ХҮ -ХҮ ғ.ғ. Дешті Қыпшақтағы хандық биліктің өзгеріске ұшырауы
Кіріспе
1. ХІІІ . ХІY ғ.ғ. арасындағы хандық билік жүйесіне сипаттама
1.1. Қыпшақтық билік жүйесінің ғұн және түріктік билік жүйесімен сабақтастығы
1.2 Монғолдық билік жүйесіне сипаттама
2. ХҮ.ХҮ ғ.ғ. аймақтардағы хандық биліктің өгеріске ұшырауы
2.1. ХҮ .ХҮ ғ.ғ. Дешті Қыпшақтағы хандық биліктің өзгеріске ұшырауы
2.2. ХІҮ .ХҮ ғ.ғ. Моғолстан мен Мәуереннахрдағы жергілікті және моңғолдық билік жүйелері арасындағы күрес
Қорытынды
Пайдаланылған деректер тізімі
Қысқартулар
1. ХІІІ . ХІY ғ.ғ. арасындағы хандық билік жүйесіне сипаттама
1.1. Қыпшақтық билік жүйесінің ғұн және түріктік билік жүйесімен сабақтастығы
1.2 Монғолдық билік жүйесіне сипаттама
2. ХҮ.ХҮ ғ.ғ. аймақтардағы хандық биліктің өгеріске ұшырауы
2.1. ХҮ .ХҮ ғ.ғ. Дешті Қыпшақтағы хандық биліктің өзгеріске ұшырауы
2.2. ХІҮ .ХҮ ғ.ғ. Моғолстан мен Мәуереннахрдағы жергілікті және моңғолдық билік жүйелері арасындағы күрес
Қорытынды
Пайдаланылған деректер тізімі
Қысқартулар
Кіріспе
1. ХІІІ – ХІY ғ.ғ. арасындағы хандық билік жүйесіне сипаттама
1.1. Қыпшақтық билік жүйесінің ғұн және түріктік билік жүйесімен
сабақтастығы
1.2 Монғолдық билік жүйесіне сипаттама
2. ХҮ-ХҮ ғ.ғ. аймақтардағы хандық биліктің өгеріске ұшырауы
2.1. ХҮ -ХҮ ғ.ғ. Дешті Қыпшақтағы хандық биліктің өзгеріске ұшырауы
2.2. ХІҮ -ХҮ ғ.ғ. Моғолстан мен Мәуереннахрдағы жергілікті және моңғолдық
билік жүйелері арасындағы күрес
Қорытынды
Пайдаланылған деректер тізімі
Қысқартулар
Кіріспе
Тәуелсіз Қазақастанның алдында ұлы мақсаттар тұр. Олардың
гуманитарлық саладағы бірі – халықтың өзін-өзі рухани жаңартуы. Халықтың
өзінің жаңа рухани жолын, рухани қуаты мен мүмкіндіктерін сезінуі, түпкі
мақсат-мүддесінің бір екенін түсінудің мәні өте зор. Ұлттың өзін-өзі тануын
өз халқы туралы, оның сол қоғамдағы ұлттық қатынастар жүйесіндегі орнын,
әлемдік өркениетке қосқан тарихи үлесін тану деп түсінеміз.
Өз тарихын тану – ұлттың өзін-өзі тануының шыңы. Сондықтан оны
қалыптастыру – жалпыға бірдей парыз.
Ежелден келе жатқан халық мәдениетін, рухани мұрасын, тарихын
зерттеу өркениеттік сананы, тарихи жадты қалыптастырады.
Осы тұрғыдан келгенде, Қазақстан ежелгі қағанаттар мен ұлыс-
мемлекеттердің тікелей мұрагері. Ғұн, түрік мемлекеттерінің, монғол
ұлыстарының, Алтын Орда, Ақ Орда мен Қазақ хандығының тарихы Қазақстан
Республикасы тарихының негізі болды. Алғашқы Еуразиялық империяны ұлы
далада құрған ғұн, түрік дәуірінен келе жатқан көшпелілердің саяси құрылымы
жергілікті, тар аймақтық фактор болып қалмады. Көшпелі халықтар құрған
Түрік мемлекеті сол дәуірдің ірі державаларымен халықаралық қатынасқа түсе
отырып, Қытай мен Византия арасындағы территорияның геосаяси бейнесін
өзгертіп қана қоймады, сонымен бірге өздері де жаңа рөлге бейімделіп, алға
қарай дамып отырды. Бір ғана тайпамен шектелмейтін жаңа билеуші элиталар
пайда болды. Олардың саяси танымы бастапқы түрік елінің жерінен асып,
империялық амбицияларға ұласты.
ХІІІ ғасырда Шыңғыс хан мен оның ұрпақтары құрған Ұлы Моңғол
мемлекеті Түрік қағанатынан да кең аумақты қамтыды, сөйтіп жаңа билеуші
элитаның тууын қайталап қана қоймай, Ұлы Далада Моңғол империясының
мұрагерлерінің мемлекеттері ішіндегі билік қатынастары жүйесін анықтайтын
тұрақты, көп ғасырлық саяси дәстүр қалыптастырды.
Ұлы Даладағы империялық кезең көшпелі әлемнің жаңа басқарушы
топтарымен, жаңа құрылымдық билігімен және саяси құрылымның жаңа түрімен
жаңа этносаяси қоғамның туу кезеңі болды. Бұл жаңа этносаяси қоғамдардың
бірі - қазақтар болды. Бұлай деуіміздің себебі қазақтың халық ретінде тарих
сахнасына шығуы дала имперясының құрылу және ыдырау дәуірімен тығыз
байланыста болды.
Бұл шешуші кезеңнің тарихы, ежелгі қыпшақ тайпаларының ыдыраған
мемлекетінен қазақ этносы мен алғашқы қазақ мемлекеті құрылған кезеңнің
тарихын сол кездегі бірігу процесі жүрген билік ядросының құрамы мен
құрылымын білмей түсіну, тану мүмкін емес. Билік ядросы – ХІІІ-ХҮ
ғасырларда Ұлы Далада қалыптасқан, генеологиялық жағынан чингизидтермен, ал
саяси жағынан – жаңа этнотерриториялық топтармен байланысты посимпериялық
билеуші элита болды.
Өздерінің көкейкесті мақсаты мен мүддесін жүзеге асыруға ұмтылған сол
кездегі далалық элита тарихи қажеттіліктен ыдырап бара жатқан көшпелілердің
бірігуінің қуатты факторы болды. Ойшыл ретінде қазақ мемлекеттілігінің
бастаулары мәселесін қойған Ш. Уәлиханов бұл жөнінде “Ядро казахского и
кайсацкого народа состояло из целых родов” деп тұжырым жасады 1.
Өзектілігі. Әрбір халықтың тарихында бұрындары болып өткен және
қазіргі кезеңде болып жатқан көптеген тарихи оқиғалар өздерінің ауқымына,
қарай, әсер етуші факторлардың маңызына қарай, сондай-ақ өзінен кейінгі
тарихи дамуға тигізген әсеріне, ықпалына қарай сол халықтың тарихында
белгілі бір маңызға ие болды. Тарихи оқиғалар маңыздылығына қарай бөлініп,
жіктеліп те жатады. Кейбір тарихи оқиғалардың маңыздылығы белгілі бір
кезеңнің ішіндегі даму процесіне әсер етуімен шектеліп қана қойса,
кейбіреулері бүкіл бір тарихи дәуірдің барысына ықпал жасайды, сол дәуірдің
негізгі мәндерін қалыптастыруда роль атқарады. Мұндай тарихи оқиғалар
тарихи дамудың барлық жақтарына да өзінің ықпалдарын тигізеді. Қазақстан
тарихында, оның ішінде ортағасырлық дәуірде зор маңызға ие болған тарихи
оқиғалар жеткілікті. Солардың қатарында ерекше орын аталатын, ірі оқиғаға
– Қазақ хандығының құрылуы жатады.
Қазақ хандығының құрылуы мәселесі ХІХ ғасырдың ортасынан бері
зерттеушілердің назарына ілініп, қарастырылып келе жатқан тақырыптардың
бірі. Әсіресе, өткен ғасырдың соңғы 10 жылында қоғамдық өзгерістерге
байланысты, аталмыш тақырыпқа да қызығушылықтар арта түсті. Оның себебі
түсінікті де. Тарихи сананың орнығуы мен дамуы, нығаюы мен тереңдеуі ұлт
тарихының терең қойнаулардағы асыл-маржандары мен байлықтарын игерумен,
зерделенумен, қатар жүретіндіктен, тарихшылар да бұл іске белсене
атсалысады. Өз ізденістерін олар ұлт тарихының белгісіз беттерін ашуға, оны
ел игілігіне жаратуға жұмсауда. Ғылыми зерттеу болғандықтан әр түрлі
көзқарастар мен пікірлер де пайда болуда.
Қазақ хандығының құрылу тақырыбы да, көптеген басқа тақырыптар
секілді ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының басынан бастап жан-жақты зеттеле
бастады. Зерттеу барысында әр түрлі ой-пікірлер айтылып, тұжырымдар
жасалды. Негізінен алғанда, зерттеушілердің көпшілігі хандық қашан, қалай
құрылған деген сұраққа көбірек көңіл бөліп, басқа мәселелер шеттеп қалған
еді. 90-шы жылдардың екінші жартысынан бастап тақырыптың ауқымы, көлемі
ұлғайып, қарастырылатын мәселелер қатары көбейе түседі. Дегенмен де, осы
тақырыптың жекелеген кейбір мәселелері зерттеушілер арасында талас-пікірлер
тудырса, кейбіреулері зерттеу барысында алғаш рет күн тәртібіне қойылады.
Ал тіпті енді бір мәселелер әлі де болса қарастырылмай отыр. Біздің
ойымызша, осы біз сөз етіп отырған тақырыптың ішіндегі Қазақ хандығы
құрылғанға дейінгі қыпшақтардың мемлекеттігі, оның басқару жүйесі қандай,
монғолдыұқ басқару жүйе қандай болды, олардың ерекшелігі қандай, Қазақ
хандығының құрылу негізі неде деген мәселе әлі күнге арнайы түрде
зерттелмей келеді. Cондықтан да зерттеу жұмысында осы мәселеге ден
қойылып отыр.
Мәселенің зерттелу деңгейі. ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы моңғолдар жаулап
алған жерлердегі мемлекеттік басқару жүйесі арнайы зерттелмеген
тақырыптардың бірі. Бірақ саяси тақырыптарға қатысты еңбектерде біз
қарастырып отырған мәселені арнайы болмаса да жанама түрде қарастырып
кетеді. Сондай саяси тарихқа қатысты еңбектерге-ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы
мемлекеттер, соның ішінде Ақ Орда, Алтын Орда, Моғолстан, Мәуереннахр тағы
басқа мемлекеттердің тарихын зарттеуге арналған еңбектер жатады. Бұл
мемлекеттердің қоғамдық құрылысы, басқару жүйесі саяси тарихпен тығыз
байланыста болғандықтан аз да болса билік жүйесіндегі өзгерістер
қарастырылған. Соларға тоқталып көрелік.
Моңғол жаулаушылығына дейінгі қыпшақтардың мемлекеттілігі мәселесі
С.М. Ақынжановтың Кипчаки в истории средневекового Казахстана атты
монографиясында жан-жақты ашып көрсетіледі 2 . Онда біз үшін маңызды
Қыпшақ хандығының қоғамдық-саяси жағдайы, басқару жүйесіне қатысты
мәселелер зерттелген. Қыпшақтық дәстүрді зертегенде бұл еңбек бірден-бір
зертеу қызметін атқарады.
Ал қыпшақтық басқарудағы билікті мұралану дәстүрінің одан бұрынғы
тарихпен сабақтастығы Л.Н. Гумилевтің Хұндар 3, Көне түріктер 4
деген еңбектерінде қарастырылады. Л.Н. Гумилев түрік дәуірін зерттеуге
қомақты үлес қосқан ірі ғалым. Ол ғұн, түрік мемлекеттеріндегі билікті
мұралану дәстүрінің бастауын, тарихи жалғастығын зерттей отырып, Қыпшақ
хандығының билікті мұраға беру дәстүріне тарихи алғышарт болғанын негіздеп
береді.
Ерте орта ғасырлардағы түріктік басқару жүйесін заңдық тұрғыдан
зерттеген Т.С. Жұмағамбетов Проблемы формирования и развития
древнетюркской системы государственности и права деген еңбегінде қыпшақтық
билеу дәстүрінің түрік даласындағы көрінісін тарихи оқиғалар негізінде
айшықтап береді 5.
Г.Е. Марков пен Н.Е. Масанов Қыпшақ мемлекетінің басқару құрылымы
туралы зерттей отырып, өзіндік баға береді 6. Осы мәселені К.В. Кудряшев
7, С.А. Плетневалар 8 да зерттеді.
Моңғолдардың жаулап алуына байланысты Моңғол империясының, оның
ізбасарларының тарихын зерттеу үлкен үрдіске айналды. Осы орайда Б.Я.
Владимирцевтің Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм
еңбегін айтпасқа болмайды 9. Ол моңғол тайпаларының қоғамдық құрылысын
жан-жақты зерттеп береді. Алтын Орда мемлекетінің қоғамдық құрылысын Г.А.
Федоров-Давыдов зерттесе 10, саяси тарихымен Б.Д. Греков пен А.Ю.
Якубовский 11 айналысты.
Қоғамдық құрылыс мәселесін, оның ішінде Алтын Орда тарихына қатысты,
оның басқару жүйесін тарихи тұлғалардың қызметімен байланысты сияқты
зерттеушілер Алтын Орда тарихын зерттеуге үлкен үлес қосты. Сонымен қатар
М.Г. Сафаргалиев 12, Н.Ц. Мункуев 13, И.П. Петрушевскийлер 14 моңғол
хандары, олардың жүргізген саясаты туралы іргелі еңбектер жазды . Ал Алтын
Орданың орыс жерлеріндегі салық жүйесі туралы С.А. Аннинский 15, А.Н.
Насонов 16, В.В. Каргалов 17, И.Н. Березин 18, В.В. Вельяминов-
Зернов 19 өз еңбектерінде тоқталып, біршама талдау жасайды.
Ал Моғолстан мен Мәуереннахрда ХІІІ-ХҮ ғасырларда болған саяси
оқиғалар туралы, сонымен бірге басқару жүйеде болған өзгерістер жайлы
негізгі іргелі еңбектер қатарына К.А.Пищулинаның20, В.В.Бартольдтың21
зерттеулері мен монографиялары жатады. Бұл тарихшылар аталған аймақтардағы
моңғолдық және қыпшақтық дәстүрлер арасындағы қайшылықтар, жергілікті
әмірлердің билікке араласуы туралы тарихи оқиғалармен байланыстыра жазады.
Т.И.Сұлтановтың моңғолдық басқару жүйесін сипаттап жазған еңбегі біз
қарастырып отырған тақырыпқа жақындау болғандықтан өте құнды зерттеу болып
саналады22. Б.А.Ахмедов та жергілікті әмірлер билігінің күшеюі туралы ірі
еңбек жазған ғалым ретінде белгілі23.Сонымен бірге тақырыбымызға
байланысы бар А.Ш.Қадырбаевтың24, Ш.Сандагтың25, В.П.Юдиннің26,
К.Э.Босворттың27, З.Қинаятұлының28 еңбектерін атап өтуіміз керек.
Соңғы жылдары осы мәселемен зерттеуші Б.Б.Кәрібаев айналысып, алғаш
рет күн тәртібіне қойды. Көптеген мақалалар жазды, сөйтіп өзінің жаңаша
тұжырымдарын мерзімді басылымдар арқылы жеткізді29.
ХІІІ-ХҮ ғасырлар арасындағы билік жүйесінің жалпы зерттелу деңгейі
осындай.
Деректік қоры. Тақырыпқа қатысты дерек көзіне моңғол жаулап алушылығы,
одан кейінгі моңғол дәуірінен кейінгі кезең, Қазақ хандығы дәуірінің
деректерін жатқызамыз.
Моңғолдарға қатысты дерек-Моңғолдың құпия шежіресі30. Бұл деректен
біз өз мәселемізге қатысты Шыңғыс хан әулетіндегі билік бөлінісі туралы
деректерді қолданып, оны Қазақ хандығының құрылуындағы моңғолдық дәстүрдің
бастауымен байланыстырамыз.
Моңғол хандарының шежіресі туралы келесі дерек-Рашид ад Диннің
Жылнамалар жинағы31.Аталған еңбекте негізінен этникалық, діни-рухани
дамуға қатысты, сонымен қатар моңғолдардағы билікті мұралану тәртібі туралы
мәліметтер кездеседі.
В.Г.Тизенгаузен жинақтап, кейінірек А.А.Ромаскевич пен С.Л.Волиннің
өңдеуінен өткен Алтын Орда тарихына қатысты Сборник материалов,
относящихся к истории Золотой Орды атты деректер жинағы да біз қарастырып
отырған мәселеге қатысты негізгі дерек көзіне жатады32.Оның ішінде әл-
Омаридың, Жувейнидің, Жузжанидің мәліметтері бар.
Өтеміс Қажының Шыңғыснама еңбегінен біз жергілікті қият тайпасының
әмірлері туралы мәліметтер аламыз33.
Сонымен бірге біз Материалы по истории туркмен и Туркмении34,
Материалы по истории Казахских ханств35, Плано Карпини мен
Рубруктың36 деректерін пайдаланамыз, онда негізінен жекелеген тұлғаларға,
олардың жүргізген саясатына қатысты мәліметтер бар.Камаладдин Бинаидың
Шайбани нама еңбегінен біз жергілікті тайпалардың үстемдікке жетіп,Шыңғыс
тұқымдарын қуыршақ хан ретінде пайдалануы жайлы деректер кездестіреміз37.
Келесі дерек ретінде осы Шайбани әулетінің дерегі-Фазлаллах ибн
Рузбехан Исфаханидың Михман наме-ий Бұхара 38.Шығарма біздің
мәселемізге қатысты өте құнды дерек береді. Бұнда Шайбани ханның
Мәуереннахрда және Дешті Қыпшақта моңғолдық мұралану дәстүрін орнату
жолындағы әрекеті баяндалады.Жергілікті дәстүрдің толық жеңіске жетуін осы
еңбекпен байланыстыра қарастырамыз.
Шайбанилық әулет тұсында жазылған Масуд бен Кухистанидың Тарих-
Абулхаир хани еңбегінде ХҮ ғасырдың ортасындағы этникалық мәселелерді
анықтайтын мәліметтер кездеседі39.
Әбілғазының Түрік шежіресі де маңызы зор дерекке жатады40.Ал
Ш.Құдайбердіұлының Түрік, қырғыз-қазақ хәм хандар шежіресі еңбегінен діни-
рухани даму бағытты аңғаруға болады41.
Хронологиялық шеңбері. Магистрлік диссертацияның негізгі қамтитын
кезеңі-ХІҮ-ХҮ ғасырлар. Бірақ жергілікті және қыпшақтық билік жүйелері
арасындағы күресті ашу үшін оларға сипаттама беру қажет болғандықтан ХІІІ
ғасырлардан бастағанды жөн көрдік. Қыпшақтардың билікті мұралану дәстүрінің
бастауын дәлелдеу үшін ғұн, түрік дәуірлеріне шегініс жасалды.
Мақсаты. жұмыстың алға қойған мақсаты-жергілікті және моңғолдық
билікті мұралану дәстүрлеріне сипаттама бере отырып, олардың арасындағы
ерекшеліктің кейінгі салдарларын ашып көрсету, яғни екі дәстүр арасындағы
күрестің Дешті Қыпшақ, Моғолстан және Мәуереннахр жерлеріндегі көрінісін
жан-жақты зерттеуге тырысып, өзіндік тұжырым жасау.
Міндеті. Алға қойған мақсатымызға жету үшін төмендегі міндеттерді
айқындадық:
• Қыпшақтық билік жүйесіне сипаттама беру, оның орнына келген
моңғолдық дәстүр екеуін салыстыру;
• ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы Дешті Қыпшақ, Моғолстан және
Мәуереннахрда хандық билікте болған өзгерістерді қарастыру;
• Жергілікті және моңғолдық дәстүрлер арасындағы күрестің
барысына талдау жасау;
• Аймақтардың басқару жүйесінде болған өзгерістердің нәтижесін
ашып көрсету, өзіндік ой түю.
Жаңалығы. Магистрлік жұмыста алғаш рет қыпшақтық билік жүйесі ғұн,
түрік мемлекетінің билік жүйелерімен салыстырылып, оның моңғолдық басқару
жүйесімен күресі нәтижесінде Қазақ хандығы тарих сахнасына шыққаны арнайы
түрде зерттелді.
Құрылымы. Магистрлік жұмыс кіріспеден, екі тарау, төрт тармақтан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ХІІІ – ХІY ғ.ғ. арасындағы хандық билік жүйесіне сипаттама
1. Қыпшақтық билік жүйесінің ғұн және түріктік билік жүйесімен
сабақтастығы
Ежелгі заманнан бастап ғұн, түрік және моңғол дәуірлерінде Қазақстан
территориясында өмір сүрген мемлекеттік құрылымдардың этносаяси тарихын
анықтайтын басты факторлардың біріне хандық билікті мұралану мәселесі
жатады. Бұл мәселеге бұрын-соңды зерттеушілер тарапынан жүйелі түрде назар
аударылмай келді. Мәселені шешу бізге ежелгі және орта ғасырлардағы
Қазақстан аумағындағы саяси және этникалық процестердің даму ағымын
түсінуге мүмкіндіктер бере алады. Көтерілген мәселеге дұрыс жауап беру үшін
біз, моңғол дәуіріне дейінгі Қазақстан территориясындағы мемлекеттердегі
билікті мұралану дәстүрін анықтап алуымыз қажет.
Монғол жаулауына дейінгі Дешті Қыпшақтағы билікті мұралану жолына
сипаттама беру үшін ғұн дәуірінен бастап ХІІІ ғ. дейінгі көтеріп отырған
мәселені қысқаша түрде қарастыру қажеттілігі туындайды. Себебі билікті
мұраланудағы жергілікті немесе қыпшақтық дәстүр дегеніміз – биліктің әкеден
бауырға, немере бауырға өтуі болса 42, бұл дәстүрдің түп-тамыры тереңде
жатыр.
Ғұн қоғамындағы жоғарғы билік мәселесіне тоқталып көрейік.
Ғұн мемлекетінің басында шаньюй тұрған, оның аудармасы "ұлылардың
ұлығы". Ол басқа да терең тең құқылы 24 рубасы арасындағы біріншісі.
Шаньюйдің билігі күшті болған, бірақ шексіз емес-ті. Оның билігін ру
ақсүйектері – рубасылары шектеп отырған, өйткені олардың көмегінсіз шаньюй
ештеңе де істей алмайды. Бекзаттар мен рубасылары тек дәстүрге ғана емес,
өздерінің жауынгер жасақтарына да арқа сүйеген, сол себепті де шаньюйлер
өзіне риза емес кінәздар алдында дәрменсіз көрінетін. Бұл, әрине, үкімет
қолына тұсау болған, өйткені шаньюйдің билігін шектеп, олардың тежеусіз
деспотқа айналып кетуіне бөгет жасап отырған 43. Л. Н.Гумилевтың ғұн
қоғамын сипаттаған бұл жолдарынан біз шаньюй билігінің шектеулі
болғандығын, оған ру ақсақалдарының әсер етіп отырғандығын айқын
елестетеміз. Одан әрі шаньюй билігінің мұраға қалай берілетіндігіне тоқтала
кетелік.
Әуелде шаньюйлар сайланып отырылған. Кейінірек, уақыт өте сайлау іздері
таққа отырғызу дәстүрлеріне ұласады.
Ойымызды нақтылау үшін ғұн тарихынан бірнеше дәлелдер келтіре кетейік.
Ғұн патшасы Ушилу Қытайға қарсы шабуыл кезінде, 102 жылы Шеусячен
бекінісін қоршап, құртып жіберу үшін әзірлене бастайды, бірақ аяқ астынан
ауырады да, артына нәресте ұлын қалдырып қайтыс болады. Сосын ғұндар
Гюйлихуды шаньюй етіп қояды. Ол Ушилудың ағасы болатын, немере інісі сияқты
ол да Қытайды жек көретін 44.
Дәл осы секілді оқиға 85 жылы да қайталанады.
Бұл жолы Хулугу шаньюй ауырып қалады. Ол өлер алдында өз ұлын ел
басқаруға жарамайды деп есептеп, билікті батыстың кінәзіне беруге жарлық
етеді. Бірақ сарай маңындағы топ өсиетті жасырып, шығыс кінәзі Хулугудың
кәмелетке жетпеген ұлы Хуаньдиды таққа отырғызып, оның атынан билік
жүргізбекші болады. Сөйтіп, 85 жылы Хуаньди ресми түрде шаньюй болады. Бұл
оқиға ғұн әулетінің атақ абыройының кемуіне алып келеді. Ал Хуаньдиден соң
оның інісі шаньюй болады 45.
Л. Н. Гумилев ғұндардың билікті мұраға қалдыру дәстүрін жоғарыдағыша
сипаттайды. Оның қазіргі қазақ ғалымдарының бірі Т. С. Жұмағанбетов те
Еншілік-таспиқтық жүйе ғұн мемлекеттік бірлестігінде, үйсіндерде және
басқа көшпелі мемлекеттерде де болған,” - деп мақұлдайды 46.
Ғұн қоғамындағы шаньюй билігін мұралану дәстүрін баяндай келіп, Л. Н.
Гумилев былайша тұжырым жасайды: Лауазымды тікелей әкесінен баласына беру
фактісінің өзі қызмет орны кезекпен берілетін ескі тәртіпті бұзу болар еді.
Ретті кезекті бұзу – бір рудың ішінде әртүрлі топтарды құру, яғни оны азып-
тоздыру болып табылады. Ал Хунну мемлекетінің өзі рулық негізде
құрылғандықтан да, руды аздыру оны ыдыратумен бірдей еді” 47.
ҮІ ғ. тарих сахнасына шыққан Түрік қағанатының мемлекеттік басқару
құрылымы ғұн қоғамының жалғасы іспетті еді. Найзаның ұшыменен, қылыштың
күшімен құрылған ұшы-қиыры жоқ ұлан-ғайыр мемлекетті бірлікте ұстап тұру
үшін қолдың күші емес, ақылмен ойлап жасалған мықты мемлекеттік басқару
жүйесі керек-ақ болатын.
Бұл жүйені баяндау барсында тағы да Л. Н. Гумилевтың Көне түріктер”
еңбегіне сүйенеміз.
Мұқан қаған (553 – 572 жж.) тұсында қағанаттың сыртқы саясатындағы
құдірет-күшінің алғашқы қадамдары ғана жасалып қойған жоқ, сонымен бірге
еншілік-таспиқтық жүйе де құрылады. Осының арқасында түркі мемлекеті100
жылдан аса уақыт бойы Азияда ең жоғарғы орынға ие болады. Еншілік-
таспиқтық жүйе тәж-тақты мұра ретінде алу кезегін реттеп, жөнге қояды.
Заңға сәйкес, Мұқан қағанның мұрагері болып баласы емес, інісі саналады,
сонан соң немере інілерінің үлкені ағасының мұрагері аталады. Тақты тосатын
ханзадалар басқаруға енші етіп аймақтар алатын болған, бұл оларды орталық
өкіметке тәуелді етіп қоятын ынталандыру тәсілі,” - деп жазады ол 48.
Тақты мұраланудағы еншілік-таспиқтық жүйені қолданудың тиімді екендігін
дәлелдеп көрейік.
Аймақты билеп отырған билеушілерге сепаратистік идеялардан гөрі
мемлекеттік құрылыс пен орталық билікті қолдан қорғау мүддсі басымырақ
болады.
Тарихи фактілерге назар аударсақ, 572 жылы Мұқан қаған қайтыс болған
соң заңға сәйкес таққа оның інісі Тоба хан отырады. Мұқан қағанның өзі
Бумыннан соң таққа келеді, ол Бумынның інісі еді 49. Күлтегін”
ескерткіштерінде: Одан соң інісі қаған болады. Сосын ұлы қаған болады...”
50 деген жолдар кездеседі және Т. С. Жұмағанбетов өз еңбегінде
түріктердегі әкеден балаға билік мұрасының үш жағдайын, ал ағадан ініге
берілудің 8 рет болғаны туралы айтады 51.
Бұлардың бәрін әрі қарай жіпке тізгендей айта берсе болады, біздің
мақсатымыз ол емес. Мақсатымыз – хандық биліктің атадан ініге қалдырылып
отыратындығын ғұндардан соң түрік дәуірінде де жалғасын тапқандығына көз
жеткізу.
Еуразия кеңістігін мекендеген халықтардың ХІ-ХY ғасырлардағы саяси,
этникалық, мәдени тарихында қыпшақ тайпалары маңызды рөл атқарды. Олар
Балқан түбегінен Қытайға дейінгі, Египет пен Үнді жерінен орыс жерлері мен
Сібірге дейінгі территориялардың ауқымды бөлігінде дүниежүзілік маңызға ие
оқиғалардың бәріне, саяси-этникалық өзгерістерге өте белсенді түрде
қатысады. Сол себепті олардың ықпалы, әсері тиген елдердің жазба тарихында
бұл тайпалық бірлестік әртүрлі атуымен айтылады. Мысаслы, орыс жерлерінде
оларды – половецтер, Византия мен Венгрияда командар, ал түркі тілдес
тайпалар арасында ққыпшақтар деп атады. Қыпшақтар ХІ – ХҮ ғасырларда бүкіл
өркениетті халықтарға танымал боп қана қоймай, сонымен бірге орта
ғасырлардағы көптеген халықтардың этногенезінде терең із қалдырды. Қазіргі
күнде өмір сүріп отырған көптеген түркі тілдес халықтардың, атап айтқанда:
татарлардың, өзбектердің, қырғыздардың, башқұрттардың, қарақалпақтарды,
қазақтардың және тағы басқа түрік халықтарының халық ретінде тарих
сахнасына бастау болды.
Сондықтан да тараудың тақырыбына өзге емес, дәл осы қыпшақ
хандығындағы билік жүйесі арқау болып отыр. Моңғол жаулаушылығына дейінгі
Қазақстан, Орта Азия жерлеріндегі ортақ қыпшақтардың қоғамдық-саяси жүйесі
хандық билікті мұралану дәстүрін ашып көрсетуге тырысып көреміз. Қазақстан
территориясында ХІ – ХІІІ ғасырларда мекен еткен қыпшақ тайпаларының
мемелекеттілігі мәселесіне назар аударамыз. Бұл мәселеге арнайы көңіл
қоюымыздың мынадай себептері бар: біріншіден, ХІ-ХІІІ ғасырлардағы
қыпшақтардың мемлекеттілігін зерттей отыра, жалпы Қазақстан
территориясындағы мемлекеттіліктің тарихын терең анықтау, мұнда ХІ-ХІІІ
ғасырлар қыпшақ дәуірі болып есептеледі; екіншіден, қыпшақтар
мемлекеттілігін ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы моңғолдар енгізген мемлекеттік
жүйемен салыстыра отырып зерттеу.
ХІ ғасырдың басында қазіргі Қазақстан территорясының басым бөлігінде
әскери-саяси үстемдік қыпшақ хандарының қолына көшеді. ХІ ғасырдың соңына
таман қыпшақтардың оңтүстік бағыттағы шекарасы Хорезм мемлекетінің
солтүстік-шығыстағы иеліктерімен шектеседі. ХІ ғасырдың ортасында қыпшақ
тайпалары Еділден ары өтіп, орыс, Византия тарихына ілінеді.
Қыпшақ тайпаларының ХІ ғасырдың 30-40 жылдары осыншама зор аймақта
этносаяси билік орнатуы жаңа бір дәуірдің басталғанын көрсетті және жаңа
дәуірге сәйкес жаңа атау қалыптасты. Қалыптасқан этносаяси жағдайды араб-
парсы тарихшылары мен географтары тез аңғара білді. Олар бұрынғы “Маффазат
ал-Гузия” ұғымының орнына “Дешті Қыпшақ” – қыпшақтар даласы атауын
қолданады 52.
Моңғол жаулауы қарсаңында Қыпшақ қоғамында мұрагерлік билікке
негізделген ерте феодалдық мемлекет құрудың алғышартары пайда болды. Дешті
Қыпшақта екі әулеттік топ болғаны белгілі. Бірі елбөрі тайпасынан шықса,
екінші топ уран, қай-қимақ тайпаларынан шыққан билеушілерден тұрды.
Ерте феодалдық мемлекеттің сипатты белгісі бірнеше тайпаларды бір
ханның билігі астына біріктіруге ұмтылыс жасауы болды. ХІ ғасырдың соңы-ХІІ
ғасырдың басында Дешті Қыпшақта қыпшақ, йемек, ұйғыр, уран т.б. тайпалар
өмір сүріп, басында елбөрі тайпасының өкілдері құрған қыпшақтардың жалпы
саяси құрылымын құруға әрекет жасалды. Бірақ ХІІ ғасырдың 30-жылдарында
бірлестікті солтүстік және солтүстік-шығыс шекарасындағы көршілерден
қауіптенген хорезмшахтардың жорықтары мен қыпшақтардың өзқ ішіндегі өзара
қырқыстар бұзды. Бұл факторлар қыпшақ тайпаларының бірігу процесін
аяқтатпады. Өзара қырқысты ішкі саяси тұтастықты болдырмауға тырысқан
Хорезм билеушілері ылғи қолдап, біресе бір жаққа, біресе келесі жаққа
көмектесіп одан әрі ушықтырып отырды. Қыпшақ мемлекеті ерте феодалдық
мемлекет сатысында қалып қойды.
Көшпелілердегі ерте феодалдық мемлекеттік бірлікке тән дәстүр хандық
биліктің ұлға емес, ініге немесе немере ініге берілуі болды 53. Қадыр
Бұға хан мен оның немере інісі Алп Деректің арасында ХІІ ғасырдың аяғында
болған билік үшін күрес Алп Дерек осы мұралану туралы дәстүрдің негізінде
қартайған ағасының тағын тартып алуға әреект жасауынан туындаған. Бұл
оқиғаны таратып айтып көрейік.
Қадыр Бұға хан Жувейниде Қайыр Бұға, Қадыр Бұға деп кездессе, Жузжани
оны Икран деп атайды 54. Ол уран тайпасынан шыққан Алп Қараның баласы
болған. Хорезм мемлекетінің басшысы Текеш Қадыр Бұғаның қызын алады. Ал Алп
Дерек Алп Қара Уранның немересі, Қадыр Бұғаның кіші інісінің баласы.
Текештің әйелі (Қадыр Бұғаның қызы) Теркен хатунның немере ағасы болып
келеді 55. Текештің ұлы Мұхамед Хорезмшахтың да нағашы ағасы болып
келеді. Шын аты – Иналшық. Мұсылмандықты қабылдаған соң Түркістан иелігіне
билеуші болады. Осы кезден бастап Қайыр хан деген ат алады. Инал деген өз
аты түрік тілінде мұрагер деген мағынаны білдіреді. Бұл Алп Деректің қыпшақ
тайпасының билеуші тобына жататынын аңғартады.
Бізге ерте феодалдық мемлекеттік құрылым кезеңіндегі хандықты мұраға
беру тәртібі белгілі, ол бойынша хан билігі ақсүйектердің қолдауымен ұлға
емес, ініге немесе немере ініге берілген. Бұл тақ мұрагері Инал деп
аталған. Сөйтіп, Алп Дерек Қыран Қадыр ханның (Қадыр Бұға хан) немере інісі
болғандықтан, заңды түрде оның тмұрагері болды, осы негізде Инал деп аталуы
тиіс болатын. Қадыр хан деген мұсылмандық титул ол таққа отырысымен беріліп
Қадыр хан (Қайыр хан) деп атлуы тиіс еді. Отырар апатындағы Қайыр хан осы
Иналшық болатын.
Алп Дерек пен Қадыр Бұға арасындағы бақталастықты Текеш сұлтан
пайдаланып Алп Деректі өзіне тартады. Хорезмшах ұлы Мұхаммедті 1198 жылы
Алп Дерекке қосып, Қадыр Бұға ханға қарсы жорыққа жібереді.
Бұл оқиға Рашид ад-Динде былай көрініс табады. “594жылы (1198) Текеш
оны (Құтб ад-Дин Мұхаммед) Қадыр Бұға ханға қарсы соғысқа жібереді. Жеңіліп
тұтқындалған Қадыр Бұға ханды Хорезмшах әмір етіп қояды” 56. Оны неліктен
әмір етіп қойғанының себебі Текештің қайын атасына деген құрметінен емес,
Қадыр Бұғаның бүкіл халқы (урандықтар) Алп Деректің билігі астына өтіп
кетіп кетіп, Хорезмнің шекарасына қауіп төндіріп тұрғандықтан еді.
Қыпшақтардың жаңа шабуылын басуға мәжбүр болған Текеш Қадыр Бұға мен алп
Дерек арасындағы жаулықты өршітеді. Ол Қадыр Бұға ханды өзінің бұрынғы
одақтасы Алп Дерекке қарсы әскер беріп жорыққа жібереді. Бірақ бір жылдан
соң Қадыр Бұға Алп Дерекпен соғыста қаза табады.В.В.Бартольд Жувейнидің бұл
дерегін, автордан қате кетуі мүмкін. Керісінше, Алп Деректі Қадыр Бұға
жеңген керек десе 57, Ахинжанов бір жылдың ішінде оқиғалар өзгеруі
мүмкін, сөөйтіп Қадыр Бұға хан Хорезмшахқа қайта жау болып, Алп Дерекпен
шайқаста Қадыр Бұға хан жеңіліп қаза табуы мүмкін деп тұжырым жасайды
58.
1198 жылы Алп Деректің ағасы Қадыр Бұғаға қарсы Мұхаммед пен бірге
шыққан жорығын, екуінің арасындағы күрес тақ мұрагерлігі үшін туды деуге
болады. Қадыр Бұғаның қартайғанын көріп біліп отырған Алп Дерек заң бойынша
өзіне тиесілі тақты күшпен тартып алуға әрекет жасауы ықтимал.
Г.А. Федоров-Давыдов ХІІІ ғасырдағы моңғолдардың тақты мұраға беру
дәстүрлерін сипаттайды. Жошы ұлысында қайтыс болған ханның баласы таққа
отырады деген моңғолдардың дәстүріне екінші топ інісі немесе немере інісі
мұрагер бола алады деген заңды алға тартады. Екінші топ Жошы ұлысын бүкіл
Жошы әулетінің иелігі деп қарастыра отырып хан тағына оның әулетінің барлық
үлкен саналатын мүшелері отыруға құқылы деген пікірді ұстанды.
Күшпен құрылған көп тайпалық мемлекеттің жеңілген халықтармен терең
тарихи, экономикалық байланысы болмады, сондықтан ол билеуші әулеттің
жекелеген өкілі тек ұлыс билеушісі емес, сонымен қатар әулет мүшесі де
болуын қамтамасыз ететін тәртіп орнатуға мүдделі болды. Мұндай тәртіп
белгілі-бір әулеттің тақты меншіктеп алуына және бір әулеттің үлестік жерге
бекініп қалып, өзінің жерді меншіктеп алуына жол бермейтін еді. Хан тағына
ұл мен бірге інінің де тең құқылы болуы тақты мұраға беру тәртібінің мәнін
келтірді. Бұл жүйені “таспиқтық ” (лествичная) жүйе деп те атайды. “Бұл
жүйе көптеген көшпелі тайпаларда ертеректе болған. Мысалы ҮІ ғасырдағы
түріктерде, печенегтерде (қыпшақтарды айтып отыр) болған” деген жолдардан
біз қыпшақтық билікті мұралану дәстүрінің көрінісін аңғарамыз 59.
Осылайша, моңғол жаулауы қарсаңында қыпшақ қоғамы мемлекеттік
құрылымның ерте феодалдық сатысында тұрды. Оның ерекшелігі ру-тайпалық
қатынастар түріндегі әлеуметтік ұйымдардың көптігі және саяси-әлеуметтік
бағыну сатысы, рулық-тайпалық бөлініс, тайпадағы үлкендік жасқа қарай билеу
құқын иелену принципі бойынша құрылуы.
Г.И.Марков пен М. Е. Масанов қыпшақтарда күшті әскери
билігі, басқару құрылымы бар қуатты бір орталыққа бағынған мемлекет
болмады, олар ерте мемлекеттік немесе этносаяси бірлестік деуге болады деп
тұжырым жасайды қыпшақ мемлекеті туралы 60.
Қазақстан территориясында біртұтас қыпшақ мемлекеті болмағаны туралы
В.В.Бартольд: Жекелеген қыпшақ хандары болды, бірақ ешқашан бүкіл
қыпшақтардың ханы болған жоқ деп жазады 61. К.В.Кудряшев қыпшақтарда
алты көшу орталығы, әрқайсысының жеке ханы болғанын айтады 62.
Г.А.Федоров-Давыдов археологиялық материалдар негізінде Кудряшевті қолдаса
63 С.А.Плетнева ірі қыпшақ бірлестіктерінен тоғызын атайды 64.
Бірақ ешқандай деректе қыпшақ тайпалары біртұтас қуатты мемлекетке
бірікті деген мәлімет кездеспейді. Тіпті неғұрлым қуатты қыпшақ хандары
Боняк, Тоғыр хан, Шарухандардың өзі жекелеген территорияларды иеленген.
Шаруханның немересі Кончак біршама үлкен қыпшақ бірлестігін құрған,
бірақ оның этносаяси одағында басқару аппараты, салық жүйесі, яғни мемлекет
құру үшін қажетті атрибуттары болмады. Бұл орыс жерлеріндегі қыпшақтар-
половецтер жайлы болса, Қазақстан территориясын мекендеген қыпшақ тайпалары
да жеке-жеке болды, тек ол туралы көп айтылмайды. Худуд әл-аламда
қимақтардың төрт облысы туралы мәлімет бар.
“Өкінішке орай деректерде қыпшақтардың қоғамдық- саяси бейнесін жалпы
болса да айтып беретін мәліметтер аз. Біз тек қыпшақтар немесе половецтер
хазарлар мен оғыздар сияқты феодалдық қоғамға өтудің бастапқы кезеңінде
болды деп қана айта аламыз” деп, А.Ю. Якубовский қыпшақ қоғамына өзінше
сипат береді.
Жалпы, қыпшақтардың қоғамдық-саяси жағдайын сипаттайтын деректер
жоқтың қасы. Қыпшақтардағы хандық билік жүйесін анықтайтын және оның
атқарушы билік пен қарым-қатынасын белгілейтін мәліметтер де өте аз.
Қыпшақтардағы хандық билктің кейбір көріністерін сол кездегі Дешті қыпшақ
даласындағы сауда-саттық жағдайды сипаттайтын мәліметтерден де көруге
болады. Мысалы А.Ю. Якубовский Дешті Қыпшақтағы сауда-саттықты қарастыра
отырып, оның қыпшақ хандарына тигізген әсері туралы былай деп жазады:
“Сауда-саттық олардың әкімшілік басқармасына және қыпшақ қоғамындағы
басқарушы орындарда тұратын бектердің экономикалық тұрақтылығына әсерін
тигізді. Көшпелі болған қыпшақ хандары орталықтандырылған әкімшілік
аппарыты бар ХІІІ-ХҮ ғасырладағы Алтын Ордадағы моңғолдардың билігіне жете
қойған жоқ” 65.
ХІ-ХІІІ ғасырлар аралығындағы ерте феодалдық қыпшақ қоғамындағы
мемлекеттік жүйені зерттеу қыпшақ қоғамының дамудың қандай сатысында
тұрғанын, мемлекеттіліктің ішкі басқару құрылымдардың қандай дәрежеде
тұрғандығын анықтауға мүмкіндік береді.
Моңғол жаулаушылығы нәтижесінде жаулап алынған қыпшақ территорисында
моңғолдық басқару тәртібі орнады. Дешті Қыпшақта екі түрлі мемлекеттік
жүйе, екі түрлі басқару әдісі тоғысты. Ерте феодалдық немесе толық
жетілдірілмеген қыпшақ мемлекеттік жүйесі мен басқару әкімшілігі; екіншісі,
нығайған, жетілдірілген, бір орталыққа бағындырылған моңғол
мемлекеттігі және оның басқару әкімшілігі. Моңғолдардың билік жүйесі
қандай, оның қыпшақ мемлекеті үшін маңызы қандай болды, ол туралы келесі
тарауларда қарастыратын боламыз.
2. Монғолдық билік жүйесіне сипаттама
Монғол шапқыншылығы - Орталық Азия халықтарының саяси тарихына үлкен
өзгерістер әкелген елеулі оқиғалардың бірі болды.Уақыт өте келе, зор қуатқа
ие болған монғол жаулаушылары Қытай, Орта Азия және Еуропа кеңістігінің
ауқымды бөлігінде өз үстемдігін жүргізе бастады. Монғол шапқыншылығы жаулап
алған халықтардың саяси құрылымы мен оны басқару дәстүріне үлкен өзгерістер
әкелді. Монғолдар жаулап алған жерлерде басқару құрылымға монғолдық билік
жүйесі енгізіліп, жоғарғы билікті басқару, оны мұралануда монғолдық дәстүр
орнығады.
Монғол дәуіріне дейінгі басқару жүйеге алдыңғы тарауда сипаттама беріп
кеттік. Енді билік жүйесіндегі монғолдық жүйе деген не екен - соны анықтап
көрелік.
Монғолдық жүйені анықтау үшін Шыңғыс хан құрған мемлекеттің қоғамдық-
әкімшілік құрылысын, заң жүйесін талқылау керек.
Монғолдың басқару жүйесі Ұлы Монғол мемлекеті құрылғанға дейін бір
ізді болмаған. Тайпа ішінде кім ерлігімен, басқару қабілетімен танылса,
соны тайпа көсемі немесе хан деп санаған. 66.
Ал Шыңғыс хан құрған мемлекеттегі басқару жүйесін Шыңғыс ханның өзі
жүйелейді. Ол тірі кезінде-ақ өзінің мұрагерлерін таңдайды. Деректерге
қарасақ, Шыңғыс хан мемлекеттің саяси өмірінде маңызы өте жоғары болған бұл
істі екі рет талдаған. Алтын шежіредегі әңгімеге сәйкес,тақ мұрагері
туралы мәселені бірінші болып Есуй ханша 1219ж. Шыңғыс ханның батысқа
жорығы алдында қояды. Үлкен әйелдері мен балалары, інілері мен белгілі
қолбасшыларның қатысуымен болған мәжілісте Есуй хан Шыңғыс ханға былай
дейді: Ұлы жолдан асарда,
Ұлы өзеннен өтерде,
Ұзақ жолға шығарда,
Елін қайтіп билеуді
Етер өсиет алдымен...
... Асқар таудай денеңіз,
Апат болса көнеміз,
Қалың елің монғолды
Кім билер деп сенесіз? Қаған! Өзекті жанға өлім бар. Сен де қураған
ағаштай құлаған кезде халқыңды кімге сеніп тапсырасың? Төрт ұлыңның ішінде
кімнің атын атайсың. Өзіңнің ұлдарың, інілерің және біз үшін ойлануыңызды
сұраймыз. Шыңғыс хан Есуй ханшаның сөзіін мақұлдап: Мен мәңгі
өлмейтіндей, бұл туралы ойланбаппын. Ал, менің ұлдарымның үлкені Жошы еді,
сен не айтасың дейді. Жошыдан бұрын Шағатай сөзге араласып: Жошыға сөз
сөйле деп оны неге нұсқап отырсың? Біз меркіттің қосағына бағынбақпыз ба?
деп ашуланады. Бұлай деуінің себебі, Бөртені меркіттер тұтқындап алып
кеткенде жүкті болады. Қайтып келген соң Жошы дүниеге келеді. Оны Шыңғыс
хан өз ұлым деп мойындаса да,Жошы мен інілері арасында дау бітпейтін еді.
Шағатайдың сөзіне Жошы қарғып тұрып, жағасына жармасады. Мені қаған
әкем бөтен көрмегенде, сен неге мені шеттетіп отырсың? Сен менен
долылығыңмен артық шығарсың.
Сенімен атысып бүгілсем,
Қолымды кесіп берейін.
Алысып сүрінсем,
Жатқан жерде өлейін.
Бірақ оған қаған әкемнің әмірі болсын- дейді Жошы.Жошының қолынан
Борши, Шағатайдың қолынан Мұқылай тартып тұрғанда Шыңғыс хан үндемейді. Сол
кезде қазан жақта отырған Көкеш Шағатайға басу айтып, анасын ренжітпеуін
сұрайды.
Сөйткенде Шыңғыс қаған: Жошыны шеттетуге бола ма? Ұлдарымның үлкені
Жошы еді. Бұдан соң өйтпеңдер, дегенде Шағатай өзінікі жөн еместігін
түсінеді, сөйтіп ақыры екі үлкен ұлы тақ мұрагері Үгедей болсын, біз оған
көмектесеміз деп келісім береді. Ал Үгедей бұған: істеуге тырысайын, тек
ұрпақтарым үшін жауап бере алмаймын дейді. Төле де Үгедейді қолпаштайды.
Шыңғыс хан риза болып, Қасарға оның балаларының бірі мұрагерлік
етсін. Алшыдайға оның балаларының бірі мұрагерлік етсін. Отшыға оның
балаларының бірі мұрагерлік етсін. Белгітейге оның балаларының бірі
мұрагерлік етсін. Сондай-ақ маған да менің балаларымның бірі мұрагерлік
етіп, менің жарлығымды өзгертпей, қателеспей, бұзбай жүрсін деп, Үгедейдің
атын атайды 67.
Сөйтіп, 1219 ж. Шыңғыс ханның қазіргі Қазақстан мен Орта Азия жеріне
жорығы алдында тақ мұрагерінің аты аталады. Бірақ бұл әлі түбегейлі шешім
болмайды. Мұсылмандық деректер бойынша талқыласақ, кейін Шыңғыс хан жалғыз
отырғанда өзінің ізбасары жайлы ойлап жүреді. Үлкен ұлы Жошы қызу, өте
батыл, нағыз соғыс адамы болған. Бірақ өз бауырларымен тату
болмағандықтан, Шыңғыс ұрпақтарын біріктіре алмайтын еді. Екінші ұлы
Шағатай ақылды әрі алғыр, бірақ түсі өте суық, қоластындағыларды
сонысымен үркітетін болады 68.
Бір сөзбен айтқанда екі үлкен ұл үміткерліктен шеттетіліп, екі кіші
ұлдың біреуін таңдау керек болады. Ақыры Шыңғыс хан былай деп шешеді: тақ
пен хандық-қиын іс. Оны Үгедей жүргізсін. Ал өзім жинаған мүлік, қазына,
әскер, үй, жұрт- бәрін Төле жүргізсін 69.
Ізбасарын түпкілікті таңдағаны туралы Шыңғыс хан қайтыс боларынан
біраз бұрын жариялады. 1260-шы жылы жазып бітірген Жувейни мен 1300-
1307ж.ж. жазылған Рашид ад-Диннің шығармаларында бұл оқиға былайша
баяндалады.
Рашид ад-Диннің әңгімелеуі бойынша, 6131226 жылға сәйкес келетін ит
жылының көктемінің басында Онгон-Далан құдық деген жерді жайлап отырған
Шыңғыс хан өзінің жақындарын шақырады; Үгедей мен Төле келеді. Келесі күні
таңғы астан соң Шыңғыс хан шатырға жиналған қолбасшылар мен қызметкерлерге
шығып тұруын бұйырады. Ханзадалармен оңаша қалған ол көптеген бұйрықтар мен
кеңестер береді де, сөзін былайша аяқтайды: Артымда қалып барасыңдар, мен
болсам жақында о дүниелік болармын. Сендер үшін құдайдың күшімен орасан зор
кеңістіктегі екі шетінің арасы бір жылдық мемлекет дайындадым. Ендігі менің
өсиетім мынау: дос-дұшпанға ауызбірлікті болыңдар, сонда биліктің қуанышын
көресіңдер!
Сосын ол Үгедей қағанды мұрагер етеді. Тастап кеткен мемлекеттің және
ұлыстық иеліктің басына барыңдар. Мен үйде өлгім келмейді, мен де атақ-даңқ
қуып кетемін.Бұдан былай сендер менің айтқандарымды бұзбаңдар.Шағатай бұл
жерде жоқ, ол менің сөзімді бұзып, мемлекеті ойрандамасын. Енді барыңдар-
деп сөзін бітіреді. Сөйтіп ол құпия кеңестегі сөзін айтып Үгедей мен Төлені
мемлекет басқаруға жіберіп ,өзі әскерімен Нангяс жаққа бет алады 70.
Жувейнидің айтуынша, Таңғұттар еліне жорық жасар кезінде Шыңғыс хан
қатты ауырады. Ол ұлдары-Шағатай, Үгедей, Төле, Құлқан және Жоршытай мен
Орчанды шақырып алып, оларға өзінің Үгедейді ізбасар етіп тағайындайтынын
жариялайды. Үгедей күшті еркімен және салқын ойымен ерекшеленеді,-деп
жалғастырады Шыңғыс хан, сөйтіп Үгедейдің бұл қасиеттері дайындалған
мемлекеттің территориялық біртұтастығын сақтап, гүлдендіре алатынына сенім
білдіреді. Артынан Шыңғыс хан ұлдарынан әкелері қайтыс болғаннан кейін
Үгедейді хан ретінде мойындайтынын жазбаша түрде міндеттелуін талап
етеді.Үгедейдің бауырлары жазбаша мәлімдеме береді. Бұл кезде ұлы
билеушінің науқасы күшейіп, хижраның 624ж. төртінші рамазанында (1227ж.
18 тамыз) Шыңғыс хан қайтыс болады 71.
Бұл жерде Рашид ад-Дин мен Жувейни әңгімелері арасындағы айырмашылықты
атап көрсетудің қажеті шамалы. Ол әңгімеден көрініп тұр. Маңыздысы-екі
тарихшы әңгімесіне сәйкес Шыңғыс ханның өзінің ізбасары ретінде Үгедейді
қайтыс боларынан аз бұрын тағайындау туралы саяси өсиетті бекіткені.
Жаңа билеушінің билігі ол тек Шыңғыс әулетінің мүшелері мен
қолбасшылардың жалпы отырысы -құрылтайдың беделді пікірі айтылса ғана заңды
деп мойындалатын еді. Дәл осы құрылтайда ханды салтанатты түрде жариялау,
ант қабылдау т.б. рәсімдері өтетін. Ханзадалар бүкіл монғолдық құрылтайды
дайындағанша біршама уақыт өтті. Хандық аралық уақыт басталды. Ханның өлімі
мен құрылтай арасындағы уақытқа уақытша мемлекет басшысы- регент
тағайындалды.
Мұсылмандық және қытай деректері бойынша Төле регент болып
тағайындалады 72. Бұл түсінікті әңгіме, Төле Шыңғыс ханның төрт ұлының
кішісі, отчигин -қара шаңырақтың иесі болады. Әкесі қайтыс болғаннан соң ол
мұраға 129 мың әскердің 101 мыңын және бүкіл қазынаны алады. Шыңғыс ханның
қара шаңырағының иесі ретінде Төленің шақыруымен империяның барлық
түкпірінен ханзадалар мен ханшайымдар, азаматтық басқарушылар мен әскери
басшылар Монғолияға империяның негізін қалаушының соңғы парызын өтеуге
ағылды.
Жерлеу рәсімінен соң басқа бауырлары өз жұртына кетті де, Төле
мемлекет басқарумен айналысты. Ұлы Монғол мемлекетінің уақытша билеушісі
ретінде Төленің деректерде егжей-тегжейлі айтылмаған. Тек Төленің Қытай
министр Елуй Чу Цайдың ықпалымен регенттікті қабылдап, құрылтай шақыруға
келіскуені белгілі. Монғол хроникасы бойынша Үгедейді хан сайлаған құрылтай
тышқан жылы болған (1228 ж.). Рашид ад-Диннің айтуынша, Шыңғыс ханның
өлімінен кейін екі жылға жуық тақ бос тұрды, мемлекетке басшы жетпеді;
тек сосын ғана 1229 ж. Болған құрылтайға дайындала бастады. Осы датаны
көптеген зерттеушілер қолдайды.
Осылайша алғашқы хандық аралық кезең бір жарым жылға созылады және
осы кезде тәртіп асқталады.
Шыңғыс ханның өсиеті созылып барып жүзеге асады: оның өсиетіне сәйкес
мұрагер ханзада Үгедей басқа ханзадалар мен қолбасшылардың мақұлдауымен
таққа отырады. Шыңғыс ханның алғашқы ізбасары он екі -он үш жылдай билейді.
В.В. Бартольд айтқандай, Шыңғыс пен Үгедей хандықтары арасындағы
айырмашылық пен Үгедейдің ұстанған бағытын өздері де түсінді; Монғол
шежіресінде Үгедейге былайша сипаттама беріледі: Біздің ханымыз Шыңғыс
қажырлы еңбекпен хандық құрды. Енді халыққа бейбітшілік пен байлық беретін
кез келді. Бұл елді бейбіттендіру мен тұрғындарды қысымнан шығаруға
ұмтылыс - салық пен байланыс мекемелерін орнатудағы Үгедейдің басты
шарасының себебі болды 73.
Үгедейдің мұндай саясаты туралы И.П. Петрушевский Үгедей (1229-
1241жж.), Мөңке (1251-1259ж.ж.) хандар және ұлыс ханы Жошы орталықта күшті
билік болуын және тізе бүккен халықтармен қатынасты біраз ретке келтіруді
жақтады дейді 74.
Үгедей хан тұсында Қиыр Шығысқа (Солтүстік Қытай, Корея) және Шығыс
Еуропаға жорықтар жасалып, ұлы хан қайтыс болған жылы (1241 ж.) Монғол
империясының батыс шекарасы Дунайға жетті.
Барлық тарихи деректер Үгедей ханның адамгершілік қасиетін дәріптеп,
жансарайы кең, әділ, дархан, кеңпейіл деп сипатайды. Алайда оның бір
кемшілігі - шарап құмарлығы өмірінің соңында биліктен біраз алыстатады.
Ақыры Үгедей кезекті шарап ішуден соң мас күйі дүниеден өтеді. Бұл 1241
жылғы желтоқсанның онынан он біріне қараған түні болады 75.
Монғол империясында тағы да аралық хандық кезеңі болады. Бұл кезде
мемлекеттің уақытша билеушісі Үгедейдің үлкен әйелдерінің бірі Тұрқына
хатун болады. Жувейнидің сөзі бойынша, Тұрқына регенттікті Шағатайдың және
басқа ханзадалардың келісімімен аралық кезеңде Үгедейдің үлкен ұлдарының
анасы болуы тиіс деген пікірімен қабылдайды 76.
Рашид ад-Дин бойынша, Үгедей хан дүниеден өткенде оның үлкен ұлы Күйік
хан әлі Дешті Қыпшақтағы жорықтан оралмаған еді, Үгедейдің үлкен әйелі
өзінен соң ізінше қайтыс болады. Тұрқына хатун (үлкенұлдарының анасы)
қулығы мен айлакерлігімен туыстары мен әмірлерді сыймен сатып аклып өзі
билікке қол жеткізеді 77.
Тұрқына хатун өз билігі тұсында биліктегі Үгедей қаған тұсындағы
қызметкерлерді ығыстырады. Бірақ бізге керегі бұл емес. Біз үшін тақ
мұрагерлігі мәселесі маңызды.
Мұрагерлік мәселесі аралық хандықтан соң бес жылға созылды. Үгедейдің
Күйік, Құтан, Күші, Қарашар, Қашый, Қадан, Мелік деген ұлдары болады.
Үгедей хан, әкесінің үлгісмімен өзі тірі кезінде тақ мұрагері ретінде
үшінші ұлы Күшіні таңдап қояды.Бірақ 123536 жылы ханзада Күші Оңтүстік
Қытайға жорық кезінде қаза табады. Сосын ханның таңдауы Күшінің үлкен ұлы,
өзінің немересі Ширамунға тоқтайды. Ол өте дарынды, ақылды болады. Оны
Үгедей өз ордасында тәрбиелейді 78.
Алайда Үгедей хан өлген соң таққа бірнеше үміткер өзін-өзі жариялайды,
әрқайсысы биліккке құқын жалғыз, заңды деп негіздейді. Ханзадалар мен
қолбасшылардың бір бөлігі Үгедейдің өсиеті бойынша Ширамунды қолдаса,
Шыңғыс ұрпақтарының бір бөлігі Үгедейдің екінші ұлы Құтанды қолдайды.
Тұрқына хатун мен оның сарай маңындағы қызметкерлері Күйікті ол Үгедейдің
үлкен ұлы болғандықтан қолдайды. Сөйтіп тақ таласы кезінде Шыңғыс ханның
кіші інісі Отчигин ноян 1242 жылы тақты күшпен жаулап алуға әрекет жасайды.
Бірақ ол сәтсіз аяқталады.
Тұрқына хатун Рашид ад-Дин бойынша Күйік пен Құтанның анасы, ал
Ширамунның әжесі болады. Бірақ бұл көңілге қона бермейді. Себебі Құтанды
Тұрқына хатунның тапсыруы мен сарай адамы Фатима өлтіреді, ал Ширамунды
болса да қолдамай, мінезі долы Күйікті қолдоуы бұл мәселені қайта қарауды
қажет етеді. Кей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. ХІІІ – ХІY ғ.ғ. арасындағы хандық билік жүйесіне сипаттама
1.1. Қыпшақтық билік жүйесінің ғұн және түріктік билік жүйесімен
сабақтастығы
1.2 Монғолдық билік жүйесіне сипаттама
2. ХҮ-ХҮ ғ.ғ. аймақтардағы хандық биліктің өгеріске ұшырауы
2.1. ХҮ -ХҮ ғ.ғ. Дешті Қыпшақтағы хандық биліктің өзгеріске ұшырауы
2.2. ХІҮ -ХҮ ғ.ғ. Моғолстан мен Мәуереннахрдағы жергілікті және моңғолдық
билік жүйелері арасындағы күрес
Қорытынды
Пайдаланылған деректер тізімі
Қысқартулар
Кіріспе
Тәуелсіз Қазақастанның алдында ұлы мақсаттар тұр. Олардың
гуманитарлық саладағы бірі – халықтың өзін-өзі рухани жаңартуы. Халықтың
өзінің жаңа рухани жолын, рухани қуаты мен мүмкіндіктерін сезінуі, түпкі
мақсат-мүддесінің бір екенін түсінудің мәні өте зор. Ұлттың өзін-өзі тануын
өз халқы туралы, оның сол қоғамдағы ұлттық қатынастар жүйесіндегі орнын,
әлемдік өркениетке қосқан тарихи үлесін тану деп түсінеміз.
Өз тарихын тану – ұлттың өзін-өзі тануының шыңы. Сондықтан оны
қалыптастыру – жалпыға бірдей парыз.
Ежелден келе жатқан халық мәдениетін, рухани мұрасын, тарихын
зерттеу өркениеттік сананы, тарихи жадты қалыптастырады.
Осы тұрғыдан келгенде, Қазақстан ежелгі қағанаттар мен ұлыс-
мемлекеттердің тікелей мұрагері. Ғұн, түрік мемлекеттерінің, монғол
ұлыстарының, Алтын Орда, Ақ Орда мен Қазақ хандығының тарихы Қазақстан
Республикасы тарихының негізі болды. Алғашқы Еуразиялық империяны ұлы
далада құрған ғұн, түрік дәуірінен келе жатқан көшпелілердің саяси құрылымы
жергілікті, тар аймақтық фактор болып қалмады. Көшпелі халықтар құрған
Түрік мемлекеті сол дәуірдің ірі державаларымен халықаралық қатынасқа түсе
отырып, Қытай мен Византия арасындағы территорияның геосаяси бейнесін
өзгертіп қана қоймады, сонымен бірге өздері де жаңа рөлге бейімделіп, алға
қарай дамып отырды. Бір ғана тайпамен шектелмейтін жаңа билеуші элиталар
пайда болды. Олардың саяси танымы бастапқы түрік елінің жерінен асып,
империялық амбицияларға ұласты.
ХІІІ ғасырда Шыңғыс хан мен оның ұрпақтары құрған Ұлы Моңғол
мемлекеті Түрік қағанатынан да кең аумақты қамтыды, сөйтіп жаңа билеуші
элитаның тууын қайталап қана қоймай, Ұлы Далада Моңғол империясының
мұрагерлерінің мемлекеттері ішіндегі билік қатынастары жүйесін анықтайтын
тұрақты, көп ғасырлық саяси дәстүр қалыптастырды.
Ұлы Даладағы империялық кезең көшпелі әлемнің жаңа басқарушы
топтарымен, жаңа құрылымдық билігімен және саяси құрылымның жаңа түрімен
жаңа этносаяси қоғамның туу кезеңі болды. Бұл жаңа этносаяси қоғамдардың
бірі - қазақтар болды. Бұлай деуіміздің себебі қазақтың халық ретінде тарих
сахнасына шығуы дала имперясының құрылу және ыдырау дәуірімен тығыз
байланыста болды.
Бұл шешуші кезеңнің тарихы, ежелгі қыпшақ тайпаларының ыдыраған
мемлекетінен қазақ этносы мен алғашқы қазақ мемлекеті құрылған кезеңнің
тарихын сол кездегі бірігу процесі жүрген билік ядросының құрамы мен
құрылымын білмей түсіну, тану мүмкін емес. Билік ядросы – ХІІІ-ХҮ
ғасырларда Ұлы Далада қалыптасқан, генеологиялық жағынан чингизидтермен, ал
саяси жағынан – жаңа этнотерриториялық топтармен байланысты посимпериялық
билеуші элита болды.
Өздерінің көкейкесті мақсаты мен мүддесін жүзеге асыруға ұмтылған сол
кездегі далалық элита тарихи қажеттіліктен ыдырап бара жатқан көшпелілердің
бірігуінің қуатты факторы болды. Ойшыл ретінде қазақ мемлекеттілігінің
бастаулары мәселесін қойған Ш. Уәлиханов бұл жөнінде “Ядро казахского и
кайсацкого народа состояло из целых родов” деп тұжырым жасады 1.
Өзектілігі. Әрбір халықтың тарихында бұрындары болып өткен және
қазіргі кезеңде болып жатқан көптеген тарихи оқиғалар өздерінің ауқымына,
қарай, әсер етуші факторлардың маңызына қарай, сондай-ақ өзінен кейінгі
тарихи дамуға тигізген әсеріне, ықпалына қарай сол халықтың тарихында
белгілі бір маңызға ие болды. Тарихи оқиғалар маңыздылығына қарай бөлініп,
жіктеліп те жатады. Кейбір тарихи оқиғалардың маңыздылығы белгілі бір
кезеңнің ішіндегі даму процесіне әсер етуімен шектеліп қана қойса,
кейбіреулері бүкіл бір тарихи дәуірдің барысына ықпал жасайды, сол дәуірдің
негізгі мәндерін қалыптастыруда роль атқарады. Мұндай тарихи оқиғалар
тарихи дамудың барлық жақтарына да өзінің ықпалдарын тигізеді. Қазақстан
тарихында, оның ішінде ортағасырлық дәуірде зор маңызға ие болған тарихи
оқиғалар жеткілікті. Солардың қатарында ерекше орын аталатын, ірі оқиғаға
– Қазақ хандығының құрылуы жатады.
Қазақ хандығының құрылуы мәселесі ХІХ ғасырдың ортасынан бері
зерттеушілердің назарына ілініп, қарастырылып келе жатқан тақырыптардың
бірі. Әсіресе, өткен ғасырдың соңғы 10 жылында қоғамдық өзгерістерге
байланысты, аталмыш тақырыпқа да қызығушылықтар арта түсті. Оның себебі
түсінікті де. Тарихи сананың орнығуы мен дамуы, нығаюы мен тереңдеуі ұлт
тарихының терең қойнаулардағы асыл-маржандары мен байлықтарын игерумен,
зерделенумен, қатар жүретіндіктен, тарихшылар да бұл іске белсене
атсалысады. Өз ізденістерін олар ұлт тарихының белгісіз беттерін ашуға, оны
ел игілігіне жаратуға жұмсауда. Ғылыми зерттеу болғандықтан әр түрлі
көзқарастар мен пікірлер де пайда болуда.
Қазақ хандығының құрылу тақырыбы да, көптеген басқа тақырыптар
секілді ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының басынан бастап жан-жақты зеттеле
бастады. Зерттеу барысында әр түрлі ой-пікірлер айтылып, тұжырымдар
жасалды. Негізінен алғанда, зерттеушілердің көпшілігі хандық қашан, қалай
құрылған деген сұраққа көбірек көңіл бөліп, басқа мәселелер шеттеп қалған
еді. 90-шы жылдардың екінші жартысынан бастап тақырыптың ауқымы, көлемі
ұлғайып, қарастырылатын мәселелер қатары көбейе түседі. Дегенмен де, осы
тақырыптың жекелеген кейбір мәселелері зерттеушілер арасында талас-пікірлер
тудырса, кейбіреулері зерттеу барысында алғаш рет күн тәртібіне қойылады.
Ал тіпті енді бір мәселелер әлі де болса қарастырылмай отыр. Біздің
ойымызша, осы біз сөз етіп отырған тақырыптың ішіндегі Қазақ хандығы
құрылғанға дейінгі қыпшақтардың мемлекеттігі, оның басқару жүйесі қандай,
монғолдыұқ басқару жүйе қандай болды, олардың ерекшелігі қандай, Қазақ
хандығының құрылу негізі неде деген мәселе әлі күнге арнайы түрде
зерттелмей келеді. Cондықтан да зерттеу жұмысында осы мәселеге ден
қойылып отыр.
Мәселенің зерттелу деңгейі. ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы моңғолдар жаулап
алған жерлердегі мемлекеттік басқару жүйесі арнайы зерттелмеген
тақырыптардың бірі. Бірақ саяси тақырыптарға қатысты еңбектерде біз
қарастырып отырған мәселені арнайы болмаса да жанама түрде қарастырып
кетеді. Сондай саяси тарихқа қатысты еңбектерге-ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы
мемлекеттер, соның ішінде Ақ Орда, Алтын Орда, Моғолстан, Мәуереннахр тағы
басқа мемлекеттердің тарихын зарттеуге арналған еңбектер жатады. Бұл
мемлекеттердің қоғамдық құрылысы, басқару жүйесі саяси тарихпен тығыз
байланыста болғандықтан аз да болса билік жүйесіндегі өзгерістер
қарастырылған. Соларға тоқталып көрелік.
Моңғол жаулаушылығына дейінгі қыпшақтардың мемлекеттілігі мәселесі
С.М. Ақынжановтың Кипчаки в истории средневекового Казахстана атты
монографиясында жан-жақты ашып көрсетіледі 2 . Онда біз үшін маңызды
Қыпшақ хандығының қоғамдық-саяси жағдайы, басқару жүйесіне қатысты
мәселелер зерттелген. Қыпшақтық дәстүрді зертегенде бұл еңбек бірден-бір
зертеу қызметін атқарады.
Ал қыпшақтық басқарудағы билікті мұралану дәстүрінің одан бұрынғы
тарихпен сабақтастығы Л.Н. Гумилевтің Хұндар 3, Көне түріктер 4
деген еңбектерінде қарастырылады. Л.Н. Гумилев түрік дәуірін зерттеуге
қомақты үлес қосқан ірі ғалым. Ол ғұн, түрік мемлекеттеріндегі билікті
мұралану дәстүрінің бастауын, тарихи жалғастығын зерттей отырып, Қыпшақ
хандығының билікті мұраға беру дәстүріне тарихи алғышарт болғанын негіздеп
береді.
Ерте орта ғасырлардағы түріктік басқару жүйесін заңдық тұрғыдан
зерттеген Т.С. Жұмағамбетов Проблемы формирования и развития
древнетюркской системы государственности и права деген еңбегінде қыпшақтық
билеу дәстүрінің түрік даласындағы көрінісін тарихи оқиғалар негізінде
айшықтап береді 5.
Г.Е. Марков пен Н.Е. Масанов Қыпшақ мемлекетінің басқару құрылымы
туралы зерттей отырып, өзіндік баға береді 6. Осы мәселені К.В. Кудряшев
7, С.А. Плетневалар 8 да зерттеді.
Моңғолдардың жаулап алуына байланысты Моңғол империясының, оның
ізбасарларының тарихын зерттеу үлкен үрдіске айналды. Осы орайда Б.Я.
Владимирцевтің Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм
еңбегін айтпасқа болмайды 9. Ол моңғол тайпаларының қоғамдық құрылысын
жан-жақты зерттеп береді. Алтын Орда мемлекетінің қоғамдық құрылысын Г.А.
Федоров-Давыдов зерттесе 10, саяси тарихымен Б.Д. Греков пен А.Ю.
Якубовский 11 айналысты.
Қоғамдық құрылыс мәселесін, оның ішінде Алтын Орда тарихына қатысты,
оның басқару жүйесін тарихи тұлғалардың қызметімен байланысты сияқты
зерттеушілер Алтын Орда тарихын зерттеуге үлкен үлес қосты. Сонымен қатар
М.Г. Сафаргалиев 12, Н.Ц. Мункуев 13, И.П. Петрушевскийлер 14 моңғол
хандары, олардың жүргізген саясаты туралы іргелі еңбектер жазды . Ал Алтын
Орданың орыс жерлеріндегі салық жүйесі туралы С.А. Аннинский 15, А.Н.
Насонов 16, В.В. Каргалов 17, И.Н. Березин 18, В.В. Вельяминов-
Зернов 19 өз еңбектерінде тоқталып, біршама талдау жасайды.
Ал Моғолстан мен Мәуереннахрда ХІІІ-ХҮ ғасырларда болған саяси
оқиғалар туралы, сонымен бірге басқару жүйеде болған өзгерістер жайлы
негізгі іргелі еңбектер қатарына К.А.Пищулинаның20, В.В.Бартольдтың21
зерттеулері мен монографиялары жатады. Бұл тарихшылар аталған аймақтардағы
моңғолдық және қыпшақтық дәстүрлер арасындағы қайшылықтар, жергілікті
әмірлердің билікке араласуы туралы тарихи оқиғалармен байланыстыра жазады.
Т.И.Сұлтановтың моңғолдық басқару жүйесін сипаттап жазған еңбегі біз
қарастырып отырған тақырыпқа жақындау болғандықтан өте құнды зерттеу болып
саналады22. Б.А.Ахмедов та жергілікті әмірлер билігінің күшеюі туралы ірі
еңбек жазған ғалым ретінде белгілі23.Сонымен бірге тақырыбымызға
байланысы бар А.Ш.Қадырбаевтың24, Ш.Сандагтың25, В.П.Юдиннің26,
К.Э.Босворттың27, З.Қинаятұлының28 еңбектерін атап өтуіміз керек.
Соңғы жылдары осы мәселемен зерттеуші Б.Б.Кәрібаев айналысып, алғаш
рет күн тәртібіне қойды. Көптеген мақалалар жазды, сөйтіп өзінің жаңаша
тұжырымдарын мерзімді басылымдар арқылы жеткізді29.
ХІІІ-ХҮ ғасырлар арасындағы билік жүйесінің жалпы зерттелу деңгейі
осындай.
Деректік қоры. Тақырыпқа қатысты дерек көзіне моңғол жаулап алушылығы,
одан кейінгі моңғол дәуірінен кейінгі кезең, Қазақ хандығы дәуірінің
деректерін жатқызамыз.
Моңғолдарға қатысты дерек-Моңғолдың құпия шежіресі30. Бұл деректен
біз өз мәселемізге қатысты Шыңғыс хан әулетіндегі билік бөлінісі туралы
деректерді қолданып, оны Қазақ хандығының құрылуындағы моңғолдық дәстүрдің
бастауымен байланыстырамыз.
Моңғол хандарының шежіресі туралы келесі дерек-Рашид ад Диннің
Жылнамалар жинағы31.Аталған еңбекте негізінен этникалық, діни-рухани
дамуға қатысты, сонымен қатар моңғолдардағы билікті мұралану тәртібі туралы
мәліметтер кездеседі.
В.Г.Тизенгаузен жинақтап, кейінірек А.А.Ромаскевич пен С.Л.Волиннің
өңдеуінен өткен Алтын Орда тарихына қатысты Сборник материалов,
относящихся к истории Золотой Орды атты деректер жинағы да біз қарастырып
отырған мәселеге қатысты негізгі дерек көзіне жатады32.Оның ішінде әл-
Омаридың, Жувейнидің, Жузжанидің мәліметтері бар.
Өтеміс Қажының Шыңғыснама еңбегінен біз жергілікті қият тайпасының
әмірлері туралы мәліметтер аламыз33.
Сонымен бірге біз Материалы по истории туркмен и Туркмении34,
Материалы по истории Казахских ханств35, Плано Карпини мен
Рубруктың36 деректерін пайдаланамыз, онда негізінен жекелеген тұлғаларға,
олардың жүргізген саясатына қатысты мәліметтер бар.Камаладдин Бинаидың
Шайбани нама еңбегінен біз жергілікті тайпалардың үстемдікке жетіп,Шыңғыс
тұқымдарын қуыршақ хан ретінде пайдалануы жайлы деректер кездестіреміз37.
Келесі дерек ретінде осы Шайбани әулетінің дерегі-Фазлаллах ибн
Рузбехан Исфаханидың Михман наме-ий Бұхара 38.Шығарма біздің
мәселемізге қатысты өте құнды дерек береді. Бұнда Шайбани ханның
Мәуереннахрда және Дешті Қыпшақта моңғолдық мұралану дәстүрін орнату
жолындағы әрекеті баяндалады.Жергілікті дәстүрдің толық жеңіске жетуін осы
еңбекпен байланыстыра қарастырамыз.
Шайбанилық әулет тұсында жазылған Масуд бен Кухистанидың Тарих-
Абулхаир хани еңбегінде ХҮ ғасырдың ортасындағы этникалық мәселелерді
анықтайтын мәліметтер кездеседі39.
Әбілғазының Түрік шежіресі де маңызы зор дерекке жатады40.Ал
Ш.Құдайбердіұлының Түрік, қырғыз-қазақ хәм хандар шежіресі еңбегінен діни-
рухани даму бағытты аңғаруға болады41.
Хронологиялық шеңбері. Магистрлік диссертацияның негізгі қамтитын
кезеңі-ХІҮ-ХҮ ғасырлар. Бірақ жергілікті және қыпшақтық билік жүйелері
арасындағы күресті ашу үшін оларға сипаттама беру қажет болғандықтан ХІІІ
ғасырлардан бастағанды жөн көрдік. Қыпшақтардың билікті мұралану дәстүрінің
бастауын дәлелдеу үшін ғұн, түрік дәуірлеріне шегініс жасалды.
Мақсаты. жұмыстың алға қойған мақсаты-жергілікті және моңғолдық
билікті мұралану дәстүрлеріне сипаттама бере отырып, олардың арасындағы
ерекшеліктің кейінгі салдарларын ашып көрсету, яғни екі дәстүр арасындағы
күрестің Дешті Қыпшақ, Моғолстан және Мәуереннахр жерлеріндегі көрінісін
жан-жақты зерттеуге тырысып, өзіндік тұжырым жасау.
Міндеті. Алға қойған мақсатымызға жету үшін төмендегі міндеттерді
айқындадық:
• Қыпшақтық билік жүйесіне сипаттама беру, оның орнына келген
моңғолдық дәстүр екеуін салыстыру;
• ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы Дешті Қыпшақ, Моғолстан және
Мәуереннахрда хандық билікте болған өзгерістерді қарастыру;
• Жергілікті және моңғолдық дәстүрлер арасындағы күрестің
барысына талдау жасау;
• Аймақтардың басқару жүйесінде болған өзгерістердің нәтижесін
ашып көрсету, өзіндік ой түю.
Жаңалығы. Магистрлік жұмыста алғаш рет қыпшақтық билік жүйесі ғұн,
түрік мемлекетінің билік жүйелерімен салыстырылып, оның моңғолдық басқару
жүйесімен күресі нәтижесінде Қазақ хандығы тарих сахнасына шыққаны арнайы
түрде зерттелді.
Құрылымы. Магистрлік жұмыс кіріспеден, екі тарау, төрт тармақтан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ХІІІ – ХІY ғ.ғ. арасындағы хандық билік жүйесіне сипаттама
1. Қыпшақтық билік жүйесінің ғұн және түріктік билік жүйесімен
сабақтастығы
Ежелгі заманнан бастап ғұн, түрік және моңғол дәуірлерінде Қазақстан
территориясында өмір сүрген мемлекеттік құрылымдардың этносаяси тарихын
анықтайтын басты факторлардың біріне хандық билікті мұралану мәселесі
жатады. Бұл мәселеге бұрын-соңды зерттеушілер тарапынан жүйелі түрде назар
аударылмай келді. Мәселені шешу бізге ежелгі және орта ғасырлардағы
Қазақстан аумағындағы саяси және этникалық процестердің даму ағымын
түсінуге мүмкіндіктер бере алады. Көтерілген мәселеге дұрыс жауап беру үшін
біз, моңғол дәуіріне дейінгі Қазақстан территориясындағы мемлекеттердегі
билікті мұралану дәстүрін анықтап алуымыз қажет.
Монғол жаулауына дейінгі Дешті Қыпшақтағы билікті мұралану жолына
сипаттама беру үшін ғұн дәуірінен бастап ХІІІ ғ. дейінгі көтеріп отырған
мәселені қысқаша түрде қарастыру қажеттілігі туындайды. Себебі билікті
мұраланудағы жергілікті немесе қыпшақтық дәстүр дегеніміз – биліктің әкеден
бауырға, немере бауырға өтуі болса 42, бұл дәстүрдің түп-тамыры тереңде
жатыр.
Ғұн қоғамындағы жоғарғы билік мәселесіне тоқталып көрейік.
Ғұн мемлекетінің басында шаньюй тұрған, оның аудармасы "ұлылардың
ұлығы". Ол басқа да терең тең құқылы 24 рубасы арасындағы біріншісі.
Шаньюйдің билігі күшті болған, бірақ шексіз емес-ті. Оның билігін ру
ақсүйектері – рубасылары шектеп отырған, өйткені олардың көмегінсіз шаньюй
ештеңе де істей алмайды. Бекзаттар мен рубасылары тек дәстүрге ғана емес,
өздерінің жауынгер жасақтарына да арқа сүйеген, сол себепті де шаньюйлер
өзіне риза емес кінәздар алдында дәрменсіз көрінетін. Бұл, әрине, үкімет
қолына тұсау болған, өйткені шаньюйдің билігін шектеп, олардың тежеусіз
деспотқа айналып кетуіне бөгет жасап отырған 43. Л. Н.Гумилевтың ғұн
қоғамын сипаттаған бұл жолдарынан біз шаньюй билігінің шектеулі
болғандығын, оған ру ақсақалдарының әсер етіп отырғандығын айқын
елестетеміз. Одан әрі шаньюй билігінің мұраға қалай берілетіндігіне тоқтала
кетелік.
Әуелде шаньюйлар сайланып отырылған. Кейінірек, уақыт өте сайлау іздері
таққа отырғызу дәстүрлеріне ұласады.
Ойымызды нақтылау үшін ғұн тарихынан бірнеше дәлелдер келтіре кетейік.
Ғұн патшасы Ушилу Қытайға қарсы шабуыл кезінде, 102 жылы Шеусячен
бекінісін қоршап, құртып жіберу үшін әзірлене бастайды, бірақ аяқ астынан
ауырады да, артына нәресте ұлын қалдырып қайтыс болады. Сосын ғұндар
Гюйлихуды шаньюй етіп қояды. Ол Ушилудың ағасы болатын, немере інісі сияқты
ол да Қытайды жек көретін 44.
Дәл осы секілді оқиға 85 жылы да қайталанады.
Бұл жолы Хулугу шаньюй ауырып қалады. Ол өлер алдында өз ұлын ел
басқаруға жарамайды деп есептеп, билікті батыстың кінәзіне беруге жарлық
етеді. Бірақ сарай маңындағы топ өсиетті жасырып, шығыс кінәзі Хулугудың
кәмелетке жетпеген ұлы Хуаньдиды таққа отырғызып, оның атынан билік
жүргізбекші болады. Сөйтіп, 85 жылы Хуаньди ресми түрде шаньюй болады. Бұл
оқиға ғұн әулетінің атақ абыройының кемуіне алып келеді. Ал Хуаньдиден соң
оның інісі шаньюй болады 45.
Л. Н. Гумилев ғұндардың билікті мұраға қалдыру дәстүрін жоғарыдағыша
сипаттайды. Оның қазіргі қазақ ғалымдарының бірі Т. С. Жұмағанбетов те
Еншілік-таспиқтық жүйе ғұн мемлекеттік бірлестігінде, үйсіндерде және
басқа көшпелі мемлекеттерде де болған,” - деп мақұлдайды 46.
Ғұн қоғамындағы шаньюй билігін мұралану дәстүрін баяндай келіп, Л. Н.
Гумилев былайша тұжырым жасайды: Лауазымды тікелей әкесінен баласына беру
фактісінің өзі қызмет орны кезекпен берілетін ескі тәртіпті бұзу болар еді.
Ретті кезекті бұзу – бір рудың ішінде әртүрлі топтарды құру, яғни оны азып-
тоздыру болып табылады. Ал Хунну мемлекетінің өзі рулық негізде
құрылғандықтан да, руды аздыру оны ыдыратумен бірдей еді” 47.
ҮІ ғ. тарих сахнасына шыққан Түрік қағанатының мемлекеттік басқару
құрылымы ғұн қоғамының жалғасы іспетті еді. Найзаның ұшыменен, қылыштың
күшімен құрылған ұшы-қиыры жоқ ұлан-ғайыр мемлекетті бірлікте ұстап тұру
үшін қолдың күші емес, ақылмен ойлап жасалған мықты мемлекеттік басқару
жүйесі керек-ақ болатын.
Бұл жүйені баяндау барсында тағы да Л. Н. Гумилевтың Көне түріктер”
еңбегіне сүйенеміз.
Мұқан қаған (553 – 572 жж.) тұсында қағанаттың сыртқы саясатындағы
құдірет-күшінің алғашқы қадамдары ғана жасалып қойған жоқ, сонымен бірге
еншілік-таспиқтық жүйе де құрылады. Осының арқасында түркі мемлекеті100
жылдан аса уақыт бойы Азияда ең жоғарғы орынға ие болады. Еншілік-
таспиқтық жүйе тәж-тақты мұра ретінде алу кезегін реттеп, жөнге қояды.
Заңға сәйкес, Мұқан қағанның мұрагері болып баласы емес, інісі саналады,
сонан соң немере інілерінің үлкені ағасының мұрагері аталады. Тақты тосатын
ханзадалар басқаруға енші етіп аймақтар алатын болған, бұл оларды орталық
өкіметке тәуелді етіп қоятын ынталандыру тәсілі,” - деп жазады ол 48.
Тақты мұраланудағы еншілік-таспиқтық жүйені қолданудың тиімді екендігін
дәлелдеп көрейік.
Аймақты билеп отырған билеушілерге сепаратистік идеялардан гөрі
мемлекеттік құрылыс пен орталық билікті қолдан қорғау мүддсі басымырақ
болады.
Тарихи фактілерге назар аударсақ, 572 жылы Мұқан қаған қайтыс болған
соң заңға сәйкес таққа оның інісі Тоба хан отырады. Мұқан қағанның өзі
Бумыннан соң таққа келеді, ол Бумынның інісі еді 49. Күлтегін”
ескерткіштерінде: Одан соң інісі қаған болады. Сосын ұлы қаған болады...”
50 деген жолдар кездеседі және Т. С. Жұмағанбетов өз еңбегінде
түріктердегі әкеден балаға билік мұрасының үш жағдайын, ал ағадан ініге
берілудің 8 рет болғаны туралы айтады 51.
Бұлардың бәрін әрі қарай жіпке тізгендей айта берсе болады, біздің
мақсатымыз ол емес. Мақсатымыз – хандық биліктің атадан ініге қалдырылып
отыратындығын ғұндардан соң түрік дәуірінде де жалғасын тапқандығына көз
жеткізу.
Еуразия кеңістігін мекендеген халықтардың ХІ-ХY ғасырлардағы саяси,
этникалық, мәдени тарихында қыпшақ тайпалары маңызды рөл атқарды. Олар
Балқан түбегінен Қытайға дейінгі, Египет пен Үнді жерінен орыс жерлері мен
Сібірге дейінгі территориялардың ауқымды бөлігінде дүниежүзілік маңызға ие
оқиғалардың бәріне, саяси-этникалық өзгерістерге өте белсенді түрде
қатысады. Сол себепті олардың ықпалы, әсері тиген елдердің жазба тарихында
бұл тайпалық бірлестік әртүрлі атуымен айтылады. Мысаслы, орыс жерлерінде
оларды – половецтер, Византия мен Венгрияда командар, ал түркі тілдес
тайпалар арасында ққыпшақтар деп атады. Қыпшақтар ХІ – ХҮ ғасырларда бүкіл
өркениетті халықтарға танымал боп қана қоймай, сонымен бірге орта
ғасырлардағы көптеген халықтардың этногенезінде терең із қалдырды. Қазіргі
күнде өмір сүріп отырған көптеген түркі тілдес халықтардың, атап айтқанда:
татарлардың, өзбектердің, қырғыздардың, башқұрттардың, қарақалпақтарды,
қазақтардың және тағы басқа түрік халықтарының халық ретінде тарих
сахнасына бастау болды.
Сондықтан да тараудың тақырыбына өзге емес, дәл осы қыпшақ
хандығындағы билік жүйесі арқау болып отыр. Моңғол жаулаушылығына дейінгі
Қазақстан, Орта Азия жерлеріндегі ортақ қыпшақтардың қоғамдық-саяси жүйесі
хандық билікті мұралану дәстүрін ашып көрсетуге тырысып көреміз. Қазақстан
территориясында ХІ – ХІІІ ғасырларда мекен еткен қыпшақ тайпаларының
мемелекеттілігі мәселесіне назар аударамыз. Бұл мәселеге арнайы көңіл
қоюымыздың мынадай себептері бар: біріншіден, ХІ-ХІІІ ғасырлардағы
қыпшақтардың мемлекеттілігін зерттей отыра, жалпы Қазақстан
территориясындағы мемлекеттіліктің тарихын терең анықтау, мұнда ХІ-ХІІІ
ғасырлар қыпшақ дәуірі болып есептеледі; екіншіден, қыпшақтар
мемлекеттілігін ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы моңғолдар енгізген мемлекеттік
жүйемен салыстыра отырып зерттеу.
ХІ ғасырдың басында қазіргі Қазақстан территорясының басым бөлігінде
әскери-саяси үстемдік қыпшақ хандарының қолына көшеді. ХІ ғасырдың соңына
таман қыпшақтардың оңтүстік бағыттағы шекарасы Хорезм мемлекетінің
солтүстік-шығыстағы иеліктерімен шектеседі. ХІ ғасырдың ортасында қыпшақ
тайпалары Еділден ары өтіп, орыс, Византия тарихына ілінеді.
Қыпшақ тайпаларының ХІ ғасырдың 30-40 жылдары осыншама зор аймақта
этносаяси билік орнатуы жаңа бір дәуірдің басталғанын көрсетті және жаңа
дәуірге сәйкес жаңа атау қалыптасты. Қалыптасқан этносаяси жағдайды араб-
парсы тарихшылары мен географтары тез аңғара білді. Олар бұрынғы “Маффазат
ал-Гузия” ұғымының орнына “Дешті Қыпшақ” – қыпшақтар даласы атауын
қолданады 52.
Моңғол жаулауы қарсаңында Қыпшақ қоғамында мұрагерлік билікке
негізделген ерте феодалдық мемлекет құрудың алғышартары пайда болды. Дешті
Қыпшақта екі әулеттік топ болғаны белгілі. Бірі елбөрі тайпасынан шықса,
екінші топ уран, қай-қимақ тайпаларынан шыққан билеушілерден тұрды.
Ерте феодалдық мемлекеттің сипатты белгісі бірнеше тайпаларды бір
ханның билігі астына біріктіруге ұмтылыс жасауы болды. ХІ ғасырдың соңы-ХІІ
ғасырдың басында Дешті Қыпшақта қыпшақ, йемек, ұйғыр, уран т.б. тайпалар
өмір сүріп, басында елбөрі тайпасының өкілдері құрған қыпшақтардың жалпы
саяси құрылымын құруға әрекет жасалды. Бірақ ХІІ ғасырдың 30-жылдарында
бірлестікті солтүстік және солтүстік-шығыс шекарасындағы көршілерден
қауіптенген хорезмшахтардың жорықтары мен қыпшақтардың өзқ ішіндегі өзара
қырқыстар бұзды. Бұл факторлар қыпшақ тайпаларының бірігу процесін
аяқтатпады. Өзара қырқысты ішкі саяси тұтастықты болдырмауға тырысқан
Хорезм билеушілері ылғи қолдап, біресе бір жаққа, біресе келесі жаққа
көмектесіп одан әрі ушықтырып отырды. Қыпшақ мемлекеті ерте феодалдық
мемлекет сатысында қалып қойды.
Көшпелілердегі ерте феодалдық мемлекеттік бірлікке тән дәстүр хандық
биліктің ұлға емес, ініге немесе немере ініге берілуі болды 53. Қадыр
Бұға хан мен оның немере інісі Алп Деректің арасында ХІІ ғасырдың аяғында
болған билік үшін күрес Алп Дерек осы мұралану туралы дәстүрдің негізінде
қартайған ағасының тағын тартып алуға әреект жасауынан туындаған. Бұл
оқиғаны таратып айтып көрейік.
Қадыр Бұға хан Жувейниде Қайыр Бұға, Қадыр Бұға деп кездессе, Жузжани
оны Икран деп атайды 54. Ол уран тайпасынан шыққан Алп Қараның баласы
болған. Хорезм мемлекетінің басшысы Текеш Қадыр Бұғаның қызын алады. Ал Алп
Дерек Алп Қара Уранның немересі, Қадыр Бұғаның кіші інісінің баласы.
Текештің әйелі (Қадыр Бұғаның қызы) Теркен хатунның немере ағасы болып
келеді 55. Текештің ұлы Мұхамед Хорезмшахтың да нағашы ағасы болып
келеді. Шын аты – Иналшық. Мұсылмандықты қабылдаған соң Түркістан иелігіне
билеуші болады. Осы кезден бастап Қайыр хан деген ат алады. Инал деген өз
аты түрік тілінде мұрагер деген мағынаны білдіреді. Бұл Алп Деректің қыпшақ
тайпасының билеуші тобына жататынын аңғартады.
Бізге ерте феодалдық мемлекеттік құрылым кезеңіндегі хандықты мұраға
беру тәртібі белгілі, ол бойынша хан билігі ақсүйектердің қолдауымен ұлға
емес, ініге немесе немере ініге берілген. Бұл тақ мұрагері Инал деп
аталған. Сөйтіп, Алп Дерек Қыран Қадыр ханның (Қадыр Бұға хан) немере інісі
болғандықтан, заңды түрде оның тмұрагері болды, осы негізде Инал деп аталуы
тиіс болатын. Қадыр хан деген мұсылмандық титул ол таққа отырысымен беріліп
Қадыр хан (Қайыр хан) деп атлуы тиіс еді. Отырар апатындағы Қайыр хан осы
Иналшық болатын.
Алп Дерек пен Қадыр Бұға арасындағы бақталастықты Текеш сұлтан
пайдаланып Алп Деректі өзіне тартады. Хорезмшах ұлы Мұхаммедті 1198 жылы
Алп Дерекке қосып, Қадыр Бұға ханға қарсы жорыққа жібереді.
Бұл оқиға Рашид ад-Динде былай көрініс табады. “594жылы (1198) Текеш
оны (Құтб ад-Дин Мұхаммед) Қадыр Бұға ханға қарсы соғысқа жібереді. Жеңіліп
тұтқындалған Қадыр Бұға ханды Хорезмшах әмір етіп қояды” 56. Оны неліктен
әмір етіп қойғанының себебі Текештің қайын атасына деген құрметінен емес,
Қадыр Бұғаның бүкіл халқы (урандықтар) Алп Деректің билігі астына өтіп
кетіп кетіп, Хорезмнің шекарасына қауіп төндіріп тұрғандықтан еді.
Қыпшақтардың жаңа шабуылын басуға мәжбүр болған Текеш Қадыр Бұға мен алп
Дерек арасындағы жаулықты өршітеді. Ол Қадыр Бұға ханды өзінің бұрынғы
одақтасы Алп Дерекке қарсы әскер беріп жорыққа жібереді. Бірақ бір жылдан
соң Қадыр Бұға Алп Дерекпен соғыста қаза табады.В.В.Бартольд Жувейнидің бұл
дерегін, автордан қате кетуі мүмкін. Керісінше, Алп Деректі Қадыр Бұға
жеңген керек десе 57, Ахинжанов бір жылдың ішінде оқиғалар өзгеруі
мүмкін, сөөйтіп Қадыр Бұға хан Хорезмшахқа қайта жау болып, Алп Дерекпен
шайқаста Қадыр Бұға хан жеңіліп қаза табуы мүмкін деп тұжырым жасайды
58.
1198 жылы Алп Деректің ағасы Қадыр Бұғаға қарсы Мұхаммед пен бірге
шыққан жорығын, екуінің арасындағы күрес тақ мұрагерлігі үшін туды деуге
болады. Қадыр Бұғаның қартайғанын көріп біліп отырған Алп Дерек заң бойынша
өзіне тиесілі тақты күшпен тартып алуға әрекет жасауы ықтимал.
Г.А. Федоров-Давыдов ХІІІ ғасырдағы моңғолдардың тақты мұраға беру
дәстүрлерін сипаттайды. Жошы ұлысында қайтыс болған ханның баласы таққа
отырады деген моңғолдардың дәстүріне екінші топ інісі немесе немере інісі
мұрагер бола алады деген заңды алға тартады. Екінші топ Жошы ұлысын бүкіл
Жошы әулетінің иелігі деп қарастыра отырып хан тағына оның әулетінің барлық
үлкен саналатын мүшелері отыруға құқылы деген пікірді ұстанды.
Күшпен құрылған көп тайпалық мемлекеттің жеңілген халықтармен терең
тарихи, экономикалық байланысы болмады, сондықтан ол билеуші әулеттің
жекелеген өкілі тек ұлыс билеушісі емес, сонымен қатар әулет мүшесі де
болуын қамтамасыз ететін тәртіп орнатуға мүдделі болды. Мұндай тәртіп
белгілі-бір әулеттің тақты меншіктеп алуына және бір әулеттің үлестік жерге
бекініп қалып, өзінің жерді меншіктеп алуына жол бермейтін еді. Хан тағына
ұл мен бірге інінің де тең құқылы болуы тақты мұраға беру тәртібінің мәнін
келтірді. Бұл жүйені “таспиқтық ” (лествичная) жүйе деп те атайды. “Бұл
жүйе көптеген көшпелі тайпаларда ертеректе болған. Мысалы ҮІ ғасырдағы
түріктерде, печенегтерде (қыпшақтарды айтып отыр) болған” деген жолдардан
біз қыпшақтық билікті мұралану дәстүрінің көрінісін аңғарамыз 59.
Осылайша, моңғол жаулауы қарсаңында қыпшақ қоғамы мемлекеттік
құрылымның ерте феодалдық сатысында тұрды. Оның ерекшелігі ру-тайпалық
қатынастар түріндегі әлеуметтік ұйымдардың көптігі және саяси-әлеуметтік
бағыну сатысы, рулық-тайпалық бөлініс, тайпадағы үлкендік жасқа қарай билеу
құқын иелену принципі бойынша құрылуы.
Г.И.Марков пен М. Е. Масанов қыпшақтарда күшті әскери
билігі, басқару құрылымы бар қуатты бір орталыққа бағынған мемлекет
болмады, олар ерте мемлекеттік немесе этносаяси бірлестік деуге болады деп
тұжырым жасайды қыпшақ мемлекеті туралы 60.
Қазақстан территориясында біртұтас қыпшақ мемлекеті болмағаны туралы
В.В.Бартольд: Жекелеген қыпшақ хандары болды, бірақ ешқашан бүкіл
қыпшақтардың ханы болған жоқ деп жазады 61. К.В.Кудряшев қыпшақтарда
алты көшу орталығы, әрқайсысының жеке ханы болғанын айтады 62.
Г.А.Федоров-Давыдов археологиялық материалдар негізінде Кудряшевті қолдаса
63 С.А.Плетнева ірі қыпшақ бірлестіктерінен тоғызын атайды 64.
Бірақ ешқандай деректе қыпшақ тайпалары біртұтас қуатты мемлекетке
бірікті деген мәлімет кездеспейді. Тіпті неғұрлым қуатты қыпшақ хандары
Боняк, Тоғыр хан, Шарухандардың өзі жекелеген территорияларды иеленген.
Шаруханның немересі Кончак біршама үлкен қыпшақ бірлестігін құрған,
бірақ оның этносаяси одағында басқару аппараты, салық жүйесі, яғни мемлекет
құру үшін қажетті атрибуттары болмады. Бұл орыс жерлеріндегі қыпшақтар-
половецтер жайлы болса, Қазақстан территориясын мекендеген қыпшақ тайпалары
да жеке-жеке болды, тек ол туралы көп айтылмайды. Худуд әл-аламда
қимақтардың төрт облысы туралы мәлімет бар.
“Өкінішке орай деректерде қыпшақтардың қоғамдық- саяси бейнесін жалпы
болса да айтып беретін мәліметтер аз. Біз тек қыпшақтар немесе половецтер
хазарлар мен оғыздар сияқты феодалдық қоғамға өтудің бастапқы кезеңінде
болды деп қана айта аламыз” деп, А.Ю. Якубовский қыпшақ қоғамына өзінше
сипат береді.
Жалпы, қыпшақтардың қоғамдық-саяси жағдайын сипаттайтын деректер
жоқтың қасы. Қыпшақтардағы хандық билік жүйесін анықтайтын және оның
атқарушы билік пен қарым-қатынасын белгілейтін мәліметтер де өте аз.
Қыпшақтардағы хандық билктің кейбір көріністерін сол кездегі Дешті қыпшақ
даласындағы сауда-саттық жағдайды сипаттайтын мәліметтерден де көруге
болады. Мысалы А.Ю. Якубовский Дешті Қыпшақтағы сауда-саттықты қарастыра
отырып, оның қыпшақ хандарына тигізген әсері туралы былай деп жазады:
“Сауда-саттық олардың әкімшілік басқармасына және қыпшақ қоғамындағы
басқарушы орындарда тұратын бектердің экономикалық тұрақтылығына әсерін
тигізді. Көшпелі болған қыпшақ хандары орталықтандырылған әкімшілік
аппарыты бар ХІІІ-ХҮ ғасырладағы Алтын Ордадағы моңғолдардың билігіне жете
қойған жоқ” 65.
ХІ-ХІІІ ғасырлар аралығындағы ерте феодалдық қыпшақ қоғамындағы
мемлекеттік жүйені зерттеу қыпшақ қоғамының дамудың қандай сатысында
тұрғанын, мемлекеттіліктің ішкі басқару құрылымдардың қандай дәрежеде
тұрғандығын анықтауға мүмкіндік береді.
Моңғол жаулаушылығы нәтижесінде жаулап алынған қыпшақ территорисында
моңғолдық басқару тәртібі орнады. Дешті Қыпшақта екі түрлі мемлекеттік
жүйе, екі түрлі басқару әдісі тоғысты. Ерте феодалдық немесе толық
жетілдірілмеген қыпшақ мемлекеттік жүйесі мен басқару әкімшілігі; екіншісі,
нығайған, жетілдірілген, бір орталыққа бағындырылған моңғол
мемлекеттігі және оның басқару әкімшілігі. Моңғолдардың билік жүйесі
қандай, оның қыпшақ мемлекеті үшін маңызы қандай болды, ол туралы келесі
тарауларда қарастыратын боламыз.
2. Монғолдық билік жүйесіне сипаттама
Монғол шапқыншылығы - Орталық Азия халықтарының саяси тарихына үлкен
өзгерістер әкелген елеулі оқиғалардың бірі болды.Уақыт өте келе, зор қуатқа
ие болған монғол жаулаушылары Қытай, Орта Азия және Еуропа кеңістігінің
ауқымды бөлігінде өз үстемдігін жүргізе бастады. Монғол шапқыншылығы жаулап
алған халықтардың саяси құрылымы мен оны басқару дәстүріне үлкен өзгерістер
әкелді. Монғолдар жаулап алған жерлерде басқару құрылымға монғолдық билік
жүйесі енгізіліп, жоғарғы билікті басқару, оны мұралануда монғолдық дәстүр
орнығады.
Монғол дәуіріне дейінгі басқару жүйеге алдыңғы тарауда сипаттама беріп
кеттік. Енді билік жүйесіндегі монғолдық жүйе деген не екен - соны анықтап
көрелік.
Монғолдық жүйені анықтау үшін Шыңғыс хан құрған мемлекеттің қоғамдық-
әкімшілік құрылысын, заң жүйесін талқылау керек.
Монғолдың басқару жүйесі Ұлы Монғол мемлекеті құрылғанға дейін бір
ізді болмаған. Тайпа ішінде кім ерлігімен, басқару қабілетімен танылса,
соны тайпа көсемі немесе хан деп санаған. 66.
Ал Шыңғыс хан құрған мемлекеттегі басқару жүйесін Шыңғыс ханның өзі
жүйелейді. Ол тірі кезінде-ақ өзінің мұрагерлерін таңдайды. Деректерге
қарасақ, Шыңғыс хан мемлекеттің саяси өмірінде маңызы өте жоғары болған бұл
істі екі рет талдаған. Алтын шежіредегі әңгімеге сәйкес,тақ мұрагері
туралы мәселені бірінші болып Есуй ханша 1219ж. Шыңғыс ханның батысқа
жорығы алдында қояды. Үлкен әйелдері мен балалары, інілері мен белгілі
қолбасшыларның қатысуымен болған мәжілісте Есуй хан Шыңғыс ханға былай
дейді: Ұлы жолдан асарда,
Ұлы өзеннен өтерде,
Ұзақ жолға шығарда,
Елін қайтіп билеуді
Етер өсиет алдымен...
... Асқар таудай денеңіз,
Апат болса көнеміз,
Қалың елің монғолды
Кім билер деп сенесіз? Қаған! Өзекті жанға өлім бар. Сен де қураған
ағаштай құлаған кезде халқыңды кімге сеніп тапсырасың? Төрт ұлыңның ішінде
кімнің атын атайсың. Өзіңнің ұлдарың, інілерің және біз үшін ойлануыңызды
сұраймыз. Шыңғыс хан Есуй ханшаның сөзіін мақұлдап: Мен мәңгі
өлмейтіндей, бұл туралы ойланбаппын. Ал, менің ұлдарымның үлкені Жошы еді,
сен не айтасың дейді. Жошыдан бұрын Шағатай сөзге араласып: Жошыға сөз
сөйле деп оны неге нұсқап отырсың? Біз меркіттің қосағына бағынбақпыз ба?
деп ашуланады. Бұлай деуінің себебі, Бөртені меркіттер тұтқындап алып
кеткенде жүкті болады. Қайтып келген соң Жошы дүниеге келеді. Оны Шыңғыс
хан өз ұлым деп мойындаса да,Жошы мен інілері арасында дау бітпейтін еді.
Шағатайдың сөзіне Жошы қарғып тұрып, жағасына жармасады. Мені қаған
әкем бөтен көрмегенде, сен неге мені шеттетіп отырсың? Сен менен
долылығыңмен артық шығарсың.
Сенімен атысып бүгілсем,
Қолымды кесіп берейін.
Алысып сүрінсем,
Жатқан жерде өлейін.
Бірақ оған қаған әкемнің әмірі болсын- дейді Жошы.Жошының қолынан
Борши, Шағатайдың қолынан Мұқылай тартып тұрғанда Шыңғыс хан үндемейді. Сол
кезде қазан жақта отырған Көкеш Шағатайға басу айтып, анасын ренжітпеуін
сұрайды.
Сөйткенде Шыңғыс қаған: Жошыны шеттетуге бола ма? Ұлдарымның үлкені
Жошы еді. Бұдан соң өйтпеңдер, дегенде Шағатай өзінікі жөн еместігін
түсінеді, сөйтіп ақыры екі үлкен ұлы тақ мұрагері Үгедей болсын, біз оған
көмектесеміз деп келісім береді. Ал Үгедей бұған: істеуге тырысайын, тек
ұрпақтарым үшін жауап бере алмаймын дейді. Төле де Үгедейді қолпаштайды.
Шыңғыс хан риза болып, Қасарға оның балаларының бірі мұрагерлік
етсін. Алшыдайға оның балаларының бірі мұрагерлік етсін. Отшыға оның
балаларының бірі мұрагерлік етсін. Белгітейге оның балаларының бірі
мұрагерлік етсін. Сондай-ақ маған да менің балаларымның бірі мұрагерлік
етіп, менің жарлығымды өзгертпей, қателеспей, бұзбай жүрсін деп, Үгедейдің
атын атайды 67.
Сөйтіп, 1219 ж. Шыңғыс ханның қазіргі Қазақстан мен Орта Азия жеріне
жорығы алдында тақ мұрагерінің аты аталады. Бірақ бұл әлі түбегейлі шешім
болмайды. Мұсылмандық деректер бойынша талқыласақ, кейін Шыңғыс хан жалғыз
отырғанда өзінің ізбасары жайлы ойлап жүреді. Үлкен ұлы Жошы қызу, өте
батыл, нағыз соғыс адамы болған. Бірақ өз бауырларымен тату
болмағандықтан, Шыңғыс ұрпақтарын біріктіре алмайтын еді. Екінші ұлы
Шағатай ақылды әрі алғыр, бірақ түсі өте суық, қоластындағыларды
сонысымен үркітетін болады 68.
Бір сөзбен айтқанда екі үлкен ұл үміткерліктен шеттетіліп, екі кіші
ұлдың біреуін таңдау керек болады. Ақыры Шыңғыс хан былай деп шешеді: тақ
пен хандық-қиын іс. Оны Үгедей жүргізсін. Ал өзім жинаған мүлік, қазына,
әскер, үй, жұрт- бәрін Төле жүргізсін 69.
Ізбасарын түпкілікті таңдағаны туралы Шыңғыс хан қайтыс боларынан
біраз бұрын жариялады. 1260-шы жылы жазып бітірген Жувейни мен 1300-
1307ж.ж. жазылған Рашид ад-Диннің шығармаларында бұл оқиға былайша
баяндалады.
Рашид ад-Диннің әңгімелеуі бойынша, 6131226 жылға сәйкес келетін ит
жылының көктемінің басында Онгон-Далан құдық деген жерді жайлап отырған
Шыңғыс хан өзінің жақындарын шақырады; Үгедей мен Төле келеді. Келесі күні
таңғы астан соң Шыңғыс хан шатырға жиналған қолбасшылар мен қызметкерлерге
шығып тұруын бұйырады. Ханзадалармен оңаша қалған ол көптеген бұйрықтар мен
кеңестер береді де, сөзін былайша аяқтайды: Артымда қалып барасыңдар, мен
болсам жақында о дүниелік болармын. Сендер үшін құдайдың күшімен орасан зор
кеңістіктегі екі шетінің арасы бір жылдық мемлекет дайындадым. Ендігі менің
өсиетім мынау: дос-дұшпанға ауызбірлікті болыңдар, сонда биліктің қуанышын
көресіңдер!
Сосын ол Үгедей қағанды мұрагер етеді. Тастап кеткен мемлекеттің және
ұлыстық иеліктің басына барыңдар. Мен үйде өлгім келмейді, мен де атақ-даңқ
қуып кетемін.Бұдан былай сендер менің айтқандарымды бұзбаңдар.Шағатай бұл
жерде жоқ, ол менің сөзімді бұзып, мемлекеті ойрандамасын. Енді барыңдар-
деп сөзін бітіреді. Сөйтіп ол құпия кеңестегі сөзін айтып Үгедей мен Төлені
мемлекет басқаруға жіберіп ,өзі әскерімен Нангяс жаққа бет алады 70.
Жувейнидің айтуынша, Таңғұттар еліне жорық жасар кезінде Шыңғыс хан
қатты ауырады. Ол ұлдары-Шағатай, Үгедей, Төле, Құлқан және Жоршытай мен
Орчанды шақырып алып, оларға өзінің Үгедейді ізбасар етіп тағайындайтынын
жариялайды. Үгедей күшті еркімен және салқын ойымен ерекшеленеді,-деп
жалғастырады Шыңғыс хан, сөйтіп Үгедейдің бұл қасиеттері дайындалған
мемлекеттің территориялық біртұтастығын сақтап, гүлдендіре алатынына сенім
білдіреді. Артынан Шыңғыс хан ұлдарынан әкелері қайтыс болғаннан кейін
Үгедейді хан ретінде мойындайтынын жазбаша түрде міндеттелуін талап
етеді.Үгедейдің бауырлары жазбаша мәлімдеме береді. Бұл кезде ұлы
билеушінің науқасы күшейіп, хижраның 624ж. төртінші рамазанында (1227ж.
18 тамыз) Шыңғыс хан қайтыс болады 71.
Бұл жерде Рашид ад-Дин мен Жувейни әңгімелері арасындағы айырмашылықты
атап көрсетудің қажеті шамалы. Ол әңгімеден көрініп тұр. Маңыздысы-екі
тарихшы әңгімесіне сәйкес Шыңғыс ханның өзінің ізбасары ретінде Үгедейді
қайтыс боларынан аз бұрын тағайындау туралы саяси өсиетті бекіткені.
Жаңа билеушінің билігі ол тек Шыңғыс әулетінің мүшелері мен
қолбасшылардың жалпы отырысы -құрылтайдың беделді пікірі айтылса ғана заңды
деп мойындалатын еді. Дәл осы құрылтайда ханды салтанатты түрде жариялау,
ант қабылдау т.б. рәсімдері өтетін. Ханзадалар бүкіл монғолдық құрылтайды
дайындағанша біршама уақыт өтті. Хандық аралық уақыт басталды. Ханның өлімі
мен құрылтай арасындағы уақытқа уақытша мемлекет басшысы- регент
тағайындалды.
Мұсылмандық және қытай деректері бойынша Төле регент болып
тағайындалады 72. Бұл түсінікті әңгіме, Төле Шыңғыс ханның төрт ұлының
кішісі, отчигин -қара шаңырақтың иесі болады. Әкесі қайтыс болғаннан соң ол
мұраға 129 мың әскердің 101 мыңын және бүкіл қазынаны алады. Шыңғыс ханның
қара шаңырағының иесі ретінде Төленің шақыруымен империяның барлық
түкпірінен ханзадалар мен ханшайымдар, азаматтық басқарушылар мен әскери
басшылар Монғолияға империяның негізін қалаушының соңғы парызын өтеуге
ағылды.
Жерлеу рәсімінен соң басқа бауырлары өз жұртына кетті де, Төле
мемлекет басқарумен айналысты. Ұлы Монғол мемлекетінің уақытша билеушісі
ретінде Төленің деректерде егжей-тегжейлі айтылмаған. Тек Төленің Қытай
министр Елуй Чу Цайдың ықпалымен регенттікті қабылдап, құрылтай шақыруға
келіскуені белгілі. Монғол хроникасы бойынша Үгедейді хан сайлаған құрылтай
тышқан жылы болған (1228 ж.). Рашид ад-Диннің айтуынша, Шыңғыс ханның
өлімінен кейін екі жылға жуық тақ бос тұрды, мемлекетке басшы жетпеді;
тек сосын ғана 1229 ж. Болған құрылтайға дайындала бастады. Осы датаны
көптеген зерттеушілер қолдайды.
Осылайша алғашқы хандық аралық кезең бір жарым жылға созылады және
осы кезде тәртіп асқталады.
Шыңғыс ханның өсиеті созылып барып жүзеге асады: оның өсиетіне сәйкес
мұрагер ханзада Үгедей басқа ханзадалар мен қолбасшылардың мақұлдауымен
таққа отырады. Шыңғыс ханның алғашқы ізбасары он екі -он үш жылдай билейді.
В.В. Бартольд айтқандай, Шыңғыс пен Үгедей хандықтары арасындағы
айырмашылық пен Үгедейдің ұстанған бағытын өздері де түсінді; Монғол
шежіресінде Үгедейге былайша сипаттама беріледі: Біздің ханымыз Шыңғыс
қажырлы еңбекпен хандық құрды. Енді халыққа бейбітшілік пен байлық беретін
кез келді. Бұл елді бейбіттендіру мен тұрғындарды қысымнан шығаруға
ұмтылыс - салық пен байланыс мекемелерін орнатудағы Үгедейдің басты
шарасының себебі болды 73.
Үгедейдің мұндай саясаты туралы И.П. Петрушевский Үгедей (1229-
1241жж.), Мөңке (1251-1259ж.ж.) хандар және ұлыс ханы Жошы орталықта күшті
билік болуын және тізе бүккен халықтармен қатынасты біраз ретке келтіруді
жақтады дейді 74.
Үгедей хан тұсында Қиыр Шығысқа (Солтүстік Қытай, Корея) және Шығыс
Еуропаға жорықтар жасалып, ұлы хан қайтыс болған жылы (1241 ж.) Монғол
империясының батыс шекарасы Дунайға жетті.
Барлық тарихи деректер Үгедей ханның адамгершілік қасиетін дәріптеп,
жансарайы кең, әділ, дархан, кеңпейіл деп сипатайды. Алайда оның бір
кемшілігі - шарап құмарлығы өмірінің соңында биліктен біраз алыстатады.
Ақыры Үгедей кезекті шарап ішуден соң мас күйі дүниеден өтеді. Бұл 1241
жылғы желтоқсанның онынан он біріне қараған түні болады 75.
Монғол империясында тағы да аралық хандық кезеңі болады. Бұл кезде
мемлекеттің уақытша билеушісі Үгедейдің үлкен әйелдерінің бірі Тұрқына
хатун болады. Жувейнидің сөзі бойынша, Тұрқына регенттікті Шағатайдың және
басқа ханзадалардың келісімімен аралық кезеңде Үгедейдің үлкен ұлдарының
анасы болуы тиіс деген пікірімен қабылдайды 76.
Рашид ад-Дин бойынша, Үгедей хан дүниеден өткенде оның үлкен ұлы Күйік
хан әлі Дешті Қыпшақтағы жорықтан оралмаған еді, Үгедейдің үлкен әйелі
өзінен соң ізінше қайтыс болады. Тұрқына хатун (үлкенұлдарының анасы)
қулығы мен айлакерлігімен туыстары мен әмірлерді сыймен сатып аклып өзі
билікке қол жеткізеді 77.
Тұрқына хатун өз билігі тұсында биліктегі Үгедей қаған тұсындағы
қызметкерлерді ығыстырады. Бірақ бізге керегі бұл емес. Біз үшін тақ
мұрагерлігі мәселесі маңызды.
Мұрагерлік мәселесі аралық хандықтан соң бес жылға созылды. Үгедейдің
Күйік, Құтан, Күші, Қарашар, Қашый, Қадан, Мелік деген ұлдары болады.
Үгедей хан, әкесінің үлгісмімен өзі тірі кезінде тақ мұрагері ретінде
үшінші ұлы Күшіні таңдап қояды.Бірақ 123536 жылы ханзада Күші Оңтүстік
Қытайға жорық кезінде қаза табады. Сосын ханның таңдауы Күшінің үлкен ұлы,
өзінің немересі Ширамунға тоқтайды. Ол өте дарынды, ақылды болады. Оны
Үгедей өз ордасында тәрбиелейді 78.
Алайда Үгедей хан өлген соң таққа бірнеше үміткер өзін-өзі жариялайды,
әрқайсысы биліккке құқын жалғыз, заңды деп негіздейді. Ханзадалар мен
қолбасшылардың бір бөлігі Үгедейдің өсиеті бойынша Ширамунды қолдаса,
Шыңғыс ұрпақтарының бір бөлігі Үгедейдің екінші ұлы Құтанды қолдайды.
Тұрқына хатун мен оның сарай маңындағы қызметкерлері Күйікті ол Үгедейдің
үлкен ұлы болғандықтан қолдайды. Сөйтіп тақ таласы кезінде Шыңғыс ханның
кіші інісі Отчигин ноян 1242 жылы тақты күшпен жаулап алуға әрекет жасайды.
Бірақ ол сәтсіз аяқталады.
Тұрқына хатун Рашид ад-Дин бойынша Күйік пен Құтанның анасы, ал
Ширамунның әжесі болады. Бірақ бұл көңілге қона бермейді. Себебі Құтанды
Тұрқына хатунның тапсыруы мен сарай адамы Фатима өлтіреді, ал Ширамунды
болса да қолдамай, мінезі долы Күйікті қолдоуы бұл мәселені қайта қарауды
қажет етеді. Кей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz