Шекспирдің «Гамлет» трагедиясы қазақ тілінде
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.6
I тарау
Көркем аударма теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.20
1.1 Көркем аударма маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.11
1.2 Көркем аударма және драмалық стиль ... ... ... ... ... ... ... ... 12.17
1.3 У.Шекспирдің шығармашылығының ұлттық әдебиетке ықпалы.17.20
II тарау У.Шекспирдің «Гамлет» трагедиясы қазақ тілінде ... ... ... ... ... 21.41
2.1 М.Дәулетбаев аудармасындағы «Гамлет» трагедиясының
стильдік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24.33
2.2 Х.Ерғалиев аудармасындағы «Гамлет» трагедиясының
стильдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33.41
2.3 Х.Ерғалиев аудармасындағы «Гамлет» трагедиясының стильдік ерекшеліктері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42.43
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44.45
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.6
I тарау
Көркем аударма теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.20
1.1 Көркем аударма маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.11
1.2 Көркем аударма және драмалық стиль ... ... ... ... ... ... ... ... 12.17
1.3 У.Шекспирдің шығармашылығының ұлттық әдебиетке ықпалы.17.20
II тарау У.Шекспирдің «Гамлет» трагедиясы қазақ тілінде ... ... ... ... ... 21.41
2.1 М.Дәулетбаев аудармасындағы «Гамлет» трагедиясының
стильдік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24.33
2.2 Х.Ерғалиев аудармасындағы «Гамлет» трагедиясының
стильдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33.41
2.3 Х.Ерғалиев аудармасындағы «Гамлет» трагедиясының стильдік ерекшеліктері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42.43
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44.45
Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
----------- 4-6
I тарау
Көркем аударма теориясы ----------------------------------- ----------------
7-20
1.1 Көркем аударма маңыздылығы ----------------------------------- --------
7-11
1.2 Көркем аударма және драмалық стиль -------------------------------- 12-
17
1.3 У.Шекспирдің шығармашылығының ұлттық әдебиетке ықпалы-17-20
II тарау
У.Шекспирдің Гамлет трагедиясы қазақ тілінде ------------------- 21-41
2.1 М.Дәулетбаев аудармасындағы Гамлет трагедиясының
стильдік сипаты ----------------------------------- -------------------------
------- 24-33
2.2 Х.Ерғалиев аудармасындағы Гамлет трагедиясының
стильдік ерекшеліктері ----------------------------------- ------------------
----- 33-41
2.3 Х.Ерғалиев аудармасындағы Гамлет трагедиясының стильдік ерекшеліктері
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
------ 42-43
Пайдаланылған әдебиеттер ----------------------------------- ----------------
-- 44-45
Реферат
Жұмыстың тақырыбы: У.Шекспирдің Гамлет трагедиясының
аудармаларындағы стиль мәселелері.
Жұмыстың көлемі: 50 бет.
Жұмыстың құрылымы: Кіріспе, негізгі бөлім екі тараудан, қорытындыдан
тұрады. Кіріспеде жұмыстың жалпы сипаттамасы, тақырыптың өзектілігі мен
зерттеу деңгейі сөз болады. Көркем аударма теориясы деп аталатын бірінші
тарау 1) Көркем аударма маңыздылығы, 2) Көркем аударма және драмалық стиль,
3) У.Шекспир шығармашылығының ұлттық әдебиетке ықпалы деген тараушалардан
тұрады. Гамлет трагедиясы қазақ тілінде деп аталатын екінші тарау
мынадай тараушалардан тұрады: 1) М.Дәулетбаев аудармасындағы Гамлет
трагедиясының стильдік сипаты. 2) Х.Ерғалиев аудармасындағы Гамлет
трагедиясының стильдік ерекшеліктері.
Қорытындыда Гамлет трагедиясының аудармаларындағы стильдік
ерекшеліктер, көркем аударма, стиль мәселелері жайында ой қорытылып,
соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
Жұмыстың мақсаты: У.Шекспирдің Гамлет трагедиясының М.Дәулетбаев,
Х.Ерғалиев аудармаларындағы стильдік ерекшеліктерді анықтау.
Кілт сөздер: Драма, пьеса, аударма, стиль, мазмұн, форма.
Зерттеу әдісі: талдау, жүйелеу, салыстыру, тағы басқа да әдістерді
басшылыққа алдық.
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жұмыста тіл мен әдебиеттің аса қажет, қиын
саланың бірі көркем аудармада жемісті жетістіктің бірегейі саналатын, XX
ғасырдың отызыншы жылдарынан бастап қазақ тіліне аударыла бастаған
У.Шекспирдің Гамлет трагедиясының аудармасындағы стильдік ерекшеліктер
қарастырылады. Сонымен қатар аудармаға қатысты теориялық мәселелер де, ұлы
жазушы Шекспир шығармашылық жолы сөз болады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ тіліне аударма үлгісі XVI-XVII ғасырда
келген. Араб-парсы, шағатай тілдерінен ауысқан, ауызша айтылатын ертегілер,
неше алуан мысал-нақылдар осы пікірдің тиянақты тірегіндей. Бұлар шын
мағынасында аударма емес, мазмұндау - өзінше қайталап айту еді.
Таза қазақ тілінде аударма тәрбиесі XIX ғасырдың екінші жартысынан
басталды, дәлірек айтқанда, 1879 жылдары Ы.Алтынсариннің Киргизская
хрестоматия кітабында көрінді. Бұл орыс тілінен аудару дәстүрі еді. 1882
жылдары орыс классиктері Абай аударды, 1892 жылы Ы.Алтынсарин аударған.
1900 жылы Унжіл аудармасы басылған.
Жалпы, қазақ тіліне орыс жазушы-ақындарының шығармаларымен қатар
дүниежүзілік әдебиет классиктерінің де шығармалары аударылды.Халықтың
шындық әділет, ақиқат ұранын алтын арқау еткен қазақ әдебиеті – қалың қауым
арманының шапағатты нұрынан жаратылған ең үздік дәстүрлерді ілгері
жалғастырған, адам баласы қан-қазынасына толымды қор қосқан жаңа сапалы
құбылыс.
Ұлт әдебиет үлгілерінің өзара әсері мен бірін-бірі құнарландыруы,
жанырлық формаларды дамуы мен баюы, үздік жетістіктер мен дәстүрлерді ортаң
игіліке айналуы, асыланда, қазіргі әдеби процестің негізгі тенденциясы
екендігінде рухани паспорты болып табылатын қазақ әдебиеті аз уақыт ішінде
аса шапшаң даму кезеңдерінен өтіп, кемелденген өнерге тән жанырлық
салалардың бәрін тудырып, жетілді өрлеу бағытында реализмнің кең, даңғыл
айдынына шоқты.
Өнер мен әдебиеттің күллі мәдени қазынаның көзі ашылып, драматургия,
опера, балет, симфония сияқты барша өркениетті елдерге тән жанырлық
формалар қаулап өсті.
Туған топырақта тол, ұлттық драмамызбен қоса әдеби байланыс негізінде
дүниежүзілік драматургияның алтын жауһарлары қазақ тіліне аударылып, ұлттық
театр сахыналарында қойылып жүр. Оның ішінде көркем аудармада драма
жанырының аударылуы бағытында үлкен жетістікке ие болған ағылшынның ұлы
жазушы драматургы У.Шекспир драмаларының аудармалары. Соның ішінде
ағылшынның ұлы драматургы У.Шекспирдің шығармалары, оның ішінде драмалары
қазақ жазушыларының назарына отызыншы жылдардан бастап ілігіп, қазақ
оқырмандарына көркем аударма арқылы жетті.
Әлемдік өнердің биік жұлдызы У.Шекспир мұрасын меңгеру белгілі бір
кәсіби дайындықты, көркемдік сауаттылықты, шынайы мәдениеттілікті талап
ететіні талас тудырмайды.
Әлем драматургиясының озық үлгілері мен классикалық шығармаларды
қазақшаға аударып сахнаға қойылуына ерекше еңбек сіңірген – Мұхтар Әуезов,
классик жазушы қазақ театрының репертуарын аударма пьесалармен толықтырып,
оларды өнердегі қазына ретінде тануға тікелей араласты. Сахнаға қойылған
аударма пьесалардың мән-мағынасын қазақ театрына, жалпы мәдениетіміздің
дамуына әсер етер зор ықпалын асқан білгірлікпен талдап берген М.Әуезов
1937 жылы Қазақ сахнасындағы аударма пьесалар деген мақала жазды. Мұнда
ол аударма пьесалардың оның ішінде Шекспирдің Отеллосы немесе Ромео мен
Джульеттсын сахнаға шығаруға кеңес береді.
Осы жауапты іске тікелей өзі бас-көз болған М.Әуезов 1938 жылы
Отеллоны қазақшаға аударады. Ал 1939 жылғы сәуір айынан ұлы трагедияның
қазақ сахнасындағы тарихы басталады.
Қазақ тіліндегі тұңғыш аудармасы осы трагедиядан басталған
У.Шекспирдің драмалық шығармалары бүгінгі таңда екі томдыққа жинақталып,
қалың оқырманға һәм театр өнерін сүйетін қауымға жетті. Бұл халықтың
мәдени, әдеби өміріндегі елеулі құбылыс.
Қазіргі күнге дейін қазақ театры сахнасынан түспей келе жатқан
У.Шекспирдің ұлы трагедиясы – Гамлет. Мұның сюжет желісіне негіз болған
көне аңызды тұңғыш рет XVII ғасырда даниялық Саксон Грамматик екен. Әр
елдің жазушылары бұл аңызды өздеріне пайдаланып шығармалар жазғаны тарихтан
белгілі. Солардың ішінде Гамлет атты пьеса да болған. Ал Шекспирдің
Гамлеті дүниеге 1601 жылы келді.
Трагедияның басынан аяғына дейін Гамлет табанды да өткір, һәм ашық
әшкерелеуші, Гамлеттің қажыр-қайраты мәселені шешіп тастауында емес, өзі
абақтыға теңеген төңірегін қоршаған дүниенің әділетсіздігі жайындағы
мәселені қоюында, соған өресі жетіп, сол болмысты әшкерелей білуінде.
Гамлет бірнеше рет орысшаға аударылды, солардың ішінде М.Лозинский
мен Б.Пастернактың аудармасы жоғары бағаланып жүр. Гамлет Қазақстан
Республикасының балалар мен жасөспірімдер театрының сахнасына Маман
Байсеркеновтың режиссурасымен қойылды.
Гамлетті қазақ тіліне аударған Мәжит Дәулетбаев. Гамлет
трагедиясын М.Дәулетбаев көбіне қара сөзбен, ішінара өлеңмен аударған. Рас,
диалогтар кейде дыбыс, буын, кезең ырғақтарымен ақ өлеңге айналып кетеді.
Ауызекі сөз екпіні, сахна ерекшеліктерінің шарттары да ұмытылмаған.
Аудармашы тпнұсқадан көп алшақтамай бейнелі, өрнекті кестеге ұмтылады.
Царство Нептуна деген секілді қазақ ұғымына түсініксіз нәрселерді әдейі
тастап кеткен. Түп нұсқадағы өлшемнен, шумақ сандарынан көп алшақтамаған.
Динамика, қимыл-қозғалыс, үрейлі көрініс жақсы берілген. Дыбысты күйттеу,
ішкі ұйқасқа мән беру өлең жолдарының әуезділігін күшейткен.
М.Дәлетбаевтан кейін Гамлетті қазақ тіліне аударған, жалпы У.Шекспир
шығармаларын қазақ тіліне аударуда ерен еңбек етіп, шығармашылық тапқырлық
көрсеткен белгілі ақын, аудармашы– Х.Ерғалиев. У.Шекспир сонеттері ақынның
талант құдіретімен қазақ оқырмандарының сүйіп оқитын поэзия дүниелерінің
қатарын молайтқаны мәлім. Ал, драма саласында Гамлет пен Ричард III
ақынның ұзақ жүргізген мол зерттеу-!зденістері мен шығармашы шабытының
нәтижесі. Және бұларда мазмұн, тіл, көркемдік дәлдіктермен бірге, шынайы
шабыт, тарихи айқындық бар.
Көркем аудармадағы стиль мәселесінің ауқымы өте кең. Аудармадағы стиль
мағынасына түпнұсқадан сақталған мазмұн, форма, көркемдік ұралдардың орынды
қолданылуы деген ұғымдар кіреді. әр аудармашының өзіндік тіл ерекшелігі
болады. Осыдан келіп, Гамлет аудармаларындағы стильдік ерекшеліктерді
қарастыру өзектілігі туындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Көркемдік аударма өзіндік зерттеу
объектісі, зерттеу тарихы, зерттеу әдістері бар дамыған сала. Қазақ тіліне
У.Шекспир шығармалары отызыншы жылдардан бастап аударыла бастаса, көркем
аударма жайындағы ғылыми пікірлер айтылып, аудармалар біртіндеп зерттеле
бастады.
Ғылыми пікір айтушылардың көш басында М.Әуезов тұрып, аударма
пьесалардың қазақ театрын өркендеудегі рөлін, қажеттілгін атап өтсе,
көрнекті ғалым Р.Нұрғалиев Гамлеттің М.Дәулетбаев аудармасына кеңінен
тоқталып оның стильдік, мазмұндық, көркемдік тұрғыдан жетістіктері мен
кемшіліктерін сөз ете отырып, аудармашының қазақ көркем аударма саласындағы
бұл еңбегінің өлшеусіз екендігін нақты мысалдармен дәлелдейді. Ғалым
Г.Қазыбек те Гамлет аудармасының М.Дәулетбаев үлгісіндегі стильдік
ерекшеліктерді ағылшын, орыс тілдеріндегі мәтіндермен салыстыра отырып
бағамдайды.
1987 жылы Р.Т.Икрамова Драматургия В.Шекспира в переводах казахских
советских писателей (30-е – 60-е г.г.) деген тақырыпта кандидаттық
диссертация қорғаған. Бұл жұмыста зертеуші У.Шекспир драмаларының қазақша
аудармаларына талдау жасап, түпнұсқамен салыстыра қарайды.
Ал, жалпы көркем аударманың өзіндік ерекшеліктері, оған қойылатын
талаптар, қазақ тілінде аударма саласының дамуы жайлы ой-пікірлер, тың
ғылыми зерттеулер жасағандар қатарында С.Нұрышев, С.Талжанов, М.Әлімбаев,
Б.Әбілқасымов, З.Тұрарбеков, А.Алдашева, Г.Қазыбек, Ж.Сәмитұлы және т.б.
ғалымдарды атауға болады.
Көркем аударма бар жерде түрлі ғылыми зерттеулердің жасалып, тың ой-
пікірлердің айтыла беретіні сөзсіз. Қай кезде де көркем аударманың теориясы
мен тарихы оның проблематикасымен тығыз байланысты болады. Аударма
теориясының дамуы белгілі бір мәселелерді күн тәртібіне қойса, керісінше,
белгілі бір мәселелердің шешімін табуы теорияны ілгерілетеді, соған орай
аударма тарихы дами түседі.
I тарау
1. Көркем аударма маңыздылығы
Аударма дегеніміз - бір тілде ауызша айтылған ой - пікірді я болмаса
жазылған мәтінді тыңдаушыға, оқушыға екінші тілде түсінікті етіп жеткізу.
Бір тілден екінші тілге аударылып жазылған немесе баспадан басылып шыққан
барлық әдеби еңбек аударма туынды деп аталады.
Аударма, аудару деген сөз әдеби еңбектен басқа салаларда да көп
қолданылады. Мәселен, Мен аударылған жүкті орнына қайта қойдым, Студент
балама ақша аударып жібердім, Суреттің көшірмесі басқа қағазға
аударылған - деген сияқты сөйлемдерде аударылған, аударып,
аударылған деген сөздердің қолданылуымен байланысты білдірілген ой- пікір
әдеби аударудан мүлде басқа жайларды баяндайды.[1;3]
Аударма шығарма деген ұғымның ауқымы кең. Ол адамның рухани өмірінің,
мәдениетінің, ғылым - білімнің, әдебиеттің, адамдардың ауызекі қарым -
қатынас әрекетінің бөлінбес бір саласы, соның дәнекері іспетті.
Аударма әрқашан да адамдар, қауымдар, тайпалар, халықтар, ұлттар
арасындағы әлеуметтік, экологиялық, рухани, ғылыми қарым - қатынасының
алмасу құралы, ел танудың құралы, достықтың, ынтымақтастықтың тәжірибе-
тағлым алмасудың дәнекері.
Аударма - көне де, жаңа да өнер. Өнер болғанда, ол- сөз, әдебиет,
публицистика ғылымдарының ажырамас бір саласы. Аударма адамдардың көш
замандарға созылған ұзақ тарихында тілі өзге басқа адамдар қауымын
түсіндіру құралы, олармен қарым - қатынас жасаудың делдалы, дәнекері
болған.
Аудармашылық - нағыз шығармашылық өнер. Аудармашы екі тілді де жетік
білумен қатар, әрі жазушы, әрі ғалым болуы тиіс. Аударма сапасы оның
талантына, біліміне, жалпы мәдени дәрежесіне және тәжірибесіне байланысты.
Нағыз шығармасы көркем аударма дегеніміз түпнұсқаның стильдік, тілдік
ерекшеліктерін түгел ескере отырып, оның көркемдік қасиеттерін толық
жеткізу, әрі қазақша биязы да, жатық етіп шығару. Осы екеуі ұштасқанда ғана
аударма көркем болады.
Аудармашының алдында қашанда өзара қарама - қайшы, бірақ диалектикалық
бірліктегі үлкен проблема тұрады; бір жағынан, түпнұсқаның әрпін, рухын
сақтау қажет, екінші жағынан, аударма жасалып отырған тілдің
ерекшеліктерін, сол тілді оқуға тиіс жұртшылық талап - талғамын да ескеру
қажет. Аудармашы таразының басын тең ұстауға тиіс.
Аударма - сөз өнерінде өзіндік орны бар үлкен бір сала. Көркем
аударманың ең негізгі атқарар қызметі - сол әдеби байланыс, яғни рухани
үндестікке көпір болуы.[2;3]
Аудармалардың жасалуына жеңілдік туғызған көптеген себептер бар.
Аударма әдебиетінің марқайып өсуіне әсер болған бірінші жеңілдік - ауысу,
араласу арқылы ортақ сөз, ортақ ұғым көбейді. Екінші, төл әдебиетіміз де
өсіп, аудармаға үлгі жасалды. Үшінші жеңілдік, тіліміздің қалыптасуы - тіл
ғылымдарының ат салысуы. Осы үшеуіне қосылатын тағы бір жеңілдік - бөгде
елдердің әдебиетіндегі, әсіресе орыс классиктерінің шығармаларындағы
кейіпкерлердің қазақ еліне, қазақ ұғымына жат еместігі.
Көрсетілген жеңілдіктер арқылы аударма әдебиет жедел өсті; ежелгі
марғау аяқынан марқымды бағытқа ауысты. Бұл әсіресе орыс халқымен тығыз
байланысып, қоян - қолтық алысқан кезеңде өрге өрледі. Орысшадан қазақшаға
бұрын - соңды жасалған аудармаларды шолып өткенде, қазақ елінің әр қилы
мәдени сатысына сай, аудармада орын алған үш түрлі әдістің бар екенін
байқаймыз.
Бірінші, еркін аударма, бұл тәсіл түпнұсқаның тілін, әдеби ырғағын дәл
білмеуден, түпнұсқаның өзіне тән ерекшелігін сақтаудан гөрі, аудармашының
өзіне тиімділігін көрмеуден туады. Еркін аударма әрбір елдің балаң кезінде,
мәдени шеңбердің тар кезінде пайда болады.
Аудармадағы екінші тәсіл - сөзбе-сөз аудару. Бұл тәсіл, көбіне
түпнұсқаның тілін мол түсінгендерге болады, соның әуеніне еріп, құлдық
ұрудан шығады. Осыған қосымша ұлы елдің әдеби мұрасын аударғанда, ұсақ
елдің уәкілдері жаза басудан қаймығады да, әрбір жеке сөздерін де,
нүктелерін де дәл түсіруді күптейді. Осының салдарынан аударма сіресіп
шығады, істеп отырған еңбектерін аудармашылар да, оқырман жұртшылық та
түсінбейтін болып шығады.
Аударманың үшінші тәсілі - балама (адекватный) аударма. Бұл ең қиын
түрі: мұны екі тілді бірдей білумен қатар, сол шетел оригиналының ішкі
сырын сарқа түсінетіндер орындайды. Оның үстіне авторлардың дыбыс ырғағын,
тіл әдемілігін, сөз қолдану мәнерін қалтықсыз ұғынатындар жасайды. Осыған
қосымша екі тілдің (аударушы ел мен аударылатын елдің) мәдени сатысы бірдей
болған мезгілде ымы - жымы білінбей, тігісі жатығып кетеді. Төл әдебиет пен
аударма әдебиетінің арасында айырма болмай қалады. [3;4]
Нағыз таза түрінде еркін аударма да, сөзбе-сөз аударма да әдебиет
тарихында кездеспейтін тәрізді. Бұл екі әдіс үнемі араласып отырады.
Негізінен алғанда аударушының талантына қарай шешіледі. Шығармашылық балама
аударма да осы екі сыңаржақ әдіспен астаса жүреді.
Біз балама аударманы жақтағанда аударушы түпнқсқалық стиль
ерекшелігін, ой ырғағын, дыбыс екпінін сақтаумен қатар өз тіліне тән
нормадан шықпауын қажет етеміз. Әрине, ой ырғағын, дыбыс екпінін аудару
мүмкін емес, бұлар аударушының өз басында болу керек. Екіншіден
классиктерде кездесетін жеке образды беру үшін сол шығарманың дәуірін
түсінсін, өзін берсін, бірақ аударушы өз заманының ұғымынан да ауа
жайылмасын. Өйткені көркем аударма, сол елдің төл әдебиетінің асыл
қазынасына кіреді.[4;24]
Түпнұсқаның барлық ерекшелігін сақтап, екінш тілде кемеліне келтіріп,
дәл беру үшін аударушы оның (түпнұсқаның) ішкі сырын жете ұғынуы керек.
Түпнұсқа тіліндегі сөздердің әдемілігін де, өз тіліндегі сөздердің
көркемдігін де бірдей білуі шарт. Сонда ғана ол түпнұсқа иесінің ой өрісін,
дыбыс ырғағын, сөз саптау әдісін көңілдегідей етіп шығара алады. Ендеше
аударушы түпнұсқа авторынан кем түспейтін, сонымен өзі әдістес, стильдік
жазушы болады.
Көркем аударма атаулыға екі түрлі зор талап қойылуға тиіс: мұның бірі
және ең бастысы – сол аударылып отырған шығарманың негізгі идеясының екінші
тілде дұрыс берілуі, ал екіншісі – шығарманың көркемдік қасиетінің толық
сақталуы. Соңғы талап сол аударылып отырған жазушының тек өзіне ғана тән
тілектерін, белгілі дәрежеде сөз бояулары арқылы, әдемі суреттеулері
арқылы, характерлердің сан алуан болып қатысулары арқылы бүркемелеп қойған
жасырын сырларын аударушының түсінуіне байланысты. Әрине аударма
екінші тілде қайта жасалған көркем шығарма болғандықтан, аудармашылар
түпнұсқаны жай ғана түсініп қоймай, оны екінші тілге көркем етіп жеткізу
үшін творчестволық електен өтізеді. Бұл елек аударушының жеке басының
күшіне, мәдениетіне, аудармаға сіңірген еңбегіне қарай нәтиже береді.
Әдебиеттегі зор талант иелерінің тамаша классикалық шығармаларының
аударушылары да жазушы-ақын болғаны, әрі біздің заманымызда да солай болу
керек екені осыдан шығатынына аударма мәдениетімен таныс адамдар таласпаса
керек. [5;156]
Аударма жасау арқылы тілімізде сөз құраудың, ойды бейнелеудің неше
алуан жаңа тәсілдері туды, жазу шеберлігі артты. Мұны айрықша жазу стилі
жағынан оңай анықтауға болады. Айтайын деген ойды белгілі бір қанатты
сөздермен өткірлей түсті, сөйлем арасына бөгде бір ойды не анықтау, не
мысқылдау, не қарату ретінде қыстыра кету сияқты әдістер қолданылып
отырады. Мұндайлардың көбі аударма әдебиетінде қарышты дамитыны белгілі.
Көркем шығарма дегеніміз мазмұны мен түрі біртұтас бүтін жатқан дүние.
Оның идеясын, яғни мазмұны мен ой тереңдігін, сезім нәзіктігін немесе
идеясы мен формасын бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Демек, әр қайсысын
әр түрлі әдіспен бөлек-бөлек аударуға да болмайды. Көркем шығарма
объективтік болмысын образды түрде бейнелеген нақты көрінісі. Ал көркем
аударма болса, сол шығармада суреттелген объективтік болмысты түпнұсқаның
тілі арқылы реалистік тұрғыда ұға отырып, екінші тілдің образдың жүйесі
арқылы шынайы бейнеленген нұсқасы. Олай болса объективтік болмысты
суреттеуде түпнұсқаға қандай талап қойылса, оның аудармасына да дәл солай
талап қойылады. Демек, өмірдің белгілі бір құбылысына реалистік көзбен
қарап, оны шынайы суреттеу үшін автор қандай құрал, нендей тәсіл қолданған
болса, соның бәрі аудармашы үшін де заң. [6;105]
Көркем аударма дәл болуы керек, сонымен қатар оны белгілі дәрежеде
еркіндікке де құқығы бар. Бірақ сол еркіндіктің өзі түпнұсқада бейнеленген
мазмұн мен түрді, яғни нақтылы өмір көріністерін дәл суреттеу мақсатынан
туып жатуға тиіс. Сонда ол еркіндік дегеніміздің өзі тек дәлдікке жетудің
жолы ғана болып қалады. Жай сөзбен айтқанда, аудармашы түпнұсқаны тастап
ешуақытта да ауа жайылып еркін кете алмайды. Олай ету деген сөз –
түпнұсқаны ғана емес, сол түпнұсқада бейнеленген өмір шындығының өзін
өрескел бұрмалауға апарып соқтырады.
Жоғарыда аударма әдістеріне тоқталсақ, енді аударма түрлерін сөз
етелік. Аударма түрліше тұрғыдан мынадай түрлерге бөлінеді:
1) аударма тілдік өзгешеліктерге байланысты ана тілден басқа тілден
аудару, өзге тілден өз тіліне аудару деп екі түрге бөлінеді.
Аударма барысында ана тілден басқа тілге аудару біршама қиын
болады. Өйткені, аудармашылардың басым көпшілігінде өзге тілмен
бейнелеу қабілеті ана тіліндегідей бола қоймайды. Сондықтан да екі
тілге бірдей жетік аудара білу әрқандай аударушы қол жеткізуге
құлшынатын биік нысана болып есептеледі.
2) Аударма жұмысы тәсіліне қарай ауызша аударма мен жазбаша аударманың
екеуі де аударма өлшеміне бағынуға міндетті. Бірақ, екеуінің
аудармашыға қоятын талабы түрліше болады. Ауызша аударма мен
жазбаша аударманың екеуінің де өзіне тән қиыншылықтары мен
жеңілдіктері бар. Ауызша аудармада аударушыдан тез түсініп, қолма-
қол аудару талап етіледі. Бірақ сөйлеушінің стилін сақтауға,
нақтылыққа, жинақылыққа ерекше шарт қойылмайды. Бейнелеу жағында
көп еркіндікке ие болады. Бір сөзді бір мазмұнды бірнеше түрлі
синонимдермен ауыстырып аудара алады. Оның есесіне оларда түсінбей
қалған сөздерді біреуден сұрауға, сөздіктерді пайдалануға
мүмкіндігі болмайды. Ал жазбаша аудару аударушыдан мол білімді,
қалам қуатының күшті болуын, мазмұнды толық қамтуға, түпнұсқаның
стиліне бойұсынуға міндетті болады. Сөз - сөйлемге, грамматикаға,
нақтылыққа, логикаға, емлеге баса көңіл бөлінеді. Ауызша аудармаға
қарағанда сөздіктерден пайдалану, қайта - қайта қарап тексеріп
шығу, өзгерту мүмкіндігі мол болады.
3) Аударма материалдық өзгешеліктеріне қарай саяси - теориялық
шығармалар аудармасы, көркем әдебиет аудармасы, ғылыми - техникалық
шығармалар аудармасы және іс - қағаздар аудармасы деп төртке
бөлінеді. Жанрлардың ерекшеліктеріне қарай оларға қойылатын талап
та түрліше болады.
4) Аударылатын материалдың қажеттілігіне байланысты аударма жұмысы
толық аудару, бөліп аудару, мазмұндап аудару, құрастырып аудару
деп тағы да төртке бөлінеді. Бастан - аяқ түгел аударуды толық
аудару дейміз. Түпнұсқаның ішінара қажетті жерін ғана аудару -
бөліп аудару деп аталады. Түпнұсқаның негізгі мазмұндарын шолып
аудару мазмұндап аудару делінеді. Түпнұсқаның кейбір жерлерін
аударып, пайдаланып, кейбір жерлерін өзі құрастырып жазу құрастырып
аудару болып табылады. Бөліп аудару, мазмұндап аудару, құрастырып
аудару дегендер әдетте ерекше қажетке қарай болады. [7;6]
Біздің жұмысымызда аударманың аталған түрлерінің ішінен көркем шығарма
аудармасы қарастырылады.
Бізде орысшадан қазақшаға аударудың өзінің жүз жылға жуық тарихы бар.
Сол уақыттың ішінде қазақтың көркем сөз қайраткерлері бұл саладан орасан
көп жұмыстар істеді. Олардың еңбектері аса зор мәні бар тарихи еңбек.
Қазір біздегі көркем аударманың белгілі дәрежеде қалыптасқан дәстүрі,
небір тамаша үлгілері бар. Аударма мәдениеті барған сайын өсіп, шеберлігі
артып келеді. Аударма жөніндегі пікірімізді қорыта айтар болсақ:
1. Көркем аударма әдебиетіміз бен мәдениетіміздің үлкен және маңызды
саласы.
2. Оның көп жылдық тарихы, өсу жолы, қалыптасқан дәстүрі бар.
3. Ол халықты рухани жағынан дамытудың күшті құралы: бүкіл адамзат
мәдениетінің қазыналы қақпасын ашатын кілт, ғылым мен білімнің қайнар
бұлағы, тіл ұстартудың дүкені.
4. Көркем аударма теориясы филология ғылымының бір саласы. Оның тәжірибені
қорыту, пікір жарыстыру негізінде айқындалған принциптері, танылған
тәсілдері, шеберлік жүйесі бар.
5. Көркем аудармаға қойылатын ең басты шарт – шығарманың көркемдік идеялық
күші мен эстетикалық ләззатын жеткізу. Ол ең алдымен, көркем болсын,
әсерлі де тартымды оқылсын.
6. Аударма нағыз қазақша болсын, қазақша болғанда қазақтың қарадүрсін жаты
тілімен емес, қазіргі өскелең әдеби тілінің ең жоғары үлгісінде, қоғамды
әрқашан алға сүйрейтін озық дәрежеде болсын.
7. Көркем аудармада өзінен сөз қосып, ауа жайылып кету тұрпайылыққа,
қарадүрсіндікке саяды, ал түпнұсқаны сөзбе-сөз келтіремін деп ұғымсыз
етіп сірестіріп қою – тіл бұзарлық болады. Мұның екеуі де сорақы. Нағыз
творчестволық көркем аударма дегеніміз түпнұсқаның тілдік, стильдік
ерекшеліктерін түгел ескере отырып, оның көркемдік идеялық қасиеттерін
толық жеткізу, әрі қазақша биязы да жатық етіп шығару. Осы екеуі шебер
ұстасқанда ғана аударма көркем болады.
8. Аудармашылық – нағыз шығармашылық өнер. Ол әркімнің қолынан келе
беретіндей еріккенің ермегі емес. Аудармашы екі тілді де жетік білумен
қатар, әрі жазушы, әрі ғалым біліміне, жалпы мәдени дәрежесіне
тәжірибесіне байланысты.
9. Көркем аударма туындылары қазақ әдебиетінің өз мүлкі, өз табысы. Сол
себепті де жұртшылық әрқашан оның жақсысына сүйініп, жаманына күйініп
отырады.
2. Көркем аударма және драмалық стиль
Аударманың бірден-бір көркемдік ерекшелігін, оның дұрыс аударылған
еңбек екенін дәлелдейтін стиль мәселесі.
Стилистикадағы негізгі ұғымдардың бірі – стиль. Оны осы күнге дейін
әркім әр түрлі түсінеді. Себебі стиль терминінің мазмұны кең, оның
жұмсалатын орны көп. Стиль – латынша stylos (қазақша – жазу құралы) деген
сөз. Латын тілінде кейіннен стиль сөзі жазу мәнері деген мағынада
қолданылатын болған. Оның осы мағынасы Европа білімпаздарының арасына көп
тараған. Орта ғасырларда Грецияда, Римде стиль сөзге сендіру, нандыру
тәсілі, стилистика – риторика (шешендік) өнері болып саналған. Үнді
оқымыстылары стильді мәнерлеп сөйлеу, ал стилистиканы мәнерлеу туралы ғылым
деп есептеген. Кейін ұлттық әдеби тілдің қалыптасу дәуірінде, кейбір
елдерде стиль белгілі бір әдеби жанрға тән тілдік құрал деген ұғымда
қолданылды.
Стиль деп белгілі бір тілдегі лексикалық, грамматикалық және
фонетикалық тәсілдердің қолданылу принциптерін айтамыз. [8;4] Бұл стильге
тілдік тұрғыдан берілген анықтама. Ал әдебиет теориясында қалай
қарастырылатынын сөз етсек, стиль – жазушының өмір шындығын танып-білу,
сезіну қабілетін, бейнелеу шеберлігін, өзіндік суреткерлік тұлға-бітімін
танытатын даралық өзгешелігі, жазу мәнері, қолтаңбасы. Көркемдік стиль
жазушының өмірлік тәжірибесі негізінде, соның суреткерлік талантының
табиғатына сәйкес қалыптасып дамиды. Стильді көбіне көп сөз қолдану
ерекшелігі, сөздік, тілдік ерекшеліктер деп қарау ара-тұра болса да бой
көрсетеді. Бұл стильді өте тар мағынада түсінгендік. Бұлай түсіну, тіл
ғылымы тұрғысынан алғанда, орынды болуы да мүмкін. Ал әдебиетте стильдің
мғынасы әлдеқайда терең және кеңірек. Жазушының стилі дегенде, біз оның
өмір шындығын өзінше ой толғап, бейнелеп айту – міне осындай маңызды
сипаттар танытатын, басқаға ұқсамайтын суреткерлік шеберлігін, дара
қолтаңбасын айтамыз. Әрине, аталған қасиеттер жазушының тіл
ерекшеліктерінен, сөз қолдану, баяндау тәсілінен ақын сезіліп тұрады. Бірақ
сөздік, тілдік ерекшеліктерді жазушының өмір шындығын тап басып танитын
көркемдігіне, сезім талғамына, бейнелеу шеберлігіне тығыз байланыстыра
қарау, әрине, әлдеқайда ұтымды.
Жазшының стилі белгілі тарихи дәуірдегі көркемдк, стильдік
ізденістерімен жалғасып жатады, әдебиетке тән көркемдік түр жүйесі,
стильдік өзгешеліктер тарихи-қоғамдық жағдайға байланысты заманның
әлеуметтік эстетикалық мақсат-талаптарына сәйкес қалыптасады. Әдебиетте
орнығып, өркендеп келе жатқан көркемдік принциптерді, стильдік
мүмкіндктерді, бейнелеу тәсілдерін әр жазушы өзінің өмір тәжірибесі талант
талғамымен ұштастыра қабылдап, еркінше пайдаланады. (9;304)
Ал енді көркем аудармадағы стиль мәселесіне келейік.
Көркем әдебиет – айрықша күрделі жанр. Оның әдебиет қисынынан
туындайтын жазушылық шеберлік, әр жазушының қаламгерлік даралығы (стилі)
мен таланты, эстетикалық функцияны, мазмұн мен пішінді жеткізудегі
жазушының танымдық-психологиялық қабілет деңгейі сияқты сан алуан
мәселелерді бар. Көркем әдебиет тілінің де өзге де функционалдық стильдерге
қарағанда иірімі мол; кез келген прозалық шығармадағы лексикалық-
грамматикалық құралдардың көлемін, көкжиегін дәлдеп көрсету, жалпыхалықтық,
әдеби немесе ауызекі сөйлеу тілі элементтерінің бір-бірімен жымдаса
қолданылуының, әр сөздің стильдік реңкпен құбылуының алуан түрлі себептерін
– ғылым тілмен айтқанда, тілдік құралдардың көркем әдебиеттегі атауыштың
(номинациялық, референттік) қабылдаушыға әсер ету (прагматикалық),
қабылдаушының, оқырманның рухани талғамына ықпал жасау, жандүниесіне, ой
өрісіне қозғау салу (эстетикалық), тәрбиелеу, адамгершіліктік тағлым
өнегені насихаттау сияқты қызметтерді жеткізудегі рөлін, орнын анықтау - өз
алдына бір бөлек, бірақ әдебиеттанымдық қағидаттармен ұштасып жататын
маңызды факторлар.
Эстетикалық функция – көркем әдебиеттің басты функциясы. Бұл арнаулы
ақпаратты әдебиеттен басты айырмасы. Көркем әдбиеттің екінші және маңызды
белгісі – оның образдылығы, жалпыхалықтың тілдік қордағы элементтерді
пайдалану мүмкіндігінің болуы. Бұлар көркем шығарма тілінің өзіндік
табиғатын, өзіндік сөз қиюын айқындайтын басты факторлар. [10;24]
Көркем әдебиет стилінің әдебиеттік, тілдік ерекшеліктері аударма
әдебиетке де тән. Белгілі бір халықтың тілінде жазылған әгіме, повесть,
роман – сол халықтың ұлттық көркемөнері; туындының эстетикалық функциясы,
прагматикалық сипаты – баршасы тілді иеленуші халықтың рухани-мәдени ұлттық
танымының үдесінен шығуды көздейді. Көркем аударманың тілі де сол мақсатқа
бағындырылады.
Көркемөнер ретінде аударма әдебиет жеке адамға ақиқат өмірдің сырлы
суретін барынша жеткізуі керек. Көркемделіп жасалған ақиқат дүниенің
бейнесін жасап шығаратын құрал – тіл. Шығармасын ұлттық этникасы, тіл
жағынан топтасқан қауым - өз ұлты, өз халқы қабылдайтынын білетін, яғни
нақты арналған аудиториясы бар қаламгер, өз ана тілінде жазғанында тлдік
құралдарды пайдалану, стильдік түрлендіру, сөз шығармашылығы жағынан еркін.
Ал аударма жасайтын қаламгер мұндай еркіндікке бара алмайды. Тәржімашының
алдында екі нақты, бір-бірінен ауыр, екеуінің де таразысы тең қос міндет
тұрады. Оның бірі:
- түпнұсқаның мазмұнын, сюжетін, түпнұсқа авторының негізгі идеясын
мүмкіндігінше толық сақтау;
- екіншісі, аударылатын тілдің – қазақ тілінің табиғи заңдылықтарын,
нормаларын қадағалау.
Көркем аударманың мынадай айырма белгілері бар:
а) көркем аударма – ойлаудың образдылық типінің жемісі десек, мұнда
индивидуалдық даралық, шығармашылық ізденіс бар;
ә) ізденістің шеңберіне шек қойылады, өйткені аудармашының алдында жатқан
мазмұны, құрылымы дайын мәтін шығармашылық еркіндікке жібермейді;
б) көркем аударма да төл әдебиет сияқты эстетикалық қызмет атқаруы тиіс;
в) көркем аударма да төл әдебиет сияқты тұщымды, кедір-бұдырсыз оқылуы
қажет;
г) сондықтан аудармада қазақ тілінің табиғи күй, сөз қолдану, емлелік
нормалары сақталуға тиіс.
Бірін-бірі тізерлеп, тұсап, аудармашыны қаламгер ретінде тым
бостандыққа жібере қоймайтын межелердің арасында белгілі бір өлшемдестік
(симметрия) бар. Көркем аударманың лингвистикалық табиғатын айту – осы
өлшемдестіктің заңдылықтарын анықтау. Көркем аудармада қазақ тілі сөздік
құрамының, грамматикалық-синтаксистік жүйесінің, стильдік құралдарының
қолданылуындағы тәуір тұстардың немесе кемшін жақтардың болатындығы –
аталған талаптардың тең атқарылғанына немесе бірінің екіншісіне ырық
бермей, бірі екіншісінен басым болып келетіндігіне байланысты. Демек,
түпнұсқаның мазмұны үшін қазақ сөзі, айшықты тіркесі, синтаксистік тұтастық
неліктен алынған; түпнұсқаның идеялық-көркемдік сапасы аударманың бойына
қандай тәсілмен, қалай сіңдірілген дегендер, басқа алуан түрлі сипаттар
тікелей діттелгенде, көп мәселенің күрмеуі шешіледі.
Осы тұрғыдан келгенде, шығармашылық қызметтің бір түрі ретіндегі
көркем аударма тілінің төл туынды тілінен алшақ кететін тұстары көп. Қазақ
әдебиетінің классиктері жасаған аудармаларда мұндай қаламгерлік
алшақтықтар, айырмашылықтар бірден көзге түседі. Ал әр шығарманың өз
белгісі, өз сыпаты болуы – шығармашылық ізденістің жемісі. әрбір жазушының
өз тілі, стилі бар; жазушы даралығы арқылы тілдік құралдар, сөз қазынасы
өзгеше ұжымдасады, өзгеше дәнекерлеседі.
Түпнұсқаның эстетикалық-көркемдік құндылығын сақтау және қазақ
тілінің нормаларын қадағалау міндеттеріне сәйкес көркем аударма жасаған
қазақ қаламгерлері – аудармашыларының шығармашылық ізденістеріне тән
ерекшеліктер мынадан көрінеді:
- аудармашылар жаңа сөз, фразалар үлгілерін қалыптастырады, түпнұсқадағы
тұлға-бітімі тосын реалии атауларының қазақша баламаларын береді;
- екіншісі, образды орамдар, эмотивтік құралдар жасауға қатысты;
- көркем аудармада жалпыхалықтың образдылық элементтері, яғни пайымдау мен
ұлттық бітімнің мәдени ерекшеліктердің негізінде жасалған халықтың
образды стереотиптер, тұрақты тіркестер қолданылады;
- үшіншіден, аудармашы түпнұсқадағы теңеулердің, фразалардың, паремиялардың
экспрессивтік күш-қуатын әлісретпей, образға негіз болған комоненттердің
түпкі семасын негізге ала отырып, қазақ тілі үшін жаңа тізбектер жасайды
– бұл аталғандар жеке қаламгердің суреткерлік аясын кеңейтуге, стильдік
құралдарының толығуына ықпал етеді.
Көркем аудармалардағы соны сөз қолданыстары, тың орамдар жалпы алғанда,
көркем аударманың тіл қорын – лексика мен фразеология жүйесін байытудағы
орнын көрсетеді. Ал аударматану тұрғысынан қарағанда, түпнұсқадағы
паремияның, фразаның, жекелеген номинациялардың қазақшалануы , аударудың
ортақ заңдылықтарына, межелер өлшемдестігіне байланысты, яғни түпнұсқаның
күллі ерекшелігін қазақ ұғымына сәйкестендіруге бағышталған, қазақ
оқырманын әдебиеттің эстетикалық функциясына тұшындыру көзделген. Аударылып
жасалып, көркем аудармадан тарап, тіл қолданысына сіңіскен немесе
потенциалды элемент ретінде тіл айналымына түсуі әбден мүмкін тың сөз
туындылары өте көп. [11;25]
Стиль мәселесін аударма өлшемінде қарауға болады. Аударма өлшемі
дегенміз аударма практикасы барысында бойұсынатын ереже, аударма сапасын
бағалайтын таразы деген сөз. Аударма өлшемі қашан да абсолютты болмайды.
Қайта относительді болады. Аударма практикасы барысындағы жинақталған
тәжірибелер аударма теориясының дамуына байланысты үздіксіз өзгеріп, дамып,
кемелденіп отырады. Ол, жалпы айтқанда, түпнұсқадағы мазмұнға адал болып,
формасы мен стилін толық сақтай отырып, сол арқылы түпнұсқаның оқырманы мен
аударманың оқырманына бірдей әсер беретін деңгейге жету дегенді меңзейді.
Әрқандай шығарма мазмұн, форма, стиль сынды үш түрлі фактордан
құралады. Мазмұн дегеніміз шығармада баяндалған факт, түсіндірілген жағдай,
суреттелген көрініс, сондай-ақ, сол баяндау, түсіндіру, суреттеу барысында
бейнеленген автордың ойы, көзқарасы, ұстанымы және сезімі сияқтылар. Форма
дегеніміз шығарманың мазмұнын бейнелейтін тілдік форма, яғни автор
қолданған лексикалық, грамматикалық, стилистикалық тәсіл сияқтылар. Стиль
дегеніміз шығарманың тілдік формасы арқылы бейнеленетін ұлттық стиль,
дәуірлік стиль, жанрлық стиль және автордың өзіндік тілдік стилі. Мұнда
мазмұн форманы анықтайды. Форма мазмұнға ықпал жасайды. Ал стиль дегеніміз
мазмұн мен осы мазмұнды бейнелейтін форманың бірлігі. Бұл үш фактор біріне-
бірі байланысты, әрі бірін-бірі тежейтін органикалық тұлға. Бұларды бірінен-
бірін бөле қарауға болмайды. Түпнұсқаның мазмұнын, стилін аударма тілімен
дәл бейнелеп беру үшін мына шарттарды толық орындау қажет:
1. мазмұнға адал болу;
2. түсінікті, ұғымды болу;
3. стилін сақтау.
Міне, бұлар аударма өлшемінің нақтылы мазмұны болып табылады.
1. Мазмұнға адал болу:
Түпнұсқаның мазмұнын толық, дәл бейнелеп беру қажет. Қалағанынша бет алды
өзгертпеу, өз бетінше қысқартуға, түпнұсқада жоқ мазмұндарды жөнсіз
тықпалауға болмайды.
2. Түсінікті, ұғымды болу:
Аударушы бұрыннан қалыптасып қалған, мағынасы айқын сөздерді аударған кезде
оларды әріп кемірушілікпен өлі түрде, лексикалық мағынасы бойынша қаз
қалпында көшіре салмай, түсінікті де ұғымды жатық тілмен аударуға ұмтылуы
керек. Сөйлемнің бас-аяғы қабыспайтын, сол тілдің бейнелеу дағдысына
үйлеспейтін құбылыстардан сақ болғаны дұрыс. Мағынаны дұрыс қамтымай, шала-
шарпы мөлшерлей салуға тіпті де болмайды.
3. Түпнұсқаның стилін сақтау:
Аударушы аудармада түпнұсқаның ұлттық стилін, дәуірлік стилін,
стилистикалық стилін толық сақтауы керек. Өзінің стилін түпнұсқаның стилі
орнына қоюға болмайды. Өйтпегенде қателік туылады.
Қай қашанда бір шығарманың стилін толық түсіну оңай-оспақ шаруа емес.
Мұның ішінде автордың тілдік ерекшелігін аңғару онша қиын болмағанымен,
оның жалпы стилін сақтап аудару үшін мол білім қажет екені даусыз.
Сондықтан, бұл жағынан көп күш жұмсап ізденуге тура келеді. [12;12]
Қорыта келгенде, мазмұнға адал болу, сөзі ұғынықты, жатымды болу,
стилін сақтау сынды аударманың бұл үш өлшемі бір-бірімен жымдасып, тұтас
тұлға қалыптастырады. Түпнұсқаға адал болғанымен, сөзі жатық болмаса,
оқырман түсінбесе, онда адалдықтың еш мәні қалмайды. Ал жатық болғанымен,
адал болмаса, түпнұсқаның мазмұны мен стилінен қол үзсе, онда жатық болудың
да сәні кетеді.
Аударманың өлшемі дегеніміз іс жүзінде аударманың принципі деген сөз.
Ал принцип дегеніміз аудармашылар аударма практикасы барысында бойсұнуға
тиісті өлшем. Оқырман, яки бағалаушы жөнінен алып айтқанда, аударманың
жақсы-жамандығын бағалайтын сынтас.
Аударманың іс жүзіндегі міндеті: түпнұсқа мазмұнын жеткізудің
арақатынастық және парапар тәсілдерін өзге тіл құралдарының құрамынан
іздестіру; аударма әрқашанда жалпы ұлттық тілдің әртүрлі стилімен
айналысады, ол әрқашанда стильдерді арақатынасы мен өзара тығыз жымдасуын
да, бейнелейтін құрал формасының мазмұнға қатынасын да ескереді. Стилистика
пәні жайында осы айтылғандардың аударма мәселесіне тікелей қатысы бар, ал
аударма теориясының лингвистиалық пән ретіндегі негізгі міндеті
стилистикалық тұрғыдан алып қарастырғанда ғана айқын байқалмақ. Аударма
теориясының осындай стилистикалық бағыты жазушының өзіне тән көркемдік
стилін анық жеткізу жайындағы мәселемен айналысқан кезде де қажет, өйткені,
жазушы стилі дегеніміздің өзі де – белгілі бір идеялық-көркемдік
тұжырымдауға бағынған, шығарманың мазмұнынан айырып алып қарастыруға
болмайтын, көп жағдайда өте күрделі болып ерекшеленетін тілдік құралдарды
таңдап алып, ұйымдастыру жүйесі.
Аударманың теориялық тұрғыдан ғана емес, практикалық тұрғыдан алып
қарастырғанда да стиль құбылыстарының тіл құбылыстарынан айырмасы бар
екенін дұрыс түсінудің ерекше мәні бар.
У.Шекспир шығармаларынан қазақ тіліне көп аударылғаны – драмалары .
Ал біздің негізгі объектіміз – Гамлет трагедиясы.
Драматургия жанрларының ішінде қмірге айрықша жақын түрі – трагедия,
өйткені бұл формада тіршіліктің сан алуан қайшылықтары, ғаламат тартыстар,
құштарлықтар мен сезімдер шайқасы, ойлар мен идеялар қақтығысы ерекше зор
пафасын, әрі реалистік тереңдікпен бейнеленеді. Классикалық әдебиеттегі
трагедияларға дара тұлғаның әлеуметтік-қоғамдық қайшылықтарымен кереға
қайшы келуі, бітіспес күреске түсуі көрсетілген. Трагедия қаһармандары сұм
заманның қатігез әдеттерімен шайқаста опат болады, олардың алдарында тас
қамалдай неше түрлі кедергілер, асу бермес тосқауылдарьұрады; трагедия
асқақ рухты қайсар жанның алапат күресін суреттейді.
Трагедияның ең басты ерекшілігі трагедиялық тартыста көрінеді.
Трагедиялық конфликт кейіпкердің тартқан азабы мен өліміне де сабақтас. Бұл-
қосалқы, сырт сипаттардың бірі. Ал трагедиялық тартыстың өзегі әлеуметтік-
тарихы, қоғамдық-саяси қабырғалы күштердің шайқасында жатыр. Бұл қақтығыста
кең құлаш, қоғамдық мағына, философиялық тереңдік бар.
Трагедиялық шығарманы оқыған, яғни сахынадан көрген адам орасан зор
тебіреніске түсіп, сан алуан ойға қалып, кейіпкер қайғысын бөлісіп, бір
алуан сезім толқынына бөлініп, қапалы ой құшағына енеді.
Ұлы жазушы У.Шекспирдің Гамлет трагедиясы жоғарыда айтылғандай
ерекше трагизм қасиетін бойына сіңірген дүниежүзілік, озық, классикалық
драма үлгісі. Гамлеттрагедиясы – драмалық шығармаларға қойылатын
талаптарды толық сақтаған. Аталған трагедияны қазақ тіліне сөйлеткенде
аудармашы ақындарымыз стильдік, мазмұндық, формалық ерекшеліктерді толық
сақтаған. Әрине М.Дәулетбаев аудармасында бәраз өзгешіліктер болып,
түпнұсқа стилін сақтамағаны жайында келесі тарауларда таратып айтылады. Ал
көрнекті ақын Х.Ерғалиев түпнұсқа стилін сақтаған. Кейіпкерлер түгел,
монолог, диалогтар сәтті аударылған. Бұлар – қазақ көркем аудармасының өсу
бағытының жоғары дәрежеде екенін көрсеткен аударма шығармалар,
1.3 У.Шекспир шығармашылығының ұлттық әдебиетке ықпалы
Ағылшынның әйгілі ақыны және драматургы Уильям Шекспир Бирмингем
қаласына таяу жерде орналасқан кішкене Стратфорд-он-Эйвон деген қалашықта
дүниеге келген. Ақынның фамилиясы ескі ағылшын тілінде ғажап найзагер
деген мағынаны білдіреді.
Шекспирдің ата-бабалары жер иеленушілер, ал әкесі – қолөнерші және
саудагер болған. Жазушының әкесі Джон Шекспир Стратфорд-он-Эйвон қаласына
1552 жылдар шамасында келіп орналасқан. Оның іскерлік қабілеті өте жоғары
болған. Бұған дәлел ол араға 5 жыл салып, корпорациядағы мықты адамдардың
бірі болды. Ал, 1568 жылы қала басшысы қызметіне көтерілді.
1557 жылы Джон Шекспир жергілікті шаруа, жер иеленуші Мэри Арденнің
қызына үйленеді. Олардың отбасында 10 бала дүниеге келді. Алғашқы екі қыз
қайтыс болып кетті де, отбасыдағы тұңғыш Уильям деген ұл болып қалды.
Уильям 1564 жылы 2 сәуірде дүниеге келген.
Уильям 1571-1578 жылдары Стратфорд грамматикалық мектебінде оқиды. Бұл
осы қаладағы корпорация мүшелерінің балаларына бастауыш білім беретін
грамматикалық мектеп болатын. Бұл мектептегі басты пәндер ежелгі латын және
грек тілдері болды.
Уильям он сегіз жасқа толғанда әкесі қарызға батып, түрмеге жабылады.
Шекспирдің балалық шағындағы оқуы жоғарыда аталған жағдайға байланысты
бітеді. Шекспир әулетінің отбасы көп материалдық қиындықтарға ұшырайды.
Отбасын бұдан құтқару мақсатында болашақ ақын осы жылы Шоттерн деревнясында
тұратын ауқатты шаруаның қызы Энн Хетеуэйге үйленеді. Әйелі өзінен сегіз
жас үлкен болады. Бірақ бұл неке Уильямның жағдайын түзетуге еш көмегін
тигізбеді. Уильямның жиырма жасында отбасы басшылығын, қамқорлығын өз
қолына алуына тура келді. Өйткені әкесінің көмек беруге шамасы келмеді.
Әйелінің дүниесі де қиындықтан шығуға көмектесе алмады. Уильямға табыс табу
жағын ойлау керек болды. Бұл жылдар аралығында Уильямның немен айналысқаны
белгісіз. Уильям 1585 жылы туған қаласынан кетіп, бақыт пен байлық іздеген
бозбала Лондонға аттанады. Ол жерде күнкөріс қамымен байларға арнап өлең
шығарумен күнелтеді. Күндердің күнінде театрға қара жұмысқа тұрады. Яғни,
театрға келушілердің аттарын күтуші болып жұмыс істеп жүріп, театрдың
шығармашылық жұмысына араласа бастайды. Бастапқыда әкелер мен корольдердің
рөлінде ойнайды. Актерлердің серіктестігіне еріп, сатылған билеттерден өз
үлесін алып отыратын болады. Уақыт өте келе театрға жаңа пьесалар керек
болып, содан Уильям ескі шығармаларды, оның ішінде авторлардың шығармаларын
өңдеп, жаңа сценарийлер жазумен айналысып мықтап қолға алады. Бұл әрине
актерлық қабілетінің емес, әдеби мүмкіншілігінің зор болғандығынан. Ол
туған қаласынан кеткен кезде жиырма бірден енді асқан еді. Жиырма алты
жасында ол өте сәтті шыққан бір пьесаның авторы болды.
Шекспирдің драматургиядағы еңбегінің басталған уақытысы жайлы дәл
деректер жоқ. Ғалымдар Шекспирдің тұңғыш пьесасы 1590 жылы жазылғанын
дәлелдеді. Енді, Шекспир көркем шығармаларды жазуды 1588 жылдардың
шамасында бастады деген болжам бар. Дегенмен, 1590-1592 жылдары Шекспирдің
драмалық шығармалары жария болып, елге таныла бастады. 1592 жылы Томас Нэш
Пирс без грошовый деп аталатын памфлетінде Шекспирдің Генрих IV
(бірінші бөлім) деп аталатын пьесасы жайлы он пікір білдірген.
Шекспирдің пысықайлығының арқасында кәсіби драматургер жұмыссыз
қалып, олар Уильямға қарсы тұрады. Оған Елдің қаламына жармасқан қарға
өзіне нағыз жарасымды кәсібін – жылқыны баптап, жайыңа жүр, деп ашу
танытқандар да болды.
Дегенмен де мұндай алып қашпа сөздер оның шығармашылығын айналып өтіп
жатты. Театрда қойылған оның пьесалары үлкен сұранысқа ие болады. Бұл оның
жиырма сегіз жасында-ақ Лондонның театр әлемінде беделді, атақты болғанын
көрсетеді.
Шекспир отыз жасқа дейін драматургиялық шығармашылықпен айналысқанына
төрт-бес жыл болғанда Генрих VI (трилогия), Ричард III, және
Қателіктер комедиясы деп аталатын алты пьеса жазған. Аталғандардың
ішіндегі соңғы үшеуі міне, үш жүз жылдан бері әлем театрларында зор
жетістікпен көрсетіліп келе жатыр.
1593 жылы Лондонда чума эпидемиясы тарады. Театрлар жабылды, актерлар
өнер көрсетуге басқа қалаларға кетіп жатты. Шекспир олармен бармады. Осы
жағдайға байланысты драматургиядағы жұмысын тоқтата тұруға тура келді.
Бірақ осы уақытта Шекспир поэзиямен айналысты. 1593 жылы Венера мен
Адонис, ал келесі жылы Лукреция деген поэмалары жарық көрді. Бұған дейін
жазған пьесаларының ешқайсысы кітап болып басылған жоқ болатын. Сондықтан
Шекспир поэмаларының алғы сөзіне менің фантазиямның тұңғышы деп жазды.
Екі поэмада Саутгемптон деген графқа арнау ретінде жазды. Саутгемптон
королеваның жақын адамдарының бірі болатын және ол оқымыстылар мен
жазушыларға көмек көрсетіп тұратын. Саутгемптон екеуі өте жақын достар
болмаса да, ол Шекспирге көмектесіп тұрғаны айдан да анық жағдай.
Шекспирдің 1594 жылы тұңғыш рет пьесалары жарық көрді. Баспагер
Д.Дэнтэр Тито Андроник жайлы рим трагедиясын басып шығарды. Сол жылы
Генрих VI пьесасының екінші бөлімі жарық көрді.
Шекспир пьеса мен поэмалар ғана жазып қойған жоқ, сонымен бірге
сонеттер жазған. Шекспир пьесаларында дүниежүзінде алғаш рет драматургия
саяси күресті, адамзат мәселелерін мифтік емес, реалистік әдіспен
бейнеледі. Шекспир шығармашылығының 1601-1608 жылдардағы кезеңі Англия
өміріндегі қоғамдық саяси өзгерістермен тұстас келді. Осы жағдайлар оның
шығармаларында трагедилық сарынның молаюына себепкер болды. Бұл жылдар ол
әлеуметтік философиялық бірқатар пьесалар жазды: Гамлет (1602), Отелло
(1604), Король Лир (1606), Макбет (1606), Антони мен Клеопатра
(1607), Афиналық Тимон (1608), Кориолан (1608) және т.б. Шекспир
туындылары шындыққа қалтқысыз сенуді, өмірді сүюді уағыздайды.
Шекспир шығармашылығының 1609-1612 жылдардағы кезеңі бұрынғысынша
зұлымдық пен адамгершіліктің күресін арқау ете отырып, тартысты көбіне
ұнамды қасиеттің иесіне моральдық және реалдық жеңдіру арқылы шешеді:
Перикл (1609), Цинбелин (1609-1610), Қысқы ертегі (1611) және т.б.
[13,328]
Шекспирдің пьесалары қазақ тіліне аударылып, республиканың көптеген
театрларында қойылып келеді. М.Әуезов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
----------- 4-6
I тарау
Көркем аударма теориясы ----------------------------------- ----------------
7-20
1.1 Көркем аударма маңыздылығы ----------------------------------- --------
7-11
1.2 Көркем аударма және драмалық стиль -------------------------------- 12-
17
1.3 У.Шекспирдің шығармашылығының ұлттық әдебиетке ықпалы-17-20
II тарау
У.Шекспирдің Гамлет трагедиясы қазақ тілінде ------------------- 21-41
2.1 М.Дәулетбаев аудармасындағы Гамлет трагедиясының
стильдік сипаты ----------------------------------- -------------------------
------- 24-33
2.2 Х.Ерғалиев аудармасындағы Гамлет трагедиясының
стильдік ерекшеліктері ----------------------------------- ------------------
----- 33-41
2.3 Х.Ерғалиев аудармасындағы Гамлет трагедиясының стильдік ерекшеліктері
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
------ 42-43
Пайдаланылған әдебиеттер ----------------------------------- ----------------
-- 44-45
Реферат
Жұмыстың тақырыбы: У.Шекспирдің Гамлет трагедиясының
аудармаларындағы стиль мәселелері.
Жұмыстың көлемі: 50 бет.
Жұмыстың құрылымы: Кіріспе, негізгі бөлім екі тараудан, қорытындыдан
тұрады. Кіріспеде жұмыстың жалпы сипаттамасы, тақырыптың өзектілігі мен
зерттеу деңгейі сөз болады. Көркем аударма теориясы деп аталатын бірінші
тарау 1) Көркем аударма маңыздылығы, 2) Көркем аударма және драмалық стиль,
3) У.Шекспир шығармашылығының ұлттық әдебиетке ықпалы деген тараушалардан
тұрады. Гамлет трагедиясы қазақ тілінде деп аталатын екінші тарау
мынадай тараушалардан тұрады: 1) М.Дәулетбаев аудармасындағы Гамлет
трагедиясының стильдік сипаты. 2) Х.Ерғалиев аудармасындағы Гамлет
трагедиясының стильдік ерекшеліктері.
Қорытындыда Гамлет трагедиясының аудармаларындағы стильдік
ерекшеліктер, көркем аударма, стиль мәселелері жайында ой қорытылып,
соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
Жұмыстың мақсаты: У.Шекспирдің Гамлет трагедиясының М.Дәулетбаев,
Х.Ерғалиев аудармаларындағы стильдік ерекшеліктерді анықтау.
Кілт сөздер: Драма, пьеса, аударма, стиль, мазмұн, форма.
Зерттеу әдісі: талдау, жүйелеу, салыстыру, тағы басқа да әдістерді
басшылыққа алдық.
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жұмыста тіл мен әдебиеттің аса қажет, қиын
саланың бірі көркем аудармада жемісті жетістіктің бірегейі саналатын, XX
ғасырдың отызыншы жылдарынан бастап қазақ тіліне аударыла бастаған
У.Шекспирдің Гамлет трагедиясының аудармасындағы стильдік ерекшеліктер
қарастырылады. Сонымен қатар аудармаға қатысты теориялық мәселелер де, ұлы
жазушы Шекспир шығармашылық жолы сөз болады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ тіліне аударма үлгісі XVI-XVII ғасырда
келген. Араб-парсы, шағатай тілдерінен ауысқан, ауызша айтылатын ертегілер,
неше алуан мысал-нақылдар осы пікірдің тиянақты тірегіндей. Бұлар шын
мағынасында аударма емес, мазмұндау - өзінше қайталап айту еді.
Таза қазақ тілінде аударма тәрбиесі XIX ғасырдың екінші жартысынан
басталды, дәлірек айтқанда, 1879 жылдары Ы.Алтынсариннің Киргизская
хрестоматия кітабында көрінді. Бұл орыс тілінен аудару дәстүрі еді. 1882
жылдары орыс классиктері Абай аударды, 1892 жылы Ы.Алтынсарин аударған.
1900 жылы Унжіл аудармасы басылған.
Жалпы, қазақ тіліне орыс жазушы-ақындарының шығармаларымен қатар
дүниежүзілік әдебиет классиктерінің де шығармалары аударылды.Халықтың
шындық әділет, ақиқат ұранын алтын арқау еткен қазақ әдебиеті – қалың қауым
арманының шапағатты нұрынан жаратылған ең үздік дәстүрлерді ілгері
жалғастырған, адам баласы қан-қазынасына толымды қор қосқан жаңа сапалы
құбылыс.
Ұлт әдебиет үлгілерінің өзара әсері мен бірін-бірі құнарландыруы,
жанырлық формаларды дамуы мен баюы, үздік жетістіктер мен дәстүрлерді ортаң
игіліке айналуы, асыланда, қазіргі әдеби процестің негізгі тенденциясы
екендігінде рухани паспорты болып табылатын қазақ әдебиеті аз уақыт ішінде
аса шапшаң даму кезеңдерінен өтіп, кемелденген өнерге тән жанырлық
салалардың бәрін тудырып, жетілді өрлеу бағытында реализмнің кең, даңғыл
айдынына шоқты.
Өнер мен әдебиеттің күллі мәдени қазынаның көзі ашылып, драматургия,
опера, балет, симфония сияқты барша өркениетті елдерге тән жанырлық
формалар қаулап өсті.
Туған топырақта тол, ұлттық драмамызбен қоса әдеби байланыс негізінде
дүниежүзілік драматургияның алтын жауһарлары қазақ тіліне аударылып, ұлттық
театр сахыналарында қойылып жүр. Оның ішінде көркем аудармада драма
жанырының аударылуы бағытында үлкен жетістікке ие болған ағылшынның ұлы
жазушы драматургы У.Шекспир драмаларының аудармалары. Соның ішінде
ағылшынның ұлы драматургы У.Шекспирдің шығармалары, оның ішінде драмалары
қазақ жазушыларының назарына отызыншы жылдардан бастап ілігіп, қазақ
оқырмандарына көркем аударма арқылы жетті.
Әлемдік өнердің биік жұлдызы У.Шекспир мұрасын меңгеру белгілі бір
кәсіби дайындықты, көркемдік сауаттылықты, шынайы мәдениеттілікті талап
ететіні талас тудырмайды.
Әлем драматургиясының озық үлгілері мен классикалық шығармаларды
қазақшаға аударып сахнаға қойылуына ерекше еңбек сіңірген – Мұхтар Әуезов,
классик жазушы қазақ театрының репертуарын аударма пьесалармен толықтырып,
оларды өнердегі қазына ретінде тануға тікелей араласты. Сахнаға қойылған
аударма пьесалардың мән-мағынасын қазақ театрына, жалпы мәдениетіміздің
дамуына әсер етер зор ықпалын асқан білгірлікпен талдап берген М.Әуезов
1937 жылы Қазақ сахнасындағы аударма пьесалар деген мақала жазды. Мұнда
ол аударма пьесалардың оның ішінде Шекспирдің Отеллосы немесе Ромео мен
Джульеттсын сахнаға шығаруға кеңес береді.
Осы жауапты іске тікелей өзі бас-көз болған М.Әуезов 1938 жылы
Отеллоны қазақшаға аударады. Ал 1939 жылғы сәуір айынан ұлы трагедияның
қазақ сахнасындағы тарихы басталады.
Қазақ тіліндегі тұңғыш аудармасы осы трагедиядан басталған
У.Шекспирдің драмалық шығармалары бүгінгі таңда екі томдыққа жинақталып,
қалың оқырманға һәм театр өнерін сүйетін қауымға жетті. Бұл халықтың
мәдени, әдеби өміріндегі елеулі құбылыс.
Қазіргі күнге дейін қазақ театры сахнасынан түспей келе жатқан
У.Шекспирдің ұлы трагедиясы – Гамлет. Мұның сюжет желісіне негіз болған
көне аңызды тұңғыш рет XVII ғасырда даниялық Саксон Грамматик екен. Әр
елдің жазушылары бұл аңызды өздеріне пайдаланып шығармалар жазғаны тарихтан
белгілі. Солардың ішінде Гамлет атты пьеса да болған. Ал Шекспирдің
Гамлеті дүниеге 1601 жылы келді.
Трагедияның басынан аяғына дейін Гамлет табанды да өткір, һәм ашық
әшкерелеуші, Гамлеттің қажыр-қайраты мәселені шешіп тастауында емес, өзі
абақтыға теңеген төңірегін қоршаған дүниенің әділетсіздігі жайындағы
мәселені қоюында, соған өресі жетіп, сол болмысты әшкерелей білуінде.
Гамлет бірнеше рет орысшаға аударылды, солардың ішінде М.Лозинский
мен Б.Пастернактың аудармасы жоғары бағаланып жүр. Гамлет Қазақстан
Республикасының балалар мен жасөспірімдер театрының сахнасына Маман
Байсеркеновтың режиссурасымен қойылды.
Гамлетті қазақ тіліне аударған Мәжит Дәулетбаев. Гамлет
трагедиясын М.Дәулетбаев көбіне қара сөзбен, ішінара өлеңмен аударған. Рас,
диалогтар кейде дыбыс, буын, кезең ырғақтарымен ақ өлеңге айналып кетеді.
Ауызекі сөз екпіні, сахна ерекшеліктерінің шарттары да ұмытылмаған.
Аудармашы тпнұсқадан көп алшақтамай бейнелі, өрнекті кестеге ұмтылады.
Царство Нептуна деген секілді қазақ ұғымына түсініксіз нәрселерді әдейі
тастап кеткен. Түп нұсқадағы өлшемнен, шумақ сандарынан көп алшақтамаған.
Динамика, қимыл-қозғалыс, үрейлі көрініс жақсы берілген. Дыбысты күйттеу,
ішкі ұйқасқа мән беру өлең жолдарының әуезділігін күшейткен.
М.Дәлетбаевтан кейін Гамлетті қазақ тіліне аударған, жалпы У.Шекспир
шығармаларын қазақ тіліне аударуда ерен еңбек етіп, шығармашылық тапқырлық
көрсеткен белгілі ақын, аудармашы– Х.Ерғалиев. У.Шекспир сонеттері ақынның
талант құдіретімен қазақ оқырмандарының сүйіп оқитын поэзия дүниелерінің
қатарын молайтқаны мәлім. Ал, драма саласында Гамлет пен Ричард III
ақынның ұзақ жүргізген мол зерттеу-!зденістері мен шығармашы шабытының
нәтижесі. Және бұларда мазмұн, тіл, көркемдік дәлдіктермен бірге, шынайы
шабыт, тарихи айқындық бар.
Көркем аудармадағы стиль мәселесінің ауқымы өте кең. Аудармадағы стиль
мағынасына түпнұсқадан сақталған мазмұн, форма, көркемдік ұралдардың орынды
қолданылуы деген ұғымдар кіреді. әр аудармашының өзіндік тіл ерекшелігі
болады. Осыдан келіп, Гамлет аудармаларындағы стильдік ерекшеліктерді
қарастыру өзектілігі туындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Көркемдік аударма өзіндік зерттеу
объектісі, зерттеу тарихы, зерттеу әдістері бар дамыған сала. Қазақ тіліне
У.Шекспир шығармалары отызыншы жылдардан бастап аударыла бастаса, көркем
аударма жайындағы ғылыми пікірлер айтылып, аудармалар біртіндеп зерттеле
бастады.
Ғылыми пікір айтушылардың көш басында М.Әуезов тұрып, аударма
пьесалардың қазақ театрын өркендеудегі рөлін, қажеттілгін атап өтсе,
көрнекті ғалым Р.Нұрғалиев Гамлеттің М.Дәулетбаев аудармасына кеңінен
тоқталып оның стильдік, мазмұндық, көркемдік тұрғыдан жетістіктері мен
кемшіліктерін сөз ете отырып, аудармашының қазақ көркем аударма саласындағы
бұл еңбегінің өлшеусіз екендігін нақты мысалдармен дәлелдейді. Ғалым
Г.Қазыбек те Гамлет аудармасының М.Дәулетбаев үлгісіндегі стильдік
ерекшеліктерді ағылшын, орыс тілдеріндегі мәтіндермен салыстыра отырып
бағамдайды.
1987 жылы Р.Т.Икрамова Драматургия В.Шекспира в переводах казахских
советских писателей (30-е – 60-е г.г.) деген тақырыпта кандидаттық
диссертация қорғаған. Бұл жұмыста зертеуші У.Шекспир драмаларының қазақша
аудармаларына талдау жасап, түпнұсқамен салыстыра қарайды.
Ал, жалпы көркем аударманың өзіндік ерекшеліктері, оған қойылатын
талаптар, қазақ тілінде аударма саласының дамуы жайлы ой-пікірлер, тың
ғылыми зерттеулер жасағандар қатарында С.Нұрышев, С.Талжанов, М.Әлімбаев,
Б.Әбілқасымов, З.Тұрарбеков, А.Алдашева, Г.Қазыбек, Ж.Сәмитұлы және т.б.
ғалымдарды атауға болады.
Көркем аударма бар жерде түрлі ғылыми зерттеулердің жасалып, тың ой-
пікірлердің айтыла беретіні сөзсіз. Қай кезде де көркем аударманың теориясы
мен тарихы оның проблематикасымен тығыз байланысты болады. Аударма
теориясының дамуы белгілі бір мәселелерді күн тәртібіне қойса, керісінше,
белгілі бір мәселелердің шешімін табуы теорияны ілгерілетеді, соған орай
аударма тарихы дами түседі.
I тарау
1. Көркем аударма маңыздылығы
Аударма дегеніміз - бір тілде ауызша айтылған ой - пікірді я болмаса
жазылған мәтінді тыңдаушыға, оқушыға екінші тілде түсінікті етіп жеткізу.
Бір тілден екінші тілге аударылып жазылған немесе баспадан басылып шыққан
барлық әдеби еңбек аударма туынды деп аталады.
Аударма, аудару деген сөз әдеби еңбектен басқа салаларда да көп
қолданылады. Мәселен, Мен аударылған жүкті орнына қайта қойдым, Студент
балама ақша аударып жібердім, Суреттің көшірмесі басқа қағазға
аударылған - деген сияқты сөйлемдерде аударылған, аударып,
аударылған деген сөздердің қолданылуымен байланысты білдірілген ой- пікір
әдеби аударудан мүлде басқа жайларды баяндайды.[1;3]
Аударма шығарма деген ұғымның ауқымы кең. Ол адамның рухани өмірінің,
мәдениетінің, ғылым - білімнің, әдебиеттің, адамдардың ауызекі қарым -
қатынас әрекетінің бөлінбес бір саласы, соның дәнекері іспетті.
Аударма әрқашан да адамдар, қауымдар, тайпалар, халықтар, ұлттар
арасындағы әлеуметтік, экологиялық, рухани, ғылыми қарым - қатынасының
алмасу құралы, ел танудың құралы, достықтың, ынтымақтастықтың тәжірибе-
тағлым алмасудың дәнекері.
Аударма - көне де, жаңа да өнер. Өнер болғанда, ол- сөз, әдебиет,
публицистика ғылымдарының ажырамас бір саласы. Аударма адамдардың көш
замандарға созылған ұзақ тарихында тілі өзге басқа адамдар қауымын
түсіндіру құралы, олармен қарым - қатынас жасаудың делдалы, дәнекері
болған.
Аудармашылық - нағыз шығармашылық өнер. Аудармашы екі тілді де жетік
білумен қатар, әрі жазушы, әрі ғалым болуы тиіс. Аударма сапасы оның
талантына, біліміне, жалпы мәдени дәрежесіне және тәжірибесіне байланысты.
Нағыз шығармасы көркем аударма дегеніміз түпнұсқаның стильдік, тілдік
ерекшеліктерін түгел ескере отырып, оның көркемдік қасиеттерін толық
жеткізу, әрі қазақша биязы да, жатық етіп шығару. Осы екеуі ұштасқанда ғана
аударма көркем болады.
Аудармашының алдында қашанда өзара қарама - қайшы, бірақ диалектикалық
бірліктегі үлкен проблема тұрады; бір жағынан, түпнұсқаның әрпін, рухын
сақтау қажет, екінші жағынан, аударма жасалып отырған тілдің
ерекшеліктерін, сол тілді оқуға тиіс жұртшылық талап - талғамын да ескеру
қажет. Аудармашы таразының басын тең ұстауға тиіс.
Аударма - сөз өнерінде өзіндік орны бар үлкен бір сала. Көркем
аударманың ең негізгі атқарар қызметі - сол әдеби байланыс, яғни рухани
үндестікке көпір болуы.[2;3]
Аудармалардың жасалуына жеңілдік туғызған көптеген себептер бар.
Аударма әдебиетінің марқайып өсуіне әсер болған бірінші жеңілдік - ауысу,
араласу арқылы ортақ сөз, ортақ ұғым көбейді. Екінші, төл әдебиетіміз де
өсіп, аудармаға үлгі жасалды. Үшінші жеңілдік, тіліміздің қалыптасуы - тіл
ғылымдарының ат салысуы. Осы үшеуіне қосылатын тағы бір жеңілдік - бөгде
елдердің әдебиетіндегі, әсіресе орыс классиктерінің шығармаларындағы
кейіпкерлердің қазақ еліне, қазақ ұғымына жат еместігі.
Көрсетілген жеңілдіктер арқылы аударма әдебиет жедел өсті; ежелгі
марғау аяқынан марқымды бағытқа ауысты. Бұл әсіресе орыс халқымен тығыз
байланысып, қоян - қолтық алысқан кезеңде өрге өрледі. Орысшадан қазақшаға
бұрын - соңды жасалған аудармаларды шолып өткенде, қазақ елінің әр қилы
мәдени сатысына сай, аудармада орын алған үш түрлі әдістің бар екенін
байқаймыз.
Бірінші, еркін аударма, бұл тәсіл түпнұсқаның тілін, әдеби ырғағын дәл
білмеуден, түпнұсқаның өзіне тән ерекшелігін сақтаудан гөрі, аудармашының
өзіне тиімділігін көрмеуден туады. Еркін аударма әрбір елдің балаң кезінде,
мәдени шеңбердің тар кезінде пайда болады.
Аудармадағы екінші тәсіл - сөзбе-сөз аудару. Бұл тәсіл, көбіне
түпнұсқаның тілін мол түсінгендерге болады, соның әуеніне еріп, құлдық
ұрудан шығады. Осыған қосымша ұлы елдің әдеби мұрасын аударғанда, ұсақ
елдің уәкілдері жаза басудан қаймығады да, әрбір жеке сөздерін де,
нүктелерін де дәл түсіруді күптейді. Осының салдарынан аударма сіресіп
шығады, істеп отырған еңбектерін аудармашылар да, оқырман жұртшылық та
түсінбейтін болып шығады.
Аударманың үшінші тәсілі - балама (адекватный) аударма. Бұл ең қиын
түрі: мұны екі тілді бірдей білумен қатар, сол шетел оригиналының ішкі
сырын сарқа түсінетіндер орындайды. Оның үстіне авторлардың дыбыс ырғағын,
тіл әдемілігін, сөз қолдану мәнерін қалтықсыз ұғынатындар жасайды. Осыған
қосымша екі тілдің (аударушы ел мен аударылатын елдің) мәдени сатысы бірдей
болған мезгілде ымы - жымы білінбей, тігісі жатығып кетеді. Төл әдебиет пен
аударма әдебиетінің арасында айырма болмай қалады. [3;4]
Нағыз таза түрінде еркін аударма да, сөзбе-сөз аударма да әдебиет
тарихында кездеспейтін тәрізді. Бұл екі әдіс үнемі араласып отырады.
Негізінен алғанда аударушының талантына қарай шешіледі. Шығармашылық балама
аударма да осы екі сыңаржақ әдіспен астаса жүреді.
Біз балама аударманы жақтағанда аударушы түпнқсқалық стиль
ерекшелігін, ой ырғағын, дыбыс екпінін сақтаумен қатар өз тіліне тән
нормадан шықпауын қажет етеміз. Әрине, ой ырғағын, дыбыс екпінін аудару
мүмкін емес, бұлар аударушының өз басында болу керек. Екіншіден
классиктерде кездесетін жеке образды беру үшін сол шығарманың дәуірін
түсінсін, өзін берсін, бірақ аударушы өз заманының ұғымынан да ауа
жайылмасын. Өйткені көркем аударма, сол елдің төл әдебиетінің асыл
қазынасына кіреді.[4;24]
Түпнұсқаның барлық ерекшелігін сақтап, екінш тілде кемеліне келтіріп,
дәл беру үшін аударушы оның (түпнұсқаның) ішкі сырын жете ұғынуы керек.
Түпнұсқа тіліндегі сөздердің әдемілігін де, өз тіліндегі сөздердің
көркемдігін де бірдей білуі шарт. Сонда ғана ол түпнұсқа иесінің ой өрісін,
дыбыс ырғағын, сөз саптау әдісін көңілдегідей етіп шығара алады. Ендеше
аударушы түпнұсқа авторынан кем түспейтін, сонымен өзі әдістес, стильдік
жазушы болады.
Көркем аударма атаулыға екі түрлі зор талап қойылуға тиіс: мұның бірі
және ең бастысы – сол аударылып отырған шығарманың негізгі идеясының екінші
тілде дұрыс берілуі, ал екіншісі – шығарманың көркемдік қасиетінің толық
сақталуы. Соңғы талап сол аударылып отырған жазушының тек өзіне ғана тән
тілектерін, белгілі дәрежеде сөз бояулары арқылы, әдемі суреттеулері
арқылы, характерлердің сан алуан болып қатысулары арқылы бүркемелеп қойған
жасырын сырларын аударушының түсінуіне байланысты. Әрине аударма
екінші тілде қайта жасалған көркем шығарма болғандықтан, аудармашылар
түпнұсқаны жай ғана түсініп қоймай, оны екінші тілге көркем етіп жеткізу
үшін творчестволық електен өтізеді. Бұл елек аударушының жеке басының
күшіне, мәдениетіне, аудармаға сіңірген еңбегіне қарай нәтиже береді.
Әдебиеттегі зор талант иелерінің тамаша классикалық шығармаларының
аударушылары да жазушы-ақын болғаны, әрі біздің заманымызда да солай болу
керек екені осыдан шығатынына аударма мәдениетімен таныс адамдар таласпаса
керек. [5;156]
Аударма жасау арқылы тілімізде сөз құраудың, ойды бейнелеудің неше
алуан жаңа тәсілдері туды, жазу шеберлігі артты. Мұны айрықша жазу стилі
жағынан оңай анықтауға болады. Айтайын деген ойды белгілі бір қанатты
сөздермен өткірлей түсті, сөйлем арасына бөгде бір ойды не анықтау, не
мысқылдау, не қарату ретінде қыстыра кету сияқты әдістер қолданылып
отырады. Мұндайлардың көбі аударма әдебиетінде қарышты дамитыны белгілі.
Көркем шығарма дегеніміз мазмұны мен түрі біртұтас бүтін жатқан дүние.
Оның идеясын, яғни мазмұны мен ой тереңдігін, сезім нәзіктігін немесе
идеясы мен формасын бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Демек, әр қайсысын
әр түрлі әдіспен бөлек-бөлек аударуға да болмайды. Көркем шығарма
объективтік болмысын образды түрде бейнелеген нақты көрінісі. Ал көркем
аударма болса, сол шығармада суреттелген объективтік болмысты түпнұсқаның
тілі арқылы реалистік тұрғыда ұға отырып, екінші тілдің образдың жүйесі
арқылы шынайы бейнеленген нұсқасы. Олай болса объективтік болмысты
суреттеуде түпнұсқаға қандай талап қойылса, оның аудармасына да дәл солай
талап қойылады. Демек, өмірдің белгілі бір құбылысына реалистік көзбен
қарап, оны шынайы суреттеу үшін автор қандай құрал, нендей тәсіл қолданған
болса, соның бәрі аудармашы үшін де заң. [6;105]
Көркем аударма дәл болуы керек, сонымен қатар оны белгілі дәрежеде
еркіндікке де құқығы бар. Бірақ сол еркіндіктің өзі түпнұсқада бейнеленген
мазмұн мен түрді, яғни нақтылы өмір көріністерін дәл суреттеу мақсатынан
туып жатуға тиіс. Сонда ол еркіндік дегеніміздің өзі тек дәлдікке жетудің
жолы ғана болып қалады. Жай сөзбен айтқанда, аудармашы түпнұсқаны тастап
ешуақытта да ауа жайылып еркін кете алмайды. Олай ету деген сөз –
түпнұсқаны ғана емес, сол түпнұсқада бейнеленген өмір шындығының өзін
өрескел бұрмалауға апарып соқтырады.
Жоғарыда аударма әдістеріне тоқталсақ, енді аударма түрлерін сөз
етелік. Аударма түрліше тұрғыдан мынадай түрлерге бөлінеді:
1) аударма тілдік өзгешеліктерге байланысты ана тілден басқа тілден
аудару, өзге тілден өз тіліне аудару деп екі түрге бөлінеді.
Аударма барысында ана тілден басқа тілге аудару біршама қиын
болады. Өйткені, аудармашылардың басым көпшілігінде өзге тілмен
бейнелеу қабілеті ана тіліндегідей бола қоймайды. Сондықтан да екі
тілге бірдей жетік аудара білу әрқандай аударушы қол жеткізуге
құлшынатын биік нысана болып есептеледі.
2) Аударма жұмысы тәсіліне қарай ауызша аударма мен жазбаша аударманың
екеуі де аударма өлшеміне бағынуға міндетті. Бірақ, екеуінің
аудармашыға қоятын талабы түрліше болады. Ауызша аударма мен
жазбаша аударманың екеуінің де өзіне тән қиыншылықтары мен
жеңілдіктері бар. Ауызша аудармада аударушыдан тез түсініп, қолма-
қол аудару талап етіледі. Бірақ сөйлеушінің стилін сақтауға,
нақтылыққа, жинақылыққа ерекше шарт қойылмайды. Бейнелеу жағында
көп еркіндікке ие болады. Бір сөзді бір мазмұнды бірнеше түрлі
синонимдермен ауыстырып аудара алады. Оның есесіне оларда түсінбей
қалған сөздерді біреуден сұрауға, сөздіктерді пайдалануға
мүмкіндігі болмайды. Ал жазбаша аудару аударушыдан мол білімді,
қалам қуатының күшті болуын, мазмұнды толық қамтуға, түпнұсқаның
стиліне бойұсынуға міндетті болады. Сөз - сөйлемге, грамматикаға,
нақтылыққа, логикаға, емлеге баса көңіл бөлінеді. Ауызша аудармаға
қарағанда сөздіктерден пайдалану, қайта - қайта қарап тексеріп
шығу, өзгерту мүмкіндігі мол болады.
3) Аударма материалдық өзгешеліктеріне қарай саяси - теориялық
шығармалар аудармасы, көркем әдебиет аудармасы, ғылыми - техникалық
шығармалар аудармасы және іс - қағаздар аудармасы деп төртке
бөлінеді. Жанрлардың ерекшеліктеріне қарай оларға қойылатын талап
та түрліше болады.
4) Аударылатын материалдың қажеттілігіне байланысты аударма жұмысы
толық аудару, бөліп аудару, мазмұндап аудару, құрастырып аудару
деп тағы да төртке бөлінеді. Бастан - аяқ түгел аударуды толық
аудару дейміз. Түпнұсқаның ішінара қажетті жерін ғана аудару -
бөліп аудару деп аталады. Түпнұсқаның негізгі мазмұндарын шолып
аудару мазмұндап аудару делінеді. Түпнұсқаның кейбір жерлерін
аударып, пайдаланып, кейбір жерлерін өзі құрастырып жазу құрастырып
аудару болып табылады. Бөліп аудару, мазмұндап аудару, құрастырып
аудару дегендер әдетте ерекше қажетке қарай болады. [7;6]
Біздің жұмысымызда аударманың аталған түрлерінің ішінен көркем шығарма
аудармасы қарастырылады.
Бізде орысшадан қазақшаға аударудың өзінің жүз жылға жуық тарихы бар.
Сол уақыттың ішінде қазақтың көркем сөз қайраткерлері бұл саладан орасан
көп жұмыстар істеді. Олардың еңбектері аса зор мәні бар тарихи еңбек.
Қазір біздегі көркем аударманың белгілі дәрежеде қалыптасқан дәстүрі,
небір тамаша үлгілері бар. Аударма мәдениеті барған сайын өсіп, шеберлігі
артып келеді. Аударма жөніндегі пікірімізді қорыта айтар болсақ:
1. Көркем аударма әдебиетіміз бен мәдениетіміздің үлкен және маңызды
саласы.
2. Оның көп жылдық тарихы, өсу жолы, қалыптасқан дәстүрі бар.
3. Ол халықты рухани жағынан дамытудың күшті құралы: бүкіл адамзат
мәдениетінің қазыналы қақпасын ашатын кілт, ғылым мен білімнің қайнар
бұлағы, тіл ұстартудың дүкені.
4. Көркем аударма теориясы филология ғылымының бір саласы. Оның тәжірибені
қорыту, пікір жарыстыру негізінде айқындалған принциптері, танылған
тәсілдері, шеберлік жүйесі бар.
5. Көркем аудармаға қойылатын ең басты шарт – шығарманың көркемдік идеялық
күші мен эстетикалық ләззатын жеткізу. Ол ең алдымен, көркем болсын,
әсерлі де тартымды оқылсын.
6. Аударма нағыз қазақша болсын, қазақша болғанда қазақтың қарадүрсін жаты
тілімен емес, қазіргі өскелең әдеби тілінің ең жоғары үлгісінде, қоғамды
әрқашан алға сүйрейтін озық дәрежеде болсын.
7. Көркем аудармада өзінен сөз қосып, ауа жайылып кету тұрпайылыққа,
қарадүрсіндікке саяды, ал түпнұсқаны сөзбе-сөз келтіремін деп ұғымсыз
етіп сірестіріп қою – тіл бұзарлық болады. Мұның екеуі де сорақы. Нағыз
творчестволық көркем аударма дегеніміз түпнұсқаның тілдік, стильдік
ерекшеліктерін түгел ескере отырып, оның көркемдік идеялық қасиеттерін
толық жеткізу, әрі қазақша биязы да жатық етіп шығару. Осы екеуі шебер
ұстасқанда ғана аударма көркем болады.
8. Аудармашылық – нағыз шығармашылық өнер. Ол әркімнің қолынан келе
беретіндей еріккенің ермегі емес. Аудармашы екі тілді де жетік білумен
қатар, әрі жазушы, әрі ғалым біліміне, жалпы мәдени дәрежесіне
тәжірибесіне байланысты.
9. Көркем аударма туындылары қазақ әдебиетінің өз мүлкі, өз табысы. Сол
себепті де жұртшылық әрқашан оның жақсысына сүйініп, жаманына күйініп
отырады.
2. Көркем аударма және драмалық стиль
Аударманың бірден-бір көркемдік ерекшелігін, оның дұрыс аударылған
еңбек екенін дәлелдейтін стиль мәселесі.
Стилистикадағы негізгі ұғымдардың бірі – стиль. Оны осы күнге дейін
әркім әр түрлі түсінеді. Себебі стиль терминінің мазмұны кең, оның
жұмсалатын орны көп. Стиль – латынша stylos (қазақша – жазу құралы) деген
сөз. Латын тілінде кейіннен стиль сөзі жазу мәнері деген мағынада
қолданылатын болған. Оның осы мағынасы Европа білімпаздарының арасына көп
тараған. Орта ғасырларда Грецияда, Римде стиль сөзге сендіру, нандыру
тәсілі, стилистика – риторика (шешендік) өнері болып саналған. Үнді
оқымыстылары стильді мәнерлеп сөйлеу, ал стилистиканы мәнерлеу туралы ғылым
деп есептеген. Кейін ұлттық әдеби тілдің қалыптасу дәуірінде, кейбір
елдерде стиль белгілі бір әдеби жанрға тән тілдік құрал деген ұғымда
қолданылды.
Стиль деп белгілі бір тілдегі лексикалық, грамматикалық және
фонетикалық тәсілдердің қолданылу принциптерін айтамыз. [8;4] Бұл стильге
тілдік тұрғыдан берілген анықтама. Ал әдебиет теориясында қалай
қарастырылатынын сөз етсек, стиль – жазушының өмір шындығын танып-білу,
сезіну қабілетін, бейнелеу шеберлігін, өзіндік суреткерлік тұлға-бітімін
танытатын даралық өзгешелігі, жазу мәнері, қолтаңбасы. Көркемдік стиль
жазушының өмірлік тәжірибесі негізінде, соның суреткерлік талантының
табиғатына сәйкес қалыптасып дамиды. Стильді көбіне көп сөз қолдану
ерекшелігі, сөздік, тілдік ерекшеліктер деп қарау ара-тұра болса да бой
көрсетеді. Бұл стильді өте тар мағынада түсінгендік. Бұлай түсіну, тіл
ғылымы тұрғысынан алғанда, орынды болуы да мүмкін. Ал әдебиетте стильдің
мғынасы әлдеқайда терең және кеңірек. Жазушының стилі дегенде, біз оның
өмір шындығын өзінше ой толғап, бейнелеп айту – міне осындай маңызды
сипаттар танытатын, басқаға ұқсамайтын суреткерлік шеберлігін, дара
қолтаңбасын айтамыз. Әрине, аталған қасиеттер жазушының тіл
ерекшеліктерінен, сөз қолдану, баяндау тәсілінен ақын сезіліп тұрады. Бірақ
сөздік, тілдік ерекшеліктерді жазушының өмір шындығын тап басып танитын
көркемдігіне, сезім талғамына, бейнелеу шеберлігіне тығыз байланыстыра
қарау, әрине, әлдеқайда ұтымды.
Жазшының стилі белгілі тарихи дәуірдегі көркемдк, стильдік
ізденістерімен жалғасып жатады, әдебиетке тән көркемдік түр жүйесі,
стильдік өзгешеліктер тарихи-қоғамдық жағдайға байланысты заманның
әлеуметтік эстетикалық мақсат-талаптарына сәйкес қалыптасады. Әдебиетте
орнығып, өркендеп келе жатқан көркемдік принциптерді, стильдік
мүмкіндктерді, бейнелеу тәсілдерін әр жазушы өзінің өмір тәжірибесі талант
талғамымен ұштастыра қабылдап, еркінше пайдаланады. (9;304)
Ал енді көркем аудармадағы стиль мәселесіне келейік.
Көркем әдебиет – айрықша күрделі жанр. Оның әдебиет қисынынан
туындайтын жазушылық шеберлік, әр жазушының қаламгерлік даралығы (стилі)
мен таланты, эстетикалық функцияны, мазмұн мен пішінді жеткізудегі
жазушының танымдық-психологиялық қабілет деңгейі сияқты сан алуан
мәселелерді бар. Көркем әдебиет тілінің де өзге де функционалдық стильдерге
қарағанда иірімі мол; кез келген прозалық шығармадағы лексикалық-
грамматикалық құралдардың көлемін, көкжиегін дәлдеп көрсету, жалпыхалықтық,
әдеби немесе ауызекі сөйлеу тілі элементтерінің бір-бірімен жымдаса
қолданылуының, әр сөздің стильдік реңкпен құбылуының алуан түрлі себептерін
– ғылым тілмен айтқанда, тілдік құралдардың көркем әдебиеттегі атауыштың
(номинациялық, референттік) қабылдаушыға әсер ету (прагматикалық),
қабылдаушының, оқырманның рухани талғамына ықпал жасау, жандүниесіне, ой
өрісіне қозғау салу (эстетикалық), тәрбиелеу, адамгершіліктік тағлым
өнегені насихаттау сияқты қызметтерді жеткізудегі рөлін, орнын анықтау - өз
алдына бір бөлек, бірақ әдебиеттанымдық қағидаттармен ұштасып жататын
маңызды факторлар.
Эстетикалық функция – көркем әдебиеттің басты функциясы. Бұл арнаулы
ақпаратты әдебиеттен басты айырмасы. Көркем әдбиеттің екінші және маңызды
белгісі – оның образдылығы, жалпыхалықтың тілдік қордағы элементтерді
пайдалану мүмкіндігінің болуы. Бұлар көркем шығарма тілінің өзіндік
табиғатын, өзіндік сөз қиюын айқындайтын басты факторлар. [10;24]
Көркем әдебиет стилінің әдебиеттік, тілдік ерекшеліктері аударма
әдебиетке де тән. Белгілі бір халықтың тілінде жазылған әгіме, повесть,
роман – сол халықтың ұлттық көркемөнері; туындының эстетикалық функциясы,
прагматикалық сипаты – баршасы тілді иеленуші халықтың рухани-мәдени ұлттық
танымының үдесінен шығуды көздейді. Көркем аударманың тілі де сол мақсатқа
бағындырылады.
Көркемөнер ретінде аударма әдебиет жеке адамға ақиқат өмірдің сырлы
суретін барынша жеткізуі керек. Көркемделіп жасалған ақиқат дүниенің
бейнесін жасап шығаратын құрал – тіл. Шығармасын ұлттық этникасы, тіл
жағынан топтасқан қауым - өз ұлты, өз халқы қабылдайтынын білетін, яғни
нақты арналған аудиториясы бар қаламгер, өз ана тілінде жазғанында тлдік
құралдарды пайдалану, стильдік түрлендіру, сөз шығармашылығы жағынан еркін.
Ал аударма жасайтын қаламгер мұндай еркіндікке бара алмайды. Тәржімашының
алдында екі нақты, бір-бірінен ауыр, екеуінің де таразысы тең қос міндет
тұрады. Оның бірі:
- түпнұсқаның мазмұнын, сюжетін, түпнұсқа авторының негізгі идеясын
мүмкіндігінше толық сақтау;
- екіншісі, аударылатын тілдің – қазақ тілінің табиғи заңдылықтарын,
нормаларын қадағалау.
Көркем аударманың мынадай айырма белгілері бар:
а) көркем аударма – ойлаудың образдылық типінің жемісі десек, мұнда
индивидуалдық даралық, шығармашылық ізденіс бар;
ә) ізденістің шеңберіне шек қойылады, өйткені аудармашының алдында жатқан
мазмұны, құрылымы дайын мәтін шығармашылық еркіндікке жібермейді;
б) көркем аударма да төл әдебиет сияқты эстетикалық қызмет атқаруы тиіс;
в) көркем аударма да төл әдебиет сияқты тұщымды, кедір-бұдырсыз оқылуы
қажет;
г) сондықтан аудармада қазақ тілінің табиғи күй, сөз қолдану, емлелік
нормалары сақталуға тиіс.
Бірін-бірі тізерлеп, тұсап, аудармашыны қаламгер ретінде тым
бостандыққа жібере қоймайтын межелердің арасында белгілі бір өлшемдестік
(симметрия) бар. Көркем аударманың лингвистикалық табиғатын айту – осы
өлшемдестіктің заңдылықтарын анықтау. Көркем аудармада қазақ тілі сөздік
құрамының, грамматикалық-синтаксистік жүйесінің, стильдік құралдарының
қолданылуындағы тәуір тұстардың немесе кемшін жақтардың болатындығы –
аталған талаптардың тең атқарылғанына немесе бірінің екіншісіне ырық
бермей, бірі екіншісінен басым болып келетіндігіне байланысты. Демек,
түпнұсқаның мазмұны үшін қазақ сөзі, айшықты тіркесі, синтаксистік тұтастық
неліктен алынған; түпнұсқаның идеялық-көркемдік сапасы аударманың бойына
қандай тәсілмен, қалай сіңдірілген дегендер, басқа алуан түрлі сипаттар
тікелей діттелгенде, көп мәселенің күрмеуі шешіледі.
Осы тұрғыдан келгенде, шығармашылық қызметтің бір түрі ретіндегі
көркем аударма тілінің төл туынды тілінен алшақ кететін тұстары көп. Қазақ
әдебиетінің классиктері жасаған аудармаларда мұндай қаламгерлік
алшақтықтар, айырмашылықтар бірден көзге түседі. Ал әр шығарманың өз
белгісі, өз сыпаты болуы – шығармашылық ізденістің жемісі. әрбір жазушының
өз тілі, стилі бар; жазушы даралығы арқылы тілдік құралдар, сөз қазынасы
өзгеше ұжымдасады, өзгеше дәнекерлеседі.
Түпнұсқаның эстетикалық-көркемдік құндылығын сақтау және қазақ
тілінің нормаларын қадағалау міндеттеріне сәйкес көркем аударма жасаған
қазақ қаламгерлері – аудармашыларының шығармашылық ізденістеріне тән
ерекшеліктер мынадан көрінеді:
- аудармашылар жаңа сөз, фразалар үлгілерін қалыптастырады, түпнұсқадағы
тұлға-бітімі тосын реалии атауларының қазақша баламаларын береді;
- екіншісі, образды орамдар, эмотивтік құралдар жасауға қатысты;
- көркем аудармада жалпыхалықтың образдылық элементтері, яғни пайымдау мен
ұлттық бітімнің мәдени ерекшеліктердің негізінде жасалған халықтың
образды стереотиптер, тұрақты тіркестер қолданылады;
- үшіншіден, аудармашы түпнұсқадағы теңеулердің, фразалардың, паремиялардың
экспрессивтік күш-қуатын әлісретпей, образға негіз болған комоненттердің
түпкі семасын негізге ала отырып, қазақ тілі үшін жаңа тізбектер жасайды
– бұл аталғандар жеке қаламгердің суреткерлік аясын кеңейтуге, стильдік
құралдарының толығуына ықпал етеді.
Көркем аудармалардағы соны сөз қолданыстары, тың орамдар жалпы алғанда,
көркем аударманың тіл қорын – лексика мен фразеология жүйесін байытудағы
орнын көрсетеді. Ал аударматану тұрғысынан қарағанда, түпнұсқадағы
паремияның, фразаның, жекелеген номинациялардың қазақшалануы , аударудың
ортақ заңдылықтарына, межелер өлшемдестігіне байланысты, яғни түпнұсқаның
күллі ерекшелігін қазақ ұғымына сәйкестендіруге бағышталған, қазақ
оқырманын әдебиеттің эстетикалық функциясына тұшындыру көзделген. Аударылып
жасалып, көркем аудармадан тарап, тіл қолданысына сіңіскен немесе
потенциалды элемент ретінде тіл айналымына түсуі әбден мүмкін тың сөз
туындылары өте көп. [11;25]
Стиль мәселесін аударма өлшемінде қарауға болады. Аударма өлшемі
дегенміз аударма практикасы барысында бойұсынатын ереже, аударма сапасын
бағалайтын таразы деген сөз. Аударма өлшемі қашан да абсолютты болмайды.
Қайта относительді болады. Аударма практикасы барысындағы жинақталған
тәжірибелер аударма теориясының дамуына байланысты үздіксіз өзгеріп, дамып,
кемелденіп отырады. Ол, жалпы айтқанда, түпнұсқадағы мазмұнға адал болып,
формасы мен стилін толық сақтай отырып, сол арқылы түпнұсқаның оқырманы мен
аударманың оқырманына бірдей әсер беретін деңгейге жету дегенді меңзейді.
Әрқандай шығарма мазмұн, форма, стиль сынды үш түрлі фактордан
құралады. Мазмұн дегеніміз шығармада баяндалған факт, түсіндірілген жағдай,
суреттелген көрініс, сондай-ақ, сол баяндау, түсіндіру, суреттеу барысында
бейнеленген автордың ойы, көзқарасы, ұстанымы және сезімі сияқтылар. Форма
дегеніміз шығарманың мазмұнын бейнелейтін тілдік форма, яғни автор
қолданған лексикалық, грамматикалық, стилистикалық тәсіл сияқтылар. Стиль
дегеніміз шығарманың тілдік формасы арқылы бейнеленетін ұлттық стиль,
дәуірлік стиль, жанрлық стиль және автордың өзіндік тілдік стилі. Мұнда
мазмұн форманы анықтайды. Форма мазмұнға ықпал жасайды. Ал стиль дегеніміз
мазмұн мен осы мазмұнды бейнелейтін форманың бірлігі. Бұл үш фактор біріне-
бірі байланысты, әрі бірін-бірі тежейтін органикалық тұлға. Бұларды бірінен-
бірін бөле қарауға болмайды. Түпнұсқаның мазмұнын, стилін аударма тілімен
дәл бейнелеп беру үшін мына шарттарды толық орындау қажет:
1. мазмұнға адал болу;
2. түсінікті, ұғымды болу;
3. стилін сақтау.
Міне, бұлар аударма өлшемінің нақтылы мазмұны болып табылады.
1. Мазмұнға адал болу:
Түпнұсқаның мазмұнын толық, дәл бейнелеп беру қажет. Қалағанынша бет алды
өзгертпеу, өз бетінше қысқартуға, түпнұсқада жоқ мазмұндарды жөнсіз
тықпалауға болмайды.
2. Түсінікті, ұғымды болу:
Аударушы бұрыннан қалыптасып қалған, мағынасы айқын сөздерді аударған кезде
оларды әріп кемірушілікпен өлі түрде, лексикалық мағынасы бойынша қаз
қалпында көшіре салмай, түсінікті де ұғымды жатық тілмен аударуға ұмтылуы
керек. Сөйлемнің бас-аяғы қабыспайтын, сол тілдің бейнелеу дағдысына
үйлеспейтін құбылыстардан сақ болғаны дұрыс. Мағынаны дұрыс қамтымай, шала-
шарпы мөлшерлей салуға тіпті де болмайды.
3. Түпнұсқаның стилін сақтау:
Аударушы аудармада түпнұсқаның ұлттық стилін, дәуірлік стилін,
стилистикалық стилін толық сақтауы керек. Өзінің стилін түпнұсқаның стилі
орнына қоюға болмайды. Өйтпегенде қателік туылады.
Қай қашанда бір шығарманың стилін толық түсіну оңай-оспақ шаруа емес.
Мұның ішінде автордың тілдік ерекшелігін аңғару онша қиын болмағанымен,
оның жалпы стилін сақтап аудару үшін мол білім қажет екені даусыз.
Сондықтан, бұл жағынан көп күш жұмсап ізденуге тура келеді. [12;12]
Қорыта келгенде, мазмұнға адал болу, сөзі ұғынықты, жатымды болу,
стилін сақтау сынды аударманың бұл үш өлшемі бір-бірімен жымдасып, тұтас
тұлға қалыптастырады. Түпнұсқаға адал болғанымен, сөзі жатық болмаса,
оқырман түсінбесе, онда адалдықтың еш мәні қалмайды. Ал жатық болғанымен,
адал болмаса, түпнұсқаның мазмұны мен стилінен қол үзсе, онда жатық болудың
да сәні кетеді.
Аударманың өлшемі дегеніміз іс жүзінде аударманың принципі деген сөз.
Ал принцип дегеніміз аудармашылар аударма практикасы барысында бойсұнуға
тиісті өлшем. Оқырман, яки бағалаушы жөнінен алып айтқанда, аударманың
жақсы-жамандығын бағалайтын сынтас.
Аударманың іс жүзіндегі міндеті: түпнұсқа мазмұнын жеткізудің
арақатынастық және парапар тәсілдерін өзге тіл құралдарының құрамынан
іздестіру; аударма әрқашанда жалпы ұлттық тілдің әртүрлі стилімен
айналысады, ол әрқашанда стильдерді арақатынасы мен өзара тығыз жымдасуын
да, бейнелейтін құрал формасының мазмұнға қатынасын да ескереді. Стилистика
пәні жайында осы айтылғандардың аударма мәселесіне тікелей қатысы бар, ал
аударма теориясының лингвистиалық пән ретіндегі негізгі міндеті
стилистикалық тұрғыдан алып қарастырғанда ғана айқын байқалмақ. Аударма
теориясының осындай стилистикалық бағыты жазушының өзіне тән көркемдік
стилін анық жеткізу жайындағы мәселемен айналысқан кезде де қажет, өйткені,
жазушы стилі дегеніміздің өзі де – белгілі бір идеялық-көркемдік
тұжырымдауға бағынған, шығарманың мазмұнынан айырып алып қарастыруға
болмайтын, көп жағдайда өте күрделі болып ерекшеленетін тілдік құралдарды
таңдап алып, ұйымдастыру жүйесі.
Аударманың теориялық тұрғыдан ғана емес, практикалық тұрғыдан алып
қарастырғанда да стиль құбылыстарының тіл құбылыстарынан айырмасы бар
екенін дұрыс түсінудің ерекше мәні бар.
У.Шекспир шығармаларынан қазақ тіліне көп аударылғаны – драмалары .
Ал біздің негізгі объектіміз – Гамлет трагедиясы.
Драматургия жанрларының ішінде қмірге айрықша жақын түрі – трагедия,
өйткені бұл формада тіршіліктің сан алуан қайшылықтары, ғаламат тартыстар,
құштарлықтар мен сезімдер шайқасы, ойлар мен идеялар қақтығысы ерекше зор
пафасын, әрі реалистік тереңдікпен бейнеленеді. Классикалық әдебиеттегі
трагедияларға дара тұлғаның әлеуметтік-қоғамдық қайшылықтарымен кереға
қайшы келуі, бітіспес күреске түсуі көрсетілген. Трагедия қаһармандары сұм
заманның қатігез әдеттерімен шайқаста опат болады, олардың алдарында тас
қамалдай неше түрлі кедергілер, асу бермес тосқауылдарьұрады; трагедия
асқақ рухты қайсар жанның алапат күресін суреттейді.
Трагедияның ең басты ерекшілігі трагедиялық тартыста көрінеді.
Трагедиялық конфликт кейіпкердің тартқан азабы мен өліміне де сабақтас. Бұл-
қосалқы, сырт сипаттардың бірі. Ал трагедиялық тартыстың өзегі әлеуметтік-
тарихы, қоғамдық-саяси қабырғалы күштердің шайқасында жатыр. Бұл қақтығыста
кең құлаш, қоғамдық мағына, философиялық тереңдік бар.
Трагедиялық шығарманы оқыған, яғни сахынадан көрген адам орасан зор
тебіреніске түсіп, сан алуан ойға қалып, кейіпкер қайғысын бөлісіп, бір
алуан сезім толқынына бөлініп, қапалы ой құшағына енеді.
Ұлы жазушы У.Шекспирдің Гамлет трагедиясы жоғарыда айтылғандай
ерекше трагизм қасиетін бойына сіңірген дүниежүзілік, озық, классикалық
драма үлгісі. Гамлеттрагедиясы – драмалық шығармаларға қойылатын
талаптарды толық сақтаған. Аталған трагедияны қазақ тіліне сөйлеткенде
аудармашы ақындарымыз стильдік, мазмұндық, формалық ерекшеліктерді толық
сақтаған. Әрине М.Дәулетбаев аудармасында бәраз өзгешіліктер болып,
түпнұсқа стилін сақтамағаны жайында келесі тарауларда таратып айтылады. Ал
көрнекті ақын Х.Ерғалиев түпнұсқа стилін сақтаған. Кейіпкерлер түгел,
монолог, диалогтар сәтті аударылған. Бұлар – қазақ көркем аудармасының өсу
бағытының жоғары дәрежеде екенін көрсеткен аударма шығармалар,
1.3 У.Шекспир шығармашылығының ұлттық әдебиетке ықпалы
Ағылшынның әйгілі ақыны және драматургы Уильям Шекспир Бирмингем
қаласына таяу жерде орналасқан кішкене Стратфорд-он-Эйвон деген қалашықта
дүниеге келген. Ақынның фамилиясы ескі ағылшын тілінде ғажап найзагер
деген мағынаны білдіреді.
Шекспирдің ата-бабалары жер иеленушілер, ал әкесі – қолөнерші және
саудагер болған. Жазушының әкесі Джон Шекспир Стратфорд-он-Эйвон қаласына
1552 жылдар шамасында келіп орналасқан. Оның іскерлік қабілеті өте жоғары
болған. Бұған дәлел ол араға 5 жыл салып, корпорациядағы мықты адамдардың
бірі болды. Ал, 1568 жылы қала басшысы қызметіне көтерілді.
1557 жылы Джон Шекспир жергілікті шаруа, жер иеленуші Мэри Арденнің
қызына үйленеді. Олардың отбасында 10 бала дүниеге келді. Алғашқы екі қыз
қайтыс болып кетті де, отбасыдағы тұңғыш Уильям деген ұл болып қалды.
Уильям 1564 жылы 2 сәуірде дүниеге келген.
Уильям 1571-1578 жылдары Стратфорд грамматикалық мектебінде оқиды. Бұл
осы қаладағы корпорация мүшелерінің балаларына бастауыш білім беретін
грамматикалық мектеп болатын. Бұл мектептегі басты пәндер ежелгі латын және
грек тілдері болды.
Уильям он сегіз жасқа толғанда әкесі қарызға батып, түрмеге жабылады.
Шекспирдің балалық шағындағы оқуы жоғарыда аталған жағдайға байланысты
бітеді. Шекспир әулетінің отбасы көп материалдық қиындықтарға ұшырайды.
Отбасын бұдан құтқару мақсатында болашақ ақын осы жылы Шоттерн деревнясында
тұратын ауқатты шаруаның қызы Энн Хетеуэйге үйленеді. Әйелі өзінен сегіз
жас үлкен болады. Бірақ бұл неке Уильямның жағдайын түзетуге еш көмегін
тигізбеді. Уильямның жиырма жасында отбасы басшылығын, қамқорлығын өз
қолына алуына тура келді. Өйткені әкесінің көмек беруге шамасы келмеді.
Әйелінің дүниесі де қиындықтан шығуға көмектесе алмады. Уильямға табыс табу
жағын ойлау керек болды. Бұл жылдар аралығында Уильямның немен айналысқаны
белгісіз. Уильям 1585 жылы туған қаласынан кетіп, бақыт пен байлық іздеген
бозбала Лондонға аттанады. Ол жерде күнкөріс қамымен байларға арнап өлең
шығарумен күнелтеді. Күндердің күнінде театрға қара жұмысқа тұрады. Яғни,
театрға келушілердің аттарын күтуші болып жұмыс істеп жүріп, театрдың
шығармашылық жұмысына араласа бастайды. Бастапқыда әкелер мен корольдердің
рөлінде ойнайды. Актерлердің серіктестігіне еріп, сатылған билеттерден өз
үлесін алып отыратын болады. Уақыт өте келе театрға жаңа пьесалар керек
болып, содан Уильям ескі шығармаларды, оның ішінде авторлардың шығармаларын
өңдеп, жаңа сценарийлер жазумен айналысып мықтап қолға алады. Бұл әрине
актерлық қабілетінің емес, әдеби мүмкіншілігінің зор болғандығынан. Ол
туған қаласынан кеткен кезде жиырма бірден енді асқан еді. Жиырма алты
жасында ол өте сәтті шыққан бір пьесаның авторы болды.
Шекспирдің драматургиядағы еңбегінің басталған уақытысы жайлы дәл
деректер жоқ. Ғалымдар Шекспирдің тұңғыш пьесасы 1590 жылы жазылғанын
дәлелдеді. Енді, Шекспир көркем шығармаларды жазуды 1588 жылдардың
шамасында бастады деген болжам бар. Дегенмен, 1590-1592 жылдары Шекспирдің
драмалық шығармалары жария болып, елге таныла бастады. 1592 жылы Томас Нэш
Пирс без грошовый деп аталатын памфлетінде Шекспирдің Генрих IV
(бірінші бөлім) деп аталатын пьесасы жайлы он пікір білдірген.
Шекспирдің пысықайлығының арқасында кәсіби драматургер жұмыссыз
қалып, олар Уильямға қарсы тұрады. Оған Елдің қаламына жармасқан қарға
өзіне нағыз жарасымды кәсібін – жылқыны баптап, жайыңа жүр, деп ашу
танытқандар да болды.
Дегенмен де мұндай алып қашпа сөздер оның шығармашылығын айналып өтіп
жатты. Театрда қойылған оның пьесалары үлкен сұранысқа ие болады. Бұл оның
жиырма сегіз жасында-ақ Лондонның театр әлемінде беделді, атақты болғанын
көрсетеді.
Шекспир отыз жасқа дейін драматургиялық шығармашылықпен айналысқанына
төрт-бес жыл болғанда Генрих VI (трилогия), Ричард III, және
Қателіктер комедиясы деп аталатын алты пьеса жазған. Аталғандардың
ішіндегі соңғы үшеуі міне, үш жүз жылдан бері әлем театрларында зор
жетістікпен көрсетіліп келе жатыр.
1593 жылы Лондонда чума эпидемиясы тарады. Театрлар жабылды, актерлар
өнер көрсетуге басқа қалаларға кетіп жатты. Шекспир олармен бармады. Осы
жағдайға байланысты драматургиядағы жұмысын тоқтата тұруға тура келді.
Бірақ осы уақытта Шекспир поэзиямен айналысты. 1593 жылы Венера мен
Адонис, ал келесі жылы Лукреция деген поэмалары жарық көрді. Бұған дейін
жазған пьесаларының ешқайсысы кітап болып басылған жоқ болатын. Сондықтан
Шекспир поэмаларының алғы сөзіне менің фантазиямның тұңғышы деп жазды.
Екі поэмада Саутгемптон деген графқа арнау ретінде жазды. Саутгемптон
королеваның жақын адамдарының бірі болатын және ол оқымыстылар мен
жазушыларға көмек көрсетіп тұратын. Саутгемптон екеуі өте жақын достар
болмаса да, ол Шекспирге көмектесіп тұрғаны айдан да анық жағдай.
Шекспирдің 1594 жылы тұңғыш рет пьесалары жарық көрді. Баспагер
Д.Дэнтэр Тито Андроник жайлы рим трагедиясын басып шығарды. Сол жылы
Генрих VI пьесасының екінші бөлімі жарық көрді.
Шекспир пьеса мен поэмалар ғана жазып қойған жоқ, сонымен бірге
сонеттер жазған. Шекспир пьесаларында дүниежүзінде алғаш рет драматургия
саяси күресті, адамзат мәселелерін мифтік емес, реалистік әдіспен
бейнеледі. Шекспир шығармашылығының 1601-1608 жылдардағы кезеңі Англия
өміріндегі қоғамдық саяси өзгерістермен тұстас келді. Осы жағдайлар оның
шығармаларында трагедилық сарынның молаюына себепкер болды. Бұл жылдар ол
әлеуметтік философиялық бірқатар пьесалар жазды: Гамлет (1602), Отелло
(1604), Король Лир (1606), Макбет (1606), Антони мен Клеопатра
(1607), Афиналық Тимон (1608), Кориолан (1608) және т.б. Шекспир
туындылары шындыққа қалтқысыз сенуді, өмірді сүюді уағыздайды.
Шекспир шығармашылығының 1609-1612 жылдардағы кезеңі бұрынғысынша
зұлымдық пен адамгершіліктің күресін арқау ете отырып, тартысты көбіне
ұнамды қасиеттің иесіне моральдық және реалдық жеңдіру арқылы шешеді:
Перикл (1609), Цинбелин (1609-1610), Қысқы ертегі (1611) және т.б.
[13,328]
Шекспирдің пьесалары қазақ тіліне аударылып, республиканың көптеген
театрларында қойылып келеді. М.Әуезов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz