Тараз – ежелгi ислам мәдениетi орталығы
Қазақстан тарихы терең, мәдениеті бай мемлекет. Егемендікке қол жеткізгелі бері халқымыздың еңсесі көтеріліп, дініміз бен рухани мәдениетіміздің жарық салалары өркендеп келеді. Қазақ тілінің мәртебесі де өз топырағында күн өткен сайын өсуде. Міне, орта ғасырлардағы Қазақстанның руханият, білім, мәдениет және сауда орталықтарының бірі болған әфсанауи Тараз шаһарының 2000 жылдық тойы еліміздегі Исламның таралу тарихын зерттеп келе жатқан маған да айрықша әсер етіп, ерекше сезімге баулыды. Сол себепті, қазақ жеріндегі ежелгі Ислам мәдениетінің алтын бесігінің бірі, мүмкін бастысы болған Тараз туралы ойларымды оқырмандармен бөліскім келді.
Тараз көне қытай, араб, парсы және ұрым (Бизантия) деректерінде жиі кезігетін мәшһүр қала. Қытай саяхатшылары мен араб тарихшыларының еңбектерінде әбден суреттеліп аталатын Тараз қаласы Иран уә Тұран далалары тоғысқан жердегі үлкен сауда орталығы және Жібек жолы бойымен жүретін керуен жолдарының торабы ретінде көрінеді. 576 жылы өлген Истеми қағанға елшілікке жіберілген Земархтың саяхаты туралы деректерді жазған Бизантия тарихшысы Менандре Протектордың еңбегінде бұл қала “Талас”, қытай саяхаткері Хиеюен-Тсаңның еңбегінде “Та-лұ-си”, кейбір қытай авторлардың еңбектерінде “Та-ла-за” ретінде, ал араб авторлардың еңбектерінде “Тараз”, “Тираз”, “Талас” формасында аталған. Белгілі шығыстанушы Хоуорттың пікірінше Тараз ХХ ғасырдың басындағы Әулие Ата қаласының орнында болған (H.H. Howorth, History of Mongols, II-том, 1-кітап, 4-һәшия). Академик В.В. Бартольд бұл пікірді қолдайды, ал Шаваннестің пікірінше Тараз қаласы Әулие Атаның 5 фәрсах түстігінде болған. Осы деректердің барлығы да Тараздың VI-XIII ғасырларда қаншалықты мәшһүр болғандығын көрсетеді.
Көптеген деректер бойынша Тараз алқабы әйгілі Ма-уера-ән-Нәһір аймағына жатады. Ма-уера-ән-Нәһір жері жалпы өзеннiң (Аму Дария) арғы жағындағы елдер болғандықтан, дәл қай елдерді қамтығанын және нақты шекараларын кесiп айту мүмкiн емес. Негiзгi бұлақтарда аталмыш аумаққа
Тараз көне қытай, араб, парсы және ұрым (Бизантия) деректерінде жиі кезігетін мәшһүр қала. Қытай саяхатшылары мен араб тарихшыларының еңбектерінде әбден суреттеліп аталатын Тараз қаласы Иран уә Тұран далалары тоғысқан жердегі үлкен сауда орталығы және Жібек жолы бойымен жүретін керуен жолдарының торабы ретінде көрінеді. 576 жылы өлген Истеми қағанға елшілікке жіберілген Земархтың саяхаты туралы деректерді жазған Бизантия тарихшысы Менандре Протектордың еңбегінде бұл қала “Талас”, қытай саяхаткері Хиеюен-Тсаңның еңбегінде “Та-лұ-си”, кейбір қытай авторлардың еңбектерінде “Та-ла-за” ретінде, ал араб авторлардың еңбектерінде “Тараз”, “Тираз”, “Талас” формасында аталған. Белгілі шығыстанушы Хоуорттың пікірінше Тараз ХХ ғасырдың басындағы Әулие Ата қаласының орнында болған (H.H. Howorth, History of Mongols, II-том, 1-кітап, 4-һәшия). Академик В.В. Бартольд бұл пікірді қолдайды, ал Шаваннестің пікірінше Тараз қаласы Әулие Атаның 5 фәрсах түстігінде болған. Осы деректердің барлығы да Тараздың VI-XIII ғасырларда қаншалықты мәшһүр болғандығын көрсетеді.
Көптеген деректер бойынша Тараз алқабы әйгілі Ма-уера-ән-Нәһір аймағына жатады. Ма-уера-ән-Нәһір жері жалпы өзеннiң (Аму Дария) арғы жағындағы елдер болғандықтан, дәл қай елдерді қамтығанын және нақты шекараларын кесiп айту мүмкiн емес. Негiзгi бұлақтарда аталмыш аумаққа
Тараз – ежелгi ислам мәдениетi орталығы
Қазақстан тарихы терең, мәдениеті бай мемлекет. Егемендікке қол
жеткізгелі бері халқымыздың еңсесі көтеріліп, дініміз бен рухани
мәдениетіміздің жарық салалары өркендеп келеді. Қазақ тілінің мәртебесі де
өз топырағында күн өткен сайын өсуде. Міне, орта ғасырлардағы Қазақстанның
руханият, білім, мәдениет және сауда орталықтарының бірі болған әфсанауи
Тараз шаһарының 2000 жылдық тойы еліміздегі Исламның таралу тарихын зерттеп
келе жатқан маған да айрықша әсер етіп, ерекше сезімге баулыды. Сол
себепті, қазақ жеріндегі ежелгі Ислам мәдениетінің алтын бесігінің бірі,
мүмкін бастысы болған Тараз туралы ойларымды оқырмандармен бөліскім келді.
Тараз көне қытай, араб, парсы және ұрым (Бизантия) деректерінде жиі
кезігетін мәшһүр қала. Қытай саяхатшылары мен араб тарихшыларының
еңбектерінде әбден суреттеліп аталатын Тараз қаласы Иран уә Тұран далалары
тоғысқан жердегі үлкен сауда орталығы және Жібек жолы бойымен жүретін
керуен жолдарының торабы ретінде көрінеді. 576 жылы өлген Истеми қағанға
елшілікке жіберілген Земархтың саяхаты туралы деректерді жазған Бизантия
тарихшысы Менандре Протектордың еңбегінде бұл қала “Талас”, қытай
саяхаткері Хиеюен-Тсаңның еңбегінде “Та-лұ-си”, кейбір қытай авторлардың
еңбектерінде “Та-ла-за” ретінде, ал араб авторлардың еңбектерінде “Тараз”,
“Тираз”, “Талас” формасында аталған. Белгілі шығыстанушы Хоуорттың
пікірінше Тараз ХХ ғасырдың басындағы Әулие Ата қаласының орнында болған
(H.H. Howorth, History of Mongols, II-том, 1-кітап, 4-һәшия). Академик В.В.
Бартольд бұл пікірді қолдайды, ал Шаваннестің пікірінше Тараз қаласы Әулие
Атаның 5 фәрсах түстігінде болған. Осы деректердің барлығы да Тараздың VI-
XIII ғасырларда қаншалықты мәшһүр болғандығын көрсетеді.
Көптеген деректер бойынша Тараз алқабы әйгілі Ма-уера-ән-Нәһір
аймағына жатады. Ма-уера-ән-Нәһір жері жалпы өзеннiң (Аму Дария) арғы
жағындағы елдер болғандықтан, дәл қай елдерді қамтығанын және нақты
шекараларын кесiп айту мүмкiн емес. Негiзгi бұлақтарда аталмыш аумаққа
жататын өлкелердiң тiзiмi әр алуан берiлген. Әбу Исхақ әл-Истахридің (850-
934) тағрифы болса былай: “Күншығыста Хұттал жерін қамтитұғын Памир мен
Рашт өлкелерi арқылы Үндi елiмен шекараласады да, күнбатыста оғыз уә хазлұж
(Қарлұқ) өлкелерiнен бастап, Тараз (Талас) тұсынан өтiп, Фараб, Бискент,
Самарқанд, Бұхара және Хорезм бойымен Арал теңiзiне жетедi, солтүстiкте
қарлұқ жерiнен, яғни Ферғананың шалғай кенттерiнен бастап Таласқа қосылады,
оңтүстiкте Бадахшан мен солтүстікте Хорезім көлi (Арал теңiзi) аралығында
Жейхұнның бойын жағалайтын жерөлшемi” (Ән-Наршаһи, Тарих-и Бұхара, 161-бет
).
Ислам дінінің аталмыш аймақта таралуы сонау алғашқы халифалар, яғни
сахабалар мен табиғиндер (алғашқы буын мұсылмандар) дәуірінде (634-751)
болғаны белгілі. Әсіресе, Хорасан аймағының уәлиі (әміршісі) болған Құтайба
Мүсілімұлы әл-Бәһилидің билігі тұсында (705-715) Бұхара, Самарқанд, Шаш
(Ташкент), Исфижаб (Испижаб, Сайрам, Ақсу) өлкелері мұсылман билігіне
қосылған-ды. Кейбір деректер Құтайбаның Қашғарға дейін жорыққа аттанғаны
туралы хабарлайды. Демек, Тараз өлкесі сонау VIII ғасырдың бас шенінде-ақ
исламиятпен танысқан десек артық айтылғандық болмас.
Алайда, Тараздың мұсылмандыққа бет бұруындағы шешуші уақиға 751 жылы
осы өңірде болған және тарихи әдебиеттерде “Талас ғазауаты” деп аталған
соғысқа тікелей байланысты. Өйткені, Таласта болған ғазауат, түрiк
қағандығындағы iшкi қырқыстарды пайдаланған қытайлардың Жетiсу өңiрiн
жаулап алып, Шашқа (Ташкент) дейiн барған кезінде болған еді. Бұл аса
маңызды уақиғаның мәнін түсіну үшін сәл кейінге шегініп, уақиғалардың өрбу
барысына шолу жасайық: 652-658 жылдары түрiк билеушісі Ашынақойлы (Қойлық)
қаған, Шу және Талас өзендерi алқаптарында қытай әскерлерiмен қарулы
қақтығыстар жасап, ақырында 658 жылы баласымен тұтқынға түседi. Осы
жеңiстен кейiн қытайлар Жетiсу аймағына сұғына бастайды. Ма-уера-ән-Нәһірде
мұсылман-араб билiгi нығайып келе жатқан шақта, әлі арабтарға бағынбаған
өлкелердегi түрiк-соғдылар қытай патшалығының ықпал шеңберiне кiрiп, қытай
әсеріне душар болады. 750 жылы Әмәуи (Омеядтар) ханаданы құлап, оның орнына
Аббас әулетi билікті қолға алады. Әрине, орталық билiктiң құдiретi алыс
аймақтарда дереу қалыптаса қоймаған. Осындай билік зәрулiгi, қытай
отарлаушыларына қолайлы жағдай әзірлейді. Араны ашылған Таң
императорларының батысқа қарай кеңею саясаты күшейiп, Орта Азияда
қалыптасқан бей-берекет ахуалды пайдалану арқылы ұлан-байтақ елдердi
отарлау амалдары жүзеге асырылады.
Түрік тайпаларының арасындағы алауыздықты шебер пайдаланған Таң
әскерлерi түргештердiң ханордасы Сұйаб және Талас (Тараз) қалаларын шауып,
жаулап алады. Елiн шауып, би-бектерiн тұтқындап, қырады. Осыдан кейiн
түргеш елiнiң билiгi қытайдың Таң (619-908) әулетiне өтедi де олар
қалағандарын билiкке келтiрiп, бұқара көпшiлiктi жиiркенiштi түрде қинай
бастайды. Елетмиш Құтлұқ (742-753), Тәңірі Ілміш (753-756), Үнендер (756-
766) қағандық жариялайды. Түргештердің ең нәфретлі жауы түрiктiң ашына
деген тайпасы болатұғын. 748 жылы Таң әулетi, түргеш тағына осы тайпадан
шыққан Ашынашынды отырғызады. Түргештер бұған қажырлы қарсылық көрсетіп,
Ашынашынды айлалап өлтiредi.
Әмәуилермен және өз ішінде соғысып жүрген түргеш елінде береке-бірлік
болмайды. 717 жылы шамасында қытайдан хандық лауазым алған түргеш Сұ-Лұ
қағанды өзінің қолбасысы Баға Тархан ұйықтап жатқан сәтінде 737 жылы
өлтіреді (Гумилев, Л.Н., Көне түріктер, 331-бет). Баға Тархан қағандығын
жариялайды да қытай патшасына жақындық танытады, ол Таң ханшасын алып,
күйеу бала болады. Сұ-Лұ қағанның ұлдары қан мен тақ дауын қуып Бағамен
алысады, ол қайын жұртынан көмек сұрайды. Осы арада Тохаристанның түркі
йабғұсы, Кәшмiр мұхтарияты (автономия) мен Қабұлды билейтін түркі Шаһи
әулетi Қытай билiгiн мойындап, әкiмшілігін таниды. Сөйтіп, олар Жiбек
жолындағы сенiмдiлiктi қамсыздандыруда Таң әкiмшiлiгiне көмектесудi
мiндетке алады.
Қытайдың Таң (619-908) патшалығының езгiсiнен телiм-телiм болған
түргештерге көмекке мұсылмандар жетiп келедi. Бұл түркi халықтарының
тарихында аса елеулi уақиға болады. Ежелден батыс шекараларын кеңейту
жоспарларын дайындап, тісін қайрап жүрген қытай императоры тағайындаған
Күча уилаятының әміршісі Као Шиен-чи басшылығындағы қалың қолды
аттандырады. Као Шиен-чи (Kao Hsien-chi, шын аты Ko Son-chi) кореялық еді.
Ол Таң әскериесінде көп жылдар қызмет етіп, патшаның сеніміне ие болған,
генерал шенін алған белгілі қолбасы. Патшаның оған сенгені соншалық, оны
Шығыс Түркістан уилаятының (Батыс өлкесі) әміршісі етіп тағайындайды. Бұл
жоғары мансапқа жету қытай еместер үшін аса биік дәреже еді. Қытай
мемлекетінің батыс шекараларын өсіру арманын іске асыру міндеті артылған
Као әр түрслі тәсілдерді қолданып, жоспарларын жүзеге асыра бастайды.
Бірақ, сол кезде Тибеттіктер мұсылман арабтармен тиiмдi қарым-қатынас
орнатуға бет алған-ды. Осы беталыс қытайлар мен үндi-қытай саудасын бақылап
тұрған түрiк-соғдыларды онша қуантбағаны айдан анық. Йабғұ, осыларды
желеуретiп қытай патшасынан көмек талап етедi. Қытай жасақтары қалың қол
жинап, Ташкент тұдұнына (әміршісіне) қарсы аттанады. Таң қолын Као Шиен-Чи
басқарады. Сондай-ақ, қытай әскерiнiң құрамында түрiк-соғдылардан құралған
қосындар да болған. Олар Ташкент тұдұны Бағатұрды тұтқындап, қытайдың
ежелгі астанасы Чаң-анға апарып, азаптап өлтiредi. Оның мүшкiл халге душар
болған баласы мұсылмандарға арызданып, жәрдем сұрайды. Негізінен, Ташкент
уилаяты Таң (619-908) мемлекетінің хакімиятындағы мұхтарият (автономия)
болатұғын. Түрік қағанаты мен түргеш билігі жойылған соң, бұлардың жерінде
қытайлар ат ойнататұғын халге жеткен. Ташкент иелігі Таң билігін
мойындағанымен түрік ханзадалары бұл жерде қайтадан біріксе қауіпті күшке
айланатын аймақ еді. Сондықтан, Као Таң әулетінің алдындағы барлық
потенциалды қауіп-қатерді жоймақшы болады.
Ханзаданың сұраған көмегіне мұсылмандар оң жауап береді. Хорасан
билеушісі Әбу Мүсілiм қолбасы Зияд Салихұлы жетекшiлiгiндегi жасақтарын
қытайларға қарсы аттандырады. Мұсылман әскерiнiң құрамында мұсылмандықты
қабылдаған мыңдаған түрiк-соғдылар бар едi. Қытайлар 751 жылы шілде айында
Тараз маңындағы Атлах (кей деректерде – Ахлат, Атлұқ) деген жерде мұсылман
қолымен болған ғазауатта ауыр жеңiлiске ұшырайды. Олар ендiгәрi аталған
аймақтардың маңайын баса алмайтұғындай жағдайға ұшырайды. Алғашқы ретi,
түргештер мен мұсылмандар бiрiгiп, қытайларға қарсы соғысады. Мұсылман
әскерi Таң әулетiнiң жасақтарын аса күйзелтушi жеңiлiске ұшыратады да
Жетiсу өңiрiн тұтастай азат етедi. Ежелгі жауы қытайлардан отанын босатып
берген мұсылмандарға шексiз разы болған түргештер, қарлұқтар және басқа да
түркі тайпалары олардың батылдығына, мәрттігіне емiренiп хақ дiн Исламға
жүрегi жiбидi.
Талас ғазауаты туралы алғашқы мәлімет 893 жылы қайтыс болған тарихшы
Ибн Тайфұрдың “Китаб Бағдад” атты еңбегінде кезігеді. Мәшһүр тарихшы әл-
Мақдиси (уаф. 997 ж.) “әл-Бәду-әт-Тарих” атты еңбегінде (6-том, 74-бет) бұл
маңызды уақиғаға тоқталады. Оның айтуынша: “Әбу Мүслім қолбасы Зияд
Салихұлын Ма-уера-ән-Нәһірдегі кейбір өлкелерді ашу үшін жорыққа
аттандырды. Зияд кейбір елді мекендерді бағындырып, Тараз бен Атлахқа дейін
барды. Қытайлар да әрекет жасап, 100 мың әскерден құралған үлкен қолмен
келді. Сағид Хұмайдұлы Тараз қаласының қорғанысын бекітіп, осы қаланы
бекінді. Самарқандтағы ордасында тұрған Әбу Мүслім маңайдағы әміршілердің
Сағидке көмекші күштер мен ерікті әскер жіберуін бұйырды. Сағид қытайлармен
бірнеше рет шайқасып, олардан 45 мың әскерді өлтіріп, 20 мыңын тұтқындап
алды. Қалғандары қашып кетті. Мұсылмандар олардың ордасын талқандады.
Соңыра, Сағид Бұхараға оралды”. Шынында Тараз маңында болған соғыс бес
күнге ұласқан-ды. Ерлер ерлiгiн көрсеткен, дамылсыз айқас, шайқас болады.
Бес күнге ұласқан бұл ғазауат, Орта Азия мен түркі халықтарының тағдырын
анықтаған өте маңызды уақиға болды. Қытай қолына қосылып мұсылмандар және
мұсылман жағындағы түрік-соғдылармен соғысқан қарлұқтар кенет қытайларға
қарсы мұсылмандар жағында орын алып, ауыр соққы бередi, сүйтiп, мұсылмандар
түбегейлi жеңiске жетедi. Қытайлар мен олардың сыбайластары үлкен шығынға
ұшырайды да талқан-талқан болып, керi шегiнуге мәжбүр болады.
751 жылы болған Талас соғысын Ислам тарихының, оның iшiнде түркi
тарихының ең маңызды сәттерiнiң бiрi деп айтуға болады. Қытайлар мен
мұсылман арабтар арасында болған жалғыз соғыс осы. Бірақ, соғыстың
нәтижелері мен ұзақ мерзімді тәсірлері талқыланғанда, осы уақиғаның күллі
адамзат үшін қаншалықты маңызды болғаны аңғарылады. Талас жеңісі арқылы
қытайдың Орта Азияға қарай кеңею (экспансионизм) саясаты мен әрекетi
тоқтатылды, Орта Азиядағы мұсылман билiгiнiң түпкiлiктi екенi белгіленеді.
Бұл соғысты қытай жағы жеңгенде Таң империясының шекаралары Орта Шығыс пен
Еуропаға дейін баруы әбден мүмкін еді.
Талас ғазауатынан кейiн Орталық Азия халықтары лек-лек болып
мұсылмандықты қабылдайды. Олар өздерiн қытай шапқыншылығынан қорғаған
мұсылмандарды жақсы көредi, елдер арасында махаббат, достық пайда болады.
Мұсылмандар мен басқа дін өкілдерінің арасында оң өзгерістер, жылы
мұғамалалар хасіл болады. Алайда, қытайлық авторлар, Талас ғазауатын Орта
Азиядан күдер үзген соғыс деп бағалайды. Өйткенi, олар жеңiп алғанда, Орта
Азияның қытай билігіне қосылары анық еді. Мұның табиғи нәтижесі түрiк-
соғдылар жаппай бұддашылықты қабылдауға мәжбүр болар еді. Демек, Талас
ғазауаты тек саяси-әскери тағдырды емес, Орталық Азияның діни тағдырын да
шешкен бек маңызды уақиға.
Талас ғазауатының басты нәтижелерін қорыта айтар болсақ:
1-) Қытай империяларының экспансионистік жоспарлары тоқтатылды: “Талас
маңындағы жеңіліс қытайлықтарға жақсы сабақ болады, сол себепті олар
батысты жаулап алу деген ойдан бас тартады” (Қазақтар, Қазақстан Даму
Институты, I-том, 48-бет). “Алайда, жеңіліс қытайлықтарды қорқытып
тастағаны соншалық, олар батысты басып алмақ ойларынан түңіле бас тартты.
Империя күйреу қарсаңында тұрды” (Гумилев, Л.Н., Көне түріктер, 371-бет).
Қазақстан тарихшылары Талас жеңісі туралы: “Атлах түбіндегі соғыстың Жетісу
мен Мауера-ән-Нәһір халықтары тағдыр-талайында үлкен тарихи мәні болады.
Таң әскері енді Жетісу шебін ғана емес, ойғырлар мен тибеттердің қысымымен
Шығыс Түркістанды да тастап кетуге мәжбүр болады” (Қазақстан Тарихы, Дәуір,
1993, 62-бет) деп, хақ бағасын берген.
2-) Қытайдың Орта Азияға мәдени, саяси тәсірі тоқтатылды. Түркілер
қытай қаупінен құтылып, Орта Азия халықтарының өзара және Ислам әлемімен
бірігу процесстері күшейді.
3-) Мұсылман арабтар мен түргеш-соғдылар арасында жарты ғасырға
созылған қақтығыстар аяқталды. Мұсылмандарға болысқан Қарлұқтардың саяси-
әскери беделі артып, бүгінгі қазақ жерінде 766 жылы Қарлұқ мемлекеті бой
көтерді.
4-) Жергілікті халықтардың Исламиятқа көзқарасы түбегейлі өзгерді.
Көптеген мемлекет қайраткерлері мен оқымыстылар, өнерпаздар мен саудагерлер
мұсылмандықты қабылдады.
5-) Бұрын жекелеген адамдар Исламиятты қабылдап жүрген болса, енді
топтық қабылдаулар пайда болды.
6-) Түркілердің халифалықтағы абырой-атағы артып, олар Аббаси
әулетінің басты қарулы күшіне айналды.
7-) Түркілердің саяси-әскери билігінің күшейгені соншалық,
халифалықтың ең маңызды мәселелерін олар шешетін болды.
8-) Алғашқы мұсылман-түркі дәулеттері бой көтерді. Түркілер тек Орта
Азияда емес, сонау Солтүстік Африка мен Үндістан құрлықтарында да алып
мемлекеттер құрды.
9-) Азия құрлығында бұддашылдықтың батысқа қарай жайылуы тоқтап, тек
Шын-Машын елдерінің дәстүрлі діні болып қалды. Бұддизм қытай империяларының
батысқа қарай кеңею саясатында маңызды стратегиялық қайла болды. Үндістанға
діни сапарға жіберілген көптеген саяхаткер-раһибтер (монахтар) өз еліне аса
құнды мағлұматтар жазылған деректермен қайтушы еді. Талас соғысы (751 ж.)
қарсаңында қытайлардың Жетісу өңіріне дейін келуінде, осы бұддист
раһибтердің үлкен үлесі болған-ды. Олар түрік қағандықтарының осал жақтары
мен ішкі билік таластардың маңызды сәттерін қытай императорына дер кезінде
білдіруші еді. Әсілі, Шын патшалықтарының бұддизмді тарату және
территорияны өсіру, ал Бизантияның (395-1453) христиандықты жаю және
отарлау мақсатымен “интрига” ұйымдастыру жағымен атағы бекерге шықпаған
тәрізді. Сондықтан, Талас жеңісі тек қытайлардың батысқа кеңею жоспарын
құрытып қойған жоқ, сонымен қатар бұддизмнің Орта Азия мен Иранға кіруіне
де тосқауыл болды.
10-) Қолға түскен тұтқындар арқылы сол кезде тек қытайлардың ілімінде
болған қағаз жасау өнері мұсылмандарға мәлім болды. Самарқанд пен басқа
қалаларда қағаз өндіретін кәсіпорындар ашылды. Қағаздың мол өндірілуі
мұсылман ғұламалардың көбірек ғылыми еңбектер жазуына мүмкіншілік берді.
Ислам елдерінде біртуар ғалымдар дүниеге келді, олардың туындылары жазбаша
түрде біздерге жетті. Шығыс пен батыс мәдениеттері бірінші рет тікелей
қарым-қатынас орнатты. Қағаз жасау өнерін батысқа мұсылмандар үйретті.
Қағаз өндірісі және қағаздың жазу материалы ретінде пайдалануы Англияда тек
1309 жылы басталған. Яғни, Талас жеңісінен тура 558 жылдан кейін! Батыс
елдері мұсылмандардың ғылыми еңбектерін жаппай латын, грек тілдеріне
аудартқызып, білім, тәрбие алды. Ғасырлардан кейін Еуропада “қайта жаңғыру”
дәуірі басталды.
11-) Талас жеңісінен кейін Исламият Қазақстан жерінде түпкілікті
орнықты. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аймақтарында қалалар,
керуенсарайлар, шифаханалар, мешіттер, медреселер, уақыптар бой көтерді.
Көшпелі түркі тайпаларына дін насихаттаушы ғұламалар жіберілді. Дін
насихаттауда түрік тілінің өзіне тән формалары (жырлар, қисса-дастандар
т.т.) мол пайдаланылды.
775-875 жылдары қарлұқ қағандығы хақ дiн Исламды қабылдап, ел арасында
мұсылманшылық сенiм кең тарайды. Қалаларда мешiттер салынып медреселер
ашылды. Мисалға, аталмыш дәуірге жататын Ақыртас керуенсарайын (VIII ғ.)
айтуға болады. Тараз қаласынан 40 шақырым қашықтықта орналасқан ғимарат 751
жылы болған Талас ғазауатынан кейін қарлұқтардың басым көпшілігі мен
басмыл, шығыл тайпалары Исламиятты қабылдаған тұста салынған.
Археологтардың болжауынша осы керуенсарайды алғашқы мұсылман түркілер
салған. Көне дәуір тарихшылары Ибн Хұрдадбих (820-886) пен Ибн Құдамның
еңбектерінде “қасрибас” деп аталған ғимарат осы болуы мүмкін. Сөйтiп, осы
өңірде алғаш рет оқу-бiлiм ордалары бой көтереді.
Қарлұқ мемлекетi 766-940 жылдары өмiр сүрiп, X ғасырдың бiрiншi
ширегiнен бастап йағма уә шығыл тайпаларының жиілеп кеткен одақтық
шабуылдарынан күш-қуаты әлсiрейдi. 940 жылы Баласағұн қаласы одақтық
кшүтердiң қолына түсiп, қарлұқ қағандығы құлайды да билiк Қарахан әулетiне
өтеді. Қарлұқтардың басым көпшiлiгi көшпелi болғанымен отырқшылары да бар-
тұғын. Тараз қаласы қарлұқ дәуiрiндегi Ислам мәдениетiнiң ең көрікті
орталығы болды. Табылған заттарда адам және хайуан сұлбаларының азайып, гүл-
шешектердiң көбеюi мұсылмандықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан тарихы терең, мәдениеті бай мемлекет. Егемендікке қол
жеткізгелі бері халқымыздың еңсесі көтеріліп, дініміз бен рухани
мәдениетіміздің жарық салалары өркендеп келеді. Қазақ тілінің мәртебесі де
өз топырағында күн өткен сайын өсуде. Міне, орта ғасырлардағы Қазақстанның
руханият, білім, мәдениет және сауда орталықтарының бірі болған әфсанауи
Тараз шаһарының 2000 жылдық тойы еліміздегі Исламның таралу тарихын зерттеп
келе жатқан маған да айрықша әсер етіп, ерекше сезімге баулыды. Сол
себепті, қазақ жеріндегі ежелгі Ислам мәдениетінің алтын бесігінің бірі,
мүмкін бастысы болған Тараз туралы ойларымды оқырмандармен бөліскім келді.
Тараз көне қытай, араб, парсы және ұрым (Бизантия) деректерінде жиі
кезігетін мәшһүр қала. Қытай саяхатшылары мен араб тарихшыларының
еңбектерінде әбден суреттеліп аталатын Тараз қаласы Иран уә Тұран далалары
тоғысқан жердегі үлкен сауда орталығы және Жібек жолы бойымен жүретін
керуен жолдарының торабы ретінде көрінеді. 576 жылы өлген Истеми қағанға
елшілікке жіберілген Земархтың саяхаты туралы деректерді жазған Бизантия
тарихшысы Менандре Протектордың еңбегінде бұл қала “Талас”, қытай
саяхаткері Хиеюен-Тсаңның еңбегінде “Та-лұ-си”, кейбір қытай авторлардың
еңбектерінде “Та-ла-за” ретінде, ал араб авторлардың еңбектерінде “Тараз”,
“Тираз”, “Талас” формасында аталған. Белгілі шығыстанушы Хоуорттың
пікірінше Тараз ХХ ғасырдың басындағы Әулие Ата қаласының орнында болған
(H.H. Howorth, History of Mongols, II-том, 1-кітап, 4-һәшия). Академик В.В.
Бартольд бұл пікірді қолдайды, ал Шаваннестің пікірінше Тараз қаласы Әулие
Атаның 5 фәрсах түстігінде болған. Осы деректердің барлығы да Тараздың VI-
XIII ғасырларда қаншалықты мәшһүр болғандығын көрсетеді.
Көптеген деректер бойынша Тараз алқабы әйгілі Ма-уера-ән-Нәһір
аймағына жатады. Ма-уера-ән-Нәһір жері жалпы өзеннiң (Аму Дария) арғы
жағындағы елдер болғандықтан, дәл қай елдерді қамтығанын және нақты
шекараларын кесiп айту мүмкiн емес. Негiзгi бұлақтарда аталмыш аумаққа
жататын өлкелердiң тiзiмi әр алуан берiлген. Әбу Исхақ әл-Истахридің (850-
934) тағрифы болса былай: “Күншығыста Хұттал жерін қамтитұғын Памир мен
Рашт өлкелерi арқылы Үндi елiмен шекараласады да, күнбатыста оғыз уә хазлұж
(Қарлұқ) өлкелерiнен бастап, Тараз (Талас) тұсынан өтiп, Фараб, Бискент,
Самарқанд, Бұхара және Хорезм бойымен Арал теңiзiне жетедi, солтүстiкте
қарлұқ жерiнен, яғни Ферғананың шалғай кенттерiнен бастап Таласқа қосылады,
оңтүстiкте Бадахшан мен солтүстікте Хорезім көлi (Арал теңiзi) аралығында
Жейхұнның бойын жағалайтын жерөлшемi” (Ән-Наршаһи, Тарих-и Бұхара, 161-бет
).
Ислам дінінің аталмыш аймақта таралуы сонау алғашқы халифалар, яғни
сахабалар мен табиғиндер (алғашқы буын мұсылмандар) дәуірінде (634-751)
болғаны белгілі. Әсіресе, Хорасан аймағының уәлиі (әміршісі) болған Құтайба
Мүсілімұлы әл-Бәһилидің билігі тұсында (705-715) Бұхара, Самарқанд, Шаш
(Ташкент), Исфижаб (Испижаб, Сайрам, Ақсу) өлкелері мұсылман билігіне
қосылған-ды. Кейбір деректер Құтайбаның Қашғарға дейін жорыққа аттанғаны
туралы хабарлайды. Демек, Тараз өлкесі сонау VIII ғасырдың бас шенінде-ақ
исламиятпен танысқан десек артық айтылғандық болмас.
Алайда, Тараздың мұсылмандыққа бет бұруындағы шешуші уақиға 751 жылы
осы өңірде болған және тарихи әдебиеттерде “Талас ғазауаты” деп аталған
соғысқа тікелей байланысты. Өйткені, Таласта болған ғазауат, түрiк
қағандығындағы iшкi қырқыстарды пайдаланған қытайлардың Жетiсу өңiрiн
жаулап алып, Шашқа (Ташкент) дейiн барған кезінде болған еді. Бұл аса
маңызды уақиғаның мәнін түсіну үшін сәл кейінге шегініп, уақиғалардың өрбу
барысына шолу жасайық: 652-658 жылдары түрiк билеушісі Ашынақойлы (Қойлық)
қаған, Шу және Талас өзендерi алқаптарында қытай әскерлерiмен қарулы
қақтығыстар жасап, ақырында 658 жылы баласымен тұтқынға түседi. Осы
жеңiстен кейiн қытайлар Жетiсу аймағына сұғына бастайды. Ма-уера-ән-Нәһірде
мұсылман-араб билiгi нығайып келе жатқан шақта, әлі арабтарға бағынбаған
өлкелердегi түрiк-соғдылар қытай патшалығының ықпал шеңберiне кiрiп, қытай
әсеріне душар болады. 750 жылы Әмәуи (Омеядтар) ханаданы құлап, оның орнына
Аббас әулетi билікті қолға алады. Әрине, орталық билiктiң құдiретi алыс
аймақтарда дереу қалыптаса қоймаған. Осындай билік зәрулiгi, қытай
отарлаушыларына қолайлы жағдай әзірлейді. Араны ашылған Таң
императорларының батысқа қарай кеңею саясаты күшейiп, Орта Азияда
қалыптасқан бей-берекет ахуалды пайдалану арқылы ұлан-байтақ елдердi
отарлау амалдары жүзеге асырылады.
Түрік тайпаларының арасындағы алауыздықты шебер пайдаланған Таң
әскерлерi түргештердiң ханордасы Сұйаб және Талас (Тараз) қалаларын шауып,
жаулап алады. Елiн шауып, би-бектерiн тұтқындап, қырады. Осыдан кейiн
түргеш елiнiң билiгi қытайдың Таң (619-908) әулетiне өтедi де олар
қалағандарын билiкке келтiрiп, бұқара көпшiлiктi жиiркенiштi түрде қинай
бастайды. Елетмиш Құтлұқ (742-753), Тәңірі Ілміш (753-756), Үнендер (756-
766) қағандық жариялайды. Түргештердің ең нәфретлі жауы түрiктiң ашына
деген тайпасы болатұғын. 748 жылы Таң әулетi, түргеш тағына осы тайпадан
шыққан Ашынашынды отырғызады. Түргештер бұған қажырлы қарсылық көрсетіп,
Ашынашынды айлалап өлтiредi.
Әмәуилермен және өз ішінде соғысып жүрген түргеш елінде береке-бірлік
болмайды. 717 жылы шамасында қытайдан хандық лауазым алған түргеш Сұ-Лұ
қағанды өзінің қолбасысы Баға Тархан ұйықтап жатқан сәтінде 737 жылы
өлтіреді (Гумилев, Л.Н., Көне түріктер, 331-бет). Баға Тархан қағандығын
жариялайды да қытай патшасына жақындық танытады, ол Таң ханшасын алып,
күйеу бала болады. Сұ-Лұ қағанның ұлдары қан мен тақ дауын қуып Бағамен
алысады, ол қайын жұртынан көмек сұрайды. Осы арада Тохаристанның түркі
йабғұсы, Кәшмiр мұхтарияты (автономия) мен Қабұлды билейтін түркі Шаһи
әулетi Қытай билiгiн мойындап, әкiмшілігін таниды. Сөйтіп, олар Жiбек
жолындағы сенiмдiлiктi қамсыздандыруда Таң әкiмшiлiгiне көмектесудi
мiндетке алады.
Қытайдың Таң (619-908) патшалығының езгiсiнен телiм-телiм болған
түргештерге көмекке мұсылмандар жетiп келедi. Бұл түркi халықтарының
тарихында аса елеулi уақиға болады. Ежелден батыс шекараларын кеңейту
жоспарларын дайындап, тісін қайрап жүрген қытай императоры тағайындаған
Күча уилаятының әміршісі Као Шиен-чи басшылығындағы қалың қолды
аттандырады. Као Шиен-чи (Kao Hsien-chi, шын аты Ko Son-chi) кореялық еді.
Ол Таң әскериесінде көп жылдар қызмет етіп, патшаның сеніміне ие болған,
генерал шенін алған белгілі қолбасы. Патшаның оған сенгені соншалық, оны
Шығыс Түркістан уилаятының (Батыс өлкесі) әміршісі етіп тағайындайды. Бұл
жоғары мансапқа жету қытай еместер үшін аса биік дәреже еді. Қытай
мемлекетінің батыс шекараларын өсіру арманын іске асыру міндеті артылған
Као әр түрслі тәсілдерді қолданып, жоспарларын жүзеге асыра бастайды.
Бірақ, сол кезде Тибеттіктер мұсылман арабтармен тиiмдi қарым-қатынас
орнатуға бет алған-ды. Осы беталыс қытайлар мен үндi-қытай саудасын бақылап
тұрған түрiк-соғдыларды онша қуантбағаны айдан анық. Йабғұ, осыларды
желеуретiп қытай патшасынан көмек талап етедi. Қытай жасақтары қалың қол
жинап, Ташкент тұдұнына (әміршісіне) қарсы аттанады. Таң қолын Као Шиен-Чи
басқарады. Сондай-ақ, қытай әскерiнiң құрамында түрiк-соғдылардан құралған
қосындар да болған. Олар Ташкент тұдұны Бағатұрды тұтқындап, қытайдың
ежелгі астанасы Чаң-анға апарып, азаптап өлтiредi. Оның мүшкiл халге душар
болған баласы мұсылмандарға арызданып, жәрдем сұрайды. Негізінен, Ташкент
уилаяты Таң (619-908) мемлекетінің хакімиятындағы мұхтарият (автономия)
болатұғын. Түрік қағанаты мен түргеш билігі жойылған соң, бұлардың жерінде
қытайлар ат ойнататұғын халге жеткен. Ташкент иелігі Таң билігін
мойындағанымен түрік ханзадалары бұл жерде қайтадан біріксе қауіпті күшке
айланатын аймақ еді. Сондықтан, Као Таң әулетінің алдындағы барлық
потенциалды қауіп-қатерді жоймақшы болады.
Ханзаданың сұраған көмегіне мұсылмандар оң жауап береді. Хорасан
билеушісі Әбу Мүсілiм қолбасы Зияд Салихұлы жетекшiлiгiндегi жасақтарын
қытайларға қарсы аттандырады. Мұсылман әскерiнiң құрамында мұсылмандықты
қабылдаған мыңдаған түрiк-соғдылар бар едi. Қытайлар 751 жылы шілде айында
Тараз маңындағы Атлах (кей деректерде – Ахлат, Атлұқ) деген жерде мұсылман
қолымен болған ғазауатта ауыр жеңiлiске ұшырайды. Олар ендiгәрi аталған
аймақтардың маңайын баса алмайтұғындай жағдайға ұшырайды. Алғашқы ретi,
түргештер мен мұсылмандар бiрiгiп, қытайларға қарсы соғысады. Мұсылман
әскерi Таң әулетiнiң жасақтарын аса күйзелтушi жеңiлiске ұшыратады да
Жетiсу өңiрiн тұтастай азат етедi. Ежелгі жауы қытайлардан отанын босатып
берген мұсылмандарға шексiз разы болған түргештер, қарлұқтар және басқа да
түркі тайпалары олардың батылдығына, мәрттігіне емiренiп хақ дiн Исламға
жүрегi жiбидi.
Талас ғазауаты туралы алғашқы мәлімет 893 жылы қайтыс болған тарихшы
Ибн Тайфұрдың “Китаб Бағдад” атты еңбегінде кезігеді. Мәшһүр тарихшы әл-
Мақдиси (уаф. 997 ж.) “әл-Бәду-әт-Тарих” атты еңбегінде (6-том, 74-бет) бұл
маңызды уақиғаға тоқталады. Оның айтуынша: “Әбу Мүслім қолбасы Зияд
Салихұлын Ма-уера-ән-Нәһірдегі кейбір өлкелерді ашу үшін жорыққа
аттандырды. Зияд кейбір елді мекендерді бағындырып, Тараз бен Атлахқа дейін
барды. Қытайлар да әрекет жасап, 100 мың әскерден құралған үлкен қолмен
келді. Сағид Хұмайдұлы Тараз қаласының қорғанысын бекітіп, осы қаланы
бекінді. Самарқандтағы ордасында тұрған Әбу Мүслім маңайдағы әміршілердің
Сағидке көмекші күштер мен ерікті әскер жіберуін бұйырды. Сағид қытайлармен
бірнеше рет шайқасып, олардан 45 мың әскерді өлтіріп, 20 мыңын тұтқындап
алды. Қалғандары қашып кетті. Мұсылмандар олардың ордасын талқандады.
Соңыра, Сағид Бұхараға оралды”. Шынында Тараз маңында болған соғыс бес
күнге ұласқан-ды. Ерлер ерлiгiн көрсеткен, дамылсыз айқас, шайқас болады.
Бес күнге ұласқан бұл ғазауат, Орта Азия мен түркі халықтарының тағдырын
анықтаған өте маңызды уақиға болды. Қытай қолына қосылып мұсылмандар және
мұсылман жағындағы түрік-соғдылармен соғысқан қарлұқтар кенет қытайларға
қарсы мұсылмандар жағында орын алып, ауыр соққы бередi, сүйтiп, мұсылмандар
түбегейлi жеңiске жетедi. Қытайлар мен олардың сыбайластары үлкен шығынға
ұшырайды да талқан-талқан болып, керi шегiнуге мәжбүр болады.
751 жылы болған Талас соғысын Ислам тарихының, оның iшiнде түркi
тарихының ең маңызды сәттерiнiң бiрi деп айтуға болады. Қытайлар мен
мұсылман арабтар арасында болған жалғыз соғыс осы. Бірақ, соғыстың
нәтижелері мен ұзақ мерзімді тәсірлері талқыланғанда, осы уақиғаның күллі
адамзат үшін қаншалықты маңызды болғаны аңғарылады. Талас жеңісі арқылы
қытайдың Орта Азияға қарай кеңею (экспансионизм) саясаты мен әрекетi
тоқтатылды, Орта Азиядағы мұсылман билiгiнiң түпкiлiктi екенi белгіленеді.
Бұл соғысты қытай жағы жеңгенде Таң империясының шекаралары Орта Шығыс пен
Еуропаға дейін баруы әбден мүмкін еді.
Талас ғазауатынан кейiн Орталық Азия халықтары лек-лек болып
мұсылмандықты қабылдайды. Олар өздерiн қытай шапқыншылығынан қорғаған
мұсылмандарды жақсы көредi, елдер арасында махаббат, достық пайда болады.
Мұсылмандар мен басқа дін өкілдерінің арасында оң өзгерістер, жылы
мұғамалалар хасіл болады. Алайда, қытайлық авторлар, Талас ғазауатын Орта
Азиядан күдер үзген соғыс деп бағалайды. Өйткенi, олар жеңiп алғанда, Орта
Азияның қытай билігіне қосылары анық еді. Мұның табиғи нәтижесі түрiк-
соғдылар жаппай бұддашылықты қабылдауға мәжбүр болар еді. Демек, Талас
ғазауаты тек саяси-әскери тағдырды емес, Орталық Азияның діни тағдырын да
шешкен бек маңызды уақиға.
Талас ғазауатының басты нәтижелерін қорыта айтар болсақ:
1-) Қытай империяларының экспансионистік жоспарлары тоқтатылды: “Талас
маңындағы жеңіліс қытайлықтарға жақсы сабақ болады, сол себепті олар
батысты жаулап алу деген ойдан бас тартады” (Қазақтар, Қазақстан Даму
Институты, I-том, 48-бет). “Алайда, жеңіліс қытайлықтарды қорқытып
тастағаны соншалық, олар батысты басып алмақ ойларынан түңіле бас тартты.
Империя күйреу қарсаңында тұрды” (Гумилев, Л.Н., Көне түріктер, 371-бет).
Қазақстан тарихшылары Талас жеңісі туралы: “Атлах түбіндегі соғыстың Жетісу
мен Мауера-ән-Нәһір халықтары тағдыр-талайында үлкен тарихи мәні болады.
Таң әскері енді Жетісу шебін ғана емес, ойғырлар мен тибеттердің қысымымен
Шығыс Түркістанды да тастап кетуге мәжбүр болады” (Қазақстан Тарихы, Дәуір,
1993, 62-бет) деп, хақ бағасын берген.
2-) Қытайдың Орта Азияға мәдени, саяси тәсірі тоқтатылды. Түркілер
қытай қаупінен құтылып, Орта Азия халықтарының өзара және Ислам әлемімен
бірігу процесстері күшейді.
3-) Мұсылман арабтар мен түргеш-соғдылар арасында жарты ғасырға
созылған қақтығыстар аяқталды. Мұсылмандарға болысқан Қарлұқтардың саяси-
әскери беделі артып, бүгінгі қазақ жерінде 766 жылы Қарлұқ мемлекеті бой
көтерді.
4-) Жергілікті халықтардың Исламиятқа көзқарасы түбегейлі өзгерді.
Көптеген мемлекет қайраткерлері мен оқымыстылар, өнерпаздар мен саудагерлер
мұсылмандықты қабылдады.
5-) Бұрын жекелеген адамдар Исламиятты қабылдап жүрген болса, енді
топтық қабылдаулар пайда болды.
6-) Түркілердің халифалықтағы абырой-атағы артып, олар Аббаси
әулетінің басты қарулы күшіне айналды.
7-) Түркілердің саяси-әскери билігінің күшейгені соншалық,
халифалықтың ең маңызды мәселелерін олар шешетін болды.
8-) Алғашқы мұсылман-түркі дәулеттері бой көтерді. Түркілер тек Орта
Азияда емес, сонау Солтүстік Африка мен Үндістан құрлықтарында да алып
мемлекеттер құрды.
9-) Азия құрлығында бұддашылдықтың батысқа қарай жайылуы тоқтап, тек
Шын-Машын елдерінің дәстүрлі діні болып қалды. Бұддизм қытай империяларының
батысқа қарай кеңею саясатында маңызды стратегиялық қайла болды. Үндістанға
діни сапарға жіберілген көптеген саяхаткер-раһибтер (монахтар) өз еліне аса
құнды мағлұматтар жазылған деректермен қайтушы еді. Талас соғысы (751 ж.)
қарсаңында қытайлардың Жетісу өңіріне дейін келуінде, осы бұддист
раһибтердің үлкен үлесі болған-ды. Олар түрік қағандықтарының осал жақтары
мен ішкі билік таластардың маңызды сәттерін қытай императорына дер кезінде
білдіруші еді. Әсілі, Шын патшалықтарының бұддизмді тарату және
территорияны өсіру, ал Бизантияның (395-1453) христиандықты жаю және
отарлау мақсатымен “интрига” ұйымдастыру жағымен атағы бекерге шықпаған
тәрізді. Сондықтан, Талас жеңісі тек қытайлардың батысқа кеңею жоспарын
құрытып қойған жоқ, сонымен қатар бұддизмнің Орта Азия мен Иранға кіруіне
де тосқауыл болды.
10-) Қолға түскен тұтқындар арқылы сол кезде тек қытайлардың ілімінде
болған қағаз жасау өнері мұсылмандарға мәлім болды. Самарқанд пен басқа
қалаларда қағаз өндіретін кәсіпорындар ашылды. Қағаздың мол өндірілуі
мұсылман ғұламалардың көбірек ғылыми еңбектер жазуына мүмкіншілік берді.
Ислам елдерінде біртуар ғалымдар дүниеге келді, олардың туындылары жазбаша
түрде біздерге жетті. Шығыс пен батыс мәдениеттері бірінші рет тікелей
қарым-қатынас орнатты. Қағаз жасау өнерін батысқа мұсылмандар үйретті.
Қағаз өндірісі және қағаздың жазу материалы ретінде пайдалануы Англияда тек
1309 жылы басталған. Яғни, Талас жеңісінен тура 558 жылдан кейін! Батыс
елдері мұсылмандардың ғылыми еңбектерін жаппай латын, грек тілдеріне
аудартқызып, білім, тәрбие алды. Ғасырлардан кейін Еуропада “қайта жаңғыру”
дәуірі басталды.
11-) Талас жеңісінен кейін Исламият Қазақстан жерінде түпкілікті
орнықты. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аймақтарында қалалар,
керуенсарайлар, шифаханалар, мешіттер, медреселер, уақыптар бой көтерді.
Көшпелі түркі тайпаларына дін насихаттаушы ғұламалар жіберілді. Дін
насихаттауда түрік тілінің өзіне тән формалары (жырлар, қисса-дастандар
т.т.) мол пайдаланылды.
775-875 жылдары қарлұқ қағандығы хақ дiн Исламды қабылдап, ел арасында
мұсылманшылық сенiм кең тарайды. Қалаларда мешiттер салынып медреселер
ашылды. Мисалға, аталмыш дәуірге жататын Ақыртас керуенсарайын (VIII ғ.)
айтуға болады. Тараз қаласынан 40 шақырым қашықтықта орналасқан ғимарат 751
жылы болған Талас ғазауатынан кейін қарлұқтардың басым көпшілігі мен
басмыл, шығыл тайпалары Исламиятты қабылдаған тұста салынған.
Археологтардың болжауынша осы керуенсарайды алғашқы мұсылман түркілер
салған. Көне дәуір тарихшылары Ибн Хұрдадбих (820-886) пен Ибн Құдамның
еңбектерінде “қасрибас” деп аталған ғимарат осы болуы мүмкін. Сөйтiп, осы
өңірде алғаш рет оқу-бiлiм ордалары бой көтереді.
Қарлұқ мемлекетi 766-940 жылдары өмiр сүрiп, X ғасырдың бiрiншi
ширегiнен бастап йағма уә шығыл тайпаларының жиілеп кеткен одақтық
шабуылдарынан күш-қуаты әлсiрейдi. 940 жылы Баласағұн қаласы одақтық
кшүтердiң қолына түсiп, қарлұқ қағандығы құлайды да билiк Қарахан әулетiне
өтеді. Қарлұқтардың басым көпшiлiгi көшпелi болғанымен отырқшылары да бар-
тұғын. Тараз қаласы қарлұқ дәуiрiндегi Ислам мәдениетiнiң ең көрікті
орталығы болды. Табылған заттарда адам және хайуан сұлбаларының азайып, гүл-
шешектердiң көбеюi мұсылмандықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz