалынан арылту керек, таразылау
керек, яғни баға индексін қолдану керек., сөйтіп ЖҰӨ нақты құнын біуге
болады. Эуономист С.Шаталиннің есептеуі бойынша бұрыңғы КСРО-ның сол жылғы
ұлттық өнімнің ағымдағы бағалармен 940-960 млрд. Сом болды. Номиналды ЖҰӨ
нақты ұлттық өнімге қатынасы бағаның көтерілу есепін ЖҰӨ өсуін көрсетеді.
ЖҰӨ дефеторы деп айтады. ЖҰӨ көлемін өлшеуге Батыстық экономистер мен
статистика қоғамның өндірістің ұлғаймалы концепциясының сүйенеді. ЖҰӨ
материалдық өндірісте өндірілетін игіліктері мен қызметі ғана емес, сонымен
қатар материалдық емес қызмет түрлерін де ғылым, денсаулық сақтау, білім
беру т.б. қамтиды. ЖҰӨ сол елдің өндіре алатын тауарлары мен қызметінің
жиынтық санын дәлірек сипаттайтын өлшем ретінде батыс экономистері оны
өлшеудің екі әдісін ұсынды. [3. 115]
1. өнім ағымның әдісі. ЖҰӨ беогілі уақыт кезеңнде қоғамның
қарамағындағы игіліктері мен қызмет түрлеріне анықталады. ЖҰӨ көлемі бір
жылда өндірілген өнімнің ақшалай есептегі сомасы. Бұл көрсеткішке
мемоекеттік тауарлармен қызмет көрсетуге және жеке инвестицияға шығындары
да енеді. Сонымен, ЖҰӨ осы әдіспен анықталғанда, тауарлар сатып алу, қызмет
көрсету және инвестицияларға жұсмалған мемлекет, шығындарының қосындысы.
2. табыстар мен шығындар ағымы, әдісі. ЖҰӨ жеке адамдар мен
кәсіпорындардың табыстарының сомасын құрайды. (жалақы, процент, рента және
пайда) және өндірісв факторларының орнының толықтыру ретінде анықталады.
Оған жанама салықтар амортизация жарнасы да кіреді. ЖҰӨ жалпы халық
шаруашылығы табыстарының сомасы ретінде анықталады.
Екі әдістің екеуі де бірдей бағалы деғгеймен АҚШ-тық сауда
министрлігінің экономикалық бюросы жүргізетін ЖҰӨ есептеу статистикасы ең
жетілген деп айтсақ қателеспейміз. Мұнда ЖҰӨ оқшауланған, қайта ұлттық
есептеу жүйесінің шеңберінде есептеледі. ЖҰӨ мен ұлттық табыстан басқа
тамақ пен күрделі қаржының балансын, финанс ағыстарының балансын ұлттық
байлықпен еңбек ресурстарының банастаруын қамтиды. АҚШтың
ЖҰӨ түпкі тауарлармен қызмет көрсетуді есепке алады, яғни ЖҰӨ - ге жеке
және қоғамдық тұтынуға түсе отырып, өндіріс процесіне мүлдем оралмайтын
немесе еңбдек құралдары ретінде өндіріс саласына қайтырп, оралатын өкім
түрлері жатады. ЖҰӨ АҚШ-тың басқа елдермен, сауда жұмыфстарының қалдығын
қамтиды. Баланс беру үшін жалпы ұлттық өнімне АҚШ азамттарының өз елінен
тыс жерлерде өндірген өнімнің бір бөлігі кіреді, ал АҚШ-та американдық емес
азаматтардың өнімдері есепке алынбайды. Осыдан басқа жалпы ұлттық өнімге
шетелдегі капиталдың пайда, дивиденттер, пооценттер, ренталық бөлімдер таза
табыс ретінде енеді. АҚШ-та алғашқыда жалпы ұлттық өнім нақты орындағы
бағалармен есептеледі, алайда ол бағана ықпал ететін инфляциялық
құбылыстармен байланысты өндіріс көлемін өлшеуде дұрыс болмады. Мәселені
осы тұрғыдан қарау американдық үкіметтің ішкі экномикалық саясатының
тиімділігін ең алдымен жұмыспен қамты саясатының тиімділігін, ең алдымен
жұмыспен қамту саясатын бағалау мүмкндігін береді. Біздіңше, елімізхдегі
атқарушы үкіметтің экономикалық саясатының нәтижесін осылайша бағалау теріс
болмас еді. Жұмыссыздықтың табирғи дәрежесі бүкіл халықтың 6-7
процентінен асып кетсе, потенциалды эалпы ұлттық өнімі бірдей болды, 70
жылы олардың өзара айырмасы 60 млрд доллар, ал 80 жылы – 250 млрд долларға
жетті.
Өндіріс динамикасын таза күйде базистік жылдық тұрақты бағасына
есептеу жалпы ұлттық өнімді көрсетеді. Ағымдағы бағамен салыстырғанда баяу
өседі. Мысалы, АҚШ-тың ағымдық бағадағы жалпы ұлттықұ өнімнің орташа жылдық
үлесім қарқыны 1973 – 1985 жылдары – 9,8 процент болса, ал осы мерзімде
нақты жалпы ұлттық өнімнің өсу қарқыны – 2,8 процент болды. [23.78] Сонымен
қатар АҚШта президенттің жанындағы экномикалық Кеңес америка экономикасының
өндірістік мүмкндігін көрсететін потенцичаплды жалпы ұлтитық өнімдегі
есептейді, яғни елдіғ толық пайдаланатын еңбек ресурстарын есепке алады.
Мәселені осы тұрғыдан қарау американдық үкіметтің ішкі экномикалық
саясатының тиімділігін ең алдымен жұмыспен қамты саясатының тиімділігін, ең
алдымен жұмыспен қамту саясатын бағалау мүмкндігін береді. Біздіңше,
елімізхдегі атқарушы үкіметтің экономикалық саясатының нәтижесін осылайша
бағалау теріс болмас еді. Жұмыссыздықтың табирғи дәрежесі бүкіл халықтың
6-7 процентінен асып кетсе, потенциалды эалпы ұлттық өнімі бірдей болды, 70
жылы олардың өзара айырмасы 60 млрд доллар, ал 80 жылы – 250 млрд долларға
жетті. [22.86]
Жалпы ұлттық өнім мен жалпы ішкі өнім жиынтық өлшем қозғалысын
сипаттайтын ұлттық есептеу жүйесінің бір ғана көрсеткіші емес. Бәірқатар
макроэкномикалық көрсеткіштердің өзара байланысын көрсетуге болады. Жалпы
ұлттық өнім (СNP)- амортизация. Таза ұлттық өнім (NNP)-кәсіпорындарға
жанама салық. Ұлттық табыс (N)-әлеуметтік сақтандыру жарнасы копорациялар
табысаны салық – корпорациялар пайдасын қайта бөлу - транспорт төлемдері.
Жеке табыс, жеке табыс салығы. Күтіліп отырған табыс. Осы өзара табыстың
едәуір бөлігі салық арқылы қайта бөлінетін аралас экономика жағдайындағы
мемлекеттің финанс жүйесі мен әлеуңметтік саясатының мәнін дұрыс түсінуге
көмектеседі.
в) Жалпы ұлттық өнім және таза экономикалық хал-ахуалы. Жалпы ұлттық
өнім көрсеткішің елдің жылдық өндіріс көлемін өлшеу мүмкіндігін
береді.Сонымен қатар жалпы ұлттық өнім кейбір жағдайлармен байланысты
ұлттық нақты экномикалық тұрмыс тіршілігін толық сипаттай алмайды. Барлық
елдерде дердік қоғам мүшелеріәнің әл-ауқатын жақсаруына ықпал ететін қызмет
түрлерін, атап айтқанда, науқас адамдар мен балаларға қамқорлық жасау, жеке
құрылыс, репетиторлық жұмыс және т.б. есепке алынатын, жүйелі статистикалық
мәліметтер жоқ қоғамның таза экономикалық әл-ауқатына теріс ықпал ететін
көлеңкелі экономика секторының салдары самоггон қайнаты, есірткілерді
сату т.б. жағымсыз факторлар есепке алынбаған. Жалпы ұлттық өнім халық
тұрмысын көтеруге қатысты, үй жұмыстарын да қамтимайды да (пәтерді, электр,
радио жабдықтар, аяқ киімді, автомашинаны жөндеу). Бұл көрсеткішке қоғам
мүшелерінің тұрмысын жақсартуға кедергі келтіретін, қоғамдық өндірісті
ұлғатуға кері әсер ететін жағдайлар енбейді. (ресурстардың азаюы, климаттың
өзгеруі, қоршаған ортаның ластануы). Соымен бірге елдің экономикасы дамыған
зжағдайда табыс деңгейі өсіңп ойдағыдай демалуға, халықтың басым
көпшілігінің демалыс уақытын ұзартуға мүмкіндік туады. Ал соңғысы, қоғамның
әл-ауқатын арттырумен пара-пар. Осы факеторлардың қоғамның. Оның
мүшелерінің әл-ауқатына ықпалын ескеру, тұтас алғанда, қоғамның таза
экономикалық хал-ахуалын жақсартуға негіз қалайды.
г) ұлттық есеп жүйесі. Экономиканың дамуын есептер жүйесі мен халық
шаруашылығының балансы жалпылама сипаттайды. Ұлттық есеп жүйесі (ҰЕЖ) –
түпкі өнім мен ұлттық табысты өндіруді, бөлуді, қайта бөлу мен пайдалануды
сипаттайтын өзара байланыстыкөрсеткіштер. Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ)
статистикалық комиссиясы жасаған ұлттықесептердің стандартты жүйесі 1953
жылдан бері қолданып келеді, 70жылдың аяғында ұлттық есептер әлемінің 100-
ден астам елінде жасалынды. Ұлттық есчептердің негізін ішкі өнімнің, ұлттық
табыстың, күрделі қаржының меншіктің әр түрлі нысанындағы кәсіпорындардың
т.б. кірістері мен шығыстарының жиынтық есчептері құрайды. Бұдан басқа
ұлттық есептер жүйесіне жиынтық көрсеткіштерді айқындап, ашып көтсеткен
немесе өзіндік, жеке дара маңызы бар баоансч кестелері кіреді. Ұлттық есеп
жүйесі шаруашылық қызметі туралы хабарларды белгілітәртіпке келтіреді.
Шаруашылық етуші субъектілердің экономикалық операциялары мақсат бағыты,
объектілері, бағалау түрлері бойынша топтарға бөлінеді. Экономикалық
қызметтің әр қилы жақтары мен шаруашылық бөліктерінің топтары секторларға
бөлінеді, атап айтқанда, кәсіпорын, мемлекеттік ұйымдар. Ұлттық
есептерд өндірістің көлемі мен құрылымын, елдің шығынын, инвестициялық
тұтынуды, салық салуды т.б. экономикалық тұрғыдан болжам жасау үшін
пайдаланады.
Халық шаруашылығы балансы (ХШБ) – халық шаруашылығының дамуын
сипаттайтын өзара келісілген макроэкономикалықкөрсеткіштер жүйесі. Алғаш
рет бұл баланс бұрынғы КСРО-да 1923-1924 жылы жасалынды. Ұзақ жылдар бойы
бұрын,ғы КСРО-да және басқа да социалистік елдерде ХШБ қоғамдық өндіріситі
жоспарлаудың, олардың маңызды балансын жасаудың, қарқынын, пропорцияларын,
өндіріс қорытындысын талдаудың тетігі болды, экномикалық дамуды сипаттауда
маңызды қызмет атқарды, атап айтқанда, тұтыну мен қор жинау нақты табыстың
өзгеруін крсетіп отырды. Халық шаруашылығының балансы негізінен 3 немесе 4
кестеден және осыған сәйкес көрсеткіштерден (баланстың жиынтық кестесі,
еңбек ресурстары балансы, ұлттық балансы) тұрады. Бұған сонымен қатар
нақтыланған баланстар да кіреді. Қоғамдық өндірістің нәтижесін сипаттайтын
негізгі жүйелер және оның құрамды элементтері міне осындай.
1.2 Ұлттық экономиканың құрылымы
Ұлттық экономиканың құрылымын қарастыруды қоғамдық өндіріс құрылымы
түсінігін анықтаудан бастаған жөн. Қоғамдық өндіріс құрылымы деп
отырғанымыз, сол мерзімже экономикада әрқилы факторлар ықпалымен, қоғамдық
еңбек бөлінісі мен қоғамдық ұдайы өндіріс пропорцияларын сипаттайтын
салалардың арақатынасы.
А) қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен негізгі
пропорциялары.Қоғамдық ұдайы өндірістің пропорциялары өндірістің әр қилы
эхлементтері мен бөліктерінің қалыптасқан ара қатынасы және ұдайы
өндірістік процестің жеке фазаларының, факторларының, салаларының т.б.
арасындағы өзара байланыс пен өзара тәуелділікті сипаттайды.
Қоғамдық ұдайы өндіріс пропорцияларының құрылуы объективті
экономикалық заңдар ықпалымен қалыптасатын күрделі әрі қайшылықты
экономикалық процесс. Оны орнаты, ұстау, өзгерту шаруашылық тетігінің
тиімді қызмет етуіне елеулі ықпал етеді және өз кезегінде сол елдің
әлеуметтік-экономикалық хал-ахуалына, өндіргіш күштерінің даму дәрежесіне,
ғылыми техникалық прогресс қарқыны мен ахуалына тәуелді.
Экономикалық процестердің арасындағы байланыс белгілі бір сандық
пропорциялар арқылы көрсетуге қарай былайша бөлінеді:
1. жалпы экономикалық қоғамдық ұдайы өндірістің макроқұрылымының
элементтерінің арасындағы сандық арақатынас (мысалы, тұтыну мен қор жинау,
жалпы ұлттық өнім мен ұлттық табыс, өндіріс құрал-жабдықтары, өндіріс пен
тұтыну заттары, өндіріс, т.б. арасындағы);
2. салааралыққа – қоғамдық өндірістің әр қилы салаларының сандық
арақатынасы (мысалы, өнеркәсіп пен ауыл шарашылығы материалдық пен
материалдық емес, өндіруші және өңдеуші өнеркәсіп т.б. арасындағы);
3. ішкі салааралыққа – сала мен өндіріс ішіндегі сандық
арақатынас (мысалы, шойын мен болат, мақта-мата өндірісі т.б.)
4. мемлекетаралыққа – ұлттық шаруашылықтар мен әр қилы
елджердің жекелеген өндіріс салаларының сандық арақатынас. [2.135]
Ұлттық экономиканың құрылымы жалпы өнімнің ұлттық салалық құрылымы
арқылы көрініс алады. АҚШ экономикасының салалық құрылымын миысалға
келтірейік.
Біріншісоғыстан кейінгі жылдардағы маңызды өзгеріс, өнеркәсіп пен
ауылшарушылығының арақатынастарының өзгеруі нәтижесінде соңғысының жалпы
ұлттық өнімдегі үлес салмағы 3 еседей азайды. Бұл ауыл шаруашылығында еңбек
өнімділігінің өнеркәсіппен салыстырғанда қарқынды дамуымен байланысты
мүмкін болды.
Болжамдарға қарағанда, таяудағы 10-12 жыл ауыл шаруашылығында
еңбекөнімділігінің қарқынды өсу тенденциясы сақталады.
Ғылым мен техниканы ауыл шаруашылығына кеінен енгізу, осының негізінде
еңбектің қоғамдасуының өсуі вуыл шаруашылығы мен өнеркәсіп арасындағы
өндірістік байланысты ұлғайтты, сайып келгенде, аграрлық - өнеркәсіп
кешенінің (А.Ө.К) құрылуы тездетті. Соңғысы экономиканың үш саласының
өндірістік-техникалық және ұйымдық шаруашылы бірлігін көрсетеді:
ауылшарашылығы үшін өндіріс құрал-жабдықтарын өндіру саласы, ауыл
шаруашылығы өнімдерін өңдеу мен оны түпкі тұтынушыларға сату саласы.
Аграрлы өнеркәсіп кешенін құру ауыл шаруашылығы өндірісін өнгеркәсіптің
индустриалды өндірісінің бір саласына айландыру деген сөз.
Екінші.Салалық өзгерістерді сипаттайтын бір ерекше жағдай өндіруші
өнеркәсіп үлесінің азаюы. Оны былайша түсіндіруге болады.
Біріншіден, өндіру жағдайының нашарлауы, екіншіден, шикізатты өңдеу
дәрежесінің өсуі, үшіншіден, композициялық жаңа материалдарды игеру,
төртіншіден, табиғат шикізаттарының баламасын өндіретін салалардың дамуы.
Бесіншіден, өндіріс процесінде энергиянығ шикізатты, материалдарды
тұтынудың төмендеуі.
Үшінші. 60 жылдардан бері өнеркәсіптің үлес салмағының біртіндеп
азаюы. Бұл, бір жағынан, өнеркәсіп салаларының экономикалық өсуімен,
әсіресе, ғылыми сыйымды, ал екінші жағынан, өнеркәсіп өндірісінің базалық
дәстүрлі салаларының эколномикалық маңыздылығының төмендеуімен байланысты.
Төртінші. Материалдық өндірістің тиімділігінің өсуі негізінде
өндірістік емес саланың рөлі артты. Масыла,ы соғыстан кейінгі жылдарда АҚШ-
тың ұлттық өнімінде оның үлесі 1,3 есе артты. Өндірістік емес салада
негізгі капиталды жинақта процесі активті сипат алуда. Өндіріс емес сала
қоғамдық өндірістің жеке дара саласына айналды.
Ұлттық экономиканың салалық құрылымы негізгі салалар арасында еңбекті
бөлудің сандық пропорцияларымен сипатталады. Жалпы ұлттық өнімнің салалық
құрылымындағы сияқты, жұмыспен қамту саласынд да осы заңдылықтар байқалады,
ауыл шаруашылығында қызмет ететіндер үлесі күрт қысқарады да, өнеркәсіп
өндірісндегі еңбек ететіндер үлесі артады (бұл үстіміздегі 100 жылдықтың 60
жылдарына дейін орын алды, кейіннен төмендеді. Еңбекті бөлудегі сандық
пропорциялардың елеулісі, қызмет көрсету саласындағы жұмыс істеушілердің
үлесінің артуымен байланысты 80 жылдардың орта шенінде дамыған елдердің
бөпшілініеде бұл көрсеткіш дәрежесі 60 процентке жетті және одан да асып
түсті. Сонымен, макроэкономикалық дәрежеде құрылымдық өзгерістерді
қарастырудан мынадай заңдылықтар туындайды: екінші дүниежүзілік соғысқа
дейін еңбек өнімділігі өңдеуші өнеркәсіп саласында жоғарғы қарқынмен өсті.
Бұл болса, ауыл шаруашылығыда еңбек өнімділігінің басқа материалдық
салалармен салыстырғанда жооғарғы қарқынмен дамуына негіз қалады. Қазіргі
жағдайда, материалдық өндіріс салаларының интенсивті даму жолына көшуімен
байланысты, өндірістік емес салада еңбек өнімділігінің қарқындырақ өсуіне
жол ашылды, яғни өндіріс емес саланың ұлғаюы, тек матераилдық саладағы
еңбек өнімділігінің өсуі есебінен де мүмкіндік болады. Осының бәрі ұлттық
экономиканың тиімділігін көрсетудің қажетті шарты.
б)Ғылыми техникалық революция (ҒТР) және ұлттық экономика құрылымы. Қазіргі
кезеңде ұлттық экономиканың құрылымына ғылыми – техникалық революция
шешуші ықпал етеді. Ғылыми – техникалық революция (ҒТР) қоғамның өндіргіш
күштерін дамытуда және тарихит дәуірдің бетін ашып отыр. Еңбек заттар мен
еңбек құрал-жабдықтары, технология мен өндірісті ұйымдастыру революциялық
өзгерістірге ұшырады. Ғылым қоғамның өндіргіш күштерінің маңызды
элементтерінің біріне айналып отыр. Қоғамның басты өндіргіш күші - адамның
өндіріс процесіндегі рөлі мен орын түбегейлі өзгереді. Техника дамуының
әрқилы таризхи кезеңдерінің критерийі атқарушы қызметтің адамнан техникаға
көшуі, осыған сәйкес адамның машинамен байланысының технологиялық әдісі
түбірлі өзгеріске ұшырады. Осы критерийге сай қоғамдық өндіріс дамуының
былайша айтқанда, технологиялық өндіріс әдісінің дамуының негізгі
кезеңдерін төмендегіше бөлуге болады:
1. Қол еңбегіне негізделген өндіріс. Бұл кезеңнің ерекше сипаты
технологиялық процесте адамның техникамен байланысының күшеюінде, адам
еңбек процесінің материалдық негізіне, ал еңбек құралдары оның жұмыс
органдарына қуат беріп отырады.
2. Еңбек процесін механикаландыруға негізделген 5 машина өндірісі.
Еңбек процесінің материалдық негізін машина қалайды, адам оны толықтырады.
Автоматтандырылған өндіріс. Өндіріс процесінің материалдық негізін
машина автоматтар құрайды. Адам “өндіріс қатарында (творчествалық,
жасампаздық қызмет атқарады. Мұндай жағдайда өндіріс технологиясы адамның
физикалық және психикалық мүмкіндіктермен де шектелмейді.
Бір айта кететін жай, автоматтандыру процесі өз дамуында бірнеше
сатыдан өтеді, ең жайдан күрдеоіге, бөлшекті комплекстіге және соңғы сатысы
толық автоматтандыру процесіне үстіміздегі жүзжылдықтың 70-жылдарының орта
шенінде ғылыми- техникалық революция өз дамуында жаңа бір сатығ көшті, оның
ерекшелігі сикроэлектрикалық кеңінген даму алуы. Экономиканың болашақ
дамуында микропроцессорларды қолданудың өндіріс нәтижесінде қаншалықты
ықпал болатындығын есептеу қиын, дегенмен бүгіннің өзінде электронды
есептеу техникаларының дамуында микропроцессорлық техника жаңа дәуірде алып
отыр. Микроэлектрониканы қолдану экономиканың барлық салшасында орын алуды:
энергетика, ауыл шаруашылығында, транспорттап, машина өндіріснде,
автомобиль өндірісінде, қызмет көрсету саласында, т.б. қазіргі өнеркәсіп
роботтарын, принципиалды жаңа автомат жүйелері мен бағдарламалық басқару
станоктарын жасау, осы микроэлектрониканы игеру негізінде ғана мүмкін болып
отыр. Микропроцессорларды игеру өнімді жобалау саласында автоматтандыруға
станок шығару өндіріснде, авиация, медицина, өнеркәсібінде т.б. кеңінен
даму алды. Микропроцесорлар энергия тұтынуды үнемдеу мен қоршаған ортаны
қорғауды қамтамасыз ету салаларында да қолданылды. АҚШ шығарған әрбір
автомобюиль жанар майды жұмсау мен бөлінетін газхдық зияндық дәресіжне
бақылау жасау мақсматында микропроцессорлармен жабдықтайды.
Микроэлектрионика өндірісінде пайдаланатын заттардың аз мөлшерлілігі
шикізат пен материалдарды едәуір үнемдеуге мүмкіндік берді, ол өз кезегінде
микроэлектроникалық техника саласының қщ ішінде және оны қолдау негізінде
өндірілетін өнімдер бойынша өндіріс шығындарын азайтады. Белгілі деректерге
сүйенетін болсақ, аз уақттың ішінде бір микропроцессордың құны 70-90
долларға дейін кеміген. Осының барлығы микроэлектроника өнеркәсібі өндірісі
мен өнімдерінің тұтыну дәрежесінің тез әрі тұрақты өсуін қатмасыз етті.
Микроэлектрониканың ерекше жоғары қарқынмен дамуы АҚШ-та орын алып отыр.
Әлемдік рынокта микроэлектроника өнімдерінің бәсеке қабілеттілігін
қамтамасыз ету мақсатымен мемлекет фирмаларға үлккен көмек көрсетуде. Ресми
деректерге қарағанда микроэлектроника саласы бойынша ғылыми зерттеулерде
қаржыландыру көлему 500 млн. доллардан асқан.
Микроэлектрониканы кеңінен пайдалану автоматтандыру процестеріне үлкен
ықпал етеді, материалдық өндіріс пен материалдық емес салада өндірістік
және басқару процестерін комплексті автоматтандыруға көшіру мүмкіндігін
береді. Кең көлемде жай қол еңбегін ғана айырбастау мүмкіндігін берген
бұрынғы автоматтандыру сатысынан мұның айырмашылығы күрделі интеллектуалды
еңбекті имкроэлектроника арқылы жоғары дәрежелі автоматтандыру жүйесімен
алмастыруға негіз қалады. Шын мәнінде технологиялық өндіріс әдісінің
қалыптасуы жүріп жатыр, оның ерекше сипаты мыналар:
- өндіріс принципиалды жаға технологияны енгізу, өндіріс процеісне, үлкен
икемділік, тез өзгеріп тұратын өндірістік және жеке қажеттіліктерге
бейімделу мүмкіндігін береді. Микроэлектрониканы кеңінен қолдану мен тарату
көптеген материалдық және көптеген еңбек шығындарын үнемдеп, комплекті
автоматтандыруға көшуге жағдай туғызады;
- өндірістің ғылыми сыйымдылық дәрежесін күрт көтереді, тұтас алғанда
экономика жағдайына үлкен ықпал ететін циклды факторландан тәуелсіздігі аз,
жоғары тұрақтылықты сипаттайтын жоғары техзнология салалар кешенін
пәрменділікпен дамыту үлкен маңызға ие болады;
- ақпараттық саланың рөлі мен маңызының өсуі әр қилы электронды – есептеу
техникалары өндірісі мен оны бағдарлама мен қамтамасыз ету, сол сияқты
ақпаратты жинақтап, өңдеуді де қамтиды;
- қоғамдық өндірісте адамның рөлі мен маңызының өзгеруі, еңбектің
күрделігінің көп көлемде өсуі, жиынтық жұмыс күшінің сипаттамасында салалық
өзгерістердің орын алуымен байланысты адам факторының маңыздлығы артады.
[3.81]
Енді дамыған елдердің қоғамдық өндірісндегі құрылымдық өзгерістердің
қазіргі тенденциясын қарастыруға көшелік, ал барынша жоғары дәржеде ғылыми
– техникалық революцияның дамуымен сипатталады. Бұл мыналармен байланысты,
біріншіден, ғылыми-техникалық прогресс жетістігі, принципиалды жаңа
технологиялар, осымен байланысты ұлттық экономиканы қамта құруды талап
етеді. Екіншіден, салалық құрылымдылығы интенсивті қозғалыс пен өзгерстер
ғылыми-техникалық жетістіктердің қолдану дәрежесін, қоғамның өндіргіш
күштерінің дамуының объективті қажеттілігі дәрежесінің көрсеткіші.
Қазірпгі кезде ғылым мен техниканың дамуының негізгі бағыты
экономиканы “қайта индустриаландыру” ол болса, бүкіл қоғамнық өндірісті
одан әрі интенсивтендіру мына нешзіде қамтамасыз етеду: өндірісті
принципиалды жаңа ресурстар менр энергияны үнемдейтін, әрі экологиялық
тұғыдан таза технология негізінде қайта құру, өндірілетін өнімдер мен
өндірістің техникалық – экономикалық параметрлерінің сапасын жақсарту,
өнеркәсіптің көп қажет ететін салаларын одан әрі дамуты және олардың жалпы
ұлттық өнімдегі үлесін көтеру, ғылым мен техниканың соңғы жетістіктерін
енгізу жолымен өндірістік емес саланы индустриаландыру.
Алға қойылған міндеттерді практикалық тұрғыдан шешу жолы мемлекеттің
экономикалық саясатын, ең алдымен инвестициялық саясаттың икемділігіне
тәуелді. Кейнсиондық мождель жалпы ұлттық өнімнің өсу қарқынын тездетуге
бағытталған мемлекеттің экономикалық процестерді реттеуге белсенді
араласуын қолдайды. Мұндай жағдайда мемлекеттің инвестициялық саясаты
күрделі қаржы көмегін ұлғайтуға бағытталады.
Жаңа классикалық теорияның кейнсион концепциясынан айырмашылығы,
мемлекеттің экономикаға араласуы рынок туғызумен шектелу керек деп
есептейді. Жаңа классикалық көзқарастардың негізін ұсчыныс теориясы
құрайды, даудың басты мақсаты өндірістің сандық өсімінде емес, оның
тиімділігін арттыруда, ең алдымен максималды пайда табы жолында жаңа
классиктердің теориялық тұжырымдары АҚШ-та “рейганомика”, Ұлыбританияда
“тэтчеризм” деген атпен мемлекеттік саясатында практикалық шешім тартты.
Бұл саясат рыноктың тетікке арқа сүйесе отырып, капитал мен жұмыс күшінің
салааралық ауысуы белсендірек болды, экономиканы құрылымдық қайта құру
мүмкінділігі, қоғамдық өндірісті интенсивтендіру қамтамасыз етілуі. Бір
айта кететін жай, қазіргі экономиканы қайта құрудың мәні сандық өлешмдерді
өзгертуде емес, сапалық көрсеткіштерді жаңа сатыға көтеруде.
в) Экономикадағы құрылымдық өзгерістер, өлшем мәселесі. Қоғамдық
өндірісті интенсивтендіру негізінде экономиканы құрылымдлық қайта құрудың
міндеттері жаңа инвестициялық саясатты ұсынады. Мұнда оптималды құрылымды
қамтамасыз ету мақсатымен негізгі күш күрделі қаржының сандық өнімдерін
емес, оның сапалық өзгерістеріне ауысады, яғни инвестицияның ұдайы
өндірістік салалық және технологиялық құрылымдары болып бөлінеді.
Инвестицияның ұдайы өндірістік құрылымы өндірісті қайта құру және
жаңартумен өндіріске қосымша материал және еңбек ресурстарын қамту, бұрынғы
техникалық негізде ұлғайту инвестицияларының арасындағы қатынаспен
анықтайды. Мұнда оптималдылыққа біріншісінің үлесін арттырып, екіншісін
кемиту арқылы жетуге болады. Инвестициялық салалық құрылым деп отырғанымыз,
оның халық шарушылық салалары бойынша бөлінуі. Мұнда оптималдық өндірістің
ғылымда көп қажет ететін саласын дамыту арқылы мүмкін болады. Инвестицияның
технологиялық құрылымы негізі капиталдың активті бөлігіне машиналар,
жабдықтар, т.б. жұмсалатын күрделі қаржымен негізгі капиталдың бөлігіне –
үйлер, ғимараттар, т.б. күрделі қаржф арасындағы арқатынасты көрсетеді.
Сапалық өщгеріске негізгі капиталдың активті бөлігіне жұмсалатын инвестиция
үлесін арттыру арқылы жетуге болады. Дамыған елдер үшін 70-80 жыл ішкі
салалық-құрылымдық өзгерістер ең алдымен өңдеушісі өнеркәсіпте, өңдеуші
өнеркәсіпте құрылымдық өзгерістерді талдауда құрылымдық өзгерістердің
индексі кеңінен даму алды. Атап айтқанда, БҰҰ экономикалық комиссиясы осы
индексті Еуропа елдерінің өңдеуші өнеркәсібіндегі құрылымдық өзгерістерді
зерттеу үшін, сол сияқты басқа да елдердің экономикасындағы құрылымдық
өзгерістерді талдау үшін пайдаланады.
Әрбір кезеңдегі құрылымдық өзгерістер дәрежесін жағымды жағдай деп қарауға
болады, ол мыған тәуелді:
а) өнім өндірудің жлпы өсу қарқынана және
б) салалық эстетикалық өсімге соңғысы өнім өндіру қарқынының бұ\үкіл
өңдеуші өнеркәсіптің өсу қарқынын көрсетеді. Осыған орай өнеркәсіптің
салалық көрсеткіштерін үш топқа бөлуге болады:
1. Өсудің жоғары эластикалық саласы, яғни орташа жылдық өсу қарқынының
тұтас алғанда өңдеуші өнеркәсіптің орташа жылдық өсу қарқынынан асып түсуі.
Қазіргі кезеңде мұендай салаға ең алдымен ғылымда қажет ететін салалар
жатады.
2. Эластикалық өсу салалары бірге жуық, яғни орташа жылдық өсу қарқыны
шамамен өңдеуші өнеркәсіптің орташа жылдық өсімімен бірдей. [9.81]
Эластикалық өсу төмен, яғнип орташа өнеркәсіптің орташа жылдық
өсімімнен төмен.
1.3 Мемлекеттің қоғам өміріндегі әлеуметтің – экономикалық
жағдайды реттеу
ХХ ғасырда Батыстың дамыған елдерінде мемлекеттен адамдар үшін әл-
ауқат стандартын талап ететін тұжырымдамалар мен доктриналар кеңінен тарай
бастады. Әсірісе теория мен тәжірибеде “берекелі мемлекет” (welfare state)
деген ұғым, яғни ауқымды әлеуметтік шараларды, ең алдымен, әлеуметтік
қамсыздандыру шараларын жүзеге асыратын мемлекет деген ұғым қалыптасты.
Рыноктық экономикасы қалыптасқан елдерде табысты бөлу тек рыноктық
күштердің еркін ойынының нәтижесінде ғана емес, түрлы табыстар ағындарын
мемлекеттік реттеу, қайта бөлу негізінде де бөлінетінін байқадық.
Мемлекеттің әлеуметтік – экономикасы – оның қоғам өмірінің әлеуметтік –
экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі қызметінің бір бағыты.
Мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық мәні қоғамдағы әлеуметтік таптардың
арасындағы қатцынастарды реттеу, қоғам мүшелерінің тұрмыс дәрежесін, әл-
ауқатьын көтерудің жағдайларын қамтамасыз ету, қоғамдық өндіріске қатысу
үшін экономикалық ынталандырудың әлеуметтік кепілдіктерін жасау.
Мемлекеттің қоғамдық өндірісті реттеу мақсатиында жүргізетін шаралардың
құрамды бөлігі ретінде мемлекеттің әлеуметтік саясаты елдегі бүкіл
экономикалық ахуалмен тығыз байланысты болады.
Мемлекеттің әлеуметтік экономикалық саясаты тізбегіндегі басты
буын халық табысын құру саясаты. Табыс деген түсінік экономикалық жұмыс
нәтижесінің көрсеткіші. Экономикалық әдебиетте Табыс дегенді жаңадан
жасалған құнның мөлшерін анықтауға қолданып, өндірілген құнның мөлшерін
анықтауғңа қолданып, өндірілген құнның оның өндіруге жмсалған шығындардан
артық болуы, әр таптың, әлеметтік топтың немесе жекелеген адмның өндірген
өнімдегі үлесі, оны иемдену мағынасында түсінеді.
Қоғам мүшелерінің табыс дәрежесі, деңгейі олардың әл-ауқатының басты
көрсеткіші, өйткені ол жеке адамның материалдық және рухани өмірін анықтап,
және демалуына, білім алуға, денсаулығын сақтауға, күнделікті тұтыну
қажеттлігін өтеуге мүмкіндік береді. Халық табысының мөлшеріне тікелей әсер
ететін факторлардың ішінде, жалақының көлемін басқа бөлшек сауда бағасының
динамикасы, тұтыну рыногын тауарлармен толтыру жне т.б. бар.
Халық табысы мен деңгейі мен динамикасын сараптау үшін номиналды
қолдағы және нақты кірістердің көрсеткіштері қолданады. Номиналды табыс
(NI) – жекелеген адамдардың белгілі уақытта алған ақшасының саны. Қолдағы
табыс (ДІ) – жеке тұтынуға және жеке жинақтауға болатын табыс. Қолдағы бар
табыс номиналды табыстан салық пен міндетті төлемдер сомасын кем болады.
Нақтылы табыс (ВІ) – белгілі бір уақытта қолдағы бар табысқа сатып алған
қызмет пен тауарлардың саны, ол баға деңгейінің өзгеруімен түзетіліп
отырады. [18.103]
Халықтың нақты ақшалай табыстарының құрылуының бірнеше қанар көздері
бар, олардың негізгілері: факторлық табыстар, қоғамдық тұтыну қорларының
берілетін төлемдер мен жеңілдіктер; финанс жүйесі арқылы келетін
(банктерден, жинақ кассаларынан, сақтандыру мекемелеріне және т.б.) және
басқа түсімдер. Жалақы кәсіпорындардағы, кооперативтердегі жалақы тектес
табыстар; өз шаруашылығының табыстары және басқалар. Еңбек факторына ақы
төлеудің тенденциясын талдау, бұл табыс түрінің болашақта да жалпы ақша
табыстарының көлемін құруда жетекші рөл атқаратынын көрсетеді.
Халық табысының құрылуына айтарлықтай әсер ететін жай қоғамдық тұтыну
қорынан (ҚТК) берілетін төлемдер мен жеңіліктер немесе мемлекеттік көмектің
бағдарламасы. Осылардан зейнеткерлерді қамсыздандыруға, уақытша жұмысқа
жарамсыздарды әр түрлі жәрдем ақыға (балаларды күтуге, дәрігерлік күту,
табысы аз отбасыларынынң балаларын, жұмыссыздарға жәрдем беру) қаржы
бөлінеді. Халық табысына трансферттік төлемдер мен жалақы үлестерінің
арақатынасы жеке адамның экономикалық мүдделлілігі мен еңбекке ықыласын
қалыптастыруда ерекше рөл атқарады. Жалпы табыстар сомасындағы жалақының
басым болуы кәсіпкерлік, жаңашылдық, іскерлік сияқты жақсы қасиеттерді
қалыптастырады. Қоғамдық тұтыну қорынан берілетін толемдерді күшейту
(немесе мемлекеттің көмек бағдарламасын) өндірістік қызмтке қатысу деңгейі
төмендетіп, біреуге арқа сүйеушілік, масылдық психологияны тәрбиелейді.
Қаржы – несие жүйесі арқылы алатын халықтың ақшалай табыстары мынадай түрде
көрінеді:
- мемлекеттік сақтандыру төлемдері;
- жеке тұрғын үй құрылысы үшін, жас отбасыларына шаруашылық заттарын алуға,
бау - бақша серіктестіктеріне және т.б. техника, инветнарь сатып алуға
берілетін қарыз;
- жинақ кассаларындағы салымдарға жыл аяғында қосылатын проценттер;
- акция құндарының өсуіне, облигация мен заемдардан түсетін табыстар;
- лотерея ұтыстары;
- тауарлард несиеге сатып алудан құралатын уақытша бос қаржылар;
- әр түрлі қайтарымдар (компенсациялар);
Басқаша ақша түсімдеріне комиссиондық және сату дүкендерінен,
ауыл шаруашылық өнімдерін дайындаудан түскен кірістер жатады. Халықтың
номиналды табысына атап өткеніміздей олардың таза табыстарымен қатар
міндетті төлемдері де жатады. Төлемдер мен алымдарды жинақтай отырып,
мемлекет өзінің ресурстарын құрайды, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады,
ақша қаржыларын қайта бөледі, табысы аз азаматтарға көмек көрсетеді. Табысы
аз азаматтардың мүддесін қорғау мақсатында және әл-ауқат дәрежесін белгілі
деңгейден төмендетпеу үшін мемлекет табыстың ең төменгі табалдырығын
анықтап, одан салық алмайды. Сонымен қатар жоғары табысқа үдемелі салық
ставкасын тағайындайды. Экономикалық теория салықтың екі тобын көрсетеді:
тікелей және жанама. Тікелей салықтар негізінен табыс салықтары, жанама
салықтар көбіне тұтыну салықтары ретінде көрінеді. Тікелей салықтар тек
жалақыдан және басқа факторлық табыстардан алынып, мемлекет қазынасына
түседі. Жанама салықтар (акциздер) тауар бағасында “жасырылады”, бірақ
жекелеген елдерде оны дүкенде тауар сатып алғанда ашық мәлімдеу тәжірибесі
қолданылып жүр.
Сонымен халыққа салық салу – табысты бөлудің дербес тұтқасы,
әлеуметтік саясаттың бір бағыты. Халақтан салатынатн салық мен төлемдердің
көлемі табыстың өсуімен көбейіп отырады. Салық түсімдерінің ішінде шешіші
рөлді табыс салығы алады. Сонымен қатар жеке табыстан, мұрагерліктен, ауыл
шаруашылығынан, отбасы шағын азаматтардан, сатудан және т.б. салық алынады.
Елдің экономикалық даму деңгейі тұтынудың көлемі мен дәрежесін
анықтайды. Әлеуметтік қорғау жүйесі тек халықтың табыссыз топтары мен
өндіріске қатыспағандарды (оқушылар, зейнеткерлер, мүгедектер) ғана
қамтымайды, ол сонымен қатар қоғамдық өндіріске қатысушыларды ғана
қамтымайды, ол сонымен қатар қоғамдық өндіріске қатысушыларды да, ең
алдымен жалданп істейтіндерді де қорғайды. Мұны еңбекті заңдастырудан
(жұмыс аптасының ұзақтығы, демалыстың мерзімі, еңбекті қорғау және т.б.)
және оған ақы толеуден (жалақының төменгі ставкасын тағайындау)
жұмысшыларды жұмысқа алу мен босату жөніндегі ережелерден көреміз.
Кедейшлік сияқты өткір әлеуметтік проблмаларды шешу – мемлекет
жұмысының басты бір бағыты. Бұл әл – ауқатты өмірді қамттамасыз ете
алмағанмен экономикалық тұтқалар арқылы ең төменгі тіршілік деңгейін жасап,
тұрмысы нашар адамдардың санын азайтуға көмектеседі. Кедейленген топты
азайту – рыноктық экономикаға көшкен мемлекеттің әлеуметтік саясатының
негізгі міндеті. Тұтынудың әр түрлі деңгейінің еңбек пен жұмысшы күші
факторларымен байланыстылығын атп өту керек. Ондай факторлар: отбасының
көлмі, ондағы жұмыс істейтіндер мен масылдардың арақатынасы, денсаулық
жайы, географиялық, табиғат жағдайлары және т.б. Мемлекеттің ұлттық табысты
қайта бөлу қызметінің негізгі мақсаты – осы айырмашылықтарды азайтып,
қоғамның барлық мүшелерінің өмір сүруіне қолайлы материалдық негіз жасау.
Мұндай мақсатты жүзеге асырудың түрлеріне қызмет пен өнімдерді трансферттік
төлемдер арқлы бөлу немесе табысты тұрақтандырудың мемлекеттік бағдарламасы
жатады.
Біздің елімізде қоғамдық тұтыну қорлары экономикалық категория ретінде
бүкіл қоғам мен еңбек ұжымдарының, оның мүшелерінің арасындағы өмір сүру
қорының бөлінуі жөніндегі қатынасты білдіреді. Олар белгілі дәрежеде
бұрыңғы немесе қазіргі еңбекті есепке ала отырып бөлінеді. Қоғамдық тұтыну
қорларының бір бөлігі мемлекеттік бюджет арқылы құралып, орталықтан
бөлінеді. Оның басқа бөлігі кәсіпорындардың, кооперативтердің пайдасынан
және қоғамдық ұйымдардың есебінен жиналады. Мемлекеттік көмек бағдарламасы
бойынша қоғамның жаңа мүшелерін тәрбиелеу, қарттарды және еңбекке
жарамсыздарды қолдау, білім алу, денсаулық сақтау қажеттіліктері өтеледі.
Қоғамдық тұтыну қорларын бөлу үш бағытта жүреді. Бірінші бағыт халыққа
берілетін төлемдер. Олардың көлемі еңбекшілердің бұрыңғы және қазіргі
жалақысына байланысты. Бұлар алдымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz