Өлшеу құралдарын калибрлеу жүйесі

Кіріспе
Бүгінгі таңда ДСҰ мүше елдерге қойылатын басты талап- өнім сапасының жеткілікті деңгейде бәсекеге қабілетті болуын қамтамасыз ету екені анық. Осыған байланысты Ресейде сапа жүйесін метрологиялық қамтамасыз ету жұмыстарын жан жақты жетілдіру алға қойылған. Сапа жүйесін метрологиялық қамтамасыз ету нормативтік құжаттар сериясы түрінде рәсімделуі қажет, мысалы, кәсіпорынның стандарты түрінде. Өнімді шығарғанда метрологиялық сараптама, өлшеу әдістерін өңдеу, стандартталмаған өлшеу құралдарын аттестаттау, дайындағаннан бастап қабылдау бақылауына дейінгі өлшеу жүйелері сияқты сұрақтарға қатысты болуы керек.
Әрекет етуші өндірісте бұл- өлшеу құралдарын салыстырып тексеру немесе калибрлеу. Аталған барлық құжаттар сапа жүйесін қамтамасыз етудің құрамдас бөлігі болуы қажет. Бұл құжаттар осы өндірістің шығарып отырған өнімінің сапасын тексеруге толық мүмкіндігі бар екенін және өлшеу нәтижелерін нақты, дәл екеніне толықтай дәлел болуы қажет.
Бұл жұмыста осы сұрақтарды толықтай қамтыдым және маңыздылығын ашып көрсетуге тырыстым.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1 Крылова Г.Д. Основы стандартизации, сертификации, метрологии: Учебник для вузов.-2-е издание.- М.: ЮНИТИ,2000,.-460 с.
2 Закон РФ «Об обеспечении единства измерений» от 27.04.93.
3 Основы стандартизации, метрологии, сертификации и менеджмента качества: Учебное пособие /Авторский коллектив- специалисты Алматинского филиала ОАО «НацЭиС», ИльинаЛ.П.; Под научн. Ред. Ильиной Л.П.- Алматы: Казахстанская ассоциация маркетинга, 2003.
4 Шишкин И.Ф. Основы метрологии, стандартизации и контроля качества: Учебное пособие.-М.:Изд-во стандартов, 1988.
5 Лифиц И.М. Основы сандартизации, метрологии и сертификации: Учебник.-М..:Юрайт,2000.
6 «Метрология» журналы

Пән: Сертификаттау, стандарттау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе
1 Негізгі бөлім
1.1 Өлшеу құралдарын калибрлеу жүйесі
1.2 Салыстырып тексеру (калибрлеу) әдістері және салыстырып тексеру
(калибрлеу) схемалары
1.3 Сынау және калибрлеу әдістерінің жарамдылығын бағалау
2 Қорытынды
3 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Бүгінгі таңда ДСҰ мүше елдерге қойылатын басты талап- өнім сапасының
жеткілікті деңгейде бәсекеге қабілетті болуын қамтамасыз ету екені анық.
Осыған байланысты Ресейде сапа жүйесін метрологиялық қамтамасыз ету
жұмыстарын жан жақты жетілдіру алға қойылған. Сапа жүйесін метрологиялық
қамтамасыз ету нормативтік құжаттар сериясы түрінде рәсімделуі қажет,
мысалы, кәсіпорынның стандарты түрінде. Өнімді шығарғанда метрологиялық
сараптама, өлшеу әдістерін өңдеу, стандартталмаған өлшеу құралдарын
аттестаттау, дайындағаннан бастап қабылдау бақылауына дейінгі өлшеу
жүйелері сияқты сұрақтарға қатысты болуы керек.
Әрекет етуші өндірісте бұл- өлшеу құралдарын салыстырып тексеру немесе
калибрлеу. Аталған барлық құжаттар сапа жүйесін қамтамасыз етудің құрамдас
бөлігі болуы қажет. Бұл құжаттар осы өндірістің шығарып отырған өнімінің
сапасын тексеруге толық мүмкіндігі бар екенін және өлшеу нәтижелерін нақты,
дәл екеніне толықтай дәлел болуы қажет.
Бұл жұмыста осы сұрақтарды толықтай қамтыдым және маңыздылығын ашып
көрсетуге тырыстым.

Негізгі бөлім
2.1. Өлшеу құралдарын калибрлеу жүйесі
Өлшеу құралдарын калибрлеу- мемлекеттік метрологиялық бақылау (ММБ) мен
қадағалауға тиісті емес өлшеу құралдарының нақты мәні мен пайдалануға
жарамдылығын анықтап, растау мақсатында жүргізілетін операциялар жиынтығы.
Өлшеу құралының жарамдылығы деп оның метрологиялық сипаттамаларының
нормативтік құжаттарда көрсетілуі немесе тапсырыс беруші анықтауы мүмкін,
одан бұрын орнатылған техникалық талаптарға сәйкес келуін айтады.
Жарамдылық туралы қорытындыны калибрлеуші лаборотория жасайды.
Калибрлеу біздің елімізде бұрынырақта болған өлшкм құралдарын
ведомстволық салыстырып тексеру және метрологиялық аттестацияны
алмастырады. Калибрлеудің ММҚ органы жүргізетін салыстырып тексеруден
айырмашылығы, оны кез келген метролдогиялық қызмет (жеке тұлға) орындай
алады. Ол ушін бұл қызмет біліктендірілген деңгейге сәйкес болуы шарт.
Калибрлеу- ерікті операция. Оны кәсіпорынның өз метрологиялық қызметі де
жүргізе алады. Бұл- оның салыстврвп тексеруден тағы бір ерекшелігі.
Дегенмен калибрлеудің бұл ерекшелігі кәсіпорынның метрологиялық
қызметін белгілі бір талаптарды сақтау қажеттілігінен босатпайды.
Талаптардың ең бастысы- жұмысшы өлшеу құралының ұлттық (мемлекеттік)
эталонға міндетті түрде бағынуы. Осылайша, калибрлеу функциясы өлшем
бірлігін қамтамасыз етудің ұлттық жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде
қарастырған жөн. Ал егер өлшем бірлігін қамтамасыз етудің ұлттық жүйесінің
принциптнрі халықаралық ережелермен және нормалармен үйлестірілгенін
ескеретін болсақ, онда калибрлеу өлшем бірлігін қамтамасыз етудің әлемдік
жүйесіне кітеді.
Осы талаптардың орындалуы (эталонға сәйкестендіру) басқа көзқарастан
да маңызды: өлшеу- технологиялық процестің ажырамас бөлігі, яғни олар
өнімнің сапасына тікелей әсер етеді. Осыған байланысты олшеулер мемлекеттік
эталонннан алынған мөлшерлер мен заңдылық метрологиясының нормалары мен
ережелерін сақтау арқылы алынған нәтижелерімен салыстырылуы керек. Өнімді
сатушыға деген сенім беделді ұлттық метрологиялық ұйым атынан ьерілген
өлшеу құралын калибрлеу туралы сертификатпен нығайтылады.
Ресейде калибрлеуді енгізудің өзіндік ерекшеліктері бар. Батыс
елдерінде калибрлеу жұмыстары өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің өсуі
қажеттілігіне байланысты кеңейіп, дамып отырады, сондай-ақ салыстырып
тексеруге (міндетті функция ретінде) өлшеу құралдарының шектелген
номенклатурасы жатады. Ал Ресейде калибрлеу құрал жабдықтардың дұрыс жұмыс
істеуін бақылау процестерін мемлекетсіздендіру үшін пайдаланылады. Осының
салдарынан салыстырып тексерудің жалпыға ортақ міндеттілігінің жойылуы
калибрлеу функциясының пайда болуына алып келді. Метрологиялық бақылау
бәріне ұнай бермейді және жайлы тимейді. ММҚ де, кәсіпорындық метрологиялық
қызметте де метрологтарға ондаған жылдардағы дағдылы істерінен жаңа қарым
қатынас түріне ауысуға тура келеді. Ол кері реакция туғызатыны белгілі.
Калибрлеуді енгізуге бәсекелестіктің жоқтығы кері әсер етеді. Мұнда
белгілі бір қарама қайшылықтар туындайды. Бір жағынан, кәсіпорындардың
заңға сәйкес өздері өлшеу құралдарын каибрлеуді жүргізуге құқығы бар және
олар калибрлеу жұмыстарын жүргізу құқықтарына аккредиттеудің білікті
органдарында аккредиттелуге мүдделі емес (бәсекелестік жоқ кезде). Екінші
жағынан, кәсіпорын мемлекеттік эталоннан алынған схемадағы мөлшерден
ауытқуы нәтижесінің дәлдігінің және анықтығының жоғалуына әкеп соғатынын
біледі. Калибрлеу жұмыстарын ұйымдастырудың мүмкін нұсқалары:
• Кәсіпорын калибрлеу жұмыстарын өз бетінше ұйымдастырады және ешқандай
жүйеде аккредиттелмейді;
• Кәсіпорын өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында оны
аккредиттеуші ұйым атынан калибрлеу жұмыстарын жүргізуге калибрлеудің
Ресейлік жүйесінде (КРЖ) аккредиттеледі;
• Кәсіпорын калибрлеу жұмысын коммерциялық негізде орындау мақсатында
КРЖ-де аккредиттеледі;
• Өлшеу құралын салыстырып тексеру құқығына аккредиттелген кәсіпорын
сонымен бірге өлшеудің сол түрлерін калибрлеу жұмысын жүргізуге де
құқық беретін аттестат алады;
• Метрологиялық институттар мен ММҚ органдары КРЖ-не бір мезгілде
аккредиттеу органы және калибрлеуші ұйым ретінде тіркеледі;
• Кәсіпорынды ашық түрднгі шет ел калибрлну қызметіндегі калибрлеуші
лаборотория ретінде аккредиттеу.
Бүгінгі таңда Ресейде калибрлеу ісін ұйымдастырудың тиімді нұсқасы
анықталған жоқ Бірақ КРЖ-нің ұйымдастыру принциптері жайлы айтуға тұрарлық.
КРЖ мына принциптерге сүйенеді:
- өз еркімен қатысу;
- мемлекеттік эталондардың өлшемдерін міндетті түрде өлшеу құралдарына
беру;
- КРЖ субъектілерінің кәсіпқойлығы және техникалық біліктілігі;
- өзін өзі ақтауы.
КРЖ кірудегі негізгі мақсат - өнім сапасының көрсеткішіне тұтынушылардың
сенімінің өсуіне ұмтылу. Бұл процесті калибрлеу ұйымдарын да қамтитын
елімізде дамып келе жатқан сынақ зертханаларын аккредиттеу жандандырады.
Сонымен қатар, КРЖ-не мүшелікті калибрлеу қызметін ақпараттық қамтамасыз
ету ұйымдастырады. 1-сызбада КРЖ сызбасы көрсетілген. КРЖ субъектілері
болып мыналар табылады:
• Мемлекеттік эталондар бірлігіне бағынатын эталондарды пайдалану арқылы
өлшеу құралдарын калибрлеу құқығына аккредиттелген заңды тұлғалардың
метрологиялық қызметі;
• Мемлекеттік ғылыми-метрологиялық орталықтар (Ресейдің мемстандартының
метрологиялық қызметі) және КРЖ-не аккредиттеуші орган ретінде
тіркелген мемлекеттік метрологиялық қызмет органдары. Олар өлшеу
құралдарын калибрлеу құқығына ие заңды тұлғалардың метрологиялық
қызметін аккредиттеуге құқылы;
• Ресейдің мемстандарты- КРЖ субъектілерінің қызметін реттеуші орталық
органы;
• КРЖ қызметін ұйымдастырушылық, әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз
ету функциясын жүзеге асыратын метрологиялық қызметтің Бүкілресейлік
ғылыми- зерттеу институты (БҒЗИ);
• КРЖ-нің кеңесші органы- КРЖ қызметінің техникалық саясатының сұрақтары
бойынша КРЖ-нің орталық органының шешімдер жобаларын қалыптастыру және
талқылау үшін Ресейдің мемстандарты құрған КРЖ-нің Кеңесі.
КРЖ Кеңесіне аккредиттеуші орган жетекшілері, аккредиттелген метрологиялық
қызмет жетекшілері, кәсіпорын және халық шаруашылық саласының ғылыми-
зерттеу институтының және бірлестіктерінің, сондай-ақ басқа да КРЖ-не
қызығушылығы бар қоғам және бірлестік өкілдері мүше бола алады.КРЖ-нің
барлық қызметі келісімшарт негізінде жүзеге асырылады. Аккредиттелген
метрологиялық қызметтің жұмысына қойылған талаптарды бақылауды айтылып
отырған метрологиялық қызметтің орналасқан жеріндегі ММҚ органы атқарады.
Сонымен қатар аккредиттеу органы қойылатын талаптарға өзінің сәйкестігін
тексеру үшін ішкі аудит және ревизиялар жүргізіп отырады.
Өлшеу құралын калибрлеудің құқықтық негіздері РФ өлшем бірлігін
қамтамасыз ету туралы Заңның 23-бабымен анықталады. Аккредиттеудің реті
Ресейдің мемстандартымен белгіленеді. Заң калибрлеудің қолдану шекараларын
белгілейді: тексеруге жатпайтын өлшеу құралдары өндірістен немесе
жөндеуден шығарылған кезде, импортталған кезде, пайдаланған, жалға берген
және сатқан кезде калибрлеуге ұшырайды.

1- сурет. Ресейдегі калибрлеу қызметінің сұлбасы

Заң заңды тұлғалардың мүдделі лабороториялық қызметтері калибрлеу
жұмыстарын жүргізу құқығына аккредиттелу мүмкін екенін белгілейді. Заңның
осы ережесін жүзеге асыру мақсатында ОМЖ (ГСИ). Заңды тұлғалардың
калибрлеу жұмыстарын жүогізу құқығына аккредиттеу тәртібі құжаты жасалды.
Құжат Англия, АҚШ, ГФР және өзге де елдердің ұлттық калибрлеу қызметтерін
ұйымдастыруды талдау негізінде, сондай-ақ EN-45001-45003 стандарты мен ГОСТ
сертификаттау жүйесімен, ИСОМЭК басшылығына сәйкес жасалған. Бұл құжат
төмендегілерді белгілейді:
• аккредиттеуші органдарды тіркеу тәртібі, заңды тұлғалардың
метрологиялық қызметтерін акктедиттеумен оларға қойылатын
талаптардың тәртібі;
• акктедиттелген метрологиялық қызметтерді бақылау формалары,
аккредиттеу аттестациясын жарамсыз ету тәртібі, КРЖ Реестрін енгізу
ережелері.
Ресейдегі калибрлеу қызметін қалыптастыру мен дамытудағы негізгі
проблема- оның нормативтік қамтамасыз етілуі. Әзірге іс жүзінде калибрлеу
әдістемелері жасалмеған, құралдардың нақтылы топтарын есепке ала отырып
калибрлеуаралық интервал белгіленбеген, калибрлеу жұмыстарының құнына
байланысты нормативтер қойылмаған. Бірақ Ресейде калибрлеу жұмысын енгізу
және дамыту метрологиялық аттестациялау мен салыстырып тексерудің
жеткілікті деңгейде жетілдірілген бұрынғы нормативтік базаларды уақытша
қолданудан басталған.
Калибрлеуаралық интервал дегеніміз- белгілі бір уақыт аралығы, осы
уақыт өткеннен кейін өлшеу құралы оның техникалық жағдайына қарамастан
калибрлеуге бағытталуы керек. Осыған ұқсас салыстырып тексеруаралық
интервал түсінігі де қолданылады. Калибрлеуаралық (салыстырып
тексеруаралық) интервалдардың 3 түрі бар:
• Бірінші түрі- берілген типтегі барлық өлшеу құралдарына арналған
бірыңғай интервал. Ол өлшеу құралының осы түріне арналып,
нормативтік құжаттар негізінде орнатылған. Бұл жағдайда
калибрлеуаралық (салыстырып тексеруаралық) интервал өлшеу құралының
типін сынақ нәтижелерін бекіткен кезде РФ мемстандартымен
анықталады. Интервалдың шамасын метрологиялық қайтымсыздық пен
қалыпты жағдайдағы өлшеу құралының пайдаланылу уақытының орташа
мәнін ескеріп шығарылады;
• Екінші түрі- ұйым мен кәсіпорындағы өлшеу құралдарының берілген
типін эксплуатациялаудың нақтылы шарттарымен сәйкес етіп орнатылған
интервал. Егер белгіленген интервал өлшеу құралының берілген типінің
нормативтік құжатта көрсетілген интервалымен сәйкес келмесе, оның
шамасын мемстандартпен немесе мемстандарт аккредиттеген ведмостволық
метрологиялық қызметпен сәйкестендіру қажет. Мемлекеттік қадағалауға
жатпайтын өлшеу құралдары үшін калибрлеуаралық интервал заңды
тұлғаның заңды тұлғаның метрологиялық қызметінің шешімімен
анықталады.
• Үшінші түрі- Жауапты өлшеу операцияларын (атом электростанциясының,
газқұбырларының жұмысының қауіпсіздігін қамтамасыз ететін өлшеулер)
жүргізуге қлданылатын өлшеу құралдарыүшін қойылған салыстырып
тексеруаралық (калибрлеуаралық) интервал.
Жеке интервалдар сондай-ақ екінші ретті және разрядты эталондар үшін
қарастылған. Белгіленген интервалдардың үйлесуі екінші түрде
айтылғандарға ұқсас. Калибрлеуаралық интервалдардың барлық түріне ортақ
болып метрологиялық қайтымсыздығы көрсеткіштерінің есебі табылады. Бұл
көрсеткіш қайтымдылық ықтималдығының ең кіші мәнін алу уақытын
есептеуге мүмкіндік беретін өлшеу құралдарын сынау процесінде
анықталады. Бұл уақыт калибрлеуаралық (салыстырып тексеруаралық)
интервалдарды орнықтыру үшін негіз болып табылады.

2.2. Салыстырып тексеру (калибрлеу) әдістері және салыстырып тексеру
схемалары
Өлшеу құралдарын салыстырып тексерудің (калибрлеудің) төрт әдісі
пайдаланылады:
• эталонмен тікелей салыстыру;
• компаратор көмегімен салыстыру;
• шаманы тура өлшеу;
• шаманы жанама өлшеу.
Салыстырып тексерілетін өлшеу құралын сәйкес санаттағы эталонмен
тікелей салыстыру әдісі электрлік және магниттік өлшеулер сияқты салаларда
кернеуді, жиілікті және ток күшін анықтау үшін түрлі өлшеу құралдарында
кеңінен пайдаланылады. Әдістің негізінде бір физикалық шаманы бір мезгілде
салыстырып тексеру (калибрлеу) құралдарымен және эталондық құралдармен
өлшеу жатыр. Мұнда қателік салыстырып тексерілген өлшеу құралы мен
эталондық өлшеу құралының көрсеткіштерінің айырмасымен анықталады. Ал
эталон көрсеткіші шаманың дәл мәні болып қабылданады. Бұл әдістің
артықшылығы оның оңайлығында, көрнекілігінде, автоматты салыстырып
тексеруді (калибрлеуді) пайдалану мүмкіндігінде, күрделі құрылғылардың
қажетсіздігінде.
Екінші әдіс үшін салыстырып тексерілетін және эталондық өлшеу құралы
салыстырылатын құрал- компаратор қажет. Компараторға деген қажеттілік бір
ғана шаманы өлшейтін құралдың қөрсеткіштерін салыстыру мүмкін болмаған
жағдайда туындайды. Мысалы, біреуі тұрақты токқа, екіншісі айнымалы токқа
жарамды екі вольтметрдің көрсеткіштерін анықтаған жағдайда салыстырып
тексеру (калибрлеу) сұлбасында аралық компаратор енгізіледі. Жоғарыда
келірілген мысалға компоратор қызметін атқаратын потенциометр қажет. Егер
салыстырып тексерілетін (калибрленуші) және эталондық өлшеу құралдарының
сигналдарына бірдей жауап берсе, компаратор қызметін кез келген өлшеу
құралы атқара алады. Бұл әдістің артықшылығы, мамандардың ұйғарымы бойынша,
екі шаманы салыстыру уақыттарының тізбектілігінде.
Тура өлшеу әдісі өлшеудің белгілі бір шектерінде сыналатын құралды
тікелей эталонмен салыстыру мүмкін болған кезде қолданылады. Жалпы алғанда
бүкіл әдістің қағидасы тікелей салыстыру әдісімен ұқсас, бірақ тура өлшеу
әдісі арқылы әрбір диапазонның барлық сандық белгілерінде салыстыру
жүргізіледі. Тура өлшеулер әдісі мысалы, тұрақты электр тогының вольтметрін
салыстырып тексеру немесе калибрлеу үшін пайдаланылады.
Жанама өлшеу әдісі өлшенетін шаманың нақты мәнін тура өлшеулер арқылы
анықтау мүмкін емес жағдайларды немесе жанама өлшеулер тура өлшеулерге
қарағанда дәлірек болатын жағдайларға қолданылады. Бұл әдіс арқылы ең
алдымен ізделінетін сипаттамалары емес, онымен белгілі бір тәуелділік
арқылы байланысқан сипаттамалар анықталады. Мысалы, тұрақты тоқтың
вольтметрін салыстырып тексеру (калибрлеу) кезінде эталондық амперметрмен
тоқ күшімен бірге кедергі өлшенеді. Кернеудің есептік мәні калибрленетін
вольтметр көрсеткіштерімен салыстырылады. Жанама өлшеулер әдісін автоматты
салыстырып тексеру құралдарында пайдаланылады.
Өлшем бірлігі мөлшерлерінің зталоннан жұмысшы өлшем құралына дұрыс
берілуін қамтамасыз ету үшін салыстырып тексеру сұлбалары жасалынады. Олар
мемлекеттік эталонның, разрядты этолондық және жұмысшы өлшем құралдарының
метрологиялық бағыныштылығын белгілейді.
Салыстырып тексеру схемаларын мемлекеттік және жергілікті деп бөледі.
Мемлекеттік салыстырып тексеру схемаларын елде қолданылуға берілген түрдегі
өлшеу құралдарының барлығына таралады. Жергілікті тексепу схемалары
министрліктердің метрологиялық органдарына арналған, сондай-ақ олар
бағынышты кәсіпорындардың өлшеу құралдарына да таралады. Одан басқа
жергілікті схема нақты кәсіпорында пайдаланылатын өлшем құралдарына да
жасалуы мүмкін. Барлық жергілікті тексеру схемалары мемлекеттік тексеру
схемасы анықтаған бағыныштылық талаптарына сәйкес келуі керек (2- сурет).
Мемлекеттік салыстырып тексеру (калибрлеу) схемалары мемлекеттік
эталондарды ұстаушы РФ мемстандартының ғылыми- зерттеу институттары
жасайды.
Кейбір жағдайларда бір эталонмен бейнелеуге мүмкін емес болады,
сондықтан схемада бірнеше алғашқы эталондар пайдаланылуы мүмкін. Олар
жиынтық өлшеудің бүкіл шкаласын бейнелейді. Мысалы, 1,5-тен 1.105 К дейінгі
температура шкаласы екі мемлекеттік эталонмен бейнеленеді.
Мемлекеттік салыстырып тексеру схемалары РФ мемстандартымен бекітіледі,
ал жергілікті- ведмостволық кәсіпорын басшылығымен келіседі.
Жалпы түрде мемлекеттік салыстырып тексеру схемасының мазұнын
қарастырайық.
Эталондар мен жұмысшы өлшем құралдарының атын әдетте тіктөртбұрыштарда
енгізеді (мемлекеттік эталон үшін тіктөртбұрыш екі контурлы). Мұнда
схеманың осы сатысы үшін метрологиялық сипаттамалар көрсетіледі. Схеманың
төменгі жағында жұмысшы өлшем құралдары өрналасқан. Дәлдік деңгейіне қарай
(өлшеу қателігіне) олар бес категорияға бөлінеді:
- аса жоғары дәлдіктегі
- өте жоғары дәлдіктегі
- жоғары дәлдіктегі
- орта дәлдіктегі
- төмен дәлдіктегі
Салыстырып тексеру (калибрлеу) схемасының әрбір сатысында бірлік
мөлшерін беру тәртібі регламенттеледі. Салыстырып тексеру (калибрлеу)
әдісінің атауы дөңгелекшелерде орналасады. Сонымен бірге онда тексеру
әдісінің жіберілетін қателіктері көрсетіледі. Шама бірлігінің
размерінің дұрыс берілуінің негізгі көрсеткіші болып салыстырып тексеру
схемасының жоғарырақ тұрған және одан төмен тұрған сатыларының

2- сурет. Мемлекеттік салыстырып тексеру схемасының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.