Қарақшылық қылмысының сараланған және аса сараланған құрамдары
Кіріспе
1.Тарау. Қарақшылық құрамының қылмыстық.құқықтық сипаттамасы
1.1. Қарақшылықтың объектісі
1.2. Қарақшылықтың объективтік жағы
1.3. Қарақшылықтың субъективтік
1.4. Қарақшылықтың субъектісі
1.5. Қарақшылықтың криминологиялық сипаттамасы
2.Тарау. Қарақшылық қылмысының сараланған және аса сараланған құрамдары
2.1. Қарақшылық қылмысының сараланған құрамдары
2.2. Қарақшылық қылмысының аса сараланған құрамдары
3.Тарау. Қарақшылық қылмысының құрамын ұқсас құрамдардан ажырату
3.1. Қарақшылық және тонау
3.2. Қарақшылық және бандитизм
3.3. Қарақшылық және қорқытып алушылық
3.4. Қарақшылық және бұзақылық
3.5. Қарақшылық және пайдакүнемдік адам өлтіру
Қорытынды
Қолданылған нормативтік құқықтық актілер
1.Тарау. Қарақшылық құрамының қылмыстық.құқықтық сипаттамасы
1.1. Қарақшылықтың объектісі
1.2. Қарақшылықтың объективтік жағы
1.3. Қарақшылықтың субъективтік
1.4. Қарақшылықтың субъектісі
1.5. Қарақшылықтың криминологиялық сипаттамасы
2.Тарау. Қарақшылық қылмысының сараланған және аса сараланған құрамдары
2.1. Қарақшылық қылмысының сараланған құрамдары
2.2. Қарақшылық қылмысының аса сараланған құрамдары
3.Тарау. Қарақшылық қылмысының құрамын ұқсас құрамдардан ажырату
3.1. Қарақшылық және тонау
3.2. Қарақшылық және бандитизм
3.3. Қарақшылық және қорқытып алушылық
3.4. Қарақшылық және бұзақылық
3.5. Қарақшылық және пайдакүнемдік адам өлтіру
Қорытынды
Қолданылған нормативтік құқықтық актілер
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
1-Тарау. Қарақшылық құрамының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
1.1. Қарақшылықтың объектісі
1.2. Қарақшылықтың объективтік жағы
1.3. Қарақшылықтың субъективтік
1.4. Қарақшылықтың субъектісі
1.5. Қарақшылықтың криминологиялық сипаттамасы
2-Тарау. Қарақшылық қылмысының сараланған және аса сараланған құрамдары
2.1. Қарақшылық қылмысының сараланған құрамдары
2.2. Қарақшылық қылмысының аса сараланған құрамдары
3-Тарау. Қарақшылық қылмысының құрамын ұқсас құрамдардан ажырату
3.1. Қарақшылық және тонау
3.2. Қарақшылық және бандитизм
3.3. Қарақшылық және қорқытып алушылық
3.4. Қарақшылық және бұзақылық
3.5. Қарақшылық және пайдакүнемдік адам өлтіру
Қорытынды
Қолданылған нормативтік құқықтық актілер
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады (6-баптың 2-тармағы). Меншік субъектілері мен объектілері, меншік
иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау
кепілдіктері заңмен белгіленеді.
Жеке меншік институты қатынастарын жан-жақты нығайту жөніндегі
бағдарламаны іске асыру жөніндегі жұмысты жалғастыра беру қажеттігін
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына
Жолдауында атап көрсетті[1]. Жолдауда барлық деңгейлерде жеке меншік
институты қатынастарына құрмет сезімін тәрбиелеу керектігі, ол үшін
мемлекеттің, білім беру мен сот жүйесінің қолындағы барлық тұтқалар
атаулыны және тағы басқаларын пайдалану қажеттігі көзделді. Сондай-ақ Ел
басшымыздың азаматтық қоғам институттарының сындарлы рөліне үлкен үміт
артатыны тілге тиек етіп айтылды. Өйткені жеке меншік институтын нығайту
дегеніміз – бір мезгілде адамның құқықтары мен бостандықтарының
кепілдіктері үшін негіз қалау дегенді білдіреді.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 188-бабына сәйкес меншік
құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету
құқығы болып табылады.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез
келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың
меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып,
оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз
өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған билік ету жөніндегі
өз өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да
әдістермен ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы (АК
188-баптың 3-тармағы).
Осыған байланысты меншік иелерінің заңды құқықтары азаматтық
құқықтық нормамен, сондай-ақ меншік құқығына қоғамға қауіпті іс-әрекет
арқылы қиянат жасағанда қылмыстық құқық нормасы арқылы да қорғалады.
Айталық, бұрын біреудің мүлкін иемдену үшін ұры пәтерге немесе үйге
иесі жоқта кіретін, ал қазір ұрлықты ашықтан-ашық жасау, басқаша айтқанда,
қарақшылық пен тонау көбейді.
Әрине, мұндай әдіске көшкен қылмыскерлер жасырын ұрлауды да
тоқтатқан жоқ, дегенмен қазір есікті бұзып ашу, үй иелерін жарақаттау
немесе өлтіру, мүлікті иемдену өсіп барады.
Бұл тақырыпты таңдау себебім, қазіргі уақытта халық нарықтық
экономикаға бой үйретіп, өзінің қажеттілігі үшін мүлікті қанша керек болса,
сонша алуда. Бұл мүлік біреудің еңбегімен, маңдай терісімен келген деп
есептесек, біреулер оны арамтамақтық (паразиттік) жолмен оны өз меншігіне
айналдыруға тырысады. Ал қарақшылықта мұндай әрекеттердің нәтижесінде,
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіп туады. Сондықтан бұл қылмыс
бірден екі объектіге бағытталған.
Қылмыстық құқық нормасы бойынша меншік иесінің құқығы меншік
нысандарына қарамастан қылмыстық құқыққа қол сұғушылықтан тең қорғалады.
Меншік нысандарының барлық түрлерінің қылмыстық құқықтық қорғалуы үшін
қылмыстық заң олар үшін қылмыстық жауаптылықтың негізін, шегін және
қолданылатын санкцияның түрлерін бірдей етіп белгілеген. Меншік нысанының
тең қорғалуы үшін: қылмыстық заң біріншіден - әртүрлі меншік нысандарында,
қол сұғылатын ұқсас іс-әрекеттерді біріңғай саралауды белгілеген; екіншіден
– меншікке оның нысандарына қарамастан қол сұғушылық үшін – қылмыстың
ауырлататын немесе жеңілдететін нысандарын ескере отырып, оған қылмысты қол
сұғушылық үшін заңда жазаның бірдей түрлері және шегі белгіленген.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты, ол қарақшылыққа жауаптылықты
көздейтін заңнаманың осы қылмыспен күресу міндетіне сәйкес келу мәселесін
зерттеу. Тергеу және сот практикаларын, заңнаманы және теориялық
аспектілерді зерттей келе, бірқатар ұсыныстарды, заңнаманы жетілдіру
мақсатында ұсынуға тырыстық.
Сот практикасын, теорияны зерттей келе, қарақшылық шабуылын
саралауда, оны басқа ұқсас қылмыстардан ажыратуда кететін қателіктерді жою
мақсатында бірқатар ұсыныстарды енгізуге талпындық.
Практикалық және теориялық аспектілерді зерттей келе, мынадай
проблемаларды нақтылауға тура келді: қылмыстық құқықтағы даулы мәселе,
қарақшылыққа жауаптылық көздейтін норманың орны туралы, қарақшылық және
талан-тараж түсініктерінің ара қатынасы туралы, қарақшылықтың сараланған
құрамына бірқатар нормаларды енгізу туралы және т.б.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- қарақшылық қылмысының құрамына заңи талдау жасау, яғни тонаудың
объектісін, объективтік жағын, субъектісін, субъективтік жағын
анықтау;
- қарақшылық қылмысын өзге де ұқсас қылмыстардан айырмашылығын ашып
көрсету;
- қарақшылық қылмысының сараланған және аса сараланған құрамдарын
талдау.
Сонымен қатар әдебиеттерді және сот практикасын зерттей келе,
мынадай түсініктерді ашуға мүмкіндік туды: шабуыл жасау, күш қолдану, күш
қолданамын деп қорқыту, оның өмірге және денсаулыққа қауіптілігі,
қарақшылықтың аяқталу кезеңі, қылмысты жасау мотиві мен мақсаты, әртүрлі
дене жарақатын және қарақшылық шабуылы кезіндегі адам өлтіруді саралау,
қарақшылықты ұқсас қылмыстардан ажырату.
1-Тарау. Қарақшылық құрамының қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы
1. Қарақшылықтың объектісі
Кез келген қылмысты іс-әрекеттің мәнін ашу үшін қылмыстың объектісін
анықтаудың маңызы ерекше. Әрбір істелген қылмыс белгілі бір объектіге қол
сұғумен қатар оған белгілі бір объектіге қол сұғумен қатар оған белгілі бір
зиян келтіру қаупін туғызады. Қылмыстық заң нормасымен қорғалатын объектіге
қылмыстық қол сұқпауы мүмкін емес. Сондықтан да қылмысты қол сұғушылықтың
объектісін дұрыс анықтаудың теориялық, тәжірбиелік маңызы зор. Қылмыстың
объектісін дұрыс анықтау ұқсас қылмыстарды бір-бірінен, қылмысты қылмыс
емес әрекеттерден ажыратуға жәрдемдеседі. Өйткені, қылмыстық-құқылық қорғау
объектісіне әрқашанда өзінің мәні мен дәрежесіне қарай ерекшеленген маңызды
қоғамдық қатынастар жатады. Объекті маңызды болса соған сәйкес істелген
қылмыста қауіпті болып саналады.
Бізге белгілі қылмыстық құқыққа сәйкес қылмыстың объектісі деп
қылмысты қол сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша қорғалатын қоғамдық
қатынастарды айтамыз[2]. Қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі болып
табылатын қоғамдық қатынастардың маңыздылық дәрежесіде қылмыстық заңдарды
ретімен орналастыру үшін аса қажет. Әрбір істелген қылмыс белгілі бір
жағдайларда қоғамдық қатынастарға зиян келтіреді немесе зиян келтіру
қауіпін туғызады. Сондықтан да қылмыстық құқық ғылымы қорғалатын қоғамдық
қатынастардың жалпы объектісі деп таниды.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 2-бабының 2-тармағында
осы кодексте қылмыстық жауаптылық негіздері белгіленеді, жеке адам, қоғам
немесе мемлекет үшін қауіпті қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны
айқындалады - деп көрсетілген[3]. Яғни, мұның өзі қолданылып жүрген
қылмыстық заңдар бойынша белгілі бір қорғауға алынған қоғамдық қатынастар
ғана қылмыстың жалпы объектісі болып табылатынын көрсетеді.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың объектісін жете білу үшін
қылмыстың объектісін жалпы, топтық және тікелей деп бөлу қағидасы
қалыптасқан. Осыған орай, біздің мақсатымыз қарақшылықтың объектісін білу
үшін оның маңызын және атқаратын рөлін, қызметін түгел ашу мақсатымен
қарақшылықтың жалпы, топтық және тікелей объектісін анықтауымыздың
қажеттілігі туындауда.
Меншікке қарсы қылмыстардың топтық объектісі – меншік иесінің иелену,
пайдалану және оған билік ету құқығын құрайтын меншікке байланысты қоғамдық
қатынастар болып табылады.
Осы топқа кіретін қылмыстардың тікелей объектісі – меншіктің нақты
бір нысаны – мемлекеттің, қоғамдық ұйымдардың, бірлестіктердің немесе басқа
ұйымдардың, жеке тұлғалардың меншігіне қол сұғу болып табылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың затына адам еңбегі арқылы жасалған кез-
келген материалдық дүниелер, заттар жатады. Осыған байланысты адамның ақыл-
ойы, идеясы, заттық белгісі болмағандықтан осы қылмыстардың заты болып
табылмайды.
Қарақшылық құрамы меншікке қарсы қылмыстардың бірі болып тұр. Және
талан-таражға салу нысанының ішіндегі ең қауіпті құрамы болып саналады.
Өйткені, қарақшылық жоғарыда аталып кеткендей кінәлінің қоғамға яғни, басқа
адамдарға шабуыл жасай отырып жасалады.
Қазіргі кезде талан-тараждың түсінігі Қазақстан Республикасының
жаңа Қлымыстық кодексінде өзінің заңдық бекімін тапты. Мысалы, Қылмыстық
кодекстің 175-бабының ескертуінде былай делінген: “Осы Кодекстің баптарында
ұрлау деп пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне
залал келтіре отырып, айыптының немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз,
қайтарымсыз алып қою және (немесе) айналдыру танылады”.
Заңмен берілген анықтамадан талан-тараждың объективтік жағынан
сипаттайтын мына нышандарды бөліп алуға болады:
а) мүлікті алу;
б) алудың заңға қайшылығы;
в) алудың қайтарымсыз болуы;
г) пайдакүнемдік мақсат.
“Алу” түсінігі талан-тараждың қарақшылықтан басқа барлық мүмкін
болатын жеке тәсілдерін қамтиды. Ал қарақшылықты алатын болсақ, заң
шығарушы оның аяқталу сәтін мүлікті иелену мақсатында шабуыл жасау
кезеңіне аударған. Бұл нышан қылмыс затына заңға қайшы ықпал жасаудың
сыртқы процесін неғұрлым дәл бейнелейді және белгілі бір шамада қылмыстық-
құқықтық қорғау объектісіне зиян келтіру тетігін сипаттайды, себебі алу
әрқашанда заңсыз қылмыспен, талан-тараждалған мүліктің меншік
қатынастарына қатысушылардың (жақтардың) әлеуметтік байланыстарындағы
құрылымында орнын өзгертумен ұштасқан, ол байланысты қалай да бұзады,
оның қалыпты дамуына нұқсан келтіреді.
“Талан-тараждау кезінде жалпы тәртіп бойынша мүлік басқа біреудің,
яғни меншік иесінің немесе меншік иесі өкілеттік берген адамның заңдық
иелігінен айырылады”[4].
Талан-тараж күш қолданып немесе күш қолданбай және ашық немесе
жасырын түрде жасалады.
Қарақшылық күш қолданып жасалатын қылмыстарға жатады.
Алып қою нәтижесінде меншік иесіне не басқа иемденушіге
материалдық залал келеді. Талан-тараждағы материалдық залал тікелей нақты
зала түрінде көрініс табуға тиіс. Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Сотының “Ұрлау істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11 шілде 2003
жылғы №8 нормативтік қаулысында былай делінген: “қылмыс объектісі болған
мүліктің құнын анықтағанда, оның меншік иесінің қалай иемденгеніне
байланысты, қылмыс жасаған кездегі мемлекеттік, жеке сауда, нарықтық
немесе комиссиондық бағаларға сүйену қажет. Бағасы болмаған жағдайда
мүліктің құны сараптаманың қорытындысы негізінде анықталады”.
Шабуыл жасау деп кінәлі адамның жәбірленушіге кенеттен, оның
қарсылығын тойтару мақсатында өте үрдіс түрде күш қолдануы болып
табылады. Сонымен қатар талан-тараж нысанының басқа құрамдарында мысалы:
тонауда, ұрлауда немесе тағы басқаларда объектісі тек қандайда бір зат
болатын болса, ал қарақшылықта екі бірдей объекті орын алып отыр, ол:
біріншіден қандайда бір зат болса, екіншіден адамның өмірі және
денсаулығы болып отыр. Қарақшылықтың қауіптілігі меншікке қастандық
жасауда емес, сол қастандықты жасау тәсілінде – шабулыға ұшыраған адамның
өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті күш қолданылады.
Осыған қатысты бірқатар ғалымдардың көзқарастары бар. Н.Д.
Дурмановтың ойынша, күш қолдану арқылы қарақшылықты жасау кезінде
қылмыстың объектісі меншікпен қоса, жәбірленушінің өмірі мен денсаулығы
да (жеке адамның бас бостандығы, тәніне қол сұқпаушылығы) құрайды[5].
Өйткені, қарақшылықтағы күш қолдану жәбірленушінің (қарсылық
көрсеткенде) оның денсаулығына немесе жеке басына зиян келтіруі мүмкін.
Мысалы, П.П. Михайленко және Р.И. Тевлиннің көзқарасы бойынша, қарақшылық
кезінде қолданылған күш маңызды және қоғамға қауіпті болып табылады[6].
Қарақшылық кезіндегі күш қолдану мемлекеттік мүлікті немесе
азаматтардың жеке мүлкін иелену құралы болып табылады. Мысалы,
қылмыскердің ұйымдасқан тобы пышақпен қаруланған, яғни тапаншаны иелену
мақсатында М. деген азаматтың үйіне кірген. Қылмыскерлер М. байлап және
өлтіреміз деп қорқыта отырып тапаншаны беруін талап етті. М. онда
тапаншаның жоқтығын айтады, қылмыскерлер үйді тінтіген және тапаншаны
таппаған. Қылмыскерлер жәбірленушінің өзге де мүліктерін иеленбестен,
қылмыс болған жерден жасырынып қалған[7].
Сонымен, қарақшылықтың тікелей объектісі – мемлекеттік, қоғамдық
және жеке меншік, ал күш қолдану арқылы тонауды жасау кезіндегі осы қосымша
тікелей объектісі меншікпен қоса жәбірленушінің өмірі мен денсаулығы (жеке
бас бостандығы, тәніне қол сұқпаушылық) құрайды[8].
Ал, қарақшылықтың заты – объективтік белгілі бір экономикалық,
шаруашылық, материалдық құндылығы бар әртүрлі заттар, сонымен қатар,
материалдық құндылықтың балама ретінде қызмет етеін заттар, мысалы:
ақшалар, облигация, сондай-ақ тауарлық айналымнан алынған заттар (қару,
бағалы металдар) жатады.
Заң әдебиеттерінде кейбір авторлар былай деген, мемлекеттік және
жеке меншік қылмысты ққолсұғушылықтың заты болып құжаттар және заттар болуы
мүмкін, сондай-ақ материалдық құндылығы жоқ, бірақ мүлікті алуға құқық
беретін құжаттар (мысалы, сақтау камерасына берілген затты алу түбіртегі,
тауарды алу накладнойы және т.б.)[9].
Бірақ-та, қылмыстық-құқықтық әдебиетте өзге көзқарас бар, яғни
көрнсетілген құжаттар қылмыстық құқықтық қолсұғушылықтың заты ретінде емес,
қарақшылықтың құрамы ретінде қарастырылған. Мысалы, Т.Л. Сергеевтің
айтуынша, қылмыскердің заңсыз баюына бұл құжаттар емес, осы құжаттарды
пайдалану нәтижесінде алынған материалдық құндылықтар қызмет етеді[10].
Қарақшылық қылмысының Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 179-бабының 1-бөлігінде мынадай анықтама берілген: “қарақшылық,
яғни бөтен мүлікті ұрлау мақсатында шабуыл жасауға ұшыраған адамның өмірі
мен денсаулығына қауіпті күш көрсетумен немесе тікелей осындай күш
қолданамын деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау”.
Кейбір кеңестік авторлар қарақшылықты бөтеннің мүлкін күш
қолданып, ұрлаудың бір түріне жатқызған. Мысалы, В.Д.Меньшагин былай деп
айтты: “қарақшылық пен ұрлықты ажыратудың басты және негізгі белгісі, ол
яғни ұрлықта адамның жеке басына күш қолданбай ұрлық жасалады. Ал
қарақшылықта адамның жеке мүлкіне күш қолдану арқылы ұрлық жасалады”[11].
Ал Б.С.Никифоров және В.Д.Филимонова қарақшылыққа В.Д.Меньшагиннің
берген анықтамасын дұрыс емес дейді. Олардың ойынша, қарақшылық – ол
мүлікті ұрлау емес, ең бастысы мүлікті иеленіп алу мақсатында шабуыл жасау.
Мұнда қарақшылық ең бастысы жәбірленушінің жеке басына бағытталған,
сондықтан да ол қоғамға қауіпті болып саналады.
Кейбір авторлар мұнымен келіспей, басқа тұжырымды ұстанған. Мысалы,
М.М.Исаевтың айтуы бойынша, қарақшылықты шабуыл жасаған сәттен бастап
аяқталған қылмыс деп санау дұрыс емес. Өйткені, бұл қылмыстың объектісі
жеке адам емес, бөтен мүлік болып табылады және қарақшылық талан-тараждың
бір түрі болып табылады.
Аталған көрнекті ғалымдардың ойлары жан-жақтан қысымға алына
берді. Көптеген авторлар мына позицияны ұстанды, яғни қарақшылық көптеген
мүліктік қылмыстардан айырмашылығы, ең бірінші меншікке қарсы бағытталған.
Сонымен қатар жәбірленушінің жеке басына да қарсы бағытталған. Сондықтан
заң шығарушы бұл қылмысты шабуыл жасаған сәттен бастап аяқталғын қылмыс
ретінде саралағанды жөн көрген. Бұл жерде шабуыл жасап отырған адамның
жәбірленушіден белгілі бір мүлікті, затты алды ма, алған жоқ па? Маңызы
жоқ. Тек шабуыл жасаса болды, қылмыс аяқталған болып есептеледі.
Қарақшылықтың объектісі – күрделі қылмыстар қатарына жатады. Онда
бөтен мүлікке ғана емес, жәбірленушінің өз басына қастандық жасалады, бұл
жағдайда қарақшылықтың құрамы үшін факультативтік емес, міндетті екі
объектінің болуы қажет. Қарақшылықтың қауіптілігі меншікке қастандық
жасауда ғана емес, сол қастандықты жасау тәсілінде – шабуылға ұшыраған
адамның өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті күш қолданылады. Адамның өз басы,
денсаулығы, бұл жерде, қарақшылықтың екінші маңызды объектісі болып
табылады[12].
Тікелей объектіні және оның қылмыс затымен ара қатынасын анықтауда
криминалистер арасында бірдей көзқарастар жоқ. Екі әртүрлі концепциялар
бар: кейбір заңгерлер қоғамдық қатынастарды қылмыстың жалпы объектісі
ретінде қабылдап, оны нақты құрамдағы тікелей объекті ретінде қабылдаудан
бас тартады. Социалистік және жеке меншікке қарсы қылмыстардың тікелей
объектісі қоғамдық қатынас ретіндегі меншік емес, ол материалдық заттар,
мүлік жатады деді[13].
Қарама қарсы концепцияны жықтаушылардың ойынша, қылмыстың тікелей
объектісі ретінде жалпылама немесе оның бір бөлігінде қоғамдық қатынастар
жатады.
ҚР Жоғарғы Сотының “Ұрлау істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11
шілде 2003 жылғы №8 нормативтік қаулысына сәйкес қарақшылық шабуылы
кезіндегі жәбірленушіні өлтіру қылмыстардың жиынтығы бойынша, яғни
Қылмыстық кодекстің 179 және 96-баптарындағы тиісті бөлімдері бойынша
саралауды қажет етеді.
Егер қарақшылық шабуылы кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтірумен,
абайсызда жәбірленушінің өліміне әкеп соқса, айыптының әрекеті толығымен
Қылмыстық кодекстің 179-бабының 3-бөлімімен сараланады. Бұл ретте Қылмыстық
кодекстің 103-бабымен қосымша саралауды қажет етпейді.
Қарпақшылық объектісінің құрамына адам өмірін жатқызу, бұл адам
өлтіруді, соның ішінде пайдакүнемдік мақсатпен адам өлтіруді тек
қарақшылықпен шабуыл жасау белгісін беретін еді. Бұл орайда адам өлтіру,
жеке адамға қарсы бағытталған ауыр қылмыс ретінде, одан жеңіл қылмыстың
(қарақшылық сияқты) бір бөлігі бола алмайды. Сондықтан бөтеннің мүлкін алу
мақсатында жасалған адам өлтіру, қасақана адам өлтірудің сараланған құрамын
береді және қандай бір жағдайларға байланысты қарақшылықтың құрамымен
сіңірілмейді[14].
Заң қарақшылықтың белгілерін анықтай келе, оның құрамына адам
өміріне қауіпті күш қолдануды қосқан, яғни қарақшылық сонымен қатар жеке
адамның өміріне қарсы бағытталған. Сонымен қатар, бұл орайда заң
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіруде де ол адам өміріне қауіпті болуы
мүмкін дегенді айтады. Бірақ бұл адам өмірін денсаулыққа ауыр зиян
келтірудің объектісі ретінде санауға негіз бермейді[15]. Сондықтан да
қарақшылық меншікке қарсы бағытталған талан-тараж қылмыстарнының ішіндегі
ең ауыры. Сондықтан да оның аяқталу сәті шабуыл жасаған сәттен бастап
бітеді.
Қарақшылықты формальді құрам ретінде қарастыра келе, оны күрделі
қылмыстар қатарына жатқызуға болады. Онда жәбірленушінің мүлкіне ғана емес,
жеке басына да қастандық жасалады. Бұл жағдайда екі объектінің де міндетті
болуы шарт. Қарақшылықтың қауіптілігі меншікке қастандық жасауда ғана емес,
сол қастандықты жассау тәсілінде – шабуылға ұшыраған адамның өмірі мен
денсаулығы үшін қауіпті күш қолданылады. Адамның өз басы, оның денсаулығы
бұл жерде, қарақшылықтың екінші маңызды объектісі болып табылады.
Қылмыс объектісі және заты ұқсас, бірақ бірдей түсінік емес.
Сондықтан қылмыс объектісі мен затын ажыратып алу қажет. Қарақшылықпен
шабуыл жасаудың заты мүлік деп танылады, яғни ол өз иесінің мұқтаждығы не
тікелей (тағам, жиһаз, автокөлік, құнды қағаздар және басқалар)
қанағаттандыра алатын материалдық әлемдегі заттар. Олар адамға өз пайдасын
тигізетіндей мүмкіндігі болуға тиіс. Соған байланысты олар қандай да бір
тұтынушылық құнға ие болады, олар мүлік ретінде экономикалық қасиетпен
сипатталады.
Қарақшылықтың заты ретінде өзінің тұтынушылық бағасы болмайтын, бірақ оны
иеленушіге қандай да бір материалдық игілік беретін заттар болуы мүмкін.
Мысалы, ақша, облигация, мемлекеттік заем, лотореялық билеттер, жинақтау
кітапшасы, аккредитив және т.б. бағалы қағаздар мен құжаттар. Бұл көзқарас
қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде толықтай құптау тапты.
Д.Н.Розенберг, мысалы, былай деп жазды: “құжаттар мүліктік
қылмыстардың заты ретінде тек мүліктік құқықтарды, мүлікті алуға құқық
бергенде ғана бола алады, мысалы, ұсынушыдағы чек, жүкті сақтауға бергені
туралы түбіртек. Мүліктік қылмыстардың затын мұндай түсіну мүліктік
қылмыстар түсінігімен сәйкес келеді”[16].
Құжаттарды талан-тараждауға байланысты әдебиеттерде басқа да
көзқарастар қарастырылған. Бірқатар зерттеушілер (Т.Л.Сергеев.,
Н.Д.Дурманов., Б.С.Никифоров және т.б.) бұл құжаттар қылмыс жасау құралы
болып табылады дейді. Сондықтан бұл ғалым-заңгерлер осындай құжаттарды
иелену талан-тараждауға дайындалу, ал белгілі бір бағалы заттар алуға ұсыну
- талан-тараждауға оқталу ретінде қарастырылады дейді[17].
Қарақшылықпен шабуыл жасағанда жәбірленушіден осындай құжаттарды алып
қою аяқталған қылмыс ретінде саралануы тиіс. Болмаса, қарақшылықты
аяқталған деп тек айыптының осы құжаттар арқылы мүлікті алған соң айтуға
тура келетін еді, ал бұл заң түсінігіне қайшы келеді[18].
2. Қарақшылықтың объективтік жағы
Қылмыстың объективтік жағы қылмысты істеген адамның мінез-құлқының
сыртқы көрінісін білдіреді. Қолданылып жүрген қылмыстық заңға сәйкес (ҚК-
тің 9-бабы) ондай мінез-құлық біріншіден қоғамға қауіпті, екіншіден
қылмыстық заңға қайшы болуы керек.
Қылмыстың объективтік жағының мазмұны көптеген белгілерінің
жиынтығынан тұрады. Ең бастысы қылмыстық заң құрайтын қоғамдық қатынастарға
қиянатпен қол сұғатын және оған қол сұғу қаупін тудыратын қоғамға қауіпті
іс-әрекет (әрекет пен әрекетсіздік). Сонымен, қоғамға қауіпті іс-әрекет,
қылмыстық зардап, себепті байланыс кез келген қылмыстың объективтік жағын
құрайды. Қоғамға қауіпті іс-әрекет бұл адамның құқыққа қайшы, саналы,
белсенді түрде қоғамдық қатынастарға зиян келтіретін мінез-құлқының сыртқы
көрінісі[19].
Іс-әрекет – адам мінез-құлқының сыртқа шыққан шынайы көрінісі болып
табылады. Біздің міндетіміз қарақшылықтың объективтік жағын құрайтын
белгілерді айқындай отырып, қарақшылықтың қандай әрекеттермен
жасалатындығын анықтау болып отыр.
Қарақшылықтың объективтік жағы адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті
күш көрсетумен немесе тікелей осындай күш колданамын деп қорқытумен
ұштасқан шабуыл жасау арқылы белгіленеді. Осыған орай, қарақшылықтың
объективтік жағы негізінен екі әрекет арқылы: шабуыл жасау және күш көрсету
арқылы жүзеге асырылады.
Қарақшылықтың құрамының объективтік жағының ерекшелігі оның жасалу
тәсілі болып табылады. Қылмыстық кодекстің 179-бабында қарақшылық, яғни
бөтеннің мүлкін талан-таражға салу мақсатында шабуыл жасауға ұшыраған
адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті күш көрсетумен немесе тікелей күш
колданамын деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау,-деп көрсетілген.
Заң әдебиеттерінде көп жылдар бойы қарақшылық тек ашық түрде болуы
керек деген пікір қалыптасқан. Бұл пікірді ұстанған ғалымдар қарақшылық
кезінде шабуыл жасау ашық түрде болуы керек деді. Бірақ сот практикасы
қарақшылық тек ашық қана емес, сонымен қатар жасырын да болатынын
мойындады. Шабуылдың ашық түрде жасалатыны туралы Я.М.Брайнин.,
М.Д.Шаргородский., А.Н.Трайнин және т.б. кеңестік авторлар жазды[20].
Бірақ көптеген зерттеушілер қарақшылық тек қана ашық емес, жасырын
түрде болады деп шешті.
Қарақшылықтың құрамын анықтай келе, заң оның келесі белгілерін
көрсетеді: а) шабуыл жасау; б) бөтен мүлікті иелену мақсаты; в) шабуыл
жасауға ұшыраған адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті күш көрсету; г)
осындай күш қолданамын деп қорқыту.
Өзінің мазмұны жағынан қиын және қылмыстық құқық теориясында даулы
мәселелердің бірі қарақшылықтың белгісі – шабуыл жасау. Мұның түсінігін
анықтауда әдебиеттерде жеткілікті назар аударылмаған. Кейбір авторлар
мүлдем шабуыл жасаудың түсінігін бермейді, ал біреулері шабуыл жасау мен
күш қолдануды теңдей етіп қояды. Мысалы, С.И.Сиротаның айтуы бойынша
қарақшылық кезіндегі шабуыл жасау жәбірленушіге кенеттен, ойламаған жерден,
оның өмірі мен денсаулығына ауыр зиян мен өлім әкелуі мүмкін күш қолдану
немесе күш қолданамын деп қорқытуды айтады.
“Шабуыл” термині жәбірленушіге кенеттен, ойламаған жерден психикалық
қысым жасаумен байланысты.
Қылмыстық-құқықтық тұрғыдан алғанда, шабуыл жасау – бұл айыптының
белгілі бір мақсаттарға жету үшін және сол уақытта күш қолдану қауіптілігін
тудыратын агрессивті құқыққа қайшы әрекеті[21]. Мұндай шабуыл жасау
өлтірудің, зорлаудың, бұзақылықтың факультативтік белгілерін берсе, ал
бандитизм мен қарақшылықта ол құрамның міндетті белгісін береді.
Шабуыл кенеттен болғандықтан, жәбірленуші өз мүмкіндігінше тойтарыс
беру қабілетін жоғалтады, не өкіметтің немесе үшінші адамдардың көмегіне
жүгіне алмайды. Себебі күш көрсету әрекеті табан асты туындайды.
Қарақшылықпен шабуыл жасауда жәбірленушіге, егер ол мүлікті алуға
кедергі келтіретін болса, онда айыпты нақты күш қолдануды көздейтін
объективті және субъективті жағдай тудырады.
Шабуыл жасаған уақытта күш қолдану сол уақытта жәбірленушіге физикалық
әсер ету арқылы жүзеге асырылады, яғни шабуыл жасау әрқашанда мынадай күш
қолданумен жүзеге асырылады: ол, яғни шабуыл жасаушының ткіелей дене
бітімімен күш қолдану, болмаса күш қолдану қаруын қолдану арқылы немесе
тікелей осындай күш қолданамын деп қорқыту арқылы.
Егер айыптының заңсыз мүліктік талаптарын жәбірленушіні белгілі бір
мерзімде орындалмаса, сондықтан оған келешекте күш қолдану қаупі төнетін
болса, онда ол әрекет – қорқытып алушылыққа жатады, ал қарақшылықта зорлық
пен мүлікті иемдену бір уақытта жүзеге асырылады.
Шабуылға қажетті оның уақыт аралығындағы, ал кейбір жағдайда
кеңістіктегі аралықта болуы қажет. Шабуыл – бұл зорлыққа нақты қауіп
төндірген сәттен басталып, оның аяқталуы қылмыскердің мүлікті иеленуімен
және оны иеленіп, өз мақсатына жеткен соң, кетіп қалумен жалғасатын
процесс. Тиісінше, шабуыл жасаушы өз мақсатына жетпейінше немесе қылмысты
аяқтаудан бас тартқанға дейін оның әрекеті шабуыл болып қала береді және
кез келген уақытта зорлық жасауына байланысты қауіп төндіреді. Заң бойынша
қарақшылық шабуыл жасаған сәттен бастап, аяқталған қылмысқа жатады. Бірақ
іс жүзінде ол жәбірленушіге күш қолдану толықтай тоқтаған сәтте, яғни
шабуыл жасау тоқтатылған кезде аяқталады[22].
Шабуыл мен күш қолдану арасында белгілі бір уақыт өтуі мүмкін: ол
аралықта қылмыскердің қандай күш қолдану керек екенін ойластыруына
мүмкіндік болады. Шабуыл мен күш қолдану бір уақытта болған жағдайда
жәбірленушіге кенеттен соққы беріледі. Адамның дене құрылысына және
физиологиялық жағдайына тіптен әсер етпейтін (немесе шамалы ғана әсер
ететін) қалыпты қызметін бұзбайтын әсері күшті және есеңгірететін заттарды
адамға енгізу, ол заттардың денсаулыққа және өмірге қаншалықты қауіпті
екендігіне байланысты, тонау немесе қарақшылық ретінде сараланады.
Қарақшылық кезіндегі шабуылды кең мағынада түсіну керек. Ол
жәбірленушінің жеке басына кез келген формада күш көрсетіліп, ықпал
жасаумен сипатталады, нәтижесінде, оның өміріне немесе денсаулығына
қауіптілік туады. Жәбірленушінің ағзасына әсері күшті уды, есеңгірететін
заттарды оның еркінсіз және есі жоқта күштеп енгізу заң нормаларында
көрсетілген мақсатта болса, онда оның қарақшылықпен шабуыл жасау деп
саналатын арттан келіп ұрудан, тасадан тұрып ұрудан айырмасы жоқ.
Осы айтылғандарға қарап, қарақшылық шабуылды бөтеннің мүлкін иемдену
мақсатында және жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына сол уақытта күш
қолдануды туғызатын, нақты қауіпті, белсенді, құқыққа қайшы, қасақана
әрекет деп айтуға болады. Бұл қауіпті күш қолдану физикалық та, психикалық
та болуы мүмкін.
Физикалық күш қолдану деп қылмыстық құқықта жәбірленушінің өмірі мен
денсаулығына әсер ететін келесі түрлерді түсінуге болады:
1) денсаулыққа және өмірге анатомиялық тұтастықты дененің сыртқы
талшықтарын бұзу арқылы қол сұғу;
2) анатомиялық тұтастықты дененің сыртқы талшықтарын бұзбай, адамның ішкі
органдарына әсер ету арқылы, оның өмірі мен денсаулығына қол сұғу;
3) адамның жеке бостандығынан айыру немесе шектеу[23].
Бірінші түрдегі күш қолдану бойынша адамның организміне, оның дене
бітіміне кез келген факторлардың тікелей әсер етуін айтуға болады. Мұндай
күш қолданудың нәтижесі жәбірленушіге физикалық ауыртпалық, әртүрлі
деңгейдегі жарақаттар және өлімге алып келеді. Жәбірленушінің анатомиялық
тұтастығындағы дененің сыртқы талшықтарын бұзу арқылы күш қолданғанда,
қылмыскер өзінің тікелей дене бітіміндегі күшті және қаруды немесе сол
сияқты құралды қолданады; осы түрдегі күш қолдану жануарды пайдалану арқылы
да жүзеге асырылуы мүмкін (мысалы, үйретілген иттерді), сонымен қатар
мұндай күш қолдану түрлі сұйықтықтарды, порошок секілді заттарды қолдану
арқылы да жүзеге асырылуы мүмкін.
Физикалық күш қолданудың бір түрі ретінде адамның денсаулығына, оның
ішкі органдары немесе нерв жүйесі арқылы әсер ету табылады: улау, күшті
әсер ететін немесе есірткі заттарын және т.б. енгізу арқылы ессіз күйге
жеткізу[24]. Бірқатар авторлардың ойы бойынша, егер жәбірленушініні, оның
мүлкіне иелік ету үшін, оны ессіз күйге жеткізсе немесе есірткі, улы
болмаса күшті әсер ететін заттарды беру арқылы талан-тараждау,
қарақшылықтың (немесе күш қолдану арқылы тонаудың) белгілерін береді. Бірақ
бұл мәселе теориялық жағынан даулы болып табылады. Кейбіреулер
жәбірленушіге спирттік ішімдіктерді немесе есеңгірететін заттарды беру
арқылы, оны ессіз күйге жеткізсе, онда оны қарақшылық деп қабылдау керек
дейді. Ал кейбір заңгерлер бұл жерде қарақшылықты көрмейміз дейді[25].
Мысалы, Л.Д.Гаухман мынандай тұжырымды ұстанады, яғни алдында қарастырылған
әрекет өзінің ішкі байланысы жағынан меншік және жеке қатынастарына қол
сұғады, сондықтан, егер қолданылған құралдар жәбірленушінің өмірі мен
денсаулығына қауіпті болса, қарақшылық ретінде саралануы тиіс[26].
Бірақ бұл жеткілікті дәрежеде дәледі емес. Өйткені, қылмыскер
жәбірленушіге есірткі, ұйықтататын және улы заттарды бере отырып, алдына
оның қоршаған ортаны сезбейтін және ессіз күйін пайдаланып, ол адамның
мүлкін жасырын иеленуді мақсат етіп қояды. Аталған ситуация бойынша, күш
қолдану, оған шабуыл жасау жолымен емес, жасырын, зұлымдық жолмен жүзеге
асырады. Осы ситуация бойынша шабуыл жасау жолымен күш қолдану
болмағандықтан, дәл сондай әрекеттерді қарақшылық деп санауға болмайды.
В.А.Владимировтың ойынша, мұндай ситуацияда кінәлінің әрекетін
қарақшылық ретінде, егересеңгірететін және улы заттарды қолданудың
нәтижесінде жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына зиян келтірілсе, тиісті
жеке адамға қарсы қылмыс ретінде саралау қажет[27].
Егер ішімдікті немесе есірткіні жәбірленуші өз еркімен қабылдаса,
қарақшылық үшін жауаптылық көзделмейді, себебі бұл жағдайда күш қолдану
жоқ.
ҚР Жоғарғы Сотының “Ұрлау істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11
шілде 2003 жыл №8 нормативтік қаулысына сәйкес, егер жәбірленушінің
организміне, бөтеннің мүлкін ұрлау мақсатында, оның еркінсіз, оның өмірі
мен денсаулығына қауіпті улы, күшті әсер ететін және есеңгірететін заттарды
енгізу қарақшылық ретінде сараланады.
Егер жәбірленушінің организміне жоғарыда аталған мақсатта, оның
еркінсіз, өмірі мен денсаулығына қауіп тудырмайтын улы, күшті әсер ететін
және есеңгірететін заттарды енгізу тонау ретінде сараланады.
Егер жәбірленуші мүлкінің басқа біреулермен құқыққа қайшы иеленуін
өзінің еркімен алкогольдік ішімдіктерді, есірткі, улы, күшті әсер ететін
және есеңгірететін заттарды қабылдаудың нәтижесінде мас болу немесе ұйықтап
қалу салдарынан білмесе, онда кінәлінің әрекеті жасырын ұрлау ретінде
саралануы тиіс.
Аталған қылмыстарды жасау кезіндегі қолданылған заттардың құрамы мен
әрекет етуі маманды немесе сарапшыны тарту жолымен анықталады.
Жәбірленушіні күш қодану арқылы қылмыскер ессіз күйге жеткізсе, онда
ол физикалық күш қоданудан еш айырмашылығы жоқ. Сондықтан мұндай
әрекеттерді, егер ол жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіп
төндіргенде ғана қарақшылық деп санау керек (мысалы, жәбірленушіге күшті
әсер ететін есірткі берілді және соның нәтиджесінде оның денсаулығына
елеулі түрде зиян келтірілді немесе денсаулығына осындай елеулі түрде зиян
келтіру қаупін туғызды).
Қарақшылық кезінде күш қолдану (дене бітіміне немесе психикасына)
әрқашанда мүлікті иеленудің құралы болып табылады, яғни ол мүлікті иеленуге
бағытталуы тиіс.
Адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті күш көрсету, жәбірленушінің
денсаулығына қасақана ауыр зиян келтіру (103-бап), орташа ауырлықтағы зиян
келтіру (104-бап) немесе денсаулықтың қысқа уақытқа бұзылуының немесе еңбек
қабілетін айтарлықтай емес тұрақты жоғалтуға әкеліп соққан зиян келтіру
(105-бап), сондай-ақ жәбірленушінің өміріне тікелей қауіп тудырған басқадай
күш қолданулар жатады.
Өмірге, денсаулыққа қауіпті күш қолдануға адамның тыныс жолдарын
бекіту, биіктен жерге тастау, жүріп бара жатқан немесе тұрған көліктен
итеріп жіберу немесе жәбірленушіні уландыратын немесе оның нерв жүйесіне
әсер ететін нәрселер қолдану жатады. Күш қолданудың осы түрлерін қолданудың
өзі жәбірленушінің денсаулығына ешқандай зиян келтірілмегеніне қарамастан
қарақшылық әрекеті ретінде сараланады.
Қарақшылықтың құрамын күш қолданумен бірге адамның өмірі мен
денсаулығына кауіпті күш қолданамын деп қорқытумен де ұштасқан әрекеттер
жатады. Мұндай ретте қорқыту шын мәнінде адамның өмірі мен денсаулығына
қауіпті болуы және қарсыласқан жағдайда ол қорқытудың нақты іс жүзінде
асатынына жәбірленушінің ешбір күмәні болмауы керек.
Қылмыстық-құқықтық және медициналық әдебиеттерде өзінің объективтік
нышандарына қарай жәбірленушіні өлтіруге дейін немесе оның зардабынан кейін
ондай болуы мүмкін зардаптар өмірге қауіпті зорлықтар деп танылады.
Зорлықтың өмірге қауіпті екендігін-еместігін анықтау үшін сот істің
барлық мән-жайларын ескеруге тиіс: қылмыс жасау құралын, көрсетілген
зорлықтың сипатын, жәбірленушінің жанды жерінің жарақаттандырылғанын, алған
жарақатына жәбірленушінің психикалық көзқарасын, сот-медициналық
сараптамасының қорытындысын және тағы басқалары.
Бұл аталған мән-жайларды сот зорлықтың өмірге қауіптілігін анықтау
кезінде де ескеруі тиіс.
1998 жылғы 1 шілдедегі Денсаулыққа зиянның ауырлығын сот-медициналық
тұрғыдан бағалаудың Ережесіне сәйкес, салған кезде тікелей өмірге қауіп
төндіретін дене жарақаты да, потологиялық жағдай да өмір үшін қауіпті деп
танылады.
Бұл кезде өмірге төнген қауіпті қайтару үшін медициналық көмектің
көрсетілуі оны дәрежелеуде есепке алынбауы тиіс.
Өмірге қауіп төндіретін дене жарақатына мыналар жатады: мидің,
жүректің жарақат алуы, жұлынның терең жарақат алуы, ірі қан тамырынан көп
қан кету, т.б. жатады. Өмір үшін қауіпті деп, сонымен қатар өмір және
денсаулық үшін маңызды болып табылатын органдар мен орталықтардың бүлінуі
де саналады, атап айтқанда, бас сүйекке, төске және қарынға, жұлынға өткен
жарақаттар, жеңіл болса да ішкі органдардың бүлінуі, өмірге қауіп төнетін
жағдайға әкеп соғатын жарақаттар (клиникалық естен тану, қан жоғалту, май
эмболиясы). Жарақаттың қауіптілігін бағалағанда – адмның емделгеннен
кейінгі жағдайы емес, жарақат алған кездегі жағдайы ескеріледі.
Егер жәбірленушіге тікелей физикалық күш қолданудың нәтижесінде оның
бостандығынан айыратын немесе шектейтін болса, онда ол қарақшылықтың
белгісін береді (байлау, изоляцияланған бөлмеге зорлықпен кіргізу, аузын
қолмен жабу және т.б.). Дәл осындай шабуыл жасаушының күш қолдануы
жәбірленушіні өзінің мүлкін құқыққа қайшы иемденуден белсенді түрде
қарсыласуға кедергі келтіреді. Егер жәбірленуші зорлықпен бостандығынан
айыру нәтижесінде оның денсаулығымен өміріне қауіп төнсе, онда ол
қарақшылықты құрайды (дем алу жолын қолмен жабу, қылқындыру, аязда қолын
байлап тастап кету және т.б.).
Мысалға, қарақшылық ретінде мына жағдайды келтіруге болады: “бөтен
мүлікті иелену мақсатында К., З.-ның алдын ала белгілі бір жинақталған
ақшасы бар деген оймен З-ның үйіне түседі. Ол З-ның қол-аяғын байлап, басын
одеялмен орап, подвалға түсіріп тастайды да, шегемен оның есігін шегелеп
тастайды. Сонан соң қылмыскер ақша және бағалы заттарды алып, үйдің есігін
кілттеп, тайып тұрады. Облыстық сот қылмыскердің әрекетін қылмысьардың
жиынтығы бойынша адам өлтіруге оқталу және қарақшылық ретінде саралаған.
Бірақ РСФСР Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі алқасы қылмыс жасауға
оқталу айыбын алып тастады. Алқаның айтуы бойынша К.-да оның әрекеті
көрсетіп отырғандай, ешқандай адам өлтіру ниеті болмаған. К-да З-ны
өлтіруге еш кедергі болған жоқ, бірақ ол З өз бетінше шыға алатын жерге
қолын байлап, түсіріп жіберген. Сондықтан К.-ның әрекеті сараланған
қарақшылықты білдіріп тұр”[28].
Заң қарақшылықтың элементі ретінде физикалық күш қолданумен қатар
психикалық күш қолдануды да тану қажеттігін мойындады. Бірақ физикалық күш
қолдану психикалық күш қолданудан әлдеқайда қауіпті. Кез келген күш
көрсетумен қорқыту (өлтіремін, деген ауыр жарақат келтіремін деп)
қарақшылықтың қарапайым түрін қарайды.
Қарақшылық шабуылы кезіндегі қорқыту бірқатар шарттарға жауап беруі
керек.
Біріншіден, өзінің мазмұны жағынан қорқыту, қандай да бір басқа зяин
тудыруға емес, нақты жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті
физикалық күш қолдануға бағытталуы тиіс. Сондықтан, мысалы мүлікті жойып
жіберемін деп, атына кір келтіретін мәліметтерді жариялаймын деп және т.б.
қорқыту қарақшылықтың белгісі бола алмайды.
Екіншіден, қорқыту нақты болуы керек, яғни өзінде дереу күш қолдану
қаупін туғызу керек. Жібірленуші, оған бағытталған қауіптің жүзеге
асырылуынан қорқатындай жеткілікті негіз болуы тиіс. Тек осындай қорқыту
ғана жәбірленушіні қорқытып, шабуыл жасаушының мүліктік талаптарын
орындауға мәжбүр ете алады.
Бірақ нақты қорқытуды бағалағанда шабуыл жасаушының оған құрал ретінде
есептеудегі қатынасын да анықтау керек. Психикалық күш қолданудың
нақтылығын бағалағанда, егер жәбірленушіге көрсетіліп отырған қауіп еш
нәтиже бермесе, шабуыл жасаушының қорқытуды орындайтындай шын ойы болды ма,
жоқ па ешқандай маңызы болмайды. Сондықтан, егер шабуыл жасаушы, ойыншық
тапаншамен қорқытып, қауіп төніп тұрған адам оны сезбейді және анықтай
алмайды деп есептесе, ал жәбірленуші оның ойыншық екендігіне күмән
тудырмаса, яғни шын деп ойласа, онда қорқыту шын, нақты деп есептеледі[29].
Үшіншден, қорқыту, егер жәбірленуші шабуыл жасаушының талабын
орындамайтын болса, онда оған сол сәтте күш қолданатындай нақты болуы
керек.
Күш қолдану физикалық, психикалық түрде де, бөтеннің мүлкін иелену
құралы бола тұра, жалпы негіздер бойынша мүліктің иесіне, оны ұстаушыға
немесе оны қорғаушыға қолданылады, болмаса бағытталады. Бірақ күш қолдану
немесе оны қолданамын деп қорқыту меншік иесінің жақындарына қарсы да
бағытталуы мүмкін : оның туысқандарына, отбасы мүшелеріне және т.б.
Қарақшылықтың құрамындағы физикалық және психикалық күш қолданудың
белгілерін анықтай келе, олар тек жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына
қауіп төндіргенде ғана қарақшылықтың құрамын береді.
Күш қолданамын деп қорқыту нақты және сол уақытта қолданылатындай
қауіпті болуы керек. Егер жәбірленушінің денсаулығына қауіпті күш
қолданатындай қорқыту болмаса, онда ол тонаудың белгілерін береді.
Жәбірленушіге күш қолданамын деп қорқыту сөзбен, ым арқылы, қаруды
көрсету арқылы да болады. Қорқытып жатқан ситуацияның нақтылығына шабуыл
жасаушының қылмыс жасап жатқан жері де дәлел бола алады.
Сөзбен қорқыту кінәлінің жәбірленушіге қауіпті күш көрсететінін, оның
білдіретін ойынан да білуге болады: “өлтіремін, қауіпті жарақат саламын
және т.б.”. Жәбірленушінің алдына балама жағдай қойылуы мүмкін.: “өмір
болмаса ақша”, “ақшаңды бер немесе соқыр болып қаласың” және т.б.
Әдебиеттерде, қорқыту жәбірленуші оны өзіне субъективті қабылдауынан
көрінісі табады деген ойлар болды. Бірақ мұндай ойлар біржақты болып
табылады, сондықтан да олар жеткіліксіз. Жәбірленуші, оған төніп тұрған
қауіпті басқаша да түсінуі мүмкін. Жәбірленуші өзіне қауіп төніп тұрған
пышақтан да өзінің батылдығына, қорғану қабілетінің жоғарылығына байланысты
қорықпауы да мүмкін. Мынандай жағдайлар болуы ғажап емес, яғни жәбірленуші
өзінің физикалық, психикалық жай-күйіне байланысты өзіне қауіп төніп тұрған
немесе бағытталған қауіпті ұғынып, бағалай алмайды. Мысалы, көрмейтін
немесе психикалық ауру адам, оған өмірге қауіпті кару бағытталып тұрғанын
түсіне алмайды.
Сондықтан, шабуыл жасаушының қорқытуға өзінің субъективтік қатынасын
анықтап алу қажет. Оның ойында қорқыту, жәбірленушінің мүлкін алуға қарсы
әрекет жасаудағы тосқауыл құралы ретінде қалыптасуы керек. Қорқытудың
мазмұнын анықтағанда, оған жәбірленушінің оны қалай қабылдағанынан басқа,
шабуыл жасаушының, жәбірленуші қарсы әрекет етуіне, оның еркін басу үшін
нақты қолданылатын құралдар арқылы қалай қабылдағанын да анықтау керек[30].
Қарақшылықтағы күш қолдану бөтеннің мүлкіне иелік етудің құралы болып
табылады. Сондықтан да күш қолдану иелік етуден бұрын жүзеге асырылады.
Егер кінәлі адам бөтеннің мүлкін жасырын түрде ұрлауды жүзеге асыру
барысында меншік иесінің немесе өзге де адамдардың қарсылығына тап болып
күш қолданса, онда оның әрекеті қарақшылық ретінде сараланады. Егер кінәлі
адам бөтеннің мүлкін жасырын ұрлап, бірақ қылмыс істеген жерде көзге түсіп
қалып, қашып құтылу мақсатымен жәбірленушіге күш қолданса, онда оның
әрекеті қарақшылық емес, ұрлық және жеке адамға қарсы қылмыс ретінде
сараланады.
Бөтеннің мүлкін қасақаналықпен немесе бұзақылық ниетпен бүлдіру, я
болмаса осы мүлікке өзінің нақты немесе болжамалы құқығын өз бетінше жүзеге
асыру мақсатымен, сондай-ақ оған уақытша пайдалану ниетімен иелік ету
қарақшылық деп қарастырылмайды, мұндай реттерде кінәлінің әрекеті істің
нақты жағдайларына қарай Қылмыстық кодекстің 187-бабы (бөтен адамның мүлкін
қасақана жою немесе бүлдіру), 257-бабы (бұзақылық), 327-бабы өз бетінше
билік ету бойынша саралануы мүмкін.
Бөтеннің мүлкін иелену мақсатында кауіпті күш көрсету арқылы шабуыл
жасалған уақыттан бастап, заң оны аяқталған қылмыс ретінде қарастырған:
қарақшылық шабуыл жасаған сәттен және физикалық не психикалық күш қолданған
сәттен бастап аяқталған болып табылады. Мұнда бір уақытта екі объектіге
бірдей қол сұғылады. Қол сұғылатын объектінің бірі адам өмірі және
денсаулығы болғандықтан, заң шығарушы оны ауыр қылмыс ретінде қарастырған.
Заң әдебиетерінде қарақшылыққа оқталу бар екендігін мойындау даулы
мәселе болып табылады. Кейбір заңгерлер қарақшылыққа оқталу бар десе,
басқалары қарақшылыққа оқталу мүмкін емес, өйткені ол шабуыл жасаған сәттен
бастап бітеді дейді.
Шындығында да кінәлінің шабуыл жасау мен шабуыл жасау алдындағы
әрекетінің шегі өте тығыз болып табылады. Қарақшылыққа дайындалу мен оқталу
мәні бойынша кінәлінің шабуыл жасауға дайындалу әрекетіне кіреді. Бірақ,
бұл қарақшылыққа оқталудың бар екенін жоққа шығармайды. Мұндай оқталу
кейбір жағдайларда ғана болады[31].
Қарақшылыққа оқталу ретінде, мысалы, ҚазақКСР ҚК-нің 15-бабымен және
76-бабының 2-бөлігімен Ч., М. және А. деген қылмыскерлер сотталған. Қылмыс
келесі жағдайларда жасалған. Мемлекеттік мүлікті иемдену мақсатында үшеуі
де май зауытының қарауылына қарақшылық шабуылын жасауға талпынған.
Өздерінің ойларын жүзеге асыру үшін қылмыскерлер рөлдерін бөліскен: біреуі
күзетшіні үйшігінен шығарып, онымен сөйлесіп, оны алаңдатып тұрады,
екіншісі қарауылдықта тұрады, үшіншісі әйелдің артынан келіп, оны басынан
ломмен ұру үшін сермеп қалды. Осы уақытта ол күзет бастығын көріп қалып,
оны атымен атап шақырады. Бұдан кейін үшінші қылмыскер ломын тастап,
барлығы қашып кетеді.
1968 жылғы 17 қаңтардағы ҚазақКСР Жоғарғы Сотының қылмыстық істер
жөніндегі алқасының ұйғарымымен, осы іс бойынша Шымкент облыстық сотының
үкімі күшінде қалдырылды.
Мысалы, Б.С.Никифоров былай деп есептейді: егер алдын ала белгіленген
құрбанның өмірі мен денсаулығына қауіпті күш қолдануға әрекет орын алса,
онда оны қарақшылыққа оқталу деп санау керек дейді. Бірақ әрекетті
аяқталған қылмыс ретінде, не болмаса оған оқталу ретінде санау үшін
жәбірленушінің өзі осы әрекет туралы білгені-білмегені есепке алынбайды.
Егер күш қолдануға әрекет ету адам көріп тұрған кезде жүргізілсе, оны
аяқталған шабуыл ретінде қарастыру керек. Егер жәбірленуші оған
қолданылайын деп жатқан зорлық туралы әрекетті білмесе, онда ол шабуыл
жасауға оқталу ретінде қарастырылады.
Б.С. Никифоровтың айтуы бойынша шабуыл жасауға оқталуды тек мына
жағдайларда, мысалы жәбірленушіге көрсетпей, оған төбеден ауыр затты
лақтырып жіберу, ол ұйықтап жатқанда ұру немесе оның артынан қараңғыда ұру
әрекеттері және т.б. қарастыру керек. Егер күш көрсетемін деп қорқыту орын
алса, онда бұл жағдайда шабуыл жасауға оқталу жоқ[32].
Б.С Никифоровтың ойымен келісуге болады. Қарақшылыққа оқталу ретінде
тек ерекше жағдайларда ған айтуға болады, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-Тарау. Қарақшылық құрамының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
1.1. Қарақшылықтың объектісі
1.2. Қарақшылықтың объективтік жағы
1.3. Қарақшылықтың субъективтік
1.4. Қарақшылықтың субъектісі
1.5. Қарақшылықтың криминологиялық сипаттамасы
2-Тарау. Қарақшылық қылмысының сараланған және аса сараланған құрамдары
2.1. Қарақшылық қылмысының сараланған құрамдары
2.2. Қарақшылық қылмысының аса сараланған құрамдары
3-Тарау. Қарақшылық қылмысының құрамын ұқсас құрамдардан ажырату
3.1. Қарақшылық және тонау
3.2. Қарақшылық және бандитизм
3.3. Қарақшылық және қорқытып алушылық
3.4. Қарақшылық және бұзақылық
3.5. Қарақшылық және пайдакүнемдік адам өлтіру
Қорытынды
Қолданылған нормативтік құқықтық актілер
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады (6-баптың 2-тармағы). Меншік субъектілері мен объектілері, меншік
иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау
кепілдіктері заңмен белгіленеді.
Жеке меншік институты қатынастарын жан-жақты нығайту жөніндегі
бағдарламаны іске асыру жөніндегі жұмысты жалғастыра беру қажеттігін
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына
Жолдауында атап көрсетті[1]. Жолдауда барлық деңгейлерде жеке меншік
институты қатынастарына құрмет сезімін тәрбиелеу керектігі, ол үшін
мемлекеттің, білім беру мен сот жүйесінің қолындағы барлық тұтқалар
атаулыны және тағы басқаларын пайдалану қажеттігі көзделді. Сондай-ақ Ел
басшымыздың азаматтық қоғам институттарының сындарлы рөліне үлкен үміт
артатыны тілге тиек етіп айтылды. Өйткені жеке меншік институтын нығайту
дегеніміз – бір мезгілде адамның құқықтары мен бостандықтарының
кепілдіктері үшін негіз қалау дегенді білдіреді.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 188-бабына сәйкес меншік
құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету
құқығы болып табылады.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез
келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың
меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып,
оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз
өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған билік ету жөніндегі
өз өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да
әдістермен ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы (АК
188-баптың 3-тармағы).
Осыған байланысты меншік иелерінің заңды құқықтары азаматтық
құқықтық нормамен, сондай-ақ меншік құқығына қоғамға қауіпті іс-әрекет
арқылы қиянат жасағанда қылмыстық құқық нормасы арқылы да қорғалады.
Айталық, бұрын біреудің мүлкін иемдену үшін ұры пәтерге немесе үйге
иесі жоқта кіретін, ал қазір ұрлықты ашықтан-ашық жасау, басқаша айтқанда,
қарақшылық пен тонау көбейді.
Әрине, мұндай әдіске көшкен қылмыскерлер жасырын ұрлауды да
тоқтатқан жоқ, дегенмен қазір есікті бұзып ашу, үй иелерін жарақаттау
немесе өлтіру, мүлікті иемдену өсіп барады.
Бұл тақырыпты таңдау себебім, қазіргі уақытта халық нарықтық
экономикаға бой үйретіп, өзінің қажеттілігі үшін мүлікті қанша керек болса,
сонша алуда. Бұл мүлік біреудің еңбегімен, маңдай терісімен келген деп
есептесек, біреулер оны арамтамақтық (паразиттік) жолмен оны өз меншігіне
айналдыруға тырысады. Ал қарақшылықта мұндай әрекеттердің нәтижесінде,
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіп туады. Сондықтан бұл қылмыс
бірден екі объектіге бағытталған.
Қылмыстық құқық нормасы бойынша меншік иесінің құқығы меншік
нысандарына қарамастан қылмыстық құқыққа қол сұғушылықтан тең қорғалады.
Меншік нысандарының барлық түрлерінің қылмыстық құқықтық қорғалуы үшін
қылмыстық заң олар үшін қылмыстық жауаптылықтың негізін, шегін және
қолданылатын санкцияның түрлерін бірдей етіп белгілеген. Меншік нысанының
тең қорғалуы үшін: қылмыстық заң біріншіден - әртүрлі меншік нысандарында,
қол сұғылатын ұқсас іс-әрекеттерді біріңғай саралауды белгілеген; екіншіден
– меншікке оның нысандарына қарамастан қол сұғушылық үшін – қылмыстың
ауырлататын немесе жеңілдететін нысандарын ескере отырып, оған қылмысты қол
сұғушылық үшін заңда жазаның бірдей түрлері және шегі белгіленген.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты, ол қарақшылыққа жауаптылықты
көздейтін заңнаманың осы қылмыспен күресу міндетіне сәйкес келу мәселесін
зерттеу. Тергеу және сот практикаларын, заңнаманы және теориялық
аспектілерді зерттей келе, бірқатар ұсыныстарды, заңнаманы жетілдіру
мақсатында ұсынуға тырыстық.
Сот практикасын, теорияны зерттей келе, қарақшылық шабуылын
саралауда, оны басқа ұқсас қылмыстардан ажыратуда кететін қателіктерді жою
мақсатында бірқатар ұсыныстарды енгізуге талпындық.
Практикалық және теориялық аспектілерді зерттей келе, мынадай
проблемаларды нақтылауға тура келді: қылмыстық құқықтағы даулы мәселе,
қарақшылыққа жауаптылық көздейтін норманың орны туралы, қарақшылық және
талан-тараж түсініктерінің ара қатынасы туралы, қарақшылықтың сараланған
құрамына бірқатар нормаларды енгізу туралы және т.б.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- қарақшылық қылмысының құрамына заңи талдау жасау, яғни тонаудың
объектісін, объективтік жағын, субъектісін, субъективтік жағын
анықтау;
- қарақшылық қылмысын өзге де ұқсас қылмыстардан айырмашылығын ашып
көрсету;
- қарақшылық қылмысының сараланған және аса сараланған құрамдарын
талдау.
Сонымен қатар әдебиеттерді және сот практикасын зерттей келе,
мынадай түсініктерді ашуға мүмкіндік туды: шабуыл жасау, күш қолдану, күш
қолданамын деп қорқыту, оның өмірге және денсаулыққа қауіптілігі,
қарақшылықтың аяқталу кезеңі, қылмысты жасау мотиві мен мақсаты, әртүрлі
дене жарақатын және қарақшылық шабуылы кезіндегі адам өлтіруді саралау,
қарақшылықты ұқсас қылмыстардан ажырату.
1-Тарау. Қарақшылық құрамының қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы
1. Қарақшылықтың объектісі
Кез келген қылмысты іс-әрекеттің мәнін ашу үшін қылмыстың объектісін
анықтаудың маңызы ерекше. Әрбір істелген қылмыс белгілі бір объектіге қол
сұғумен қатар оған белгілі бір объектіге қол сұғумен қатар оған белгілі бір
зиян келтіру қаупін туғызады. Қылмыстық заң нормасымен қорғалатын объектіге
қылмыстық қол сұқпауы мүмкін емес. Сондықтан да қылмысты қол сұғушылықтың
объектісін дұрыс анықтаудың теориялық, тәжірбиелік маңызы зор. Қылмыстың
объектісін дұрыс анықтау ұқсас қылмыстарды бір-бірінен, қылмысты қылмыс
емес әрекеттерден ажыратуға жәрдемдеседі. Өйткені, қылмыстық-құқылық қорғау
объектісіне әрқашанда өзінің мәні мен дәрежесіне қарай ерекшеленген маңызды
қоғамдық қатынастар жатады. Объекті маңызды болса соған сәйкес істелген
қылмыста қауіпті болып саналады.
Бізге белгілі қылмыстық құқыққа сәйкес қылмыстың объектісі деп
қылмысты қол сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша қорғалатын қоғамдық
қатынастарды айтамыз[2]. Қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі болып
табылатын қоғамдық қатынастардың маңыздылық дәрежесіде қылмыстық заңдарды
ретімен орналастыру үшін аса қажет. Әрбір істелген қылмыс белгілі бір
жағдайларда қоғамдық қатынастарға зиян келтіреді немесе зиян келтіру
қауіпін туғызады. Сондықтан да қылмыстық құқық ғылымы қорғалатын қоғамдық
қатынастардың жалпы объектісі деп таниды.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 2-бабының 2-тармағында
осы кодексте қылмыстық жауаптылық негіздері белгіленеді, жеке адам, қоғам
немесе мемлекет үшін қауіпті қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны
айқындалады - деп көрсетілген[3]. Яғни, мұның өзі қолданылып жүрген
қылмыстық заңдар бойынша белгілі бір қорғауға алынған қоғамдық қатынастар
ғана қылмыстың жалпы объектісі болып табылатынын көрсетеді.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың объектісін жете білу үшін
қылмыстың объектісін жалпы, топтық және тікелей деп бөлу қағидасы
қалыптасқан. Осыған орай, біздің мақсатымыз қарақшылықтың объектісін білу
үшін оның маңызын және атқаратын рөлін, қызметін түгел ашу мақсатымен
қарақшылықтың жалпы, топтық және тікелей объектісін анықтауымыздың
қажеттілігі туындауда.
Меншікке қарсы қылмыстардың топтық объектісі – меншік иесінің иелену,
пайдалану және оған билік ету құқығын құрайтын меншікке байланысты қоғамдық
қатынастар болып табылады.
Осы топқа кіретін қылмыстардың тікелей объектісі – меншіктің нақты
бір нысаны – мемлекеттің, қоғамдық ұйымдардың, бірлестіктердің немесе басқа
ұйымдардың, жеке тұлғалардың меншігіне қол сұғу болып табылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың затына адам еңбегі арқылы жасалған кез-
келген материалдық дүниелер, заттар жатады. Осыған байланысты адамның ақыл-
ойы, идеясы, заттық белгісі болмағандықтан осы қылмыстардың заты болып
табылмайды.
Қарақшылық құрамы меншікке қарсы қылмыстардың бірі болып тұр. Және
талан-таражға салу нысанының ішіндегі ең қауіпті құрамы болып саналады.
Өйткені, қарақшылық жоғарыда аталып кеткендей кінәлінің қоғамға яғни, басқа
адамдарға шабуыл жасай отырып жасалады.
Қазіргі кезде талан-тараждың түсінігі Қазақстан Республикасының
жаңа Қлымыстық кодексінде өзінің заңдық бекімін тапты. Мысалы, Қылмыстық
кодекстің 175-бабының ескертуінде былай делінген: “Осы Кодекстің баптарында
ұрлау деп пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне
залал келтіре отырып, айыптының немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз,
қайтарымсыз алып қою және (немесе) айналдыру танылады”.
Заңмен берілген анықтамадан талан-тараждың объективтік жағынан
сипаттайтын мына нышандарды бөліп алуға болады:
а) мүлікті алу;
б) алудың заңға қайшылығы;
в) алудың қайтарымсыз болуы;
г) пайдакүнемдік мақсат.
“Алу” түсінігі талан-тараждың қарақшылықтан басқа барлық мүмкін
болатын жеке тәсілдерін қамтиды. Ал қарақшылықты алатын болсақ, заң
шығарушы оның аяқталу сәтін мүлікті иелену мақсатында шабуыл жасау
кезеңіне аударған. Бұл нышан қылмыс затына заңға қайшы ықпал жасаудың
сыртқы процесін неғұрлым дәл бейнелейді және белгілі бір шамада қылмыстық-
құқықтық қорғау объектісіне зиян келтіру тетігін сипаттайды, себебі алу
әрқашанда заңсыз қылмыспен, талан-тараждалған мүліктің меншік
қатынастарына қатысушылардың (жақтардың) әлеуметтік байланыстарындағы
құрылымында орнын өзгертумен ұштасқан, ол байланысты қалай да бұзады,
оның қалыпты дамуына нұқсан келтіреді.
“Талан-тараждау кезінде жалпы тәртіп бойынша мүлік басқа біреудің,
яғни меншік иесінің немесе меншік иесі өкілеттік берген адамның заңдық
иелігінен айырылады”[4].
Талан-тараж күш қолданып немесе күш қолданбай және ашық немесе
жасырын түрде жасалады.
Қарақшылық күш қолданып жасалатын қылмыстарға жатады.
Алып қою нәтижесінде меншік иесіне не басқа иемденушіге
материалдық залал келеді. Талан-тараждағы материалдық залал тікелей нақты
зала түрінде көрініс табуға тиіс. Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Сотының “Ұрлау істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11 шілде 2003
жылғы №8 нормативтік қаулысында былай делінген: “қылмыс объектісі болған
мүліктің құнын анықтағанда, оның меншік иесінің қалай иемденгеніне
байланысты, қылмыс жасаған кездегі мемлекеттік, жеке сауда, нарықтық
немесе комиссиондық бағаларға сүйену қажет. Бағасы болмаған жағдайда
мүліктің құны сараптаманың қорытындысы негізінде анықталады”.
Шабуыл жасау деп кінәлі адамның жәбірленушіге кенеттен, оның
қарсылығын тойтару мақсатында өте үрдіс түрде күш қолдануы болып
табылады. Сонымен қатар талан-тараж нысанының басқа құрамдарында мысалы:
тонауда, ұрлауда немесе тағы басқаларда объектісі тек қандайда бір зат
болатын болса, ал қарақшылықта екі бірдей объекті орын алып отыр, ол:
біріншіден қандайда бір зат болса, екіншіден адамның өмірі және
денсаулығы болып отыр. Қарақшылықтың қауіптілігі меншікке қастандық
жасауда емес, сол қастандықты жасау тәсілінде – шабулыға ұшыраған адамның
өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті күш қолданылады.
Осыған қатысты бірқатар ғалымдардың көзқарастары бар. Н.Д.
Дурмановтың ойынша, күш қолдану арқылы қарақшылықты жасау кезінде
қылмыстың объектісі меншікпен қоса, жәбірленушінің өмірі мен денсаулығы
да (жеке адамның бас бостандығы, тәніне қол сұқпаушылығы) құрайды[5].
Өйткені, қарақшылықтағы күш қолдану жәбірленушінің (қарсылық
көрсеткенде) оның денсаулығына немесе жеке басына зиян келтіруі мүмкін.
Мысалы, П.П. Михайленко және Р.И. Тевлиннің көзқарасы бойынша, қарақшылық
кезінде қолданылған күш маңызды және қоғамға қауіпті болып табылады[6].
Қарақшылық кезіндегі күш қолдану мемлекеттік мүлікті немесе
азаматтардың жеке мүлкін иелену құралы болып табылады. Мысалы,
қылмыскердің ұйымдасқан тобы пышақпен қаруланған, яғни тапаншаны иелену
мақсатында М. деген азаматтың үйіне кірген. Қылмыскерлер М. байлап және
өлтіреміз деп қорқыта отырып тапаншаны беруін талап етті. М. онда
тапаншаның жоқтығын айтады, қылмыскерлер үйді тінтіген және тапаншаны
таппаған. Қылмыскерлер жәбірленушінің өзге де мүліктерін иеленбестен,
қылмыс болған жерден жасырынып қалған[7].
Сонымен, қарақшылықтың тікелей объектісі – мемлекеттік, қоғамдық
және жеке меншік, ал күш қолдану арқылы тонауды жасау кезіндегі осы қосымша
тікелей объектісі меншікпен қоса жәбірленушінің өмірі мен денсаулығы (жеке
бас бостандығы, тәніне қол сұқпаушылық) құрайды[8].
Ал, қарақшылықтың заты – объективтік белгілі бір экономикалық,
шаруашылық, материалдық құндылығы бар әртүрлі заттар, сонымен қатар,
материалдық құндылықтың балама ретінде қызмет етеін заттар, мысалы:
ақшалар, облигация, сондай-ақ тауарлық айналымнан алынған заттар (қару,
бағалы металдар) жатады.
Заң әдебиеттерінде кейбір авторлар былай деген, мемлекеттік және
жеке меншік қылмысты ққолсұғушылықтың заты болып құжаттар және заттар болуы
мүмкін, сондай-ақ материалдық құндылығы жоқ, бірақ мүлікті алуға құқық
беретін құжаттар (мысалы, сақтау камерасына берілген затты алу түбіртегі,
тауарды алу накладнойы және т.б.)[9].
Бірақ-та, қылмыстық-құқықтық әдебиетте өзге көзқарас бар, яғни
көрнсетілген құжаттар қылмыстық құқықтық қолсұғушылықтың заты ретінде емес,
қарақшылықтың құрамы ретінде қарастырылған. Мысалы, Т.Л. Сергеевтің
айтуынша, қылмыскердің заңсыз баюына бұл құжаттар емес, осы құжаттарды
пайдалану нәтижесінде алынған материалдық құндылықтар қызмет етеді[10].
Қарақшылық қылмысының Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 179-бабының 1-бөлігінде мынадай анықтама берілген: “қарақшылық,
яғни бөтен мүлікті ұрлау мақсатында шабуыл жасауға ұшыраған адамның өмірі
мен денсаулығына қауіпті күш көрсетумен немесе тікелей осындай күш
қолданамын деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау”.
Кейбір кеңестік авторлар қарақшылықты бөтеннің мүлкін күш
қолданып, ұрлаудың бір түріне жатқызған. Мысалы, В.Д.Меньшагин былай деп
айтты: “қарақшылық пен ұрлықты ажыратудың басты және негізгі белгісі, ол
яғни ұрлықта адамның жеке басына күш қолданбай ұрлық жасалады. Ал
қарақшылықта адамның жеке мүлкіне күш қолдану арқылы ұрлық жасалады”[11].
Ал Б.С.Никифоров және В.Д.Филимонова қарақшылыққа В.Д.Меньшагиннің
берген анықтамасын дұрыс емес дейді. Олардың ойынша, қарақшылық – ол
мүлікті ұрлау емес, ең бастысы мүлікті иеленіп алу мақсатында шабуыл жасау.
Мұнда қарақшылық ең бастысы жәбірленушінің жеке басына бағытталған,
сондықтан да ол қоғамға қауіпті болып саналады.
Кейбір авторлар мұнымен келіспей, басқа тұжырымды ұстанған. Мысалы,
М.М.Исаевтың айтуы бойынша, қарақшылықты шабуыл жасаған сәттен бастап
аяқталған қылмыс деп санау дұрыс емес. Өйткені, бұл қылмыстың объектісі
жеке адам емес, бөтен мүлік болып табылады және қарақшылық талан-тараждың
бір түрі болып табылады.
Аталған көрнекті ғалымдардың ойлары жан-жақтан қысымға алына
берді. Көптеген авторлар мына позицияны ұстанды, яғни қарақшылық көптеген
мүліктік қылмыстардан айырмашылығы, ең бірінші меншікке қарсы бағытталған.
Сонымен қатар жәбірленушінің жеке басына да қарсы бағытталған. Сондықтан
заң шығарушы бұл қылмысты шабуыл жасаған сәттен бастап аяқталғын қылмыс
ретінде саралағанды жөн көрген. Бұл жерде шабуыл жасап отырған адамның
жәбірленушіден белгілі бір мүлікті, затты алды ма, алған жоқ па? Маңызы
жоқ. Тек шабуыл жасаса болды, қылмыс аяқталған болып есептеледі.
Қарақшылықтың объектісі – күрделі қылмыстар қатарына жатады. Онда
бөтен мүлікке ғана емес, жәбірленушінің өз басына қастандық жасалады, бұл
жағдайда қарақшылықтың құрамы үшін факультативтік емес, міндетті екі
объектінің болуы қажет. Қарақшылықтың қауіптілігі меншікке қастандық
жасауда ғана емес, сол қастандықты жасау тәсілінде – шабуылға ұшыраған
адамның өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті күш қолданылады. Адамның өз басы,
денсаулығы, бұл жерде, қарақшылықтың екінші маңызды объектісі болып
табылады[12].
Тікелей объектіні және оның қылмыс затымен ара қатынасын анықтауда
криминалистер арасында бірдей көзқарастар жоқ. Екі әртүрлі концепциялар
бар: кейбір заңгерлер қоғамдық қатынастарды қылмыстың жалпы объектісі
ретінде қабылдап, оны нақты құрамдағы тікелей объекті ретінде қабылдаудан
бас тартады. Социалистік және жеке меншікке қарсы қылмыстардың тікелей
объектісі қоғамдық қатынас ретіндегі меншік емес, ол материалдық заттар,
мүлік жатады деді[13].
Қарама қарсы концепцияны жықтаушылардың ойынша, қылмыстың тікелей
объектісі ретінде жалпылама немесе оның бір бөлігінде қоғамдық қатынастар
жатады.
ҚР Жоғарғы Сотының “Ұрлау істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11
шілде 2003 жылғы №8 нормативтік қаулысына сәйкес қарақшылық шабуылы
кезіндегі жәбірленушіні өлтіру қылмыстардың жиынтығы бойынша, яғни
Қылмыстық кодекстің 179 және 96-баптарындағы тиісті бөлімдері бойынша
саралауды қажет етеді.
Егер қарақшылық шабуылы кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтірумен,
абайсызда жәбірленушінің өліміне әкеп соқса, айыптының әрекеті толығымен
Қылмыстық кодекстің 179-бабының 3-бөлімімен сараланады. Бұл ретте Қылмыстық
кодекстің 103-бабымен қосымша саралауды қажет етпейді.
Қарпақшылық объектісінің құрамына адам өмірін жатқызу, бұл адам
өлтіруді, соның ішінде пайдакүнемдік мақсатпен адам өлтіруді тек
қарақшылықпен шабуыл жасау белгісін беретін еді. Бұл орайда адам өлтіру,
жеке адамға қарсы бағытталған ауыр қылмыс ретінде, одан жеңіл қылмыстың
(қарақшылық сияқты) бір бөлігі бола алмайды. Сондықтан бөтеннің мүлкін алу
мақсатында жасалған адам өлтіру, қасақана адам өлтірудің сараланған құрамын
береді және қандай бір жағдайларға байланысты қарақшылықтың құрамымен
сіңірілмейді[14].
Заң қарақшылықтың белгілерін анықтай келе, оның құрамына адам
өміріне қауіпті күш қолдануды қосқан, яғни қарақшылық сонымен қатар жеке
адамның өміріне қарсы бағытталған. Сонымен қатар, бұл орайда заң
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіруде де ол адам өміріне қауіпті болуы
мүмкін дегенді айтады. Бірақ бұл адам өмірін денсаулыққа ауыр зиян
келтірудің объектісі ретінде санауға негіз бермейді[15]. Сондықтан да
қарақшылық меншікке қарсы бағытталған талан-тараж қылмыстарнының ішіндегі
ең ауыры. Сондықтан да оның аяқталу сәті шабуыл жасаған сәттен бастап
бітеді.
Қарақшылықты формальді құрам ретінде қарастыра келе, оны күрделі
қылмыстар қатарына жатқызуға болады. Онда жәбірленушінің мүлкіне ғана емес,
жеке басына да қастандық жасалады. Бұл жағдайда екі объектінің де міндетті
болуы шарт. Қарақшылықтың қауіптілігі меншікке қастандық жасауда ғана емес,
сол қастандықты жассау тәсілінде – шабуылға ұшыраған адамның өмірі мен
денсаулығы үшін қауіпті күш қолданылады. Адамның өз басы, оның денсаулығы
бұл жерде, қарақшылықтың екінші маңызды объектісі болып табылады.
Қылмыс объектісі және заты ұқсас, бірақ бірдей түсінік емес.
Сондықтан қылмыс объектісі мен затын ажыратып алу қажет. Қарақшылықпен
шабуыл жасаудың заты мүлік деп танылады, яғни ол өз иесінің мұқтаждығы не
тікелей (тағам, жиһаз, автокөлік, құнды қағаздар және басқалар)
қанағаттандыра алатын материалдық әлемдегі заттар. Олар адамға өз пайдасын
тигізетіндей мүмкіндігі болуға тиіс. Соған байланысты олар қандай да бір
тұтынушылық құнға ие болады, олар мүлік ретінде экономикалық қасиетпен
сипатталады.
Қарақшылықтың заты ретінде өзінің тұтынушылық бағасы болмайтын, бірақ оны
иеленушіге қандай да бір материалдық игілік беретін заттар болуы мүмкін.
Мысалы, ақша, облигация, мемлекеттік заем, лотореялық билеттер, жинақтау
кітапшасы, аккредитив және т.б. бағалы қағаздар мен құжаттар. Бұл көзқарас
қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде толықтай құптау тапты.
Д.Н.Розенберг, мысалы, былай деп жазды: “құжаттар мүліктік
қылмыстардың заты ретінде тек мүліктік құқықтарды, мүлікті алуға құқық
бергенде ғана бола алады, мысалы, ұсынушыдағы чек, жүкті сақтауға бергені
туралы түбіртек. Мүліктік қылмыстардың затын мұндай түсіну мүліктік
қылмыстар түсінігімен сәйкес келеді”[16].
Құжаттарды талан-тараждауға байланысты әдебиеттерде басқа да
көзқарастар қарастырылған. Бірқатар зерттеушілер (Т.Л.Сергеев.,
Н.Д.Дурманов., Б.С.Никифоров және т.б.) бұл құжаттар қылмыс жасау құралы
болып табылады дейді. Сондықтан бұл ғалым-заңгерлер осындай құжаттарды
иелену талан-тараждауға дайындалу, ал белгілі бір бағалы заттар алуға ұсыну
- талан-тараждауға оқталу ретінде қарастырылады дейді[17].
Қарақшылықпен шабуыл жасағанда жәбірленушіден осындай құжаттарды алып
қою аяқталған қылмыс ретінде саралануы тиіс. Болмаса, қарақшылықты
аяқталған деп тек айыптының осы құжаттар арқылы мүлікті алған соң айтуға
тура келетін еді, ал бұл заң түсінігіне қайшы келеді[18].
2. Қарақшылықтың объективтік жағы
Қылмыстың объективтік жағы қылмысты істеген адамның мінез-құлқының
сыртқы көрінісін білдіреді. Қолданылып жүрген қылмыстық заңға сәйкес (ҚК-
тің 9-бабы) ондай мінез-құлық біріншіден қоғамға қауіпті, екіншіден
қылмыстық заңға қайшы болуы керек.
Қылмыстың объективтік жағының мазмұны көптеген белгілерінің
жиынтығынан тұрады. Ең бастысы қылмыстық заң құрайтын қоғамдық қатынастарға
қиянатпен қол сұғатын және оған қол сұғу қаупін тудыратын қоғамға қауіпті
іс-әрекет (әрекет пен әрекетсіздік). Сонымен, қоғамға қауіпті іс-әрекет,
қылмыстық зардап, себепті байланыс кез келген қылмыстың объективтік жағын
құрайды. Қоғамға қауіпті іс-әрекет бұл адамның құқыққа қайшы, саналы,
белсенді түрде қоғамдық қатынастарға зиян келтіретін мінез-құлқының сыртқы
көрінісі[19].
Іс-әрекет – адам мінез-құлқының сыртқа шыққан шынайы көрінісі болып
табылады. Біздің міндетіміз қарақшылықтың объективтік жағын құрайтын
белгілерді айқындай отырып, қарақшылықтың қандай әрекеттермен
жасалатындығын анықтау болып отыр.
Қарақшылықтың объективтік жағы адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті
күш көрсетумен немесе тікелей осындай күш колданамын деп қорқытумен
ұштасқан шабуыл жасау арқылы белгіленеді. Осыған орай, қарақшылықтың
объективтік жағы негізінен екі әрекет арқылы: шабуыл жасау және күш көрсету
арқылы жүзеге асырылады.
Қарақшылықтың құрамының объективтік жағының ерекшелігі оның жасалу
тәсілі болып табылады. Қылмыстық кодекстің 179-бабында қарақшылық, яғни
бөтеннің мүлкін талан-таражға салу мақсатында шабуыл жасауға ұшыраған
адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті күш көрсетумен немесе тікелей күш
колданамын деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау,-деп көрсетілген.
Заң әдебиеттерінде көп жылдар бойы қарақшылық тек ашық түрде болуы
керек деген пікір қалыптасқан. Бұл пікірді ұстанған ғалымдар қарақшылық
кезінде шабуыл жасау ашық түрде болуы керек деді. Бірақ сот практикасы
қарақшылық тек ашық қана емес, сонымен қатар жасырын да болатынын
мойындады. Шабуылдың ашық түрде жасалатыны туралы Я.М.Брайнин.,
М.Д.Шаргородский., А.Н.Трайнин және т.б. кеңестік авторлар жазды[20].
Бірақ көптеген зерттеушілер қарақшылық тек қана ашық емес, жасырын
түрде болады деп шешті.
Қарақшылықтың құрамын анықтай келе, заң оның келесі белгілерін
көрсетеді: а) шабуыл жасау; б) бөтен мүлікті иелену мақсаты; в) шабуыл
жасауға ұшыраған адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті күш көрсету; г)
осындай күш қолданамын деп қорқыту.
Өзінің мазмұны жағынан қиын және қылмыстық құқық теориясында даулы
мәселелердің бірі қарақшылықтың белгісі – шабуыл жасау. Мұның түсінігін
анықтауда әдебиеттерде жеткілікті назар аударылмаған. Кейбір авторлар
мүлдем шабуыл жасаудың түсінігін бермейді, ал біреулері шабуыл жасау мен
күш қолдануды теңдей етіп қояды. Мысалы, С.И.Сиротаның айтуы бойынша
қарақшылық кезіндегі шабуыл жасау жәбірленушіге кенеттен, ойламаған жерден,
оның өмірі мен денсаулығына ауыр зиян мен өлім әкелуі мүмкін күш қолдану
немесе күш қолданамын деп қорқытуды айтады.
“Шабуыл” термині жәбірленушіге кенеттен, ойламаған жерден психикалық
қысым жасаумен байланысты.
Қылмыстық-құқықтық тұрғыдан алғанда, шабуыл жасау – бұл айыптының
белгілі бір мақсаттарға жету үшін және сол уақытта күш қолдану қауіптілігін
тудыратын агрессивті құқыққа қайшы әрекеті[21]. Мұндай шабуыл жасау
өлтірудің, зорлаудың, бұзақылықтың факультативтік белгілерін берсе, ал
бандитизм мен қарақшылықта ол құрамның міндетті белгісін береді.
Шабуыл кенеттен болғандықтан, жәбірленуші өз мүмкіндігінше тойтарыс
беру қабілетін жоғалтады, не өкіметтің немесе үшінші адамдардың көмегіне
жүгіне алмайды. Себебі күш көрсету әрекеті табан асты туындайды.
Қарақшылықпен шабуыл жасауда жәбірленушіге, егер ол мүлікті алуға
кедергі келтіретін болса, онда айыпты нақты күш қолдануды көздейтін
объективті және субъективті жағдай тудырады.
Шабуыл жасаған уақытта күш қолдану сол уақытта жәбірленушіге физикалық
әсер ету арқылы жүзеге асырылады, яғни шабуыл жасау әрқашанда мынадай күш
қолданумен жүзеге асырылады: ол, яғни шабуыл жасаушының ткіелей дене
бітімімен күш қолдану, болмаса күш қолдану қаруын қолдану арқылы немесе
тікелей осындай күш қолданамын деп қорқыту арқылы.
Егер айыптының заңсыз мүліктік талаптарын жәбірленушіні белгілі бір
мерзімде орындалмаса, сондықтан оған келешекте күш қолдану қаупі төнетін
болса, онда ол әрекет – қорқытып алушылыққа жатады, ал қарақшылықта зорлық
пен мүлікті иемдену бір уақытта жүзеге асырылады.
Шабуылға қажетті оның уақыт аралығындағы, ал кейбір жағдайда
кеңістіктегі аралықта болуы қажет. Шабуыл – бұл зорлыққа нақты қауіп
төндірген сәттен басталып, оның аяқталуы қылмыскердің мүлікті иеленуімен
және оны иеленіп, өз мақсатына жеткен соң, кетіп қалумен жалғасатын
процесс. Тиісінше, шабуыл жасаушы өз мақсатына жетпейінше немесе қылмысты
аяқтаудан бас тартқанға дейін оның әрекеті шабуыл болып қала береді және
кез келген уақытта зорлық жасауына байланысты қауіп төндіреді. Заң бойынша
қарақшылық шабуыл жасаған сәттен бастап, аяқталған қылмысқа жатады. Бірақ
іс жүзінде ол жәбірленушіге күш қолдану толықтай тоқтаған сәтте, яғни
шабуыл жасау тоқтатылған кезде аяқталады[22].
Шабуыл мен күш қолдану арасында белгілі бір уақыт өтуі мүмкін: ол
аралықта қылмыскердің қандай күш қолдану керек екенін ойластыруына
мүмкіндік болады. Шабуыл мен күш қолдану бір уақытта болған жағдайда
жәбірленушіге кенеттен соққы беріледі. Адамның дене құрылысына және
физиологиялық жағдайына тіптен әсер етпейтін (немесе шамалы ғана әсер
ететін) қалыпты қызметін бұзбайтын әсері күшті және есеңгірететін заттарды
адамға енгізу, ол заттардың денсаулыққа және өмірге қаншалықты қауіпті
екендігіне байланысты, тонау немесе қарақшылық ретінде сараланады.
Қарақшылық кезіндегі шабуылды кең мағынада түсіну керек. Ол
жәбірленушінің жеке басына кез келген формада күш көрсетіліп, ықпал
жасаумен сипатталады, нәтижесінде, оның өміріне немесе денсаулығына
қауіптілік туады. Жәбірленушінің ағзасына әсері күшті уды, есеңгірететін
заттарды оның еркінсіз және есі жоқта күштеп енгізу заң нормаларында
көрсетілген мақсатта болса, онда оның қарақшылықпен шабуыл жасау деп
саналатын арттан келіп ұрудан, тасадан тұрып ұрудан айырмасы жоқ.
Осы айтылғандарға қарап, қарақшылық шабуылды бөтеннің мүлкін иемдену
мақсатында және жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына сол уақытта күш
қолдануды туғызатын, нақты қауіпті, белсенді, құқыққа қайшы, қасақана
әрекет деп айтуға болады. Бұл қауіпті күш қолдану физикалық та, психикалық
та болуы мүмкін.
Физикалық күш қолдану деп қылмыстық құқықта жәбірленушінің өмірі мен
денсаулығына әсер ететін келесі түрлерді түсінуге болады:
1) денсаулыққа және өмірге анатомиялық тұтастықты дененің сыртқы
талшықтарын бұзу арқылы қол сұғу;
2) анатомиялық тұтастықты дененің сыртқы талшықтарын бұзбай, адамның ішкі
органдарына әсер ету арқылы, оның өмірі мен денсаулығына қол сұғу;
3) адамның жеке бостандығынан айыру немесе шектеу[23].
Бірінші түрдегі күш қолдану бойынша адамның организміне, оның дене
бітіміне кез келген факторлардың тікелей әсер етуін айтуға болады. Мұндай
күш қолданудың нәтижесі жәбірленушіге физикалық ауыртпалық, әртүрлі
деңгейдегі жарақаттар және өлімге алып келеді. Жәбірленушінің анатомиялық
тұтастығындағы дененің сыртқы талшықтарын бұзу арқылы күш қолданғанда,
қылмыскер өзінің тікелей дене бітіміндегі күшті және қаруды немесе сол
сияқты құралды қолданады; осы түрдегі күш қолдану жануарды пайдалану арқылы
да жүзеге асырылуы мүмкін (мысалы, үйретілген иттерді), сонымен қатар
мұндай күш қолдану түрлі сұйықтықтарды, порошок секілді заттарды қолдану
арқылы да жүзеге асырылуы мүмкін.
Физикалық күш қолданудың бір түрі ретінде адамның денсаулығына, оның
ішкі органдары немесе нерв жүйесі арқылы әсер ету табылады: улау, күшті
әсер ететін немесе есірткі заттарын және т.б. енгізу арқылы ессіз күйге
жеткізу[24]. Бірқатар авторлардың ойы бойынша, егер жәбірленушініні, оның
мүлкіне иелік ету үшін, оны ессіз күйге жеткізсе немесе есірткі, улы
болмаса күшті әсер ететін заттарды беру арқылы талан-тараждау,
қарақшылықтың (немесе күш қолдану арқылы тонаудың) белгілерін береді. Бірақ
бұл мәселе теориялық жағынан даулы болып табылады. Кейбіреулер
жәбірленушіге спирттік ішімдіктерді немесе есеңгірететін заттарды беру
арқылы, оны ессіз күйге жеткізсе, онда оны қарақшылық деп қабылдау керек
дейді. Ал кейбір заңгерлер бұл жерде қарақшылықты көрмейміз дейді[25].
Мысалы, Л.Д.Гаухман мынандай тұжырымды ұстанады, яғни алдында қарастырылған
әрекет өзінің ішкі байланысы жағынан меншік және жеке қатынастарына қол
сұғады, сондықтан, егер қолданылған құралдар жәбірленушінің өмірі мен
денсаулығына қауіпті болса, қарақшылық ретінде саралануы тиіс[26].
Бірақ бұл жеткілікті дәрежеде дәледі емес. Өйткені, қылмыскер
жәбірленушіге есірткі, ұйықтататын және улы заттарды бере отырып, алдына
оның қоршаған ортаны сезбейтін және ессіз күйін пайдаланып, ол адамның
мүлкін жасырын иеленуді мақсат етіп қояды. Аталған ситуация бойынша, күш
қолдану, оған шабуыл жасау жолымен емес, жасырын, зұлымдық жолмен жүзеге
асырады. Осы ситуация бойынша шабуыл жасау жолымен күш қолдану
болмағандықтан, дәл сондай әрекеттерді қарақшылық деп санауға болмайды.
В.А.Владимировтың ойынша, мұндай ситуацияда кінәлінің әрекетін
қарақшылық ретінде, егересеңгірететін және улы заттарды қолданудың
нәтижесінде жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына зиян келтірілсе, тиісті
жеке адамға қарсы қылмыс ретінде саралау қажет[27].
Егер ішімдікті немесе есірткіні жәбірленуші өз еркімен қабылдаса,
қарақшылық үшін жауаптылық көзделмейді, себебі бұл жағдайда күш қолдану
жоқ.
ҚР Жоғарғы Сотының “Ұрлау істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11
шілде 2003 жыл №8 нормативтік қаулысына сәйкес, егер жәбірленушінің
организміне, бөтеннің мүлкін ұрлау мақсатында, оның еркінсіз, оның өмірі
мен денсаулығына қауіпті улы, күшті әсер ететін және есеңгірететін заттарды
енгізу қарақшылық ретінде сараланады.
Егер жәбірленушінің организміне жоғарыда аталған мақсатта, оның
еркінсіз, өмірі мен денсаулығына қауіп тудырмайтын улы, күшті әсер ететін
және есеңгірететін заттарды енгізу тонау ретінде сараланады.
Егер жәбірленуші мүлкінің басқа біреулермен құқыққа қайшы иеленуін
өзінің еркімен алкогольдік ішімдіктерді, есірткі, улы, күшті әсер ететін
және есеңгірететін заттарды қабылдаудың нәтижесінде мас болу немесе ұйықтап
қалу салдарынан білмесе, онда кінәлінің әрекеті жасырын ұрлау ретінде
саралануы тиіс.
Аталған қылмыстарды жасау кезіндегі қолданылған заттардың құрамы мен
әрекет етуі маманды немесе сарапшыны тарту жолымен анықталады.
Жәбірленушіні күш қодану арқылы қылмыскер ессіз күйге жеткізсе, онда
ол физикалық күш қоданудан еш айырмашылығы жоқ. Сондықтан мұндай
әрекеттерді, егер ол жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіп
төндіргенде ғана қарақшылық деп санау керек (мысалы, жәбірленушіге күшті
әсер ететін есірткі берілді және соның нәтиджесінде оның денсаулығына
елеулі түрде зиян келтірілді немесе денсаулығына осындай елеулі түрде зиян
келтіру қаупін туғызды).
Қарақшылық кезінде күш қолдану (дене бітіміне немесе психикасына)
әрқашанда мүлікті иеленудің құралы болып табылады, яғни ол мүлікті иеленуге
бағытталуы тиіс.
Адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті күш көрсету, жәбірленушінің
денсаулығына қасақана ауыр зиян келтіру (103-бап), орташа ауырлықтағы зиян
келтіру (104-бап) немесе денсаулықтың қысқа уақытқа бұзылуының немесе еңбек
қабілетін айтарлықтай емес тұрақты жоғалтуға әкеліп соққан зиян келтіру
(105-бап), сондай-ақ жәбірленушінің өміріне тікелей қауіп тудырған басқадай
күш қолданулар жатады.
Өмірге, денсаулыққа қауіпті күш қолдануға адамның тыныс жолдарын
бекіту, биіктен жерге тастау, жүріп бара жатқан немесе тұрған көліктен
итеріп жіберу немесе жәбірленушіні уландыратын немесе оның нерв жүйесіне
әсер ететін нәрселер қолдану жатады. Күш қолданудың осы түрлерін қолданудың
өзі жәбірленушінің денсаулығына ешқандай зиян келтірілмегеніне қарамастан
қарақшылық әрекеті ретінде сараланады.
Қарақшылықтың құрамын күш қолданумен бірге адамның өмірі мен
денсаулығына кауіпті күш қолданамын деп қорқытумен де ұштасқан әрекеттер
жатады. Мұндай ретте қорқыту шын мәнінде адамның өмірі мен денсаулығына
қауіпті болуы және қарсыласқан жағдайда ол қорқытудың нақты іс жүзінде
асатынына жәбірленушінің ешбір күмәні болмауы керек.
Қылмыстық-құқықтық және медициналық әдебиеттерде өзінің объективтік
нышандарына қарай жәбірленушіні өлтіруге дейін немесе оның зардабынан кейін
ондай болуы мүмкін зардаптар өмірге қауіпті зорлықтар деп танылады.
Зорлықтың өмірге қауіпті екендігін-еместігін анықтау үшін сот істің
барлық мән-жайларын ескеруге тиіс: қылмыс жасау құралын, көрсетілген
зорлықтың сипатын, жәбірленушінің жанды жерінің жарақаттандырылғанын, алған
жарақатына жәбірленушінің психикалық көзқарасын, сот-медициналық
сараптамасының қорытындысын және тағы басқалары.
Бұл аталған мән-жайларды сот зорлықтың өмірге қауіптілігін анықтау
кезінде де ескеруі тиіс.
1998 жылғы 1 шілдедегі Денсаулыққа зиянның ауырлығын сот-медициналық
тұрғыдан бағалаудың Ережесіне сәйкес, салған кезде тікелей өмірге қауіп
төндіретін дене жарақаты да, потологиялық жағдай да өмір үшін қауіпті деп
танылады.
Бұл кезде өмірге төнген қауіпті қайтару үшін медициналық көмектің
көрсетілуі оны дәрежелеуде есепке алынбауы тиіс.
Өмірге қауіп төндіретін дене жарақатына мыналар жатады: мидің,
жүректің жарақат алуы, жұлынның терең жарақат алуы, ірі қан тамырынан көп
қан кету, т.б. жатады. Өмір үшін қауіпті деп, сонымен қатар өмір және
денсаулық үшін маңызды болып табылатын органдар мен орталықтардың бүлінуі
де саналады, атап айтқанда, бас сүйекке, төске және қарынға, жұлынға өткен
жарақаттар, жеңіл болса да ішкі органдардың бүлінуі, өмірге қауіп төнетін
жағдайға әкеп соғатын жарақаттар (клиникалық естен тану, қан жоғалту, май
эмболиясы). Жарақаттың қауіптілігін бағалағанда – адмның емделгеннен
кейінгі жағдайы емес, жарақат алған кездегі жағдайы ескеріледі.
Егер жәбірленушіге тікелей физикалық күш қолданудың нәтижесінде оның
бостандығынан айыратын немесе шектейтін болса, онда ол қарақшылықтың
белгісін береді (байлау, изоляцияланған бөлмеге зорлықпен кіргізу, аузын
қолмен жабу және т.б.). Дәл осындай шабуыл жасаушының күш қолдануы
жәбірленушіні өзінің мүлкін құқыққа қайшы иемденуден белсенді түрде
қарсыласуға кедергі келтіреді. Егер жәбірленуші зорлықпен бостандығынан
айыру нәтижесінде оның денсаулығымен өміріне қауіп төнсе, онда ол
қарақшылықты құрайды (дем алу жолын қолмен жабу, қылқындыру, аязда қолын
байлап тастап кету және т.б.).
Мысалға, қарақшылық ретінде мына жағдайды келтіруге болады: “бөтен
мүлікті иелену мақсатында К., З.-ның алдын ала белгілі бір жинақталған
ақшасы бар деген оймен З-ның үйіне түседі. Ол З-ның қол-аяғын байлап, басын
одеялмен орап, подвалға түсіріп тастайды да, шегемен оның есігін шегелеп
тастайды. Сонан соң қылмыскер ақша және бағалы заттарды алып, үйдің есігін
кілттеп, тайып тұрады. Облыстық сот қылмыскердің әрекетін қылмысьардың
жиынтығы бойынша адам өлтіруге оқталу және қарақшылық ретінде саралаған.
Бірақ РСФСР Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі алқасы қылмыс жасауға
оқталу айыбын алып тастады. Алқаның айтуы бойынша К.-да оның әрекеті
көрсетіп отырғандай, ешқандай адам өлтіру ниеті болмаған. К-да З-ны
өлтіруге еш кедергі болған жоқ, бірақ ол З өз бетінше шыға алатын жерге
қолын байлап, түсіріп жіберген. Сондықтан К.-ның әрекеті сараланған
қарақшылықты білдіріп тұр”[28].
Заң қарақшылықтың элементі ретінде физикалық күш қолданумен қатар
психикалық күш қолдануды да тану қажеттігін мойындады. Бірақ физикалық күш
қолдану психикалық күш қолданудан әлдеқайда қауіпті. Кез келген күш
көрсетумен қорқыту (өлтіремін, деген ауыр жарақат келтіремін деп)
қарақшылықтың қарапайым түрін қарайды.
Қарақшылық шабуылы кезіндегі қорқыту бірқатар шарттарға жауап беруі
керек.
Біріншіден, өзінің мазмұны жағынан қорқыту, қандай да бір басқа зяин
тудыруға емес, нақты жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті
физикалық күш қолдануға бағытталуы тиіс. Сондықтан, мысалы мүлікті жойып
жіберемін деп, атына кір келтіретін мәліметтерді жариялаймын деп және т.б.
қорқыту қарақшылықтың белгісі бола алмайды.
Екіншіден, қорқыту нақты болуы керек, яғни өзінде дереу күш қолдану
қаупін туғызу керек. Жібірленуші, оған бағытталған қауіптің жүзеге
асырылуынан қорқатындай жеткілікті негіз болуы тиіс. Тек осындай қорқыту
ғана жәбірленушіні қорқытып, шабуыл жасаушының мүліктік талаптарын
орындауға мәжбүр ете алады.
Бірақ нақты қорқытуды бағалағанда шабуыл жасаушының оған құрал ретінде
есептеудегі қатынасын да анықтау керек. Психикалық күш қолданудың
нақтылығын бағалағанда, егер жәбірленушіге көрсетіліп отырған қауіп еш
нәтиже бермесе, шабуыл жасаушының қорқытуды орындайтындай шын ойы болды ма,
жоқ па ешқандай маңызы болмайды. Сондықтан, егер шабуыл жасаушы, ойыншық
тапаншамен қорқытып, қауіп төніп тұрған адам оны сезбейді және анықтай
алмайды деп есептесе, ал жәбірленуші оның ойыншық екендігіне күмән
тудырмаса, яғни шын деп ойласа, онда қорқыту шын, нақты деп есептеледі[29].
Үшіншден, қорқыту, егер жәбірленуші шабуыл жасаушының талабын
орындамайтын болса, онда оған сол сәтте күш қолданатындай нақты болуы
керек.
Күш қолдану физикалық, психикалық түрде де, бөтеннің мүлкін иелену
құралы бола тұра, жалпы негіздер бойынша мүліктің иесіне, оны ұстаушыға
немесе оны қорғаушыға қолданылады, болмаса бағытталады. Бірақ күш қолдану
немесе оны қолданамын деп қорқыту меншік иесінің жақындарына қарсы да
бағытталуы мүмкін : оның туысқандарына, отбасы мүшелеріне және т.б.
Қарақшылықтың құрамындағы физикалық және психикалық күш қолданудың
белгілерін анықтай келе, олар тек жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына
қауіп төндіргенде ғана қарақшылықтың құрамын береді.
Күш қолданамын деп қорқыту нақты және сол уақытта қолданылатындай
қауіпті болуы керек. Егер жәбірленушінің денсаулығына қауіпті күш
қолданатындай қорқыту болмаса, онда ол тонаудың белгілерін береді.
Жәбірленушіге күш қолданамын деп қорқыту сөзбен, ым арқылы, қаруды
көрсету арқылы да болады. Қорқытып жатқан ситуацияның нақтылығына шабуыл
жасаушының қылмыс жасап жатқан жері де дәлел бола алады.
Сөзбен қорқыту кінәлінің жәбірленушіге қауіпті күш көрсететінін, оның
білдіретін ойынан да білуге болады: “өлтіремін, қауіпті жарақат саламын
және т.б.”. Жәбірленушінің алдына балама жағдай қойылуы мүмкін.: “өмір
болмаса ақша”, “ақшаңды бер немесе соқыр болып қаласың” және т.б.
Әдебиеттерде, қорқыту жәбірленуші оны өзіне субъективті қабылдауынан
көрінісі табады деген ойлар болды. Бірақ мұндай ойлар біржақты болып
табылады, сондықтан да олар жеткіліксіз. Жәбірленуші, оған төніп тұрған
қауіпті басқаша да түсінуі мүмкін. Жәбірленуші өзіне қауіп төніп тұрған
пышақтан да өзінің батылдығына, қорғану қабілетінің жоғарылығына байланысты
қорықпауы да мүмкін. Мынандай жағдайлар болуы ғажап емес, яғни жәбірленуші
өзінің физикалық, психикалық жай-күйіне байланысты өзіне қауіп төніп тұрған
немесе бағытталған қауіпті ұғынып, бағалай алмайды. Мысалы, көрмейтін
немесе психикалық ауру адам, оған өмірге қауіпті кару бағытталып тұрғанын
түсіне алмайды.
Сондықтан, шабуыл жасаушының қорқытуға өзінің субъективтік қатынасын
анықтап алу қажет. Оның ойында қорқыту, жәбірленушінің мүлкін алуға қарсы
әрекет жасаудағы тосқауыл құралы ретінде қалыптасуы керек. Қорқытудың
мазмұнын анықтағанда, оған жәбірленушінің оны қалай қабылдағанынан басқа,
шабуыл жасаушының, жәбірленуші қарсы әрекет етуіне, оның еркін басу үшін
нақты қолданылатын құралдар арқылы қалай қабылдағанын да анықтау керек[30].
Қарақшылықтағы күш қолдану бөтеннің мүлкіне иелік етудің құралы болып
табылады. Сондықтан да күш қолдану иелік етуден бұрын жүзеге асырылады.
Егер кінәлі адам бөтеннің мүлкін жасырын түрде ұрлауды жүзеге асыру
барысында меншік иесінің немесе өзге де адамдардың қарсылығына тап болып
күш қолданса, онда оның әрекеті қарақшылық ретінде сараланады. Егер кінәлі
адам бөтеннің мүлкін жасырын ұрлап, бірақ қылмыс істеген жерде көзге түсіп
қалып, қашып құтылу мақсатымен жәбірленушіге күш қолданса, онда оның
әрекеті қарақшылық емес, ұрлық және жеке адамға қарсы қылмыс ретінде
сараланады.
Бөтеннің мүлкін қасақаналықпен немесе бұзақылық ниетпен бүлдіру, я
болмаса осы мүлікке өзінің нақты немесе болжамалы құқығын өз бетінше жүзеге
асыру мақсатымен, сондай-ақ оған уақытша пайдалану ниетімен иелік ету
қарақшылық деп қарастырылмайды, мұндай реттерде кінәлінің әрекеті істің
нақты жағдайларына қарай Қылмыстық кодекстің 187-бабы (бөтен адамның мүлкін
қасақана жою немесе бүлдіру), 257-бабы (бұзақылық), 327-бабы өз бетінше
билік ету бойынша саралануы мүмкін.
Бөтеннің мүлкін иелену мақсатында кауіпті күш көрсету арқылы шабуыл
жасалған уақыттан бастап, заң оны аяқталған қылмыс ретінде қарастырған:
қарақшылық шабуыл жасаған сәттен және физикалық не психикалық күш қолданған
сәттен бастап аяқталған болып табылады. Мұнда бір уақытта екі объектіге
бірдей қол сұғылады. Қол сұғылатын объектінің бірі адам өмірі және
денсаулығы болғандықтан, заң шығарушы оны ауыр қылмыс ретінде қарастырған.
Заң әдебиетерінде қарақшылыққа оқталу бар екендігін мойындау даулы
мәселе болып табылады. Кейбір заңгерлер қарақшылыққа оқталу бар десе,
басқалары қарақшылыққа оқталу мүмкін емес, өйткені ол шабуыл жасаған сәттен
бастап бітеді дейді.
Шындығында да кінәлінің шабуыл жасау мен шабуыл жасау алдындағы
әрекетінің шегі өте тығыз болып табылады. Қарақшылыққа дайындалу мен оқталу
мәні бойынша кінәлінің шабуыл жасауға дайындалу әрекетіне кіреді. Бірақ,
бұл қарақшылыққа оқталудың бар екенін жоққа шығармайды. Мұндай оқталу
кейбір жағдайларда ғана болады[31].
Қарақшылыққа оқталу ретінде, мысалы, ҚазақКСР ҚК-нің 15-бабымен және
76-бабының 2-бөлігімен Ч., М. және А. деген қылмыскерлер сотталған. Қылмыс
келесі жағдайларда жасалған. Мемлекеттік мүлікті иемдену мақсатында үшеуі
де май зауытының қарауылына қарақшылық шабуылын жасауға талпынған.
Өздерінің ойларын жүзеге асыру үшін қылмыскерлер рөлдерін бөліскен: біреуі
күзетшіні үйшігінен шығарып, онымен сөйлесіп, оны алаңдатып тұрады,
екіншісі қарауылдықта тұрады, үшіншісі әйелдің артынан келіп, оны басынан
ломмен ұру үшін сермеп қалды. Осы уақытта ол күзет бастығын көріп қалып,
оны атымен атап шақырады. Бұдан кейін үшінші қылмыскер ломын тастап,
барлығы қашып кетеді.
1968 жылғы 17 қаңтардағы ҚазақКСР Жоғарғы Сотының қылмыстық істер
жөніндегі алқасының ұйғарымымен, осы іс бойынша Шымкент облыстық сотының
үкімі күшінде қалдырылды.
Мысалы, Б.С.Никифоров былай деп есептейді: егер алдын ала белгіленген
құрбанның өмірі мен денсаулығына қауіпті күш қолдануға әрекет орын алса,
онда оны қарақшылыққа оқталу деп санау керек дейді. Бірақ әрекетті
аяқталған қылмыс ретінде, не болмаса оған оқталу ретінде санау үшін
жәбірленушінің өзі осы әрекет туралы білгені-білмегені есепке алынбайды.
Егер күш қолдануға әрекет ету адам көріп тұрған кезде жүргізілсе, оны
аяқталған шабуыл ретінде қарастыру керек. Егер жәбірленуші оған
қолданылайын деп жатқан зорлық туралы әрекетті білмесе, онда ол шабуыл
жасауға оқталу ретінде қарастырылады.
Б.С. Никифоровтың айтуы бойынша шабуыл жасауға оқталуды тек мына
жағдайларда, мысалы жәбірленушіге көрсетпей, оған төбеден ауыр затты
лақтырып жіберу, ол ұйықтап жатқанда ұру немесе оның артынан қараңғыда ұру
әрекеттері және т.б. қарастыру керек. Егер күш көрсетемін деп қорқыту орын
алса, онда бұл жағдайда шабуыл жасауға оқталу жоқ[32].
Б.С Никифоровтың ойымен келісуге болады. Қарақшылыққа оқталу ретінде
тек ерекше жағдайларда ған айтуға болады, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz