Византия империясының құлауы
К I Р I С П Е
І.ТАРАУ. ХІ.XV ғғ. ВИЗАНТИЯ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ САЯСИ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
§1. ХІ.ХV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ВИЗАНТИЯ ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕКТЕРІ.
§2. ВИЗАНТИЯДАҒЫ САЯСИ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАҒДАРЫСТЫҢ БАСТАЛУЫ
ІІ . ТАРАУ. ВИЗАНТИЯ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚҰЛАУЫ
§1. ТҮРІКТЕРДІҢ КОНСТАНТИНОПОЛЬДІ БАСЫП АЛУЫ
§2. ВИЗАНТИЯ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚҰЛАУ СЕБЕПТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
БИБЛИОГРАФИЯ
ІІ . ЗЕРТТЕУЛЕР
І.ТАРАУ. ХІ.XV ғғ. ВИЗАНТИЯ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ САЯСИ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
§1. ХІ.ХV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ВИЗАНТИЯ ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕКТЕРІ.
§2. ВИЗАНТИЯДАҒЫ САЯСИ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАҒДАРЫСТЫҢ БАСТАЛУЫ
ІІ . ТАРАУ. ВИЗАНТИЯ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚҰЛАУЫ
§1. ТҮРІКТЕРДІҢ КОНСТАНТИНОПОЛЬДІ БАСЫП АЛУЫ
§2. ВИЗАНТИЯ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚҰЛАУ СЕБЕПТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
БИБЛИОГРАФИЯ
ІІ . ЗЕРТТЕУЛЕР
К I Р I С П Е.
Отарлы, алып империялардың өмірге келуі, оның ұлттық езгерісіне
ұшыраған халықтардың шеккен азабы, ақыры - ол отарлы империяның күйреуі
туралы мәселенін қазіргі таңдағы маңыздылығы біздің осы тақырыпты таңдап
алуымызға түрткі болды. Сондай бірнеше ұлттардың, халықтардың басын қосып,
мың жылдан астам өмір сүрген күшті империяның бірі - орта ғасырлық Византия
мемлекеті болды. Ал ХV ғасырдан кейін құрылған империялардың бірде-біреуі
Византия империясы сияқты ұзақ билік құра алмады. Ең соңғы империялардың
бірі - Россия бұрынғы отаршылдығын ТМД тәрізді құрылым көмегімен сақтап
қалуға тырысуда. Россия сияқты алпауыттың үстемдігінен қалай толық құтылуға
болады деген сұраққа жауап табуда Византия империясының тарихын зерттеудің
маңызы зор деп санаймыз.
Ол Империяның этникалық құрамын, діни идеологиясын, әлеуметтік-
экономикалық тарихын жаңа, жалпы адамгершілік тұрғысынан саралау біздің
Қазақстан сияқты аяғына жаңадан тұрып келе жатқан ұлттық мемлекеттердің
нығая түсуіне азды-көпті үлес қоса алады. 270 жылдың бодандық құрсауынан
босанған Қазақстанның қазіргі ішкі және сыртқы жағдайы нығая түсуде.
Дегенмен оның болашағын айқын бағдарлай түсу үшін тек өзінің емес,
өзгелердің де өткен жолын жан-жақты саралап, сабақ алғаны дұрыс. Өткен
замандардағы тағдырының ұқсастығы жағынан Қазақстанға жақын мемлекеттердің
бірі - Византия империясы.
Византия Империясының негізін құраған гректер мың жылдан астам уақыт
бойы бірнеше ұлттарды, халықтарды бір мемлекеттің ішінде араздық туғызбай
билеп, төстеді. Халықтың аз бөлігін құрай отырып, гректердің өз үстемдігін
ұзақ уақытқа сақтауының бір себебі, біздің ойымызша, олардың мәдениетінің
жоғары дәрежеде дамығандығы болды.
Византия тарихына тек жаңа, жалпы адамзат құндылығы тұрғысынан
қарағанда ғана ол бізге болашағымызды болжауға мүмкіндік беріп, артымыздан
алға қарай жарық шашатын шырақ бола алады. Өйткені тек шындық тұрғысынан
түсінуі, үйренуі бүгінгіге сабақ, болашаққа бағдар бола алады. Бұрынғы
коммунистік идеология тұрғысынан жазылған еңбектердегі "тап күресі",
"шаруалардың феодалдарға қарсы күресі" деген қағидалардан аулақ болып,
этногенез және мемлекеттік құрылыс, өкімет билігі, оның әлеуміттік-
экономикалық саясаты сияқты мәселелерге баса назар аудару ғана объективті
шындыққа жеткізе алады.
Византия империясы мың жылдан астам өмір сүрді. Осы уақыт ішінде ол
көп ұлтты орталықтандырылған мемлекеттің үлгісін құрды. Ол тек дүние
жүзілік сауданың орталығы ғана емес, сонымен қатар қолөнері мен ауыл
шаруашыльғы да дамыған ел болды. Оның әсіресе жер иелену тәжірибесі қазіргі
заман үшін де өз маңыздылығын жоғалтқан жоқ.
Византия империясының қолөнерде жеткен табыстары да көңіл аударарлық
мәселенің бірі. Қоғам ішіндегі әртүрлі әлеуметтік-таптардың ынтымақтастығын
қамтамасыз ете білу де екі материктің көп ұлтты халықтарынан құрылған
мемлекеттің мың жылдан астам өмір сүруінің бір себебі болды. Ұлттық құрамы
жағынан біркелкі елдердің өзі орта ғасырлар кезінде бытыраңқы өмір сүрді.
Ал ХV ғасырдан кейін құрылған империялардың бірде-бірі Византия империясы
сыяқты ұзақ өмір сүре алмады.
Мың жылдан сәл астам уақыт ішінде Византия империясында мәдениеттің
де озық үлгісі жасалды. Бұл үлгі тек Византияға қарыздар славян халқы емес,
жетсем-жетілсем екен, өсіп-өркендесем екен деген барлық халықтар үшін де
өте пайдалы. Сондақтан да Византия мәдениетін, оның әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді шебер шешу тәжірибесін үйрену өз тәуелсіздігін 260 жылдан кейін
қайтадан алып отырған көп ұлтты Қазақстан Республикасы үшін өте мңызды
мәселе деп пайымдаймыз.
Бірақ, өкінішке орай, бұл маңызды мәселе қазақ тіліндегі баспада өз
шешуін тапқан жоқ. Сондықтан да біз диплом жұмысымызды Византия
империясының тарихындағы ең күрделі кезең - оның әлсіреп, ыдырау, ақыры -
құлау кезеңін зерттеуге арнадық. Ал мемлекеттің құлау себебінің бірі -
әлеуметтік-экономикалық мәселелердің дұрыс шешімін таппауына байланысты
болатындығы белгілі. Ол кезде жіберілген қателіктерді білу, ескеру
бүгінгіге сабақ, болашаққа бағдар болады.
Бұл қағиданы басшылыққа ала отырып, біздің диплом жұмысымыз
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Кіріспеде диплом жұмысынын
тақырыбын не себепті таңдап алғанымызды, ол тақырыптың бүгінгі мен болашақ
үшін маңыздылығын ашып көрсете алдық деп есептейміз.
Бірінші тарауда біз Византия тарихының қаралып отырған кезеңіне
арналған деректерге қысқаша шолу жасадық. Сол деректерге сүйене отырып
империяның XI-ХV ғасырлардағы кеңістігі (территориясы), әкімшілік құрылысы,
феодализм негізінде жаңа қоғамдық қатынастардың көріне бастауы мәселелерін
қарастырамыз.
Екінші тарау бір кездегі алып империяның қалжырап, ыдырай бастауының,
ақыры - құлауының негізгі себептерін қарастыруға арналды. Диплом жұмысының
соңында пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі келтірілді.
І-ТАРАУ. ХІ-XV ғғ. ВИЗАНТИЯ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
§1. ХІ-ХV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ВИЗАНТИЯ ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕКТЕРІ.
Алғашқы екі жүз жылдыққа қарағанда ХІ-ХІІІ ғасырларда Ви-зантия
империясы жөнінде деректер көп жиналған. Әсіресе Византия қаласының
тарихына байланысты бұл кезеңнің археологиялық және нумизматикалық
материалдарының маңызы зор. Қазіргі кезге дейін аз ғана қалалардың орта
ғасырлық қабаттары зерттелген. Олар: Херсонес, Коринф, Афины, Пергам, Сард,
Приена және басқа да қалалар. Ал Константинопольдің өте аз ғана участкалары
зерттелген. Оның ішінде азды-көпті керамикалық, шыны жасау, құрылыс істері
жақсырақ зерттелген. Ал басқа салалары болар-болмас қана зерттелген.
Әсіресе соның ішінде Византия қолөнері, мата және зергерлік бұйымдары
жеткілікті зерттелген. Жаңа археологиялық материалдар IX-XI ғасыр-лардағы
Византия тарихын тағы да айқындауға және толықтыруға мүмкіндік жасайды.
XI —XIII ғасырлардағы жазулар саны айтарлықтай көп емес. Бұл көбінесе
құрылысқа байланысты жазулар немесе моланың бетіне жазылған жазулар. Олар
өте аз тарихи материалдар береді. Империяның айтылып отырған кездегі
әкімшілік тарихын зерттеу үшін құнды, сондай-ақ саяси уақиғаларды
хабарлайтын жазба деректер сирек кездеседі.
Сонымен бірге, ІХ-XIII ғасырлардағы Византия праволарына байланысты
көптеген деректер кездеседі. Византия заң естеліктері Рим правасының
тұжырымдарына бағынышты. Көптеген жағдайларда талассыз ескірген заң
ережелері ретінде қарастырылады. Әрине бұл ескірген заңдардан дәл сол
кездегі Византия империясындағы қоғамдық қарым-қатынастың шын мәнін білу
қиын. Бұған дәлел IX ғасырдың аяғында шыққан праволар жинағы: Василики.1
Ол грек тіліне нашар аударылған, онда Юстиниан правосының негізгі ережелері
берілген.
Сондықтан Василикиде көптеген ескірген заң нормалары кездеседі.
Олай болу себебі ескі аудармаларында ежелгі грек сөздері пайдаланылған.
Сондықтан бұл заңның жинағын пайдаланғанда ерекше абайлау керек. Сонымен
бірге Василики Византияның заң праволарын түсіндірудегі өте маңызды дерек
болып табылады. Сол кездегі қоғамдық қатынастар туралы көптеген ақиқат
деректер басқа праволық жинақтарда көптен кездеседі. Мысалы, I Василий
кезінде жасалған Прохиронда және Фотидың қатысуымен жасалған заң
жинағының жобасы іспетті Эпанагогада көрсетіледі. ХІ-ХІІІ ғасырлардағы
заңдар, императордың иконға қарсы күресі кезіндегідей әлдеқайда бай.
________________
1 . А.П. Каждан. Василики как исторический источник – ВВ, ХІV, 1988, с. 56-
66.
Император VІ Лев пен оның кейінгі ізбасарларының новеллаларында әлеуметтік
қарым-қатынастың маңызды мәселелері қамтылған. Өкінішке орай осы кезге
дейін Византая новеллаларының сын көзбен бағаланған жаңа тексті жоқ.
Византия императорларының қаулыларынан басқа сол кездегі практикасына
байланысты құжаттар басқа судъялардың анықтамалары белгілі. Мысалы, XI
ғасырдағы судья Евстафий Романның қаулылар жинағы сақталған. Ол Пира яғни
Тәжірибе деп аталады. Онда Византия правосының әр-түрлі жақтары
көрсетіледі.
Ерекше заң естеліктерінің бірі X ғасырдың басында құрылған Эпарх
кітабы болып табылады. Бұл жинақ Константинополь қолөнер-лері мен
көпестері коллегиясының уставы. Ол Византия астанасындағы өнеркәсіпті және
сауданы ұйымдастыру тәртібімен, қаланың ішкі өмірімен түбегейлі
таныстырады.
Деректердің мұндай түрлеріне канондық хұқ (право) естеліктері,
патриарх қаулылары, собор шешімдері жатады. Олар тек шіркеудің ішкі
істерінің мәселелерін ғана емес, сонымен қатар Византияның әлеуметтік-
экономикалық тарихының проблемаларын да деректердің ерекше тобын трактаттар
құрайды. Алдымен оған Алым-салық туралы трактат кіреді. Ол Византия
империясындағы алым-салық жүйесін сипаттайды және аграрлық құрылыстың
көптеген негізгі мәселелерін бейнелейді. X ғасырдағы соғыс өнеріне
байланысты трактаттар сериясы сол кездегі византия армиясын зерттеу үшін
өте құнды материалды қамтиды. Сонымен бірге оларда алым-салық пен аграрлық
қарым-қатынасқа байланысты трактаттар сериясы сол кездегі Византия армиясын
зерттеу үшін өте құнды материал болып табылады. Сонымен бірге оларда алым-
салық пен аграрлық қарым-қатынасқа байланысты мәселелер де қамтылған.
Іс қағаздарының Византиядағы IX - ғасырдың аяғындағы аграр-лық
қатынастарды зерттеу үшін маңызы өте зор. Бірақ, бізді қызықты-ратын
кезеңнің іс қағаздары көп емес және олардың арасында ең керектісі жер
үлестері туралы мәліметтер жоқ. Фив ауданына қарасты ХІ ғасырдағы
мемлекеттік көзқарастағы үзіндіде тек салық мөлшері ғана хабарланады, ал
жер үлесінің көлемі туралы ешқандай мәлімет жоқ.
Императордың сыйлыққа берген жері, сот протоколының көшірмелері,
грамоталар ондап кездеседі және олардың бәрі Афон мо-настірінің онтүстік
Македониядағы иелігіне тиісті. XI ғасырдағы бірнеше мұрагерлік қағаздар
Евстафий Войлдың мұрагерлігінде келтірілген. Біз одан иеліктер туралы
нақтылы әңгімелер табамыз.
Іс қағаздарына сондай-ақ монастырлық ктиторлық уставтар- монастырь
өмірінің ережелері де жатады. Бұл уставтарда кейде монастырға тиесілі
жерлер суреттеледі және монастырлардың мо-настырлық жерді ұстаушыларға
қарым-қатынасын көрсетеді. Типикон - устав, жарғы деген сөз. Аграрлық
тарихқа байланысты көбірек бағалы деректі Бачков монастарының типиконы
береді. Ол монастырь Болгарияда XI ғасырдың аяғында құрылған болатын.
Саяси және әлеуметтік-экономикалық тарихқа байланысты маңызды
деректерді біз әлі де болса нарративтік деректерден табамыз. Әрине, ол
деректер көбінесе субъективтімен суреттелген және де жиі бұрмаланып
отырады. XI ғасырдың екінші жартысы мен XII ғасырға жататын тарихи
шығармалар мазмұны жағынан бұрынғы хроникаларға қарағанда өте бай.
Аграрлық қатынастар жөніндегі құнды мәліметтер Болгариядағы Бачков
монастырынан басқа Энос маңында XII ғасырда ашылған әлем құтқарушысының
монастырының типиконыңда да кездеседі; Констан-тинопольдегі Пандократор
монастырының уставында монастырь ауруханасы жайлы өте бағалы деректер бар.1
XII ғасырға қарай шіркеу тарихындағы уақиғаларға көп көңіл бөліп
отыратын дүниежүзілік тарихи хроникалардың орнына тарихи баяндаудың басты
түрі - қысқа мерзімді суреттеу келді. Сол кездегі дүние-жүзілік тарихи
хроникалардың ішіндегі ең маңыздысының бірі XII ғасырдың І-жартысында
аяқталған Иоанн Зонараның Қысқаша трихы болып табылады.
Ол шығарма дүниенің пайда болуынан бастап 1118 жылға дейінгі
оқиғаларды қамтыған. Зонараның бұрынғы бүкіл дүние жүзілік тарихи
хрониканың авторларынан айырмашылығы-антика жазушыларының еңбектерін,
сонымен бірге, византия тарихшыларының да еңбектерін пайдаланғандығы,
олардың көзқарасындағы қарама-қайшылықты да көрсетіп отырғандығы. Зонара
пайдаланған Византиялық авторлардың шығармалары бізге баз қалпында
бұрмалаусыз жеткізілген. Зонара кітабы Византия тарихынан гөрі Рим
иипериясының тарихына арналған құнды дерек болып табылады. Тек XI-XII
ғасырлар үшін ғана Зонара өте бағалы деректер келтірілді.
Византияшылдар үшін өте маңызды басқа дүниежүзілік тарихи хроника -
Георгий Кедриннің Тарихқа шолу кітабы больш табылады. Бұл шырарма 1057
жылға дейінгі оқиғаларды қамтыған. Сонымен бірге өте қарапайым, онша көп
талқыланбаған. Бірінші бөлімі Феофанның хроникасына ұқсатылып жазылған. Ал
екінші бөлімі ХІ ғасырдың ая-ғындағы көрнекті Византия чиновнигі Иоанн
Скилицаның Тарихты шолу деген еңбегінің көшірмесі сияқты. Оның соңғы
шығармасы, 811-1057 жылдар аралығын қамтиды. Ол көптеген қолжазбаларда
сақталған, өкінішке орай осы уақытқа дейін басылып шықпаған.
XI ғасырдан бастап тарихи шығармалардың жаңа түрі кездеседі. Тарихшы
болған уақиғаны тек баяндап қана қоймайды, енді ол өз атынан сөйлей
бастайды. Өзінің соғыс жағдайында немесе саяси күресте не істегені жайлы
айтады. Замандастарының іс-әрекеттеріне баға береді. Мұндай естеліктің
бірінші түрі Михиал Пселлдің хронографиясы болып табылады. Ол 976-1078
жылдардың оқиғаларына арналған.
___________
1. История Византии. В трех томах. М., 1967, т. 2, С. 108.
Бұл оқиғалардың көбіне автордың өзі де белсенді тұрде қатысқан.
Пселл өз кезеңінің тарихын тәптіштеп дәл сол күйінде көрсетуге
тырыспайды. Кейбір маңызды оқиғаларды тастап кетеді. Басқалары жайлы үстірт
жазып кетеді. Оның мақсаты сол кездегі Византия императорларына, олардың
фавориттері мен ашыналарына мінездеме беріп, сарай төңкерістері мен алдау-
арбау жайлы баяндау болды.
Пселл өте жақсы бақылаушы және өте қатаң судья, антика мәде-ниетін
мойындаушы Пселл, ырымшылдық пен астрологияны әжуа етеді. Ол император
билігіне де құрметпен қарамайды. Бірақ та патшалық құрушы император Михаил
VII Дуканы Пселл жер-көкке сиғызбай мақ-тағанымен, ол император билігі
адамды азғындатады деген ойдан аулақ емес. Билік құрушы императорды зұлым
да пайдақор деспот ретінде де көрсетеді. Ұсақ чиновник ортасынан шыққан
мақтаудан-да жиіркенбей, қастандықтарға қатысудан да бас тартпай, қызмет
баспалдағымен жоғары көтерілді. Халық туралы да ол онша жақсы ойда емес,
бірақ вельможалар өмірі де оның құрмет сезімін туғызбайды. Сондықтан да
оның баяндауында пессимизм басым.
Пселлдің замандасы Михаил Атталиаттың Тарих деген еңбегі 1034-1079
жылдардағы уақиғаларға арналған. Пселлге қарағанда Ат-талиат көбірек әдет-
ғұрыпқа мән береді және өзі туралы өте аз айтады. Ол құдайдың тарихи
оқиғаларға тікелей қатысы бар екендігін қорғайды. Атталиат феодалдық ортаны
ашық жақтайды. Никифор ІІІ Вотаниаттың рыцарлық ерліктерін, оның
жомарттығын мақтан етеді.
Сол кездегі Византия хронографиясындағы естеліктердің ішін-дегі
неғұрлым апологеттік сипаттағы шығармалардың бірі император I Алексей
Комниннің үлкен қызы Анна Комнмнаның Алексиадасы бол-ды.1 Ол өз әкесінің
қызметтерін мадақтап жазады. Алғашында көрнекті әскери қолбасшы болған І
Алексей Комнин 1081 жылдан император болды. Алексейдің бейнесі тым Қаһарман
етіп көрсетілген, ал жау-ларының бәрі - кресшілдер болсын, богомильдер
болсын,- өте айлакер, сұм дұшпан ретінде бейнеленген.
Атталиат сияқты Анна да рыцарлық ерлікті жоғары бағалайды және де ең
қарапайым фактілерді құдайдың араласуымен болып отыр деп түсіндіреді. Бірақ
Алексейдің ішкі және сырқы саясатынан өте жақсы хабардар болуы, жазушының
бақылаушылығы және тартымды бейнелей білуі арқасында Алексиада византия
хронографиясының құнды естеліктерінің бірі болып қалды.
Сондай-ақ, тарихқа байланысты әр-түрлі хабарлар Кекавменнің ақыл
кеңестерінде де кездеседі. (ХІғ.) Оның шығармасы Кеңестер мен әңгімелер
деп шартты тұрде аталады. Мұнда сарай қызметкерлерінің немесе провинция
басқарушысының өзін қалай ұстауы керектігі жайлы кеңестермен қатар көрші
елдермен қақтығыстар және провинциялық көтерілістер жайлы әңгімелер де
кездеседі. Бұл уақиғалар кейінгі кездегі
__________
1. Анна Комнина. Алексиада. М., 1965.
хроникаларда мүлдем кездеспейді немесе кездессе де үстірт қаралған.
Нарративтік деректердің үшінші тобы - тұрмыстық әдебиеттер. Тұрмыстық
әңгімелер тарихи дерек ретінде ІХ-ғасырдың ортасынан бері қарай маңызын
жоғалта бастайды. Кейбір тұрмыстық әңгімелер саяси және шіркеулік күрестер
тарихынан материалдарға бай. Мысалы Никита Пафлагонның Патриарх Игнатийдің
өмірі деген еңбегі IX ғасырдың екінші жартысындағы шіркеулік бүліктер
тарихында маңызды деректерінің бірі болып табылады. Көп жағдайда тұрмыстық
әңгімелер саяси жағдайларға аз тоқталады. Оның орнына византиялық
провинцияны зерттеу үшін құнды өмір нақыштары көп кездеседі.
Ақыры нарративтік деректер қатарына өлең және проза түріндегі
беллетристикалық шығармаларды жатқызуға болады. Кейде олардың сюжеті болған
тарихи уақиғаны баяндайды. Көп жағдайда уақиғалар ойдан шығарылған. Бірақта
осы естеліктердегі ымдаулар болған оқиғаны қалпына келтіру үшін, тіпті
болмаса сол оқиғаға қоғамдағы топтардың козқарасын анықтау үшін өте құнды
материал болуы мүмкін. Одан басқа Х-ХІІ ғасырлардағы византия ақындарының
(Йоанн Геометр, Федор Продром, Иоанн Цец және басқалар) өлеңдері
византиялықтардың күнделікті өмірін және византия қоғамының көзқарасын
түсінуде жеткілікті пайдаланылмаған мәліметтер береді.
Деректердің өте ерекше тобын византиялық естеліктердің шешендік өнері
құрайды. Шешендік өнерге хаттар мен сөздер жатады. Олар болып кеткен
оқиғаның артынша жазылып отырады. Сол себепті де шыңдыққа жақын тұрады,
XI ғасырдың ортасы мен ІІ-жартысындағы эпистолографиялық ескерткіштер
қатары өте мол. Иоанн Мавранодтың хаттары мен сөздерінен біз саяси және
идеялық күрестің сипатын көреміз. Сондай-ақ Пселланың көптеген хаттары
қоғамдық қарым-қатынастар мен әкімшілік тарихы туралы маңызды дерек болып
табылады.
Әсіресе XII ғасырдың аяғындағы көптеген шешендік шығармалар сақталып
қалған. Сол кезге тән діни әдебиеттер империяның ішкі тарихынан үзінді
хабарлар ғана береді. Дегенмен, полемикалық шығармалар халықтық қозғалыстар
мен ішкі саяси күресті түсінуде нақты дерек болып табылады. XI-XIII
ғасырлардағы көптеген византиялық шешендік және діни шығармалар әліге дейін
қолжазбаларда сақтаулы тұр. Әсіресе Эскуриалдық кодекс У.11.10. атақты.
Онда әлі баспаға шығарылмаған XI ғасырдың ІІ-жартысындағы византиялық
жазушылардың хаттары мен сөздері бар.
Сондай-ақ византиялық естеліктерден басқа шет тілдегі құжаттарда да
византия империясы жайлы деректер бар. Бұл таным славян ескі француз,
скандинав және көптеген шығыс тілдеріндегі шығармалардан көрінеді. Бұл
деректерден біз халықаралық қатынастарды кеңінен байқаймыз.
Шет тілдегі деректер бірнеше категорияларға бөлінеді. Оған бірінші
орында византияның арнайы құжаттары кіреді. Мысалы: орыс-византия
келісімдері тек орыс жылнамалары арқылы белгілі. Немесе Алексей І Комниннің
граф Роберт Фландарскийге жіберген сәлемдемесі т.б. Византия тарихының
сонғы кезеңі деректермен алдыңғыларына қарағанда әлдеқайда жақсы қамтылған.
ХІІІ-ХV ғасырларда бір жағынан көп жазылса, екінші жағынан бұл кейін
жазылған деректер жақсы сақталған. Бұл деректерді негізінен үш топқа бөлуге
болады; императорлардың тарту грамоталары,1 (хонсовулдар мен простагмалар),
тіркемелер,2 (опистер) және көпестік грамоталар.3 Тіркемелер шаруалар мен
феодалдардың жер көлемі, салық түрлері мен мөлшері, т.б. құнды мәліметтер
береді. Ал хрисовулдар мен простагмалар византиялық құқықты қатынастырды
зерттеу үшін құнды материал болып табылады.
1335 ж. Фессалоник монағы Матвей Властарь Синтагма деген заңдар
жинағын құрастырған. Ондағы баптар алфавит бойынша орналас-қан. Заң
саласындағы бағалы еңбектердің бірі - ХІV ғасырдың ортасында жазылған
Псевдо Кодиннің Константинополь сарайы мен Ұлы шіркеудегі мансаптар
туралы трактаты.
ХV ғасырдағы империя өмірі туралы мәліметтер біздің зама-нымызға
дейін сақталған Фессалоники митрополиясының қызметкері 1419-1437 жж.
аралығында жүргізген күнделік.
Сондай-ақ византиялық тарихшылардың империяның соңғы жүз жылдығы
жайлы көптеген шығармалары сақталған. Оның бірі Георги Пахимердің Тарихы.
1259-1308 жылдардағы империя жағдайы жайлы өте құнды дерек.
Никифор Григораның Ромей тарихы 1204-1359 жж. аралығын қамтиды.
Григораның бұл еңбегіне қарама-қарсы жазылған Иоанн Кан-такузиннің Тарихы
1320-1356 жж. аралығындағы империяның әлеуметтік-экономикалық өмірі жайлы
өте құнды еңбек.
1391 жылдан 1462 жылға дейінгі Византия империясы, оның құлауы
жөніндегі Дуканың шығармасы тарихшылар үшін өте құнды деректердің бірі.
Түріктерді жек көре отырып, Дука Батысты Византияға, көмекке келмегені үшін
қатты кінәлайды.
Дуканың замандасы Георги Сфарандзидің шығармалары 1413-1477 жж.
аралығындағы уақиғаларды баяндайды.
Кейінгі византиялық тарихнаманың көрнекті өкілдерінің бірі - Лаоник
Халкокондил. Оның "Тарих" деген еңбегінің негізгі бөлімі Византия тарихының
1298-1463 жж. аралығына арналған.
Империяның ішіндегі 1452-1462 жж. уақиғалар түріктер тал-ғамына сай
грек тарихшысы Критовулдың шығармасында көрініс тап-қан. Өзінің Тарих
деген еңбегін ол империяны басып алған түріктер-
__________
1. П. А.Яковенко. Исследование в области византийских грамот. Юрьев, 1917.
2. Г.А.Острогорский. Византийские писцовое книги. ВС, ІХ, 1948.
3. А.П.Каждан. Локальные формуляры поздневизантийских грамот. –ВВ, ІІІ-,
1950, стр.387-393.
дің сілтеген бағытымен жазған. Ол түріктерді де эллиндіктер тегінен шықты
деген пікірді дәлелдеуге тырысқан.
Империяның құлауы алдында саяси публицистика қайтадан кү-шейді.
Әсіресе философ-гуманист Георгий Гемист Плифонның сөздері маңызды ескерткіш
болып табылады. Ол мемлекеттің ХV ғасырдағы ауыр, келеңсіз жағдайын
суреттей келіп, түбегейлі реформа бағдар-ламасын ұсынды. Бірақ оның жалынды
сөздері мемлекет басшыларын дұрыс жолға түсіре алмады.
Публицистикалық шығармаларға ұқсас көптеген хаттар да сақталған.
Императорлардың, тарихшылар мек қоғам қайраткерлерінің бір-біріне жолдаған
хаттры империяның саяси-қоғамдық, мәдени өмірінің кейбір жақтарын ашып
көрсеткен.
Қорыта айтқанда, Византия империясының ХІ-ХV ғасырлардағы әлеуметтік-
экономикалық жағдайы жөніндегі деректер жеткілікті. Дегенмен ол деректерде
ауылдық жердің жағдайына, өміріге көп көңіл бөлінсе, қала өміріне арналған
деректер өте аз, саяси талаптардан гөрі шіркеу ішіндегі күрес жан-жақты
бейнеленген. Әсіресе 1453 жылғы империяны түріктердің басып алуы кеңінен
баяндалған.
§2. ВИЗАНТИЯДАҒЫ САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАҒДАРЫСТЫҢ БАСТАЛУЫ.
XI ғасырдың 30-80-ші жылдарында Византия дағдарыс кезеңінен өтті.
Елді бүліктер сілкінтті. 1057 жылдан 1081 жылға дейін 5 император ауысты.
1043 жылы Маниактың, 1047 жылы Трониктің,
1057 жылы Исаак Комниннің көтерілістері болды.
Исаак Комнин 1057-1059 жж. аралығында үкімет билігін басып алды.
Империяның сыртқы жағдайы да нашарлап кетті: визан-тиялықтарға печенгтердің
және түрік-сельджуктердің шабуылдарына тойтарыс беруге тура келді. 1071 ж.
түріктер византия армиясын Манзикерт (Арменияда) жанында талқандады.
Император Роман ІV Диоген (1068-1071) тұтқынға түсті.
Византия кіші Азияның едәуір бөлігінен айырылды. Батыстағы жағдайы да
нашарлай түсті: Италияның оңтүстігінде Нормандықтар күшейіп алып,
Византияға қауіп төндіре бастады. Норман герцогі Роберт Византияның
оңтүстік Италиядағы иеліктерін тартып алды. 1071 жылы нормандықтар
византияның Италиядағы ең соңғы тірегі Бари қаласын басып алып, 80-ші
жылдардың басында Эпирге (Батыс Греция) Далмация (Югославия) жағалауына
басып кірді. 1057-59 жылдан 1185 жылға дейін үкімет басына Алексей І Комнин
келді. Ол әскери күштердің адамы еді. Сыртқы және ішкі қауіп-қатерлер
византия феодалдарын уақытша жаңа Комниндер әулетінің төңірегіне топтастыра
түсті.
Комниндер ескі бюрократиядан қол үзіп, жаңа атақтар жүйесін енгізді.
Аймақтардағы өкімет билігі дуктер деп аталатын әскер басыларына берілді.
Бұрығы стратиоттар деп аталған Халық жасақ-тарының орнына ауыр қару-жарақ
асынған катафрактар (атты әскер) деп аталатын шет елдік жалдамалар келді.
XII ғасырда Византияда шаруалардың феодалдарға қарсы күресі кеңінен
өріс алды. Павликиан қозғалысы қайтадан жанданып, өрби түсті. Оның ор-
талығы империяның европалық облыстарға Фракия мен Македонияға (Югославия,
Турция) ауысты. Фракиядағы Филиппополь қаласы-павликиан қозғалысының
астанасы болды. Тап күресі әсіресе басып алынған Болгарияда күрделене
түсті.
Византиялық феодалдардың аяусыз тонауы, жергілікті халықты қуғын-
сүргінге ұшыратуы, олардың салт-дәстүрін аяққа таптауы, жергілікті болгар
ақсүйектерінің сатқындығы халық бұқарасының ашу-ызасын келтірді.
Өз жеріндегі феодалдық қанауға қарсы күрес болгарлардың шет ел
езушілігіне қарсы күресіне ұласты. Болгариядағы қалың халық қозғалысына
богомилдер басшылық етті. Олардың, ілімі павликиан-дықтар іліміне жақын
болды. Козғалыстың негізгі күшін бастапқы кезде шаруалар құрады. Олармен
бірге қала кедейлері де қатынасты. Павликиандар мен богомилдер византиялық
өкіметке қарсы көбінесе бірлесе отырып күресті.
1078 ж. Месемьдин ауданындағы көтерілістің басшысы Богомил
Добромир болса, 1078-1079 жылдардағы Средецедегі (Софиядағы) көтерілістің
басында павликиан Лека тұрды.
Өкіметтің тәркілеу (репрессия) әрекеттері Дунай Болгариясында-ғы
халық көтерілісін тудырды. Оған мыңдаған шауалар қатысты. Бұл қозғалысты
Богомил Травл басқарды. Көтерілісшілер (печенгтермен) одақ жасасып, 1086
жылы бірлескен күшпен византия әскерлерін телқандады. Византиялық Бакуриян
және Врана деген қолбасшылар өлтірілді, олардың қалған әскері бытырап
қашып, тарап кетті. Көтерісшілердің осы жеңісінің нәтижесінде бүкіл
Дунайлық Болғария Византия өкіметінен тәуелсіз болды.
Халық көтерілістері Византия империясының басқа жерлерінде де өріс
алды. Император Алексей Комниннің (1081-1118) билей бастаған кезінде Крит
және Кипр аралдарында салықтың ауырлығына қарсы халық көтерілістері болды.
Ол көтерілістерді басу үшін әскер жіберілді.
1147 жылы император І-Мануил (1143-1180) билеген кезде Кор-фу
аралындағы кедейлер де салық ауыртпалығына қарсы көтеріліске шығып, аралды
нормандықтар билігіне берді. Бірақ бұл әрекеттері аралдың жергілікті
тұрғындарына бостандық, жеңілдік әкелмеді.
Көп уақыт өтпей-ақ олар жаңа қожайындары нормандықтар қысымшылығынан
зар илей бастады. Тарихшылар: Корфу тұрғындары салық түтінінен қашып,
құлдық жалынына шалынды деп жазды. Кейін өкімет аралды нормандардан
тазартып, жергілікті тұрғындарды ауыр жазалады.
Жоғарыда біз XI ғасырдың 80-ші жылдарының аяғында Византияның сыртқы
жағдайы қиындап кетті дедік. Солтүстіктен печенгтер, шығыстан түрік-
сельджуктер қыспаққа алып, империяны ығыстыра бастады. 1018 жылы Алексей
Комнин Даростол түбіндегі шайқаста печенгтерден ауыр жеңіліске ұщырады.
Печенгтер Филип-пополь қаласына кіріп, Фракияға билік жүргізе бастады.
Печенгтерге византиялық өкіметті өте жек көретін богомилдіктер көмектесті.
Кіші Азияда империяға қарсы Эмир Чаха әскери жорық бастады. Ол тез арада
Кіші Азияның Батыс жағалауына және Спорад аралдарына бекініп алды.
Византия империясына төнген қауіп әсіресе Чаханың печенгтер-мен
одақтасып, өзі империя астанасын - Константинопольді – теңізден, ал
печенгтер құрылықтан қоршауға алғанда күшейе түсті. 1090-1091 жылғы қыста
Византия империясының жағдайы өте мүшкіл болды: Алексей Комнин Батыс Европа
феодалдарынан көмек сұрауға мәжбүр болды. Ол сонымен қатар Днепр мен Донның
төменгі сағаларында көшіп жүретін қыпшақтарды қымбат сый-сияпаттармен өз
жағына тарта білді. Бұрын печенгтермен одақтасып жүретін қыпшақтар 1091
жылы византиялықтар әскерімен бірге оларға (печенгтерге) қарсы соғысып,
қатты соққы берді.
Эмир Чаха печенгтерге көмекке келіп үлгермеді де, соңынан
өзі де византиялықтар қулығының құрбаны болды. Византиялық тыңшылар сельжук
сұлтаны Қылыш Арсланға (1092-1106) сенің күйеу балаң Чаха саған қастандық
ойластырып жүр, сенің орныңа таққа өзі отырмақшы, деп айдап салды. Бұл
өтірік жалаға сенген сұлтан Чаханы 1093 жылы өлтірді. Осындай әрекеттердің
нәтижесінде империяға төнген қауіптен уақытша құтылуға мүмкіндік туды.
Печенгтердің Византияға шапқыншылығын тойтаруда Русьтің көшпелілерге
қарсы күресінің маңызы зор болды. Византиялықтар орыс мемлекетінің
күшейуінен қорқып, көшпелілерді соларға қарай айдап салуға тырысып бақса,
енді бірде сол көшпелілерден өзі қысым көріп отырды. Бұл жағдайда
орыстардан көмек сұрады.
Византия мемлекетінің онан әрі тағдырына крестшілер жорық-тары зор
ықпал етті. Егер 1091 жылға дейін Алексей Комнин печенгтер шапқыншылынына
қарсы куресте батысевропалық феодалдардан көмек күтсе, енді ол қауіп-
қатерден құтылған соң 1096 жылы Византияға крестшілдердің келуі үкіметті
өте қатты мазалады. Үкімет оларды тезірек Кіші Азияға өткізіп жіберіп,
шапқыншылықтан құтылуға тырысты. Тіпті кресшілер жорықтарынан Византия
пайда түсіруге де тырысты. Кресшілердің түрік-сельджуктерді жеңуін Византия
Кіші Азиядағы өз үстемдігін қайта орнату үшін пайдаланды. Түріктерден Кіші
Азияның Сарды, Эфес, Смирна қалалары орналасқан бөлігін тартып алды. Көп
өтпей өз билігін Сирия шекарасына жақын об-лыстарға да орнатты.
Бірақ Алексей Комнин билеушінің соңғы кезінде, әсіресе оның мұрагері
ІІ - Иоанн (1118-1143) мен І-Мануил (1143-1180) тұсында Византияның
кресшілермен арақатынасы өте нашарлап кетті. Империя мен кресшілер
мемлекеттерінің арасында әскери қақтығыстар өріс ала бастады. Бұл
қақтығыстардың басты себебі, сауда-саттықтан түсетін пайда еді. Кресшілер
жорығын пайдаланып отырып, Венеция мен Геңуя саудагерлері Византиядағы
саудаға үстемдік ете отырып жергілікті қолөнер және сауда ісіне зиянын
тигізді. Бұл зиянкестіктері халықтың ызасын туғызды.
1182 жылдың мамыр айында көтеріліске шыққан халық Константинопольдегі
Итальяндық көпестерді қырып салды. Бұл көтерілістің нәтижесінде үкімет
басына І-Андроник Комнин (1182-1185) келді.
Оның билігіне ірі жер иелері қарсы еді. Сондықтан ол қолдауды қалың
халық бұқарасынан іздеді. Халықка салынатын салықты же-ңілдетуге,
лауазымдар мен қызмет орындарын сатуды тоқтатуға, әкімшілік аппаратты
азайтуға мәжбүр болды.
Ірі феодалдарға қарсы күресінде Андроник сондай-ақ Византия
көпестеріне арқа сүйеп, грек саудасын дамытуға қамқорлық жасады.
Андрониктің мұндай саясаты ірі феодалдардың ашу-ызасын
келтірді. Олар 1185 жылы Сицилия королі Вильгельм ІІ-ден көмек
сұрады. ІІ-Вильгелм әскері Диррихийді басып алды. Бұл сәтсіздіктерді
ииператордың қарсыластары пайдаланып, оны орнынан алып тастады. 1185 жылы І-
Андроник өлтірілді.
Таққа ірі феодалдар өкілі, қорқақ әрі нақұрыс Исаак ІІ-Ангел отырды.
Ол 1185-1204 жылдар аралығында билік құрған Ангелдердің алғашқысы болды.
Бұл әулеттің басқарған кезі Византияның саяси және әлеуметтік құлдырау
кезеңі болды. Салықтың өсіп отырғанына қарамастан, мемлекеттің табысы
күннен-күнге азайа түсті. Оған себеп сарайдың шексіз ойын-сауық, той
думанға салынуы болды. Сол кездегі Афины қаласының дін басы Михаил Акоминат
былай депті: көптен бері салық ауыртпалығынан халқының саны қысқарып бара
жатқан біздің Афины облысымызда скифтердін тақырындай тақырға айналу қаупі
төніп тұр. Шетелдік жалдамалылардан тұратын империяның әскери күші қаржы
жетіспегендіктен ыдырай бастады. Теңіз флоты да әлсіреді. Византияның
әлсіреуін оның сыртқы бақталастары, ең алдымен Венеция республикасы
пайдаланып қалуға тырысты. Венеция кресшілердің IV-жорығын Виантия
мемлекетіне қарай шебер бағыттай білді.
Сонымен қатар Византияның әлсіреуін пайдаланып, Герман им-периясы оны
өз ықпалына түсіруге әрекеттенді. Герман императоры Филипп Швабский өзінің
Ангелдер әулетімен туыстығын пайдаланып (ол Византия ииператоры Исаак ІІ
Ангелдің күйеу баласы еді) екі империяны біріктіріп жіберуді армандады.
Сондықтан Исаак Ангелді тақтан оның інісі ІІІ-Алексей (1195-1203),
құлатқанда Филлип Швабский ІІ – Ангелдің баласы - патшазада Алексейге
көмекке келді.
Таққа заңды императорларды қайта отырғызу керек деген сыл-таумен
кресшілер Византияға шапқыншылқ жасады. Филипп Швабский айдап салған
кресшілер жорығын Бонифаций Монферратский басқарды.
Өзінің тұрақты әскері жоқ, жалдамалыларға төлейтін қаржысы жоқ
Византия үкіметі жауға қарсылық ұйымдастыра алмады. 1204 жылы 13 сәуірде
құрылықтан да, теңізден жасалған шабуылға төтеп бере алмай, Константинополь
жауға берілді. Жау қаланы жермен жексен етті. Византия мемлекетінің
қалдығында 1204 жылы Латын империясы құрылды.
Византиялық ірі феодалдардың көпшілігі ашықтан-ашық кресші-лер жағына
шықты. Өз қожайындарына деген өшпенділік халық бұқарасының да кресшілер
жағына шығуына себеп болды. Сондықтан да кресшілер империяның жартысына
жуығын: Фракияны, Македонияны, Фессалия мен Грецияның біраз бөлігін,
Пелопенес пен Эгей, Ион теңізіндегі аралдарды - оп-оңай басып алды.
Кресшілер орныққан Латын империясы әуел бастан-ақ әлсіз болды. Оның алғашқы
императоры Балдуин Фландрский (1204-1205) IV-Крест жорығының басшысының
бірі болатын. Ол жеке ел билігін жүргізе алмады.
Барлық мәселелерді венециялықтармен және мемлекеттік кеңес-тің
қатысуымен ғана шешетін. Жеке өз билігіне тек Констан-тинопольдің,
Фракияның, Эгей аралдарының біраз бөліктерін алды.
Македониямен Фессалин Фессалоник корольдігі деп аталды. Оны
кресшілердің басқа бір көсемі - Бонифаци Монферратский биледі. Кресшілерге
бағынбаған Морей княздігі, Афины герцогтығы дегендер құрылды. Венециялық
діндар Томмацо Морозини Константинополь патриархы деп жарияланды. ІV-крест
жорығынан әсіресе католик шіркеуінің басшысы - папа көп пайда тапты. Ол
византиялық шіркеул-лер мен монастырлардың жерлері мен табыстарына ортақтас
болды.
Латындық империя кезінде Византия экономикасы бұрынғы-сынан бетер
құлдырай түсті. Кресшілер жаулап алған жарлердің талан-таражға түсіп, азып-
тозғанын өз көзімен көрген византиялық тарихшы Никита Хониат былай деп
жазыпты: жайнап тұрған қалалар мен егіс алқаптары, жайылымдар мен бау-
бақшалар, зәулім үйлер ... осылардың бәрі бос қаңсып қалды, немесе жабайы
аң-құстар ордасына айналды.
Жергілікті халықтың әсіресе жауап алушылар жүргізген шіркеу саясаты
қатты наразылығын туғызды. Олар, яғни басқыншылар, грек-тердің діни әдет-
ғұрыптарына, мәдениетіне жиіркеншпен қарайтын. Византияда діни ғұрыптар
католиктер тәртібі бойынша өткізіле бастаған соң православие діні
латындықтарға қарсы насихат жүргізді.
Басқыншыларға қарсы шыққан негізгі күш халық бұқарасы болды. Ол
кресшілердің жүгенсіздігінен көп зиян шеккен еді. Фракия хал-қының белсенді
қолдаушылығына сүйене отырып болгар патшасы Ка-лозн 1205 жылы. Адрианополь
маңындағы шайқаста латын императоры Балдуин Фландрскидің қолын күйрете
жеңді. Кресшілердің ең бетке ұстар тобы жойылды, ал император Балдуиннің
өзі тұтқынға түсті. Бұл жеңіліс кресшілердің Балқан жартыаралығындағы
жылжуын тоқтатты.
Бұрынғы Византия империясының орнында енді жекелеген грек
мемлекеттері құрыла бастады. Кіші Азияның Солтүстік-батысында Нике
иипериясы, Балқан жартыаралының батысында Эпир деспотаты (шектелмеген,
шексіз монархия), Қара теңіздің оңтүстігінде -Трапезунт империясы деген
мемлекеттер пайда болды.
Трапезунд империясы өзінің құрылған 1204 жылдан бастап басқа грек
мемлекеттерінен ерекше жағдайда болды: ол Закавказьеге, оның ішінде -
Грузияға қарай жақындай түсті. XIII ғасырда оның құрамына Кара теңіздің
Оңтүстік шығысындағы құнарлы да пайдалы кен қазбаларына бай Фасисден
Салкунге дейінгі облыстары кірді.
Грузин патшасы Тамараның (1186-1205) әскеріне сүйене отырып, Византия
императоры І-Андрониктің немерелері Алексей мен Давид Комниндер 1204 жылы
сәуірде Трапезункті (қазіргі түріктердің Трапзун қаласы) басып алды.
Артынша жағалық Синоп, Амастрида, Ираклия қалаларын да басып алды.
Император деп Алексей (1204-1222 жж.) жарияланды. Императорлар ұлы
Комниндер деп аталды.
1214 жылы Трапезунд империясы Ираклиядан, Амастриядан айы-рылып
қалды. Оларды Нике империясы басып алды. Ал Синопты түрік-сельджуктер алды.
Сүйтіп, Трапезунд империясы шағын жағалауды ғана иемденді. Онда гректер,
грузиндер, армяндар тұрды. Грузиямен одақ құрды. Империяның халық
шаруашылығының негізін жүзім өсіру, егіншілік және Солтүстік Қара теңіз
жағалауымен, Кавказбен, Месопоталиямен, Орта Шығыспен жүргізілетін сауда
құрады.
Феодалдардың өз еріктері өзінде болды деуге болады. Олар өздеріне
тәуелді шаруаларды (париктерді) соттауға, өз адамдарынан жасақ
ұйымдастыруға, өлі қол правосын пайдалануға хақысы болды. 1243 жылдан
бастап Трапезнуд империясы монғолдарға тәуелді болып қалды.
ХIV ғасырдың басында Трапезунд Ақ-қойлылармен (оғыз тайпалары) күрес
жүргізді. 1456 жылы империядан түріктер салық ала бастады. Ал 1461 жылы ІІ-
Мехмед Сұлтан басып алып, Осман империясының провинциясына айналдырып
жіберді. Ал басқа екі гректік мемлекеттер - Никей империясы мен деспотаты
шетелдік басқыншыларға қарсыласу орталығы болды. Әсіресе экономикасы
жағынан күштісі Нике импе-риясы болды. (Никея қазіргі Изник қаласы) Никей
империясы 1204 жылдан кейін бұрынғы Византия империясының жалғасы болды.
Византия империясының астанасы Константнопольден Никеяға көшірілді,
Партиархтың ордасы да осында көшіп келді. Никей империя-сының алғашқы
билеушісі Федор Ласкарис болды. 1211 жылдың басында Антиохия түбінде
түріктерді жеңіп, сол жылғы күзде (қазан айы) Латын империясынан жеңіліп
қалды. 1214 жылғы Нимфа келісімі бойынша Латын империясымен шекарасы
анықталды. Сол келісім бойынша Гераклея (Ираклия) мен Амастрида қосылды.
Никей империя-сында қалалар (Никея, Нимфей, Смирна, Эфес, Пруса) дамып,
ауыл шаруашылығы товарлы өндіріске тартыла бастады.
Никей империясы Генуяға астық шығарып, Иконий сұлтана-тымен, Русьпен
сауда-саттық жасады. Жалпы Византияның орнында құрылған грек
мемлекеттерінің ішіндегі ең қуаттысы осы Никей империясы болды. ІІІ-Иоанн
Дука Ватаң латындықтарды Кіші Азиядан қуып тастады, Лесбос, Хиос, Родос
аралдарын басып алды. ІІІ-Иоанн болгар патшасы Иван ІІ-Асенмен одақтасып,
1235-1236 жылдарда латындардың қол астындағы Константинопольді азат етуге
тырысты.
1246 жылы ІІІ-Иоанн Фракия мен Македонияның едәуір бөлігін басып
алып, ешбір қарсылықсыз Фессалоникиге келіп кіреді. Үкімет әскері Ахей
князьдігі мен Сербия королдігінің әскерін жеңді. 1261 жылы Никей империясы
Генуямен Нимфей бітімін жабасты. Генуялықтарға саудада жеңілдіктер беріп,
олармен венециялықтарға, Латын империясына қарсы соғыс одағын жасады. 1261
жылғы 25 шілдеде VIII Михаилдің әскер басшысы Алексей Стратигопул
айтарлықтай қарсылық көрмей Константинополъді алды. VІІІ Михаил ол қаланы
Никей империясының астанасына айналдырды.
Сөйтіп, Византия империясы қайта қалпына келтірілді. Никея империясы
деген жойылды. Бірақ қалпына келтірілген Византия им-периясы бұрынғы
мемлекеттен әлдеқайда кішкентай, бытыраңқы мем-лекет болды. Оның құрамына
Фракияның, Македонияның біраз бөлігі, Кіші Азияның Солтүстік-батыс жағы,
Пелопоннес жарты аралы кірді.
Х-ХІ ғасырлармен салыстырғанда Византия территориясы бір-неше есе
қысқарып кетті. ІV кресшілер жорығындағы талқандалудан кейін, Византия
империясы өзінің бұрыңғы қалпын толық келтіре алмады. Византия империясының
тағында Палеологтар әулеті (1261-1453) бекініп алды.
Қарсылық көрсеткеніне қарамастан болгарлар мен сербтерді Византия
басып алды. Болгария тәуелділігін толық жоғалтты, Визан-тияның
провинциясына айналды. Өзінің үстемдік құрып тұрған кезінде (1018-1185)
Византия үкіметі Болгарияға тек соғыс жүргізуге қажетті шикізат, қаражат
көзі ретінде ғана қарады.
Византия басып алғаннан кейін болгарлықтар төлеп тұратын алым-
салықтар мөлшері арта түсті. Византия үкіметі жаңа салықтар
енгізді. Арбасы мен көлігі бар болгар астық, тары, шарап өнімдерінен салық
төлейді. Шаруалардың артық өнімдерін арзан бағамен мемлекет қорына алу
синонаны-кеңінен қолданылды.
Сондай-ақ халық каноник деп аталған шіркеу салығын төледі. Жергілікті
халық өз қаржысына жолдар мен көпірлер, бекіністер салуға тиіс болды.
Болгарияны тонау сондай-ақ оның жақсы, шұрайлы жерлерін византиялық
феодалдарға (біздің Қазақстанда жақсы жерлерді совет үкіметі орыстарға
күшпен тартып әпергеніндей) үлестіріп берді. Әкімдер тарапынан парақорлық
кең өріс алды. Пара бермегендерге қоқонлоқылық көрсетіліп, қуғындалып
отырды.
XI ғасырдың аяғында Болгариядағы византаялық шіркеудің бас-шысы
охридтік Архиепископ Феофилакт мемлекеттік әкімдердің салық жинаушылар
емес, тонаушылар мен ашқарақ сүліктер (живодеры) - деп ашына айтқан екен.
Шаруалар асырай алмай бала-ларын құлдыққа сатуға мәжбүр болды. Византия
үкіметі балаларды зорлап, грек тілінде оқытып, эллиндерге айналдыру
саясатын жүргізді.
Славян тілінде оқытатын мектептер жабылып, немесе грек жазуына ұқсас
етіп өзгертіле бастады. Болгар мәдениетін жою арқылы Византия үкіметі
жергілікті халықтың азаттыққа деген ынтасын жоюға тырысты. XI ғасырға қарай
Болгарияда феодалдық қатынастар негізінен қалыптасып бітті. Бірақ шетелдік
басқыншылық елдің өндіріс күшінің жетілуін тежеді. Бұл құбылыс әсіресе
болгар қалаларының өмірінен айқын байқалады. XI-XII ғасырларда болгар
қалалары үлкен дағдарысқа ұшырады.
Болгариядағы Византия үстемдігі ірі жериеленушіліктің онан әрі
дамуына ықпал етті. Шіркеу - монастырь жерлерінде тұратын шаруалар
клириктер деп аталды. XIІ ғасырдың ортасына қарай тәуелсіз (ерікті)
шаруалар катары айтарлықтай азайды. Византия феодалдарының болгар
шаруаларын тонауына сатқыншылығының арқасында өз артықшылық- тарымен
байлықтарын сақтап қалған болгар боярлары да қатысты.
Болгарияның байлығы әртүрлі жолдармен Византия феодалдыры мен
қазынасына кетіп отырды. Екі ғасырлық талан-таражыға түсу Орталықтанған
Болгар мемлекетінің құрылуын қиындатты. Болгар халқы ұлт азаттық қозғалысын
тәуелсіздігін жоғалтқаннан кейінгі он жылдықта бастаған болатын. Византия
үкіметіне қарсы күресті негізінен шетел билеушілерімен тіл табыса алмай
қалған феодалдар бастап отырды.
Бірақ бұл күрестің қозғаушы күші екі жақты езгіден қорлық көрген
шаруалар болушы еді. Болгариядағы І-бұқаралық көтеріліс 1040-1041 жылдары
болды. Ол көтерілістің басты себебі шаруалардың заттай салықты ақшалай
салыққа ауыстыруға қарсылығы болды.
Болгариядағы көтеріліс Сербияға да тарады. Көтерілісшілерге
Македония, Эпир, Орта Греция, София облысының шаруаларымен бірге
византиялық шаруалардың да біразы қатысты. Болгарлар мен сербтердің
біріккен күшін болгар патшасы Самуилдың немересі Петр Делин басқарды.
Византия бұл көтерілісті әрең дегенде басты. Петр Делин тұтқынға түсіп,
өлтірілді. 1071—1073 жылдары Болгарияның Солтүстік-батысында үлкен
көтеріліс болды. Оны боярин Георгий Войтех басқарды. Бұл жолы да болгарлар
мен сербтер бірлесіп күресті. Болгар-лардың басшысы, көтерілістің басшысы
Константин Бодин деп жарияланды. Көтеріліс толқыны Солтүстікте Нишка
(наис), оңтүстікте -Эгей теңізінің жағалауына дейін жетті. Визатия үкіметі
бұл көтерілісті неміс және норман жалдамалы әскерлерінің көмегімен әрең
дегенде басты.
Бұл көтеріліске қатысқан жерлер тақырға айналдырылды. Бірақ азаттық
(көтеріліс) қозғалысы тоқтаған жоқ.
Кейінгі жылдары болгарлар бостандыққа жету мақсатымен визан-тияның
шіндегі өзара қырқыстарға да қатысты. 1077 жылы олар Ни-кифор Вриеннияның
император Михаил VII Дукке қарсы соғысына бел-сене араласты.
Екі жылдан соң Никифор Василаки көтерілісіне қатысты. 1078 жылы
Меселеврия аудананда Добромирдің басшылығымен халық қозғалысы өріс алды.
Оның артынша мұндай көтеріліс Одрин (Адрианополь) қаласыңда да болды.
Византиялық езгіге қарсы күреске қарсы әсіресе богомлдер бел-сенді
қатысты. Олар тек белсенді қатысып қойған жоқ, күрестің бастаушылары да
болды. Мысалы, 1084 жылы Филиппопольдегі көтерілістің басында Богомил Травл
тұрды. Богомилдер 1096-1097 жылдары І-кресшілер жорығына тойтарыс беруді
ұйымдастырушылар болды. Богомилдердің XI-XII ғасырларда халық арасындағы
беделі күшті болды. Тек 20 жыл ішінде - 1140-1160 жылдары Константи-
нопольде богомилдердің құдайдан безгендігін (ереси) талқандауға арналған 4
шіркеу жиыны шақырылды. Византияның бұл әрекеттерінен түк шықпады, XII
ғасырдың 80-ші жылдарында богомилдер Болгарияға азаттық әкелген күреске
белсене қатысты.
Бұл күрес 1185 жылдың аяғында Солтүстік-батыс Болгарияда басталды.
Оның басты себебі ауыр алым-салықтар болды. Сол 1185 жы-лы салықтың тағы
бір жаңа түрі қосымша енгізіліп еді. Бұл кезде Византия империясының ішінде
екі топқа бөлінген феодалдар арасында өзара қырқысулар басталып, ол
Андроник Комниннің тақтан түсуіне әкелген болатын. Нормандықтар
шапқыншылығының қаупі әлі де төніп тұрған еді. Сондықтан Византия үкіметі
Дунайлық Болгарияға жеткілікті әскери күш жібере алмады.
Ондағы көтерілісті басқарған ағайынды Петр мен Асеньдер (Торновадан)
византияның қиын жағдайын өте орынды пайдалана білді. Болгарияның
шығысындағы византиялық гарнизондар талқандалды. Византия бұл көтерілісті 2
жылға дейін баса алмады. Тек 1186-1187 жылдары император Исаак ІІ-Ангелдің
басшылығымен Дунайлық Болгарияға 3 үлкен жорық ұйымдастырылды. Бірақ ол
жорықтардан түк шықпады. 1187 жылы Византия көтерілісшілермен келісім
жасауға, сүйтіп Солтүстік-шығыс Болгарияның теуелсіздігін мойындауға мәжбүр
болды.
80-ші жылдың аяғы – 90-шы жылдың басында басқа облыстарда да –
Македонияда, Ескі Планинада қозғалыс басталды. Византия-лықтардың
көтерілісті баспақ болған бірнеше әрекеттері нәтижесіз болды. 90-шы жылдың
ортасына қарай Македонияда бірнеше тәуелсіз князьдықтар пайда болды.
Сүйтіп, ХІІ ғасырдың аяғына қарай болгарлар қоныс-танған территориялар
түгелімен Византия билігінен құтылды. Бұл территорияда бірнеше майда
мемлекеттер құрылса да болгар халқының ірі табысқа қолы жетті.
СЕРБИЯ. Серб жеріндегі византиялық езгі болгариядағы езгіден жеңілдеу
болды. Ол Византиядан шалғайлау еді, әрі онша бай емес еді. Сондықтан ол
византиялық феодалдарды аса қызықтырмады. Ол Византия билігін
мойындағанымен өз тәуелсіздігін бегілі мөлшерде сақтап қалды. Серб
князьдігі (жупандар) биліктерін бұрынғысынша жүргізе берді.
Сербтер де салық төлеп тұрды. ХІ-ХІІ ғасырларда Сербия Византияның
Венгриямен, Нормандармен соғысының майданына айна-лып, талан-тараждыққа
ұшырады. Өз билігін нығайту мақсатында византиялықтар серб феодалдарын
біріне-бірін қарсы айдап салып отырды. Бірақ қалың халық бұқасы негізінен
кімге қарсы күресу керектігін ұмытқан жоқ.
ХІ-ғасырдың 20-шы жылдарының ІІ-жартысында византия-лықтарға қарсы
Драч облысы мен Зетаның (Черногория) халқы көте-ріліске шықты. Серб
халқының басым көпшілігі 1040-1041 жылдардағы Петр Делян басқарған болгар
қалқының көтерілісіне қызу қолдау көрсетті.
Византиялықтарға қарсы күрестің алғашқы көзінен бастап Зет князі
Войнислав ерекше көзге түсті. Оның қолбасшылығымен черногор-лықтар 2 рет
(1040 және 1043 жылдар) өздеріне қарсы жіберілген византиялық әскерлердің
тас-талқанын шығарды. Сүйтіп өз облыстарын Византия билігінен азат етті.
Войниславтың баласы Михаилдың кезінде (1051-1081) және немересі Константин
Бодиннің (1081-1101) тұсында Зетаға басқа да Серб жерлері қосып алынды.
Бірақ бұл кезде феодалдық бытыраңқылық негізгі себебі болып отырған
әлеуметтік, экономикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Отарлы, алып империялардың өмірге келуі, оның ұлттық езгерісіне
ұшыраған халықтардың шеккен азабы, ақыры - ол отарлы империяның күйреуі
туралы мәселенін қазіргі таңдағы маңыздылығы біздің осы тақырыпты таңдап
алуымызға түрткі болды. Сондай бірнеше ұлттардың, халықтардың басын қосып,
мың жылдан астам өмір сүрген күшті империяның бірі - орта ғасырлық Византия
мемлекеті болды. Ал ХV ғасырдан кейін құрылған империялардың бірде-біреуі
Византия империясы сияқты ұзақ билік құра алмады. Ең соңғы империялардың
бірі - Россия бұрынғы отаршылдығын ТМД тәрізді құрылым көмегімен сақтап
қалуға тырысуда. Россия сияқты алпауыттың үстемдігінен қалай толық құтылуға
болады деген сұраққа жауап табуда Византия империясының тарихын зерттеудің
маңызы зор деп санаймыз.
Ол Империяның этникалық құрамын, діни идеологиясын, әлеуметтік-
экономикалық тарихын жаңа, жалпы адамгершілік тұрғысынан саралау біздің
Қазақстан сияқты аяғына жаңадан тұрып келе жатқан ұлттық мемлекеттердің
нығая түсуіне азды-көпті үлес қоса алады. 270 жылдың бодандық құрсауынан
босанған Қазақстанның қазіргі ішкі және сыртқы жағдайы нығая түсуде.
Дегенмен оның болашағын айқын бағдарлай түсу үшін тек өзінің емес,
өзгелердің де өткен жолын жан-жақты саралап, сабақ алғаны дұрыс. Өткен
замандардағы тағдырының ұқсастығы жағынан Қазақстанға жақын мемлекеттердің
бірі - Византия империясы.
Византия Империясының негізін құраған гректер мың жылдан астам уақыт
бойы бірнеше ұлттарды, халықтарды бір мемлекеттің ішінде араздық туғызбай
билеп, төстеді. Халықтың аз бөлігін құрай отырып, гректердің өз үстемдігін
ұзақ уақытқа сақтауының бір себебі, біздің ойымызша, олардың мәдениетінің
жоғары дәрежеде дамығандығы болды.
Византия тарихына тек жаңа, жалпы адамзат құндылығы тұрғысынан
қарағанда ғана ол бізге болашағымызды болжауға мүмкіндік беріп, артымыздан
алға қарай жарық шашатын шырақ бола алады. Өйткені тек шындық тұрғысынан
түсінуі, үйренуі бүгінгіге сабақ, болашаққа бағдар бола алады. Бұрынғы
коммунистік идеология тұрғысынан жазылған еңбектердегі "тап күресі",
"шаруалардың феодалдарға қарсы күресі" деген қағидалардан аулақ болып,
этногенез және мемлекеттік құрылыс, өкімет билігі, оның әлеуміттік-
экономикалық саясаты сияқты мәселелерге баса назар аудару ғана объективті
шындыққа жеткізе алады.
Византия империясы мың жылдан астам өмір сүрді. Осы уақыт ішінде ол
көп ұлтты орталықтандырылған мемлекеттің үлгісін құрды. Ол тек дүние
жүзілік сауданың орталығы ғана емес, сонымен қатар қолөнері мен ауыл
шаруашыльғы да дамыған ел болды. Оның әсіресе жер иелену тәжірибесі қазіргі
заман үшін де өз маңыздылығын жоғалтқан жоқ.
Византия империясының қолөнерде жеткен табыстары да көңіл аударарлық
мәселенің бірі. Қоғам ішіндегі әртүрлі әлеуметтік-таптардың ынтымақтастығын
қамтамасыз ете білу де екі материктің көп ұлтты халықтарынан құрылған
мемлекеттің мың жылдан астам өмір сүруінің бір себебі болды. Ұлттық құрамы
жағынан біркелкі елдердің өзі орта ғасырлар кезінде бытыраңқы өмір сүрді.
Ал ХV ғасырдан кейін құрылған империялардың бірде-бірі Византия империясы
сыяқты ұзақ өмір сүре алмады.
Мың жылдан сәл астам уақыт ішінде Византия империясында мәдениеттің
де озық үлгісі жасалды. Бұл үлгі тек Византияға қарыздар славян халқы емес,
жетсем-жетілсем екен, өсіп-өркендесем екен деген барлық халықтар үшін де
өте пайдалы. Сондақтан да Византия мәдениетін, оның әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді шебер шешу тәжірибесін үйрену өз тәуелсіздігін 260 жылдан кейін
қайтадан алып отырған көп ұлтты Қазақстан Республикасы үшін өте мңызды
мәселе деп пайымдаймыз.
Бірақ, өкінішке орай, бұл маңызды мәселе қазақ тіліндегі баспада өз
шешуін тапқан жоқ. Сондықтан да біз диплом жұмысымызды Византия
империясының тарихындағы ең күрделі кезең - оның әлсіреп, ыдырау, ақыры -
құлау кезеңін зерттеуге арнадық. Ал мемлекеттің құлау себебінің бірі -
әлеуметтік-экономикалық мәселелердің дұрыс шешімін таппауына байланысты
болатындығы белгілі. Ол кезде жіберілген қателіктерді білу, ескеру
бүгінгіге сабақ, болашаққа бағдар болады.
Бұл қағиданы басшылыққа ала отырып, біздің диплом жұмысымыз
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Кіріспеде диплом жұмысынын
тақырыбын не себепті таңдап алғанымызды, ол тақырыптың бүгінгі мен болашақ
үшін маңыздылығын ашып көрсете алдық деп есептейміз.
Бірінші тарауда біз Византия тарихының қаралып отырған кезеңіне
арналған деректерге қысқаша шолу жасадық. Сол деректерге сүйене отырып
империяның XI-ХV ғасырлардағы кеңістігі (территориясы), әкімшілік құрылысы,
феодализм негізінде жаңа қоғамдық қатынастардың көріне бастауы мәселелерін
қарастырамыз.
Екінші тарау бір кездегі алып империяның қалжырап, ыдырай бастауының,
ақыры - құлауының негізгі себептерін қарастыруға арналды. Диплом жұмысының
соңында пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі келтірілді.
І-ТАРАУ. ХІ-XV ғғ. ВИЗАНТИЯ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
§1. ХІ-ХV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ВИЗАНТИЯ ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕКТЕРІ.
Алғашқы екі жүз жылдыққа қарағанда ХІ-ХІІІ ғасырларда Ви-зантия
империясы жөнінде деректер көп жиналған. Әсіресе Византия қаласының
тарихына байланысты бұл кезеңнің археологиялық және нумизматикалық
материалдарының маңызы зор. Қазіргі кезге дейін аз ғана қалалардың орта
ғасырлық қабаттары зерттелген. Олар: Херсонес, Коринф, Афины, Пергам, Сард,
Приена және басқа да қалалар. Ал Константинопольдің өте аз ғана участкалары
зерттелген. Оның ішінде азды-көпті керамикалық, шыны жасау, құрылыс істері
жақсырақ зерттелген. Ал басқа салалары болар-болмас қана зерттелген.
Әсіресе соның ішінде Византия қолөнері, мата және зергерлік бұйымдары
жеткілікті зерттелген. Жаңа археологиялық материалдар IX-XI ғасыр-лардағы
Византия тарихын тағы да айқындауға және толықтыруға мүмкіндік жасайды.
XI —XIII ғасырлардағы жазулар саны айтарлықтай көп емес. Бұл көбінесе
құрылысқа байланысты жазулар немесе моланың бетіне жазылған жазулар. Олар
өте аз тарихи материалдар береді. Империяның айтылып отырған кездегі
әкімшілік тарихын зерттеу үшін құнды, сондай-ақ саяси уақиғаларды
хабарлайтын жазба деректер сирек кездеседі.
Сонымен бірге, ІХ-XIII ғасырлардағы Византия праволарына байланысты
көптеген деректер кездеседі. Византия заң естеліктері Рим правасының
тұжырымдарына бағынышты. Көптеген жағдайларда талассыз ескірген заң
ережелері ретінде қарастырылады. Әрине бұл ескірген заңдардан дәл сол
кездегі Византия империясындағы қоғамдық қарым-қатынастың шын мәнін білу
қиын. Бұған дәлел IX ғасырдың аяғында шыққан праволар жинағы: Василики.1
Ол грек тіліне нашар аударылған, онда Юстиниан правосының негізгі ережелері
берілген.
Сондықтан Василикиде көптеген ескірген заң нормалары кездеседі.
Олай болу себебі ескі аудармаларында ежелгі грек сөздері пайдаланылған.
Сондықтан бұл заңның жинағын пайдаланғанда ерекше абайлау керек. Сонымен
бірге Василики Византияның заң праволарын түсіндірудегі өте маңызды дерек
болып табылады. Сол кездегі қоғамдық қатынастар туралы көптеген ақиқат
деректер басқа праволық жинақтарда көптен кездеседі. Мысалы, I Василий
кезінде жасалған Прохиронда және Фотидың қатысуымен жасалған заң
жинағының жобасы іспетті Эпанагогада көрсетіледі. ХІ-ХІІІ ғасырлардағы
заңдар, императордың иконға қарсы күресі кезіндегідей әлдеқайда бай.
________________
1 . А.П. Каждан. Василики как исторический источник – ВВ, ХІV, 1988, с. 56-
66.
Император VІ Лев пен оның кейінгі ізбасарларының новеллаларында әлеуметтік
қарым-қатынастың маңызды мәселелері қамтылған. Өкінішке орай осы кезге
дейін Византая новеллаларының сын көзбен бағаланған жаңа тексті жоқ.
Византия императорларының қаулыларынан басқа сол кездегі практикасына
байланысты құжаттар басқа судъялардың анықтамалары белгілі. Мысалы, XI
ғасырдағы судья Евстафий Романның қаулылар жинағы сақталған. Ол Пира яғни
Тәжірибе деп аталады. Онда Византия правосының әр-түрлі жақтары
көрсетіледі.
Ерекше заң естеліктерінің бірі X ғасырдың басында құрылған Эпарх
кітабы болып табылады. Бұл жинақ Константинополь қолөнер-лері мен
көпестері коллегиясының уставы. Ол Византия астанасындағы өнеркәсіпті және
сауданы ұйымдастыру тәртібімен, қаланың ішкі өмірімен түбегейлі
таныстырады.
Деректердің мұндай түрлеріне канондық хұқ (право) естеліктері,
патриарх қаулылары, собор шешімдері жатады. Олар тек шіркеудің ішкі
істерінің мәселелерін ғана емес, сонымен қатар Византияның әлеуметтік-
экономикалық тарихының проблемаларын да деректердің ерекше тобын трактаттар
құрайды. Алдымен оған Алым-салық туралы трактат кіреді. Ол Византия
империясындағы алым-салық жүйесін сипаттайды және аграрлық құрылыстың
көптеген негізгі мәселелерін бейнелейді. X ғасырдағы соғыс өнеріне
байланысты трактаттар сериясы сол кездегі византия армиясын зерттеу үшін
өте құнды материалды қамтиды. Сонымен бірге оларда алым-салық пен аграрлық
қарым-қатынасқа байланысты трактаттар сериясы сол кездегі Византия армиясын
зерттеу үшін өте құнды материал болып табылады. Сонымен бірге оларда алым-
салық пен аграрлық қарым-қатынасқа байланысты мәселелер де қамтылған.
Іс қағаздарының Византиядағы IX - ғасырдың аяғындағы аграр-лық
қатынастарды зерттеу үшін маңызы өте зор. Бірақ, бізді қызықты-ратын
кезеңнің іс қағаздары көп емес және олардың арасында ең керектісі жер
үлестері туралы мәліметтер жоқ. Фив ауданына қарасты ХІ ғасырдағы
мемлекеттік көзқарастағы үзіндіде тек салық мөлшері ғана хабарланады, ал
жер үлесінің көлемі туралы ешқандай мәлімет жоқ.
Императордың сыйлыққа берген жері, сот протоколының көшірмелері,
грамоталар ондап кездеседі және олардың бәрі Афон мо-настірінің онтүстік
Македониядағы иелігіне тиісті. XI ғасырдағы бірнеше мұрагерлік қағаздар
Евстафий Войлдың мұрагерлігінде келтірілген. Біз одан иеліктер туралы
нақтылы әңгімелер табамыз.
Іс қағаздарына сондай-ақ монастырлық ктиторлық уставтар- монастырь
өмірінің ережелері де жатады. Бұл уставтарда кейде монастырға тиесілі
жерлер суреттеледі және монастырлардың мо-настырлық жерді ұстаушыларға
қарым-қатынасын көрсетеді. Типикон - устав, жарғы деген сөз. Аграрлық
тарихқа байланысты көбірек бағалы деректі Бачков монастарының типиконы
береді. Ол монастырь Болгарияда XI ғасырдың аяғында құрылған болатын.
Саяси және әлеуметтік-экономикалық тарихқа байланысты маңызды
деректерді біз әлі де болса нарративтік деректерден табамыз. Әрине, ол
деректер көбінесе субъективтімен суреттелген және де жиі бұрмаланып
отырады. XI ғасырдың екінші жартысы мен XII ғасырға жататын тарихи
шығармалар мазмұны жағынан бұрынғы хроникаларға қарағанда өте бай.
Аграрлық қатынастар жөніндегі құнды мәліметтер Болгариядағы Бачков
монастырынан басқа Энос маңында XII ғасырда ашылған әлем құтқарушысының
монастырының типиконыңда да кездеседі; Констан-тинопольдегі Пандократор
монастырының уставында монастырь ауруханасы жайлы өте бағалы деректер бар.1
XII ғасырға қарай шіркеу тарихындағы уақиғаларға көп көңіл бөліп
отыратын дүниежүзілік тарихи хроникалардың орнына тарихи баяндаудың басты
түрі - қысқа мерзімді суреттеу келді. Сол кездегі дүние-жүзілік тарихи
хроникалардың ішіндегі ең маңыздысының бірі XII ғасырдың І-жартысында
аяқталған Иоанн Зонараның Қысқаша трихы болып табылады.
Ол шығарма дүниенің пайда болуынан бастап 1118 жылға дейінгі
оқиғаларды қамтыған. Зонараның бұрынғы бүкіл дүние жүзілік тарихи
хрониканың авторларынан айырмашылығы-антика жазушыларының еңбектерін,
сонымен бірге, византия тарихшыларының да еңбектерін пайдаланғандығы,
олардың көзқарасындағы қарама-қайшылықты да көрсетіп отырғандығы. Зонара
пайдаланған Византиялық авторлардың шығармалары бізге баз қалпында
бұрмалаусыз жеткізілген. Зонара кітабы Византия тарихынан гөрі Рим
иипериясының тарихына арналған құнды дерек болып табылады. Тек XI-XII
ғасырлар үшін ғана Зонара өте бағалы деректер келтірілді.
Византияшылдар үшін өте маңызды басқа дүниежүзілік тарихи хроника -
Георгий Кедриннің Тарихқа шолу кітабы больш табылады. Бұл шырарма 1057
жылға дейінгі оқиғаларды қамтыған. Сонымен бірге өте қарапайым, онша көп
талқыланбаған. Бірінші бөлімі Феофанның хроникасына ұқсатылып жазылған. Ал
екінші бөлімі ХІ ғасырдың ая-ғындағы көрнекті Византия чиновнигі Иоанн
Скилицаның Тарихты шолу деген еңбегінің көшірмесі сияқты. Оның соңғы
шығармасы, 811-1057 жылдар аралығын қамтиды. Ол көптеген қолжазбаларда
сақталған, өкінішке орай осы уақытқа дейін басылып шықпаған.
XI ғасырдан бастап тарихи шығармалардың жаңа түрі кездеседі. Тарихшы
болған уақиғаны тек баяндап қана қоймайды, енді ол өз атынан сөйлей
бастайды. Өзінің соғыс жағдайында немесе саяси күресте не істегені жайлы
айтады. Замандастарының іс-әрекеттеріне баға береді. Мұндай естеліктің
бірінші түрі Михиал Пселлдің хронографиясы болып табылады. Ол 976-1078
жылдардың оқиғаларына арналған.
___________
1. История Византии. В трех томах. М., 1967, т. 2, С. 108.
Бұл оқиғалардың көбіне автордың өзі де белсенді тұрде қатысқан.
Пселл өз кезеңінің тарихын тәптіштеп дәл сол күйінде көрсетуге
тырыспайды. Кейбір маңызды оқиғаларды тастап кетеді. Басқалары жайлы үстірт
жазып кетеді. Оның мақсаты сол кездегі Византия императорларына, олардың
фавориттері мен ашыналарына мінездеме беріп, сарай төңкерістері мен алдау-
арбау жайлы баяндау болды.
Пселл өте жақсы бақылаушы және өте қатаң судья, антика мәде-ниетін
мойындаушы Пселл, ырымшылдық пен астрологияны әжуа етеді. Ол император
билігіне де құрметпен қарамайды. Бірақ та патшалық құрушы император Михаил
VII Дуканы Пселл жер-көкке сиғызбай мақ-тағанымен, ол император билігі
адамды азғындатады деген ойдан аулақ емес. Билік құрушы императорды зұлым
да пайдақор деспот ретінде де көрсетеді. Ұсақ чиновник ортасынан шыққан
мақтаудан-да жиіркенбей, қастандықтарға қатысудан да бас тартпай, қызмет
баспалдағымен жоғары көтерілді. Халық туралы да ол онша жақсы ойда емес,
бірақ вельможалар өмірі де оның құрмет сезімін туғызбайды. Сондықтан да
оның баяндауында пессимизм басым.
Пселлдің замандасы Михаил Атталиаттың Тарих деген еңбегі 1034-1079
жылдардағы уақиғаларға арналған. Пселлге қарағанда Ат-талиат көбірек әдет-
ғұрыпқа мән береді және өзі туралы өте аз айтады. Ол құдайдың тарихи
оқиғаларға тікелей қатысы бар екендігін қорғайды. Атталиат феодалдық ортаны
ашық жақтайды. Никифор ІІІ Вотаниаттың рыцарлық ерліктерін, оның
жомарттығын мақтан етеді.
Сол кездегі Византия хронографиясындағы естеліктердің ішін-дегі
неғұрлым апологеттік сипаттағы шығармалардың бірі император I Алексей
Комниннің үлкен қызы Анна Комнмнаның Алексиадасы бол-ды.1 Ол өз әкесінің
қызметтерін мадақтап жазады. Алғашында көрнекті әскери қолбасшы болған І
Алексей Комнин 1081 жылдан император болды. Алексейдің бейнесі тым Қаһарман
етіп көрсетілген, ал жау-ларының бәрі - кресшілдер болсын, богомильдер
болсын,- өте айлакер, сұм дұшпан ретінде бейнеленген.
Атталиат сияқты Анна да рыцарлық ерлікті жоғары бағалайды және де ең
қарапайым фактілерді құдайдың араласуымен болып отыр деп түсіндіреді. Бірақ
Алексейдің ішкі және сырқы саясатынан өте жақсы хабардар болуы, жазушының
бақылаушылығы және тартымды бейнелей білуі арқасында Алексиада византия
хронографиясының құнды естеліктерінің бірі болып қалды.
Сондай-ақ, тарихқа байланысты әр-түрлі хабарлар Кекавменнің ақыл
кеңестерінде де кездеседі. (ХІғ.) Оның шығармасы Кеңестер мен әңгімелер
деп шартты тұрде аталады. Мұнда сарай қызметкерлерінің немесе провинция
басқарушысының өзін қалай ұстауы керектігі жайлы кеңестермен қатар көрші
елдермен қақтығыстар және провинциялық көтерілістер жайлы әңгімелер де
кездеседі. Бұл уақиғалар кейінгі кездегі
__________
1. Анна Комнина. Алексиада. М., 1965.
хроникаларда мүлдем кездеспейді немесе кездессе де үстірт қаралған.
Нарративтік деректердің үшінші тобы - тұрмыстық әдебиеттер. Тұрмыстық
әңгімелер тарихи дерек ретінде ІХ-ғасырдың ортасынан бері қарай маңызын
жоғалта бастайды. Кейбір тұрмыстық әңгімелер саяси және шіркеулік күрестер
тарихынан материалдарға бай. Мысалы Никита Пафлагонның Патриарх Игнатийдің
өмірі деген еңбегі IX ғасырдың екінші жартысындағы шіркеулік бүліктер
тарихында маңызды деректерінің бірі болып табылады. Көп жағдайда тұрмыстық
әңгімелер саяси жағдайларға аз тоқталады. Оның орнына византиялық
провинцияны зерттеу үшін құнды өмір нақыштары көп кездеседі.
Ақыры нарративтік деректер қатарына өлең және проза түріндегі
беллетристикалық шығармаларды жатқызуға болады. Кейде олардың сюжеті болған
тарихи уақиғаны баяндайды. Көп жағдайда уақиғалар ойдан шығарылған. Бірақта
осы естеліктердегі ымдаулар болған оқиғаны қалпына келтіру үшін, тіпті
болмаса сол оқиғаға қоғамдағы топтардың козқарасын анықтау үшін өте құнды
материал болуы мүмкін. Одан басқа Х-ХІІ ғасырлардағы византия ақындарының
(Йоанн Геометр, Федор Продром, Иоанн Цец және басқалар) өлеңдері
византиялықтардың күнделікті өмірін және византия қоғамының көзқарасын
түсінуде жеткілікті пайдаланылмаған мәліметтер береді.
Деректердің өте ерекше тобын византиялық естеліктердің шешендік өнері
құрайды. Шешендік өнерге хаттар мен сөздер жатады. Олар болып кеткен
оқиғаның артынша жазылып отырады. Сол себепті де шыңдыққа жақын тұрады,
XI ғасырдың ортасы мен ІІ-жартысындағы эпистолографиялық ескерткіштер
қатары өте мол. Иоанн Мавранодтың хаттары мен сөздерінен біз саяси және
идеялық күрестің сипатын көреміз. Сондай-ақ Пселланың көптеген хаттары
қоғамдық қарым-қатынастар мен әкімшілік тарихы туралы маңызды дерек болып
табылады.
Әсіресе XII ғасырдың аяғындағы көптеген шешендік шығармалар сақталып
қалған. Сол кезге тән діни әдебиеттер империяның ішкі тарихынан үзінді
хабарлар ғана береді. Дегенмен, полемикалық шығармалар халықтық қозғалыстар
мен ішкі саяси күресті түсінуде нақты дерек болып табылады. XI-XIII
ғасырлардағы көптеген византиялық шешендік және діни шығармалар әліге дейін
қолжазбаларда сақтаулы тұр. Әсіресе Эскуриалдық кодекс У.11.10. атақты.
Онда әлі баспаға шығарылмаған XI ғасырдың ІІ-жартысындағы византиялық
жазушылардың хаттары мен сөздері бар.
Сондай-ақ византиялық естеліктерден басқа шет тілдегі құжаттарда да
византия империясы жайлы деректер бар. Бұл таным славян ескі француз,
скандинав және көптеген шығыс тілдеріндегі шығармалардан көрінеді. Бұл
деректерден біз халықаралық қатынастарды кеңінен байқаймыз.
Шет тілдегі деректер бірнеше категорияларға бөлінеді. Оған бірінші
орында византияның арнайы құжаттары кіреді. Мысалы: орыс-византия
келісімдері тек орыс жылнамалары арқылы белгілі. Немесе Алексей І Комниннің
граф Роберт Фландарскийге жіберген сәлемдемесі т.б. Византия тарихының
сонғы кезеңі деректермен алдыңғыларына қарағанда әлдеқайда жақсы қамтылған.
ХІІІ-ХV ғасырларда бір жағынан көп жазылса, екінші жағынан бұл кейін
жазылған деректер жақсы сақталған. Бұл деректерді негізінен үш топқа бөлуге
болады; императорлардың тарту грамоталары,1 (хонсовулдар мен простагмалар),
тіркемелер,2 (опистер) және көпестік грамоталар.3 Тіркемелер шаруалар мен
феодалдардың жер көлемі, салық түрлері мен мөлшері, т.б. құнды мәліметтер
береді. Ал хрисовулдар мен простагмалар византиялық құқықты қатынастырды
зерттеу үшін құнды материал болып табылады.
1335 ж. Фессалоник монағы Матвей Властарь Синтагма деген заңдар
жинағын құрастырған. Ондағы баптар алфавит бойынша орналас-қан. Заң
саласындағы бағалы еңбектердің бірі - ХІV ғасырдың ортасында жазылған
Псевдо Кодиннің Константинополь сарайы мен Ұлы шіркеудегі мансаптар
туралы трактаты.
ХV ғасырдағы империя өмірі туралы мәліметтер біздің зама-нымызға
дейін сақталған Фессалоники митрополиясының қызметкері 1419-1437 жж.
аралығында жүргізген күнделік.
Сондай-ақ византиялық тарихшылардың империяның соңғы жүз жылдығы
жайлы көптеген шығармалары сақталған. Оның бірі Георги Пахимердің Тарихы.
1259-1308 жылдардағы империя жағдайы жайлы өте құнды дерек.
Никифор Григораның Ромей тарихы 1204-1359 жж. аралығын қамтиды.
Григораның бұл еңбегіне қарама-қарсы жазылған Иоанн Кан-такузиннің Тарихы
1320-1356 жж. аралығындағы империяның әлеуметтік-экономикалық өмірі жайлы
өте құнды еңбек.
1391 жылдан 1462 жылға дейінгі Византия империясы, оның құлауы
жөніндегі Дуканың шығармасы тарихшылар үшін өте құнды деректердің бірі.
Түріктерді жек көре отырып, Дука Батысты Византияға, көмекке келмегені үшін
қатты кінәлайды.
Дуканың замандасы Георги Сфарандзидің шығармалары 1413-1477 жж.
аралығындағы уақиғаларды баяндайды.
Кейінгі византиялық тарихнаманың көрнекті өкілдерінің бірі - Лаоник
Халкокондил. Оның "Тарих" деген еңбегінің негізгі бөлімі Византия тарихының
1298-1463 жж. аралығына арналған.
Империяның ішіндегі 1452-1462 жж. уақиғалар түріктер тал-ғамына сай
грек тарихшысы Критовулдың шығармасында көрініс тап-қан. Өзінің Тарих
деген еңбегін ол империяны басып алған түріктер-
__________
1. П. А.Яковенко. Исследование в области византийских грамот. Юрьев, 1917.
2. Г.А.Острогорский. Византийские писцовое книги. ВС, ІХ, 1948.
3. А.П.Каждан. Локальные формуляры поздневизантийских грамот. –ВВ, ІІІ-,
1950, стр.387-393.
дің сілтеген бағытымен жазған. Ол түріктерді де эллиндіктер тегінен шықты
деген пікірді дәлелдеуге тырысқан.
Империяның құлауы алдында саяси публицистика қайтадан кү-шейді.
Әсіресе философ-гуманист Георгий Гемист Плифонның сөздері маңызды ескерткіш
болып табылады. Ол мемлекеттің ХV ғасырдағы ауыр, келеңсіз жағдайын
суреттей келіп, түбегейлі реформа бағдар-ламасын ұсынды. Бірақ оның жалынды
сөздері мемлекет басшыларын дұрыс жолға түсіре алмады.
Публицистикалық шығармаларға ұқсас көптеген хаттар да сақталған.
Императорлардың, тарихшылар мек қоғам қайраткерлерінің бір-біріне жолдаған
хаттры империяның саяси-қоғамдық, мәдени өмірінің кейбір жақтарын ашып
көрсеткен.
Қорыта айтқанда, Византия империясының ХІ-ХV ғасырлардағы әлеуметтік-
экономикалық жағдайы жөніндегі деректер жеткілікті. Дегенмен ол деректерде
ауылдық жердің жағдайына, өміріге көп көңіл бөлінсе, қала өміріне арналған
деректер өте аз, саяси талаптардан гөрі шіркеу ішіндегі күрес жан-жақты
бейнеленген. Әсіресе 1453 жылғы империяны түріктердің басып алуы кеңінен
баяндалған.
§2. ВИЗАНТИЯДАҒЫ САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАҒДАРЫСТЫҢ БАСТАЛУЫ.
XI ғасырдың 30-80-ші жылдарында Византия дағдарыс кезеңінен өтті.
Елді бүліктер сілкінтті. 1057 жылдан 1081 жылға дейін 5 император ауысты.
1043 жылы Маниактың, 1047 жылы Трониктің,
1057 жылы Исаак Комниннің көтерілістері болды.
Исаак Комнин 1057-1059 жж. аралығында үкімет билігін басып алды.
Империяның сыртқы жағдайы да нашарлап кетті: визан-тиялықтарға печенгтердің
және түрік-сельджуктердің шабуылдарына тойтарыс беруге тура келді. 1071 ж.
түріктер византия армиясын Манзикерт (Арменияда) жанында талқандады.
Император Роман ІV Диоген (1068-1071) тұтқынға түсті.
Византия кіші Азияның едәуір бөлігінен айырылды. Батыстағы жағдайы да
нашарлай түсті: Италияның оңтүстігінде Нормандықтар күшейіп алып,
Византияға қауіп төндіре бастады. Норман герцогі Роберт Византияның
оңтүстік Италиядағы иеліктерін тартып алды. 1071 жылы нормандықтар
византияның Италиядағы ең соңғы тірегі Бари қаласын басып алып, 80-ші
жылдардың басында Эпирге (Батыс Греция) Далмация (Югославия) жағалауына
басып кірді. 1057-59 жылдан 1185 жылға дейін үкімет басына Алексей І Комнин
келді. Ол әскери күштердің адамы еді. Сыртқы және ішкі қауіп-қатерлер
византия феодалдарын уақытша жаңа Комниндер әулетінің төңірегіне топтастыра
түсті.
Комниндер ескі бюрократиядан қол үзіп, жаңа атақтар жүйесін енгізді.
Аймақтардағы өкімет билігі дуктер деп аталатын әскер басыларына берілді.
Бұрығы стратиоттар деп аталған Халық жасақ-тарының орнына ауыр қару-жарақ
асынған катафрактар (атты әскер) деп аталатын шет елдік жалдамалар келді.
XII ғасырда Византияда шаруалардың феодалдарға қарсы күресі кеңінен
өріс алды. Павликиан қозғалысы қайтадан жанданып, өрби түсті. Оның ор-
талығы империяның европалық облыстарға Фракия мен Македонияға (Югославия,
Турция) ауысты. Фракиядағы Филиппополь қаласы-павликиан қозғалысының
астанасы болды. Тап күресі әсіресе басып алынған Болгарияда күрделене
түсті.
Византиялық феодалдардың аяусыз тонауы, жергілікті халықты қуғын-
сүргінге ұшыратуы, олардың салт-дәстүрін аяққа таптауы, жергілікті болгар
ақсүйектерінің сатқындығы халық бұқарасының ашу-ызасын келтірді.
Өз жеріндегі феодалдық қанауға қарсы күрес болгарлардың шет ел
езушілігіне қарсы күресіне ұласты. Болгариядағы қалың халық қозғалысына
богомилдер басшылық етті. Олардың, ілімі павликиан-дықтар іліміне жақын
болды. Козғалыстың негізгі күшін бастапқы кезде шаруалар құрады. Олармен
бірге қала кедейлері де қатынасты. Павликиандар мен богомилдер византиялық
өкіметке қарсы көбінесе бірлесе отырып күресті.
1078 ж. Месемьдин ауданындағы көтерілістің басшысы Богомил
Добромир болса, 1078-1079 жылдардағы Средецедегі (Софиядағы) көтерілістің
басында павликиан Лека тұрды.
Өкіметтің тәркілеу (репрессия) әрекеттері Дунай Болгариясында-ғы
халық көтерілісін тудырды. Оған мыңдаған шауалар қатысты. Бұл қозғалысты
Богомил Травл басқарды. Көтерілісшілер (печенгтермен) одақ жасасып, 1086
жылы бірлескен күшпен византия әскерлерін телқандады. Византиялық Бакуриян
және Врана деген қолбасшылар өлтірілді, олардың қалған әскері бытырап
қашып, тарап кетті. Көтерісшілердің осы жеңісінің нәтижесінде бүкіл
Дунайлық Болғария Византия өкіметінен тәуелсіз болды.
Халық көтерілістері Византия империясының басқа жерлерінде де өріс
алды. Император Алексей Комниннің (1081-1118) билей бастаған кезінде Крит
және Кипр аралдарында салықтың ауырлығына қарсы халық көтерілістері болды.
Ол көтерілістерді басу үшін әскер жіберілді.
1147 жылы император І-Мануил (1143-1180) билеген кезде Кор-фу
аралындағы кедейлер де салық ауыртпалығына қарсы көтеріліске шығып, аралды
нормандықтар билігіне берді. Бірақ бұл әрекеттері аралдың жергілікті
тұрғындарына бостандық, жеңілдік әкелмеді.
Көп уақыт өтпей-ақ олар жаңа қожайындары нормандықтар қысымшылығынан
зар илей бастады. Тарихшылар: Корфу тұрғындары салық түтінінен қашып,
құлдық жалынына шалынды деп жазды. Кейін өкімет аралды нормандардан
тазартып, жергілікті тұрғындарды ауыр жазалады.
Жоғарыда біз XI ғасырдың 80-ші жылдарының аяғында Византияның сыртқы
жағдайы қиындап кетті дедік. Солтүстіктен печенгтер, шығыстан түрік-
сельджуктер қыспаққа алып, империяны ығыстыра бастады. 1018 жылы Алексей
Комнин Даростол түбіндегі шайқаста печенгтерден ауыр жеңіліске ұщырады.
Печенгтер Филип-пополь қаласына кіріп, Фракияға билік жүргізе бастады.
Печенгтерге византиялық өкіметті өте жек көретін богомилдіктер көмектесті.
Кіші Азияда империяға қарсы Эмир Чаха әскери жорық бастады. Ол тез арада
Кіші Азияның Батыс жағалауына және Спорад аралдарына бекініп алды.
Византия империясына төнген қауіп әсіресе Чаханың печенгтер-мен
одақтасып, өзі империя астанасын - Константинопольді – теңізден, ал
печенгтер құрылықтан қоршауға алғанда күшейе түсті. 1090-1091 жылғы қыста
Византия империясының жағдайы өте мүшкіл болды: Алексей Комнин Батыс Европа
феодалдарынан көмек сұрауға мәжбүр болды. Ол сонымен қатар Днепр мен Донның
төменгі сағаларында көшіп жүретін қыпшақтарды қымбат сый-сияпаттармен өз
жағына тарта білді. Бұрын печенгтермен одақтасып жүретін қыпшақтар 1091
жылы византиялықтар әскерімен бірге оларға (печенгтерге) қарсы соғысып,
қатты соққы берді.
Эмир Чаха печенгтерге көмекке келіп үлгермеді де, соңынан
өзі де византиялықтар қулығының құрбаны болды. Византиялық тыңшылар сельжук
сұлтаны Қылыш Арсланға (1092-1106) сенің күйеу балаң Чаха саған қастандық
ойластырып жүр, сенің орныңа таққа өзі отырмақшы, деп айдап салды. Бұл
өтірік жалаға сенген сұлтан Чаханы 1093 жылы өлтірді. Осындай әрекеттердің
нәтижесінде империяға төнген қауіптен уақытша құтылуға мүмкіндік туды.
Печенгтердің Византияға шапқыншылығын тойтаруда Русьтің көшпелілерге
қарсы күресінің маңызы зор болды. Византиялықтар орыс мемлекетінің
күшейуінен қорқып, көшпелілерді соларға қарай айдап салуға тырысып бақса,
енді бірде сол көшпелілерден өзі қысым көріп отырды. Бұл жағдайда
орыстардан көмек сұрады.
Византия мемлекетінің онан әрі тағдырына крестшілер жорық-тары зор
ықпал етті. Егер 1091 жылға дейін Алексей Комнин печенгтер шапқыншылынына
қарсы куресте батысевропалық феодалдардан көмек күтсе, енді ол қауіп-
қатерден құтылған соң 1096 жылы Византияға крестшілдердің келуі үкіметті
өте қатты мазалады. Үкімет оларды тезірек Кіші Азияға өткізіп жіберіп,
шапқыншылықтан құтылуға тырысты. Тіпті кресшілер жорықтарынан Византия
пайда түсіруге де тырысты. Кресшілердің түрік-сельджуктерді жеңуін Византия
Кіші Азиядағы өз үстемдігін қайта орнату үшін пайдаланды. Түріктерден Кіші
Азияның Сарды, Эфес, Смирна қалалары орналасқан бөлігін тартып алды. Көп
өтпей өз билігін Сирия шекарасына жақын об-лыстарға да орнатты.
Бірақ Алексей Комнин билеушінің соңғы кезінде, әсіресе оның мұрагері
ІІ - Иоанн (1118-1143) мен І-Мануил (1143-1180) тұсында Византияның
кресшілермен арақатынасы өте нашарлап кетті. Империя мен кресшілер
мемлекеттерінің арасында әскери қақтығыстар өріс ала бастады. Бұл
қақтығыстардың басты себебі, сауда-саттықтан түсетін пайда еді. Кресшілер
жорығын пайдаланып отырып, Венеция мен Геңуя саудагерлері Византиядағы
саудаға үстемдік ете отырып жергілікті қолөнер және сауда ісіне зиянын
тигізді. Бұл зиянкестіктері халықтың ызасын туғызды.
1182 жылдың мамыр айында көтеріліске шыққан халық Константинопольдегі
Итальяндық көпестерді қырып салды. Бұл көтерілістің нәтижесінде үкімет
басына І-Андроник Комнин (1182-1185) келді.
Оның билігіне ірі жер иелері қарсы еді. Сондықтан ол қолдауды қалың
халық бұқарасынан іздеді. Халықка салынатын салықты же-ңілдетуге,
лауазымдар мен қызмет орындарын сатуды тоқтатуға, әкімшілік аппаратты
азайтуға мәжбүр болды.
Ірі феодалдарға қарсы күресінде Андроник сондай-ақ Византия
көпестеріне арқа сүйеп, грек саудасын дамытуға қамқорлық жасады.
Андрониктің мұндай саясаты ірі феодалдардың ашу-ызасын
келтірді. Олар 1185 жылы Сицилия королі Вильгельм ІІ-ден көмек
сұрады. ІІ-Вильгелм әскері Диррихийді басып алды. Бұл сәтсіздіктерді
ииператордың қарсыластары пайдаланып, оны орнынан алып тастады. 1185 жылы І-
Андроник өлтірілді.
Таққа ірі феодалдар өкілі, қорқақ әрі нақұрыс Исаак ІІ-Ангел отырды.
Ол 1185-1204 жылдар аралығында билік құрған Ангелдердің алғашқысы болды.
Бұл әулеттің басқарған кезі Византияның саяси және әлеуметтік құлдырау
кезеңі болды. Салықтың өсіп отырғанына қарамастан, мемлекеттің табысы
күннен-күнге азайа түсті. Оған себеп сарайдың шексіз ойын-сауық, той
думанға салынуы болды. Сол кездегі Афины қаласының дін басы Михаил Акоминат
былай депті: көптен бері салық ауыртпалығынан халқының саны қысқарып бара
жатқан біздің Афины облысымызда скифтердін тақырындай тақырға айналу қаупі
төніп тұр. Шетелдік жалдамалылардан тұратын империяның әскери күші қаржы
жетіспегендіктен ыдырай бастады. Теңіз флоты да әлсіреді. Византияның
әлсіреуін оның сыртқы бақталастары, ең алдымен Венеция республикасы
пайдаланып қалуға тырысты. Венеция кресшілердің IV-жорығын Виантия
мемлекетіне қарай шебер бағыттай білді.
Сонымен қатар Византияның әлсіреуін пайдаланып, Герман им-периясы оны
өз ықпалына түсіруге әрекеттенді. Герман императоры Филипп Швабский өзінің
Ангелдер әулетімен туыстығын пайдаланып (ол Византия ииператоры Исаак ІІ
Ангелдің күйеу баласы еді) екі империяны біріктіріп жіберуді армандады.
Сондықтан Исаак Ангелді тақтан оның інісі ІІІ-Алексей (1195-1203),
құлатқанда Филлип Швабский ІІ – Ангелдің баласы - патшазада Алексейге
көмекке келді.
Таққа заңды императорларды қайта отырғызу керек деген сыл-таумен
кресшілер Византияға шапқыншылқ жасады. Филипп Швабский айдап салған
кресшілер жорығын Бонифаций Монферратский басқарды.
Өзінің тұрақты әскері жоқ, жалдамалыларға төлейтін қаржысы жоқ
Византия үкіметі жауға қарсылық ұйымдастыра алмады. 1204 жылы 13 сәуірде
құрылықтан да, теңізден жасалған шабуылға төтеп бере алмай, Константинополь
жауға берілді. Жау қаланы жермен жексен етті. Византия мемлекетінің
қалдығында 1204 жылы Латын империясы құрылды.
Византиялық ірі феодалдардың көпшілігі ашықтан-ашық кресші-лер жағына
шықты. Өз қожайындарына деген өшпенділік халық бұқарасының да кресшілер
жағына шығуына себеп болды. Сондықтан да кресшілер империяның жартысына
жуығын: Фракияны, Македонияны, Фессалия мен Грецияның біраз бөлігін,
Пелопенес пен Эгей, Ион теңізіндегі аралдарды - оп-оңай басып алды.
Кресшілер орныққан Латын империясы әуел бастан-ақ әлсіз болды. Оның алғашқы
императоры Балдуин Фландрский (1204-1205) IV-Крест жорығының басшысының
бірі болатын. Ол жеке ел билігін жүргізе алмады.
Барлық мәселелерді венециялықтармен және мемлекеттік кеңес-тің
қатысуымен ғана шешетін. Жеке өз билігіне тек Констан-тинопольдің,
Фракияның, Эгей аралдарының біраз бөліктерін алды.
Македониямен Фессалин Фессалоник корольдігі деп аталды. Оны
кресшілердің басқа бір көсемі - Бонифаци Монферратский биледі. Кресшілерге
бағынбаған Морей княздігі, Афины герцогтығы дегендер құрылды. Венециялық
діндар Томмацо Морозини Константинополь патриархы деп жарияланды. ІV-крест
жорығынан әсіресе католик шіркеуінің басшысы - папа көп пайда тапты. Ол
византиялық шіркеул-лер мен монастырлардың жерлері мен табыстарына ортақтас
болды.
Латындық империя кезінде Византия экономикасы бұрынғы-сынан бетер
құлдырай түсті. Кресшілер жаулап алған жарлердің талан-таражға түсіп, азып-
тозғанын өз көзімен көрген византиялық тарихшы Никита Хониат былай деп
жазыпты: жайнап тұрған қалалар мен егіс алқаптары, жайылымдар мен бау-
бақшалар, зәулім үйлер ... осылардың бәрі бос қаңсып қалды, немесе жабайы
аң-құстар ордасына айналды.
Жергілікті халықтың әсіресе жауап алушылар жүргізген шіркеу саясаты
қатты наразылығын туғызды. Олар, яғни басқыншылар, грек-тердің діни әдет-
ғұрыптарына, мәдениетіне жиіркеншпен қарайтын. Византияда діни ғұрыптар
католиктер тәртібі бойынша өткізіле бастаған соң православие діні
латындықтарға қарсы насихат жүргізді.
Басқыншыларға қарсы шыққан негізгі күш халық бұқарасы болды. Ол
кресшілердің жүгенсіздігінен көп зиян шеккен еді. Фракия хал-қының белсенді
қолдаушылығына сүйене отырып болгар патшасы Ка-лозн 1205 жылы. Адрианополь
маңындағы шайқаста латын императоры Балдуин Фландрскидің қолын күйрете
жеңді. Кресшілердің ең бетке ұстар тобы жойылды, ал император Балдуиннің
өзі тұтқынға түсті. Бұл жеңіліс кресшілердің Балқан жартыаралығындағы
жылжуын тоқтатты.
Бұрынғы Византия империясының орнында енді жекелеген грек
мемлекеттері құрыла бастады. Кіші Азияның Солтүстік-батысында Нике
иипериясы, Балқан жартыаралының батысында Эпир деспотаты (шектелмеген,
шексіз монархия), Қара теңіздің оңтүстігінде -Трапезунт империясы деген
мемлекеттер пайда болды.
Трапезунд империясы өзінің құрылған 1204 жылдан бастап басқа грек
мемлекеттерінен ерекше жағдайда болды: ол Закавказьеге, оның ішінде -
Грузияға қарай жақындай түсті. XIII ғасырда оның құрамына Кара теңіздің
Оңтүстік шығысындағы құнарлы да пайдалы кен қазбаларына бай Фасисден
Салкунге дейінгі облыстары кірді.
Грузин патшасы Тамараның (1186-1205) әскеріне сүйене отырып, Византия
императоры І-Андрониктің немерелері Алексей мен Давид Комниндер 1204 жылы
сәуірде Трапезункті (қазіргі түріктердің Трапзун қаласы) басып алды.
Артынша жағалық Синоп, Амастрида, Ираклия қалаларын да басып алды.
Император деп Алексей (1204-1222 жж.) жарияланды. Императорлар ұлы
Комниндер деп аталды.
1214 жылы Трапезунд империясы Ираклиядан, Амастриядан айы-рылып
қалды. Оларды Нике империясы басып алды. Ал Синопты түрік-сельджуктер алды.
Сүйтіп, Трапезунд империясы шағын жағалауды ғана иемденді. Онда гректер,
грузиндер, армяндар тұрды. Грузиямен одақ құрды. Империяның халық
шаруашылығының негізін жүзім өсіру, егіншілік және Солтүстік Қара теңіз
жағалауымен, Кавказбен, Месопоталиямен, Орта Шығыспен жүргізілетін сауда
құрады.
Феодалдардың өз еріктері өзінде болды деуге болады. Олар өздеріне
тәуелді шаруаларды (париктерді) соттауға, өз адамдарынан жасақ
ұйымдастыруға, өлі қол правосын пайдалануға хақысы болды. 1243 жылдан
бастап Трапезнуд империясы монғолдарға тәуелді болып қалды.
ХIV ғасырдың басында Трапезунд Ақ-қойлылармен (оғыз тайпалары) күрес
жүргізді. 1456 жылы империядан түріктер салық ала бастады. Ал 1461 жылы ІІ-
Мехмед Сұлтан басып алып, Осман империясының провинциясына айналдырып
жіберді. Ал басқа екі гректік мемлекеттер - Никей империясы мен деспотаты
шетелдік басқыншыларға қарсыласу орталығы болды. Әсіресе экономикасы
жағынан күштісі Нике импе-риясы болды. (Никея қазіргі Изник қаласы) Никей
империясы 1204 жылдан кейін бұрынғы Византия империясының жалғасы болды.
Византия империясының астанасы Константнопольден Никеяға көшірілді,
Партиархтың ордасы да осында көшіп келді. Никей империя-сының алғашқы
билеушісі Федор Ласкарис болды. 1211 жылдың басында Антиохия түбінде
түріктерді жеңіп, сол жылғы күзде (қазан айы) Латын империясынан жеңіліп
қалды. 1214 жылғы Нимфа келісімі бойынша Латын империясымен шекарасы
анықталды. Сол келісім бойынша Гераклея (Ираклия) мен Амастрида қосылды.
Никей империя-сында қалалар (Никея, Нимфей, Смирна, Эфес, Пруса) дамып,
ауыл шаруашылығы товарлы өндіріске тартыла бастады.
Никей империясы Генуяға астық шығарып, Иконий сұлтана-тымен, Русьпен
сауда-саттық жасады. Жалпы Византияның орнында құрылған грек
мемлекеттерінің ішіндегі ең қуаттысы осы Никей империясы болды. ІІІ-Иоанн
Дука Ватаң латындықтарды Кіші Азиядан қуып тастады, Лесбос, Хиос, Родос
аралдарын басып алды. ІІІ-Иоанн болгар патшасы Иван ІІ-Асенмен одақтасып,
1235-1236 жылдарда латындардың қол астындағы Константинопольді азат етуге
тырысты.
1246 жылы ІІІ-Иоанн Фракия мен Македонияның едәуір бөлігін басып
алып, ешбір қарсылықсыз Фессалоникиге келіп кіреді. Үкімет әскері Ахей
князьдігі мен Сербия королдігінің әскерін жеңді. 1261 жылы Никей империясы
Генуямен Нимфей бітімін жабасты. Генуялықтарға саудада жеңілдіктер беріп,
олармен венециялықтарға, Латын империясына қарсы соғыс одағын жасады. 1261
жылғы 25 шілдеде VIII Михаилдің әскер басшысы Алексей Стратигопул
айтарлықтай қарсылық көрмей Константинополъді алды. VІІІ Михаил ол қаланы
Никей империясының астанасына айналдырды.
Сөйтіп, Византия империясы қайта қалпына келтірілді. Никея империясы
деген жойылды. Бірақ қалпына келтірілген Византия им-периясы бұрынғы
мемлекеттен әлдеқайда кішкентай, бытыраңқы мем-лекет болды. Оның құрамына
Фракияның, Македонияның біраз бөлігі, Кіші Азияның Солтүстік-батыс жағы,
Пелопоннес жарты аралы кірді.
Х-ХІ ғасырлармен салыстырғанда Византия территориясы бір-неше есе
қысқарып кетті. ІV кресшілер жорығындағы талқандалудан кейін, Византия
империясы өзінің бұрыңғы қалпын толық келтіре алмады. Византия империясының
тағында Палеологтар әулеті (1261-1453) бекініп алды.
Қарсылық көрсеткеніне қарамастан болгарлар мен сербтерді Византия
басып алды. Болгария тәуелділігін толық жоғалтты, Визан-тияның
провинциясына айналды. Өзінің үстемдік құрып тұрған кезінде (1018-1185)
Византия үкіметі Болгарияға тек соғыс жүргізуге қажетті шикізат, қаражат
көзі ретінде ғана қарады.
Византия басып алғаннан кейін болгарлықтар төлеп тұратын алым-
салықтар мөлшері арта түсті. Византия үкіметі жаңа салықтар
енгізді. Арбасы мен көлігі бар болгар астық, тары, шарап өнімдерінен салық
төлейді. Шаруалардың артық өнімдерін арзан бағамен мемлекет қорына алу
синонаны-кеңінен қолданылды.
Сондай-ақ халық каноник деп аталған шіркеу салығын төледі. Жергілікті
халық өз қаржысына жолдар мен көпірлер, бекіністер салуға тиіс болды.
Болгарияны тонау сондай-ақ оның жақсы, шұрайлы жерлерін византиялық
феодалдарға (біздің Қазақстанда жақсы жерлерді совет үкіметі орыстарға
күшпен тартып әпергеніндей) үлестіріп берді. Әкімдер тарапынан парақорлық
кең өріс алды. Пара бермегендерге қоқонлоқылық көрсетіліп, қуғындалып
отырды.
XI ғасырдың аяғында Болгариядағы византаялық шіркеудің бас-шысы
охридтік Архиепископ Феофилакт мемлекеттік әкімдердің салық жинаушылар
емес, тонаушылар мен ашқарақ сүліктер (живодеры) - деп ашына айтқан екен.
Шаруалар асырай алмай бала-ларын құлдыққа сатуға мәжбүр болды. Византия
үкіметі балаларды зорлап, грек тілінде оқытып, эллиндерге айналдыру
саясатын жүргізді.
Славян тілінде оқытатын мектептер жабылып, немесе грек жазуына ұқсас
етіп өзгертіле бастады. Болгар мәдениетін жою арқылы Византия үкіметі
жергілікті халықтың азаттыққа деген ынтасын жоюға тырысты. XI ғасырға қарай
Болгарияда феодалдық қатынастар негізінен қалыптасып бітті. Бірақ шетелдік
басқыншылық елдің өндіріс күшінің жетілуін тежеді. Бұл құбылыс әсіресе
болгар қалаларының өмірінен айқын байқалады. XI-XII ғасырларда болгар
қалалары үлкен дағдарысқа ұшырады.
Болгариядағы Византия үстемдігі ірі жериеленушіліктің онан әрі
дамуына ықпал етті. Шіркеу - монастырь жерлерінде тұратын шаруалар
клириктер деп аталды. XIІ ғасырдың ортасына қарай тәуелсіз (ерікті)
шаруалар катары айтарлықтай азайды. Византия феодалдарының болгар
шаруаларын тонауына сатқыншылығының арқасында өз артықшылық- тарымен
байлықтарын сақтап қалған болгар боярлары да қатысты.
Болгарияның байлығы әртүрлі жолдармен Византия феодалдыры мен
қазынасына кетіп отырды. Екі ғасырлық талан-таражыға түсу Орталықтанған
Болгар мемлекетінің құрылуын қиындатты. Болгар халқы ұлт азаттық қозғалысын
тәуелсіздігін жоғалтқаннан кейінгі он жылдықта бастаған болатын. Византия
үкіметіне қарсы күресті негізінен шетел билеушілерімен тіл табыса алмай
қалған феодалдар бастап отырды.
Бірақ бұл күрестің қозғаушы күші екі жақты езгіден қорлық көрген
шаруалар болушы еді. Болгариядағы І-бұқаралық көтеріліс 1040-1041 жылдары
болды. Ол көтерілістің басты себебі шаруалардың заттай салықты ақшалай
салыққа ауыстыруға қарсылығы болды.
Болгариядағы көтеріліс Сербияға да тарады. Көтерілісшілерге
Македония, Эпир, Орта Греция, София облысының шаруаларымен бірге
византиялық шаруалардың да біразы қатысты. Болгарлар мен сербтердің
біріккен күшін болгар патшасы Самуилдың немересі Петр Делин басқарды.
Византия бұл көтерілісті әрең дегенде басты. Петр Делин тұтқынға түсіп,
өлтірілді. 1071—1073 жылдары Болгарияның Солтүстік-батысында үлкен
көтеріліс болды. Оны боярин Георгий Войтех басқарды. Бұл жолы да болгарлар
мен сербтер бірлесіп күресті. Болгар-лардың басшысы, көтерілістің басшысы
Константин Бодин деп жарияланды. Көтеріліс толқыны Солтүстікте Нишка
(наис), оңтүстікте -Эгей теңізінің жағалауына дейін жетті. Визатия үкіметі
бұл көтерілісті неміс және норман жалдамалы әскерлерінің көмегімен әрең
дегенде басты.
Бұл көтеріліске қатысқан жерлер тақырға айналдырылды. Бірақ азаттық
(көтеріліс) қозғалысы тоқтаған жоқ.
Кейінгі жылдары болгарлар бостандыққа жету мақсатымен визан-тияның
шіндегі өзара қырқыстарға да қатысты. 1077 жылы олар Ни-кифор Вриеннияның
император Михаил VII Дукке қарсы соғысына бел-сене араласты.
Екі жылдан соң Никифор Василаки көтерілісіне қатысты. 1078 жылы
Меселеврия аудананда Добромирдің басшылығымен халық қозғалысы өріс алды.
Оның артынша мұндай көтеріліс Одрин (Адрианополь) қаласыңда да болды.
Византиялық езгіге қарсы күреске қарсы әсіресе богомлдер бел-сенді
қатысты. Олар тек белсенді қатысып қойған жоқ, күрестің бастаушылары да
болды. Мысалы, 1084 жылы Филиппопольдегі көтерілістің басында Богомил Травл
тұрды. Богомилдер 1096-1097 жылдары І-кресшілер жорығына тойтарыс беруді
ұйымдастырушылар болды. Богомилдердің XI-XII ғасырларда халық арасындағы
беделі күшті болды. Тек 20 жыл ішінде - 1140-1160 жылдары Константи-
нопольде богомилдердің құдайдан безгендігін (ереси) талқандауға арналған 4
шіркеу жиыны шақырылды. Византияның бұл әрекеттерінен түк шықпады, XII
ғасырдың 80-ші жылдарында богомилдер Болгарияға азаттық әкелген күреске
белсене қатысты.
Бұл күрес 1185 жылдың аяғында Солтүстік-батыс Болгарияда басталды.
Оның басты себебі ауыр алым-салықтар болды. Сол 1185 жы-лы салықтың тағы
бір жаңа түрі қосымша енгізіліп еді. Бұл кезде Византия империясының ішінде
екі топқа бөлінген феодалдар арасында өзара қырқысулар басталып, ол
Андроник Комниннің тақтан түсуіне әкелген болатын. Нормандықтар
шапқыншылығының қаупі әлі де төніп тұрған еді. Сондықтан Византия үкіметі
Дунайлық Болгарияға жеткілікті әскери күш жібере алмады.
Ондағы көтерілісті басқарған ағайынды Петр мен Асеньдер (Торновадан)
византияның қиын жағдайын өте орынды пайдалана білді. Болгарияның
шығысындағы византиялық гарнизондар талқандалды. Византия бұл көтерілісті 2
жылға дейін баса алмады. Тек 1186-1187 жылдары император Исаак ІІ-Ангелдің
басшылығымен Дунайлық Болгарияға 3 үлкен жорық ұйымдастырылды. Бірақ ол
жорықтардан түк шықпады. 1187 жылы Византия көтерілісшілермен келісім
жасауға, сүйтіп Солтүстік-шығыс Болгарияның теуелсіздігін мойындауға мәжбүр
болды.
80-ші жылдың аяғы – 90-шы жылдың басында басқа облыстарда да –
Македонияда, Ескі Планинада қозғалыс басталды. Византия-лықтардың
көтерілісті баспақ болған бірнеше әрекеттері нәтижесіз болды. 90-шы жылдың
ортасына қарай Македонияда бірнеше тәуелсіз князьдықтар пайда болды.
Сүйтіп, ХІІ ғасырдың аяғына қарай болгарлар қоныс-танған территориялар
түгелімен Византия билігінен құтылды. Бұл территорияда бірнеше майда
мемлекеттер құрылса да болгар халқының ірі табысқа қолы жетті.
СЕРБИЯ. Серб жеріндегі византиялық езгі болгариядағы езгіден жеңілдеу
болды. Ол Византиядан шалғайлау еді, әрі онша бай емес еді. Сондықтан ол
византиялық феодалдарды аса қызықтырмады. Ол Византия билігін
мойындағанымен өз тәуелсіздігін бегілі мөлшерде сақтап қалды. Серб
князьдігі (жупандар) биліктерін бұрынғысынша жүргізе берді.
Сербтер де салық төлеп тұрды. ХІ-ХІІ ғасырларда Сербия Византияның
Венгриямен, Нормандармен соғысының майданына айна-лып, талан-тараждыққа
ұшырады. Өз билігін нығайту мақсатында византиялықтар серб феодалдарын
біріне-бірін қарсы айдап салып отырды. Бірақ қалың халық бұқасы негізінен
кімге қарсы күресу керектігін ұмытқан жоқ.
ХІ-ғасырдың 20-шы жылдарының ІІ-жартысында византия-лықтарға қарсы
Драч облысы мен Зетаның (Черногория) халқы көте-ріліске шықты. Серб
халқының басым көпшілігі 1040-1041 жылдардағы Петр Делян басқарған болгар
қалқының көтерілісіне қызу қолдау көрсетті.
Византиялықтарға қарсы күрестің алғашқы көзінен бастап Зет князі
Войнислав ерекше көзге түсті. Оның қолбасшылығымен черногор-лықтар 2 рет
(1040 және 1043 жылдар) өздеріне қарсы жіберілген византиялық әскерлердің
тас-талқанын шығарды. Сүйтіп өз облыстарын Византия билігінен азат етті.
Войниславтың баласы Михаилдың кезінде (1051-1081) және немересі Константин
Бодиннің (1081-1101) тұсында Зетаға басқа да Серб жерлері қосып алынды.
Бірақ бұл кезде феодалдық бытыраңқылық негізгі себебі болып отырған
әлеуметтік, экономикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz