Қазіргі жағдайда коммерциялық банктердің несиелік саясатын талдау
Мазмұны
Кіріспе 5
1. 1 Қазіргі жағдайда коммерциялық банктердің несиелік саясат тиімділігін арттыру бағытының теориялық аспектілері 8
1.1 Коммерциялық банктердiң несиелік саясаты және оның негізгі мазмұны 8
1.2 Коммерциялық банктердің несиелік саясатының құру қағидалары 13
1.3 Коммерциялық банктердің несиелік саясатын қалыптастырудың негізгі факторлары 21
2. Қазіргі жағдайда коммерциялық банктердің несиелік саясатын талдау 34
2.1 Несие саясатының өзгеруі және несие портфелінің сапасын талдау 34
2.2 Банк секторының несиелік белсенділігін айқындайтын факторларға және несиелік тәуекелге баға беру 36
2.3 Екінші деңгейлі банктердің несие нарығының саясатын талдау 39
3. Қазіргі жағдайда коммерциялық банктердің несиелік саясат тиімділігін арттыру бағыты 44
3.1 Несиелік саясатты құру және оны іске асырудың шетелдік тәжірибесі 58
3.2 Коммерциялық банктердің несиелік саясатын жетілдіру бағыттары 63
Қорытынды 74
Қолданылған әдебиеттер тізімі 77
Кіріспе 5
1. 1 Қазіргі жағдайда коммерциялық банктердің несиелік саясат тиімділігін арттыру бағытының теориялық аспектілері 8
1.1 Коммерциялық банктердiң несиелік саясаты және оның негізгі мазмұны 8
1.2 Коммерциялық банктердің несиелік саясатының құру қағидалары 13
1.3 Коммерциялық банктердің несиелік саясатын қалыптастырудың негізгі факторлары 21
2. Қазіргі жағдайда коммерциялық банктердің несиелік саясатын талдау 34
2.1 Несие саясатының өзгеруі және несие портфелінің сапасын талдау 34
2.2 Банк секторының несиелік белсенділігін айқындайтын факторларға және несиелік тәуекелге баға беру 36
2.3 Екінші деңгейлі банктердің несие нарығының саясатын талдау 39
3. Қазіргі жағдайда коммерциялық банктердің несиелік саясат тиімділігін арттыру бағыты 44
3.1 Несиелік саясатты құру және оны іске асырудың шетелдік тәжірибесі 58
3.2 Коммерциялық банктердің несиелік саясатын жетілдіру бағыттары 63
Қорытынды 74
Қолданылған әдебиеттер тізімі 77
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. ҚР ҰБ несиелік нарықтың жай-күйіне тоқсан сайын
жүргізетін зерттеулердің нәтижесі көрсетіп отырғандай, банкретдің несиелік
саясатты жұмсарту себептерінің бірі сапалы заемшылардың тапшылығы болып
табылады. Екішіден, қазақстандық ірі банктердің бірі – БТА Банкін қайта
құрылымдау – қазақстандық банк жүйесінің болашағында айқындық болмау
кезеңінің аяқталғанының белгісі болды және осы арқылы банктердің тәуекелге
тәбетін ұлғайтуға ынталандырды.
2010 жылы банктерден алынған ақпарат бойынша несиелік ресурстарға
корпаративтік сектор тарапынын да, сол сияқты жеке тұлғалар тарапынын да
сұраныстың өскені байқалады. Бұл ретте, егер ірі және шағын бизнес
тарапынан несиелік ресурстарға сұраныстың төмендегені байқалса, орташа
бизнес тарапынан ұлғаю байқалады. Ірі кәсіпорындар тарапынан сұраныстың
төмендеуі банктердің қатаң несиелік саясатымен, сондай-ақ банктердің
негізінен айналым қаражаттарын қаржыландыруға және қазіргі борыштарды қайта
құрылымдауға қысқа мерзімді кредиттер берумен түсіндіріледі, оның салдары
ретінде көптеген ірі кәсіпорындар өз ресурстарын пайдалануды артық санайды.
Банктердің ұзақ мерзімді қаржыландыруды ұсынуды қаламауы екі негізгі
фактормен түсіндіріледі – сапалы заемшылардың және жобаларды несиелеу үшін
ұзақ мерзімді ресурстардың жетіспеуі.
Дағдарыс неғұрлым елеулі теріс салдарларының бірі несиелік портфель
сапасының төмендігі болып қалуда, оның себебі несиелік тәуекелдерді
негізінен 2009 жылы – 2010 жылдың басында материалдандыру болып табылады.
Несиелік портфель сапасының төмендігі және салыстырмалы түрде алғанда
тәуекелдің жоғарғы деңгейі банктердің несиелік белсенділігін тежейтін
факторлар болып қалуда. Сонымен бір мезгілде 2010 жылдың үшінші тоқсанының
нәтижелері бойынша банктердің несиелік белсенділігінің бірқатар жандануы
байқалады, оған негізгі себептердің бірі БТА Банкін қайта құрылымдаудың
табысты аяқталуы болды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты қазiргi кездегi коммерциялық банктiң
қызметiндегi несиелiк саясаттың рөлiн айқындаудан және оны үнемi жетiлдiру
қажеттiлiгiнен тұрады. Банктер үнемi өзiнiң несиелiк саясатын нарықтық
жағдайлардың өзгерiсiне байланысты қарастырып отыру қажет.
Осы аталған мақсатқа сай алдымызға мынандай мiндеттердi қойдық:
- несиелік саясат туралы түсінік беру, несиелік саясаттың элементтерін
нақтылау;
- коммерциялық банктердің пайдасын құрудағы несиелік саясаттың алатын
орнын анықтау;
- коммерциялық банктің несиелік портфелінің сапасына талдау жасап, оны
басқаруыда мақсаттарын анықтау;
- несиелік портфельдің сапасын жақсарту жолдарын сипаттау;
- несие саясатының өзгеруі және несие портфелінің сапасын талдау;
- банк секторының несиелік белсенділігін айқындайтын факторларға және
несиелік тәуекелдерге баға беру;
- банктердегі несиелік саясаттың шетелдік тәжірибесімен таныстыру;
- Қазақстан Республикасының екiншi деңгейiндегi банктердiң несиелiк
саясатын жетiлдiру жолдары.
Зерттеу пәні - Қазақстан Республикасындағы несиелік саясаттың нәтижесі
ретіндегі коммерциялық банктер мен несие алушылар арасындағы қатынастар.
Зерттеу обьектiсi болып екінші деңгейлі банктердің несиелiк саясаты
алынды, ал зерттеу мәселесi ретiнде несиелiк саясаттың мазмұны мен оны
жетiлдiру жолдры қарастырылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу процесінде
статистикалық, экономикалық, ғылыми-техникалық материалдар және тақырыпқа
қатысты барлық жарияланымдар пайдаланылды.
Жұмыстың мазмұнын ашуда теориялық әдістемелік негіз ретінде шетел
және отандық экономист ғалымдардың еңбектері және т.б. сонымен қатар
Қазақстан Республикасының нормативті құқық актілері, ғылыми әдебиет,
кезеңдік басылым материалдары мен жинақтары қолданылды.
Жұмыстың ғылыми жаналығы:
- коммерциялық банктердің несиелік саясат тиімділігін арттыру
бағытының теориялық аспектілері қарастырылды;
- несие саясатының өзгеруі және несие портфелінің сапасын талданды;
- банк секторының несиелік белсенділігін айқындайтын факторларға және
несиелік тәуекелдерге баға берілді;
- қазіргі жағдайда коммерциялық банктердің несиелік саясат тиімділігін
арттыру бағыттары айқындалды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Дипломдық жұмыста жүргізілген
зерттеулер коммерциялық банктерде несиелік саясатты қалыптасу
ерекшеліктерін түсінуге, жүргізілетін несиелік операциялардың көлемін
келешкте кеңейту үшін алғышарттар жасау және бұл қадамдардың банктер мен
жалпы экономика үшін маңыздылығы мен салдарын анықтауға несиелеу процесінде
туындайтын тәуекелділік деңгейін төмендету жолдарын ұсынуға мүмкіндік
береді.
Дипломдық жұмыстың құрамы. Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, қорытынды , үш
тарау мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазіргі жағдайда коммерциялық банктердің несиелік саясат
тиімділігін арттыру бағытының теориялық аспектілері
1.1 Коммерциялық банктердiң несиелік саясаты және оның негізгі мазмұны
Несиелік саясат банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске
асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру
принциптері мен тәртібін белгілейді. Несиелік саясат несиелік механизм
көмегімен жүзеге асырылады.
Несиелік саясат – банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және
несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттары.
Кең мағынасында алғанда, несиеліқ саясатты несие беруші банк пен қарыз
алушылар тұрғысынан қарастыруға болады.
Тар мағынасында, несиелік саясат – бұл несиелік процесті ұйымдастыру
барысындағы банктің стратеғиясы мен тактикасын сипаттайды.
Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы стратегияларына
сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін қалыптастыруға қажетті
құжаттар жүйесін (ұйымдастыру) жасау шарттарын белгілейді [1, 4-8 беттер].
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуы тиіс:
- нұсқаулық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;
- несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді;
- нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқаулықтарды
қамтитын құжаттардан тұрады.
Несиеліқ саясат банктің стратегиясын, оның тәуекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады.
Несиелік саясат несиелік қызметтің мынадай негізгі бағыттарын
анықтауға мүмкiндік береді:
- несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап беретін
банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік стандарттар мен
критерийлерін;
- несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғалардың
басты іс-әрекеттерін;
- сыртқы аудит қызметтерінің жүмысын және банктегі несиелік қызметтің
сапалығын;
- ішкі бақылау қағидаларын [2, 6 бет].
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс-әрекеттердің
кешенді үйымдастырылуын қамтамасыз ету үшін және несиелік қызметкерлердің
лауазымды міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың
белгілі бір тәртібі болмайынша несиелеудің біртұтас ежелерін тәжірибеге
енгізу мүмкін емес. Сондықтан да жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен
оны іске асырудың соған сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің
негізін кұрайды.
Несиелік саясат, банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ несие беру
мүмкіндігі сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік кабілетіне қарап өз клиентін
таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ несиелік саясат банктің
бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс санайтын несиелік
өнімдермен анықталады. мысалға, кәсіпорындарға қысқа мерзімді несиелер
(айналым қаражаттарын толықтыруға) және ұзақ мерзімді инвестициялық
несиелер (өндірісті кеңейтуге, жаңғыртуға, техникалық жағынан қайта
қаруландыруға, ғылыми-техникалық иновацияларды енгізуге) берген қолайлы.
Несиеліқ саясаттың маңызды элементі банктегі бақылауды ұйымдастыру
табылады (потенциалды қарыз алушыны несиелеу мүмкіндігі туралы сұрақты шешу
барысында несиелік стандартты дұрыс қолдануға бақылау жасау; жекелеғен
несиелік қызметкерлердің кұзыретін сақтауға бақылау жасау; банктiң несиелiк
портфелiнiң жағдайына және оның iшiнде проблемалық несиеге койылатын жалпы
бақылау) [3, 45 бет].
Iшкi несие саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу мақсатын
қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы міндеттері мен
стратегиялык мақсаттарымен қаншалықты сай келетінін анықтауды талап етеді.
Несиелеу мақсаттары анықталған соң соның негізінде банк кызметкерлерінің
қажеттi несиелік операцияларды атқаруына мүмкіндік беретін банктің несиелік
саясатын және оған қоса несиелеу стандарты мен несиелік нүсқаулықтары
жасалады.
Несиелік нұсқаулықтар мен стандарттарды жасаудын бастапқы кезеңі
аяқталуына байланысты, бұл құжаттардың бірінші редакциясы тәжірибелі
қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы және
ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат бойынша комитет (немесе
директорлар кеңесі, несиелік комитет) саясатты жане соған сәйкес
нұсқаулыктарды бекітеді.
Несиелік саясат нссиелеу лимиттерін, тәртібін, кейде несиелеу бойынша
жекелеген ережелерді де қамтиды. Мысалы, несиелік саясатта бір қарыз
алушыға келетін тәуекел лимиті анықталады. Сонымен қатар, несиелік саясатта
барлык несиелердің несиелік кұжаттарда көзделген мақсаттарға сай берілуі де
қарастырылуы мүмкін [4, 72 бет].
Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ережеде қамтылады. Несиелік
комитет несие беру барысында қорытынды жасап, несиені беруге байланысты
мәселелерді қамтиды.
Отандық банктер тәжірибесіндегі несиелік комитетің шешетін мәселелері
мынадай:
- несие алуға берген клиенттін өтінішін және несиелік кызметкердiң
несие беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие сомасы мен мерзімін аныктап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
- несиені кайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
- несиелеу шарттарын бекітеді (несиелік лимит, несиелік желі);
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктін несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісінін хаттамаларына қол қояды және
хаттамаларды тіркеу кітабын жүргiзедi.
Несиелік саясатта карыз алушылардың негізгі қызметіне байланысты
тәуеклдігі жоғары операцияларды немесе жобаларды каржыландыру үшін
тағайындалатын несиелер туралы да айтылуы тиіс [5, 44 бет].
Банк қызметкерлерiн несиелік саясатпен таныстыру, оларды соған сай
келетін ережелер мен нұскаулықтарға үйрету, банкте несиелік саясатты
енгізудін негізгі элементі болып табылады.
Несиелік саясат несиелік қызметтiң басты бағыттарын анықтайды. Оларды,
өз кезегінде, несиелік саясаттың қабылдаған бағыттарын іске асыру жүйесі
ретінде тұжырымдауға болады.
Несиелік саясатта мынадай элементтер көрсетілуге тиіс:
- несиелік қызметті ұйымдастыру;
- несиелік портфельді басқару;
- несиелеуге бақылау жасау;
- құзыретті бөлу принциптері;
- несиелеуді таңдаудың жалпы критерийлері;
- несиелеудін жекелеген бағыттары бойынша шектеулер;
- несиелермен жасалатын ағымдық жұмыстардын принциптері;
- несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.
Iс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерін
белгілі бір формада, яғни соған сай келетін мынадай үш кұжат түрінде көруге
болады:
- несиелеу саясаты;
- несиелеу стандарты;
- несиелеу нұскаулыктары.
сондай-ақ аталмыш үш кұжат ерекше бір қүжатта - Несиелік саясат
бойынша жетекшілік ету біріктіріледі.
Несиелеу саясатында несиелеуді жүзеге асыратын белімшелер
жұмыскерлерінің кызметтерін нақтылайтын несиелік нұсқаулықтар мен несиелеу
стандарты, несиелеудің жалпы бағыттары мен бағдарлары анықталады.
Несиелеу стандарты – бұл банкте несиелік кызметті жүзеге асыратын
барлык қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты.
Несиелеу стандартында мынадай сұрақтар қарастырылады:
- карыз алушының каржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;
- несиенің кепілхаттар және кепілдемелермен камтамасыз етілуіне
койылатын талаптар;
- әкімшілік стандарттар және несиелік процесті ұйымдастыру
ережелері;
- қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;
- кұжаттардың толтырылуына койылатын талаптар;
- несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер (мысалға,
ипотекалык немесе тұтыну несиелері бойынша).
Барлық банктер бойынша қүжаттар айналымын стандарттау мақсатында
несиелеу стандарттарына әр түрлі кұжаттар үлгілсрі жатуға тиіс. Ондай
құжаттарға: несиелік келісім-шарт, кепіл туралы шарт, кепілдеме туралы шарт
және т. б. жатады.
Несиелік нүскаулық несиелеу процедураларын іске асырудың жалпы
алгоритмін анықтайтын іс-әрекеттер кезегін суреттеуді білдіреді.
Басқаша айтқанда, ол несиелік кызметтің нақты бір бағыттарына жатады.
Жалпы, несиелік саясатта қарыз алушы туралы қажетті ақпараттар жинау және
несиелік кабілетіне талдаудан бастап, несиелік талдау және аудит, несиелер
бойынша мұмкін болар зиян процесін қамтитын несиелік процестің барлық
кезендері көрсетіледі.
Несиелік саясат мынадай қызметтерді атқарады:
- банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға негіз
ретінде болу;
- несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің кызметкерлері үшін
аныктама материал және нұскаулық ретінде болу;
- несиелік бөлімдердін жетекшілері үшін несиелік нұскаулықтардың
талаптарының орындалуына бақылау жасау кұралы;
- несиелік талдау және аудит бөлімі жұмыскерлерiнiң тексеруді
жүзеге асыруына негіз болатын талаптарды анықтау.
- коммерциялық банктердің несиелік саясатын іске асыру процесінде
проблемалық несиелермен жасалатын жұмысқа ерекше көңіл бөлініп
және қосымша бақылау жасалуға тиіс.
Несие саясатының бірқатар элементтері несие саясатының түрлері туралы
айтуға мәжбүрлейді. Несие саясатының түрлері туралы мәселе тың, жаңа
отандық және шетелдік экономика әдебиетінде егжей-тегжейлі қарастырылмаған.
Сол себепті ол жөнінде толық мағлұмат берейік. Комерциялық банктің несие
саясаты төмендегідей жіктеледі.
Несиелік саясат түрлерін сыныптамалаудың негізінде түрлі критерийлер
жатыр. Бұл жерде ұсынылған сыныптаманың жалғыз еместігін атап өткен де
маңызды. Өзге критерийлерге қарай несие саясатының басқа да түрлерін
топтастыруға болады.
Несиелік саясат банктердің ең алдымен банк пен оның клиенттері
арасындағы қарым-қатынасты реттеуіне, басқаруына, ұтымды ұйымдастыруына
мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ол қайтарымды негіздегі ресурстарды тартуға
және оларды банк клиенттерін несиелеу үшін инвестиция жасауға қажет. Бұл
жерде банк қызметіндегі тәуекелді басқарудың негізі де несиелік саясат
екенін атап өткен жөн.
Несиелік саясат агрессиялық, дәстүрлі және классикалық болып келеді.
Несиелік саясат түрін таңдау кезінде банк алдымен өз капиталын өсіруді,
табысын көбейтуді көздейді, онда сан қырлы стратегия жатуы мүмкін (кесте
1).
Кесте 1
Коммерциялық банктің несие саясатының критерийлері бойынша жіктелуі*
Несие қатынастарының Заңды тұлғаларға қатысты саясат
субъектісі бойынша Халықпен өзара қарым-қатынастағы несие саясаты
Несие нысаны бойынша Тұтыну несиеін ұсыну бойынша
Мемлекеттік несие бойынша
Ипотекалық несие бойынша
Банк несиеі бойынша
Халықаралық несие бойынша
Мерзімі бойынша Қысқа мерзімді несие бойынша
Ұзақ мерзімді несие бойынша
Тәуекелділік дәрежесі Агрессивті несие саясаты;
бойынша Дәстүрлі, классикалық
Бағасы бойынша Мақсатты несие ұсыну бойынша
Мақсатсыз несие ұсыну бойынша
Рынок түрі бойынша Ақша рыногында
Қаржы рыногында
Капитал рыногында
Географиясы бойынша Банк жүргізетін несие саясаты:
Жергілікті, аймақтық деңгейде
Ұлттық деңгейде
Халықаралық деңгейде
Салалық бағытталу Несие берудегі несие саясаты;
бойынша өнеркәсіп кәсіпорны (ауыр, жеңіл, тамақ
өнеркәсібі);
сауда ұйымы;
құрылыс ұйымы;
көлік кәсіпорны;
ауыл шаруашылық ұйымы;
өткізу-жабдықтау ұйымы;
байланыс кәсіпорны және т.б.
Қамтамасыз ету бойынша Қамтамасыз етілген несие беру бойынша
Қамтамасыз етілмеген несие беру бойынша
Несие бағасы бойынша Төмендегідей несие берудегі саясаты:
-стандартты несие
жеңілдікті несие
проблемалық несие (жоғары пайызбен)
Несие беру әдісі бойыншаҚалдығы бойынша несие бергенде
Айналымы бойынша несие бергенде
*Дерек көзі: Автормен құрастырылған
Осы айтылғандарды қорытындылай келе мынадай анықтама беруге
болады.Несиелік саясат – банктің өз клиенттеріне несие беру жұмысындағы,
банктің белгілі бір аймақта, белгілі бір жұмысындағы, банктің белгілі бір
аймақта, белгілі бір уақыт аралығында өз стратегиясын жүзеге асыру үшін
жасаған шаралар жүйесі. Несиелік саясат несиеті реттеу жұмысының негізі
ретінде, біріншіден, несиелік қарым-қатынастарды дамыту барысындағы басым
бағыттарды, екіншіден, несие жетіктерінің жұмыс істеуін анықтайды.
Түрлеріне қарамастан банктің несие саясатының ішкі құрылымы болады.
Біздің пікірімізше, комерциялық банктегі несие саясатының негізгі
элементтері мыналар:
- несиелік процестің негізгі бағыттарын әзірлеу жөніндегі банк
стратегиясы;
- несие беруді ұйымдастыру жөніндегі банк тактикасы;
- несиелік саясаттың орындалуын бақылау.
Шетелдік экономикалық оқулықтарда несиелік процесті ұйымдастырудағы
банктің стратегиясы мен тактикасын анықтауға мүмкіндік беретін несиелік
саясат бойынша құжат әзірлеу (меморандум) жиі ұсынылады.
Мысалы, Дүниежүзілік банктің Банк ісі және инвестицияны қаржыландыру
(Н. Бруктің редакциясымен) деген басылымында несиелік саясат бойынша
басшылыққа алатын құжат жасауды ұсынады. Онда несие бойынша көрсетілетін
құжаттама және несие бөлімі қызметкерінің міндеттері анықталады. Біздің
ойымызша, мұндай жұмыстың аясы тар. Бұл жерде банктің несиелік саясаты
несие жұмыстарын ұйымдастырудың тактикасы мен ғана шектеледі. Жоғарыда
келтірілген ұстанымға қарағанда комерциялық банктегі оңтайлы несие саясатын
жасаудың теориялық моделінің негізгі ережелерін қалыптастыру қажет болып
көрінеді.
Несиелік саясаты әдістемелік тұрғыда оңтайландырудың отандық және
әлемдік тәжірибесін, талаптарын ескере отырып, комерциялық банктегі
несиелік саясатты қалыптастырудың төмендегідей нұсқасын ұсынуға болады:
- несиелік саясаттың жалпы ережелері мен мақсаттары;
- несиелік операцияларды басқару аппараты және банк
қызметкерлерінің өкілеттілігі;
- несиелік келісім-шарттың әр түрлі кезеңдерінде несиелік процесті
ұйымдастыру;
- банктік бақылау және несиелік процесті басқару.
Несиелік саясатты қалыптастыру және несиелік процесті ұйымдастыру
барысындағы әдістемелік міндетті талаптардан туған бұл теориялық модельді
біз комерциялық банктегі несиелік саясатты оңтайландырудың қажеттілігіне
байланысты ұсындық. Біздің ойымызша, мұнда комерциялық банктің несиелік
саладағы стратегиясын анықтайтын Несиелік саясаттың негізгі ережелері мен
мақсаттары болу керек. Одан кейінгі бағыттар банк қызметкерлерінің
несиелік операцияларды басқару жұмысында банктің тактикасын анықтайды ,
банктің нақты операцияларын және клиентпен арадағы келісім-шарттың
ұйымдастырудың жолдарын нақтылайды, несиелік процесті бақылау және басқару
шараларының жүйесін белгілейді. Несиелік саясатты қалыптастырудың теориялық
моделінің әрбір бағыты өзара тығыз байланысты және несиелік саясатты
қалыптастырып, несиелік процесті ұйымдастыруда міндетті болып табылады,
ұтымды несиелік саясаттың мәнін ашу үшін қажет.
Банктің несиелік саясаты, біріншіден, клиенттер мен несиелік
құралдарды таңдаудың басым бағыттарымен, екіншіден, банк қызметкерлерінің
практикалық іс-қимылын белгілейтін және осы басым бағыттарды өмірге
енгізетін нормалармен, ережелермен анықталады. Бұл жерде тәуекелді (оның
ішінде несиелік) басқару қабілеттілігі нақты несиелік келісімдердің
шарттарын жасаумен айналысатын банк басшылығының бөліктілігіне және
қызметкерлердің сыныптамалық деңгейіне байланысты [6, 24-28 беттер].
Жалпы, несиелік саясат стратегиясы нақты банктің несие нарығындағы
басым бағыттарын, ұстанымдары мен мақсаттарын көздесе, ал тактикасы –
несиелік келісім жасау, несиелік процесті ұйымдастыру кезінде осы банктің
жоғарыдағы мақсаттарды жүзеге асыру үшін қолданатын қаржылық және басқа
құралдары. Сөйтіп, несиелік саясат банктің несиелік бөлімшелеріндегі тиімді
жұмыстың қажетті алғышарттарын жасайды, қызметкерлердің күш-қуатын
біріктіріп, ұйымдастырады, қателіктер мен тиімсіз шешім қабылдаудан
сақтандырады. Несиелік саясаттың элементтері несиелік саясаттың ұйымдастыру
нысандарында, яғни оны жүзеге асырудың әдіс-тәсілдерінде нақты қолданылады.
1.2 Коммерциялық банктердің несиелік саясатының құру қағидалары
Банктердің несиелік саясаты және стратегиясы. Қазіргі нарықтық
экономиканың дамуы жағдайында, Қазақстандағы банк жүйесін реформалау, заңды
және жеке тұлғаларды несиелеу мәселесі екінші деңгейдегі банктердің өз
несиелік саясатына сай жүргізіледі.
Несиелік саясат – банктің жалпы даму стратегиясының ішінде несиелік
қызметті ұйымдастырудың негізін қалайды. Несиелік саясатты несиелік
процестің жүргізілу тәртібі мен ұстанымдары, оны іске асыру әдістері,
сонымен қатар осыған сай құжаттамаларға қажетті шарттар анықтайды. Банктің
ішкі несиелік саясатының мақсаты – өз мүдделерінің қорғалуын қамтамасыз
ету, несиелік операцияларды жүргізгенде тәуекелдерді азайту [7, 33 бет].
Қазақстан Республикасының несиелік қызмет туралы заңдарына, соның
ішінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің нормативті құқықтық
актілеріне сәйкес, әрбір банк өзінің несиелеу ережелерін шығарады. Ережелер
жалпы басымдылықтарды, несиелік қызмет аумағындағы шешімдерді шешудің
стандарттары мен параметрлерін, несиелік тәуекелдерді басқарудың негізгі
ұстанымдарын анықтайды. Сонымен қатар банктің несиелік қызметін келесі
міндеттерді шешу үшін бағыттайды:
- тұрақты жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъектілерді
несиелеудің нәтижесінде сапалы несиелік портфельді
қалыптастыру;
- баланстан тыс міндеттемелерді, несиелік портфельдің мөлшері
мен құрылымының тиімділігін қамтамасыз ету;
- банк активтерін орналастырудың табыстылығы мен қауіпсіздігінің
жоғары деңгейін қамтамасыз ету.
Несиелеу мерзімділік, қайтарымдылық, төлемділік, қамтамасыз етушілік
және несиелерді мақсатты арналымға пайдалану шарттарына сай жүргізіледі.
Банк несиелік қызметін Қазақстан Республикасының заңдарына, Үкімет
қаулыларына, Ұлттық Банктің нормативті-құқықтық актілері мен өзінің ішкі
ережелеріне сәйкес барлық экономиканың салаларында, сондай-ақ республиканың
барлық аймақтарында жүргізеді. Несиелер кәсіпорындарға, ұйымдарға,
кооперативтерге және басқа да шаруашылық субъектілеріне, тұрақты қаржылық
жағдайы, өндіретін өнімдеріне немесе көрсетілетін қызметтеріне тұрақты
сұранысы бар, сонымен бірге банкке несиені қамтамасыз ететін жоғары өтімді
кепілді ұсынатын жеке кәсіпкерлерге ұсынылады.
Несиелік нарықта қаражаттарды орналастыру үшін, банк өз қаражаттарын,
депозиттік шотқа тартылған корпорациялардың, ұйымдардың және халықтың
қаражаттарын, ішкі нарықта және халықаралық қаржы нарықтарынан алған
несиелер мен депозиттер, және басқа да несиелеу үшін қажетті ресурстар
көздерін пайдаланады.
Банктер тұтынушылық, коммерциялық және инвестициялық несиелеу
жүргізеді, сонымен қатар мемлекеттік бюджет пен басқа банктік ұйымдардың,
корпорациялардың және халықаралық қаржы институттарының несиелік
ресурстарын мақсатты орналастыру үшін агенттік қызметтерді атқарады.
Банктің даму стратегиясына сәйкес және республикада қалыптасқан
экономикалық жағдайларға байланысты несиелік саясаттың негізгі
басымдылықтары мыналар [8, 92 бет]:
1) қысқамерзімді коммерциялық несиелеу аумағында:
- сауда, өндіріс және т.б. сфераларындағы шағын және орта
бизнестің дамуы;
- сауда;
- өнеркәсіп, энергетика, байланыс, көлік және тұтынатын
тауарларды өндіру;
- денсаулық сақтау;
- ауылшаруашылық өнімдерді өндіру және өңдеу;
- қысқа мерзімді банкаралық несиелерді ұсыну;
2) құжаттамалық несиелік операциялар аумағында:
- гарантияларды ұсыну және банк-контрагенттерден гарантияларды
алу, аккредитивтерді ашу және банк-серіктестермен шығарылған
аккредитивтерді қолдау;
- клиенттердің вексельдерін авалирлеу;
- клиенттердің вексельдерін есепке алу;
3) инвестициялық несиелеу аумағында:
- күнделікті сұраныстағы тауарлардың өндірісін дамытудың қысқа
мерзімді және орта мерзімді проектілерін қаржыландыру;
- әлемдік стандарттардың сапасына сай өнімдердің өндірісін
дамытудың орта мерзімді және ұзақ мерзімді салааралық
проектілерін қаржыландыру [9, 66 бет].
Инвестициялық несиелеудің аумағындағы басымды проектілер болып мыналар
табылады:
- өтеу мерзімі қысқа;
- көлемді және сенімді өткізу нарығы бар, шикізат және қосымша
бөлшектермен жабдықтауы тұрақты өндірістерді шығару және
жаңарту;
- жабдықтың қаржылық лизингті қолданылуымен;
- жеңіл, тамақ, полиграфиялық, фармацевтикалық және басқа да
өнеркәсіп салаларын, соның ішінде шағын және орта бизнес
проектілері бар импорт ауыстырушы өндірістерді жаңадан салу,
сонымен қатар оларды жаңарту және қайта құру;
- Қазақстан Республикасының Үкіметімен және халықаралық
ұйымдармен ұсынылатын рентабельді проектілерді қаржыландыру.
Банктер негізінен несиелік саясатта аймақтық басымдылықтарды
орнатпайды.
Банктің несиелік стратегиясы мыналарды қарастырады [10]:
- банктің тәуекелдерді оларды түбегейлі талдағаннан кейін ғана
алуы;
- тәуекелдерді болдырмау;
- несие, активтердің және пассивтердің сапасын жақсарту және
негізгі капиталға инвестицияларды қысқарту үшін белсенді
жұмыстар жүргізу;
- несие беру туралы шешімді қабылдау тек кепілді бағалаудың
негізінде емес, сонымен қатар болашақтағы ақшалай ағымдардың
есебімен және несие алушының табыстылығымен, ұсынылған
проектінің түбегейлі құқықтық талдауының нәтижесінде болады;
- тәуекелдерді азайту мақсатында несие алушылардың қызмет
түріне, салаларына және несиенің көлеміне қарай несиелік
портфелді дифференциациялау;
- тәуекелдерді қабылдаудың нәтижесінде банкті үлкен шығындарға
алып келуді болдырмау. Түсетін табыстар тәуекелдің жалпы
сомасын жабу керек;
- несиелік комитетпен несиелік тәуекелдің шектерін орнату және
оларға бақылау жасау;
- банкпен халықаралық несиелік рейтингті алу.
Ішкі несиелік саясатты жүргізетін негізгі мүше – банктің Несиелік
комитеті болып табылады. Ол банктің Басқармасымен анықталған және
директорлар Кеңесімен бекітілген міндеттер ішінде қызмет атқарады. Банктің
Несиелік комитеті несие, гарантия беру, аккредитивтер ашу және филиалдардың
Несиелік комитеттеріне және шетелдік қаржы институттарының несиелік
желілеріне қызмет көрсету үшін құрылған органдарына несиелік қызметке
қатысты басқа да сұрақтары бойынша шешімдерді қабылдауға шектелген
міндеттерді анықтайды. Несие беру бойынша шешім, қаржыландыруға ұсынылған
проектілердің банкпен жүргізілетін толық сараптаудың нәтижесінде
қабылданады. Түбегейлі талдауды қажет ететін кейбір проектілерді, Банктің
Несиелік комитеті, несиені сараптау мен басқаруға жауап беретін және
жобаларды талдау үшін тәуелсіз сараптаушыларды тартатын, жұмысшы топтарды
қалыптастырады. Несиелеу, несие беру процедурасы, несиелерді өтеу және
қызмет көрсету бойынша сұрақтар құжаттарды дайындау мен өткізумен
байланысты негізгі қызметтерді, негізінен коммерциялық департаменттер,
несиелік басқармалар мен бөлімдер, және басқа да банктің құрылымдық
бөлімшелері атқарады.
Несиелік саясат несиенің бағасы мен валютасы сияқты несиелеудің басты
шарттарын анықтайды.
Несие бағасы нарықтағы сыйақы ставкілерінен қалыптасуынан (басқа
қаржылық институттармен ұсынылатын мүдделерден), банк активтері мен
пассивтерінің экономикалық құндарынан, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкісінің қайта қаржыландыру ставкасына, несиеленетін жобаның мазмұнына
және басқа да факторларға байланысты қалыптасады.
Сыйақы ставкісі (мүдде) Несиелік комитетпен, Басқарма немесе
директорлар Кеңесімен оларға анықталған құқ шегінде және ол Несиелік
келісім-шартта көрсетіліп анықталады.
Несие валютасы. Банктің несиелік тәуекелдерді басқару ұстанымдарына
сәйкес, ол берілетін несиенің валютасын өзі анықтайды. Банк несиелерді
ұлттық валютада Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің валюталық
баламада фиксацияланған курсымен ұсынылады, сонымен қатар шетел
валютасында, негізінен АҚШ долларымен беріледі.
Несие валютасы қаржыландырылатын жобаның мазмұнына және ағымдағы
(болашақтағы) валюталық нарықтың жағдайына байланысты Несиелік комитетпен
анықталынады.
Банктің несиелік саясатын оптимизациялау қағидалары және белгілері.
Банктің несиелік саясаты қағидаларының арақатынасы арнайы зерттеуге арқау
болмаған. Онымен қоса, қоғамның экономикалық дамуының күшіндегі заңдары
жүйесін, олардың әрекет ету шарттары, көрініс алу мен қолдану формаларын
ғылыми тану – бұл несиелік процесті жетілдірудің туынды алғышарттарының
бірі ретінде бізге аян [11, 65 бет].
Несиелік саясаттың қағидалары несиелік процестің негізі болып
табылады. Демек, оларды толық билеген сайын, коммерциялық банктің оның
өтімділігі мен табыстылығын қамтамасыз ету позициясынан алғанда іс-әрекеті
тиімді бола түседі.
Несиелік саясаттың астарымен біз оны жасау мен тәжірибеде жүзеге
асырудың негізгі шарттарын, туындаушы ережелерін түсінеміз.
Несиелік саясат макроэкономикалық деңгейде орталық банктің мемлекеттік
несиелік саясатына және әрбір нақты коммерциялық банктің несиелік саясатына
ортақ қағидалары түсіндіріледі.
Банктің несиелік саясатының қағидалары бір жағынан несиелік қатынастар
субъектілерінің өз іс-әрекеттерінің озық нәтижелеріне деген қызығушылығын
ынталандырады және несиелік саясатты жалпы халық шаруашылығы ауқымында
жүзеге асыруда зор мәнге иелендіреді. Банктің несиелік саясатының негізгі
міндеті несиенің оның мәніне сәйкес қолданылуын қамтамасыз ету болып
табылады. Осылайша, несиелік саясат оның қағидаларын жүзеге асыру тәсілі
ретінде көрініс табады. Солайтұра несиелік саясаттың сапасы ең алдымен оны
шарттаушылардың принциптерін орындау дәрежесімен анықталады.
Банктің несиелік саясатының маңызды жалпы қағидалары несиелік
саясаттың ғылыми негізделуі, оптималдығы, тиімділігі, сондай-ақ оның
элементтерінің тұтастығы мен ажырағысыздығы болып табылады, себебі тек
өмірдің объективті реалийлері мен субъективті факторларды ескере
қалыптасқан ғылыми негізделген несиелік саясат қана мемлекеттің, банктің
(институционалдық құрылым ретінде), оның персоналы мен клиенттерінің (соның
ішінде тұрғындардың) мүдделерін толыққанды өрнектеуге мүмкіндік береді.
Осылайша, тек қана ғылыми негізделген саясат өзінің белгілі бір даму
сатысында банк алдына қоятын мақсаттарға едәуір сәйкес келеді. Демек, тек
қана ғылыми негізделген саясат банк (орталық та, коммерциялық үшін де) үшін
оптималды, едәуір тиімді әрі қалаулырақ болады.
Коммерциялық банктің несиелік саясатының арнайы қағидалары болып
табыстылық, пайдалылық (себебі әрекет ететін әрбір банктің мақсаты барынша
мүмкін жоғары пайда табу болып саналады), қауіпсіздік және сенімділік
табылады (себебі банк табысты кез-келген бағамен емес, ол өзінің іс-
әрекетін жүзеге асыратын нарық реалийлерін ескеріп табуға тырысады).
Осылайша, несиелік саясаттың қағидаларының жүйесі былайша сипатталмақ
(кесте 2):
Кесте 2
Банктің несиелік саясатының қағидалары*
Жалпы Арнайы
ғылыми негіз табыстылық, пайдалылық
оптималдық қауіпсіздік, сенімділік
тиімділік
бірлік, несиелік саясат элементтерінің
байланысы
*Дерек көзі: Автормен құрастырылған
Осылайша, несиелік саясат критерийлерін, коммерциялық банктің тиімді
несиелік саясатының критерийлерін бағалау проблемасы туындайтыны сөзсіз.
Клиентке қатысты икемді нұсқаны таңдау – банк экономистерінің жауыр болған
жұмысы, жемісті жұмыс алғышарты мен олардың іс-әрекетін бағалауға негіз
[12, 41 бет].
Несиелік байланыстарды реттеудегі мүмкіндіктердің кең кешені несиелік
саясаттың оптималды нұсқасы проблемасын туғызады.
Осылайша, коммерциялық банктің оптималды несиелік саясатын жалпы
банктің шығыстарын жабуы және белгілі пайда, таза табыс табуын қамтамасыз
ететін саясат деп айтуға болады (табыстылық қағидасы). Онымен қоса, банктік
қызметтегі табыстың немесе тіптен шығындардың жоқтығын тиімсіз несиелік
саясаттың нәтижесі деп қарастыруға болмайды. Банктің несиелік саясатын
жасау стратегиялық және тактикалық мақсаттардан туындайтыны белгілі.
Шынында, банктің қызметіндегі жалпы және оның несиелік саясатының ішінара
басымдылықтары банктердің несиелік операцияларының қауіпсіздігін,
сенімділігін, табыстылығын қамтамасыз етумен сипатталады. Жалпы,
коммерциялық банктің несиелік саясатының осы қағидаларын ұстануын
оптималды, тиімді несиелік саясаттың критерийлері ретінде санауға болады.
Теориялық тұрғыдан статикалық және динамикалық оптимумды ажыратқан
жөн. Статикалық оптимум мысалы, банктің даму деңгейін, банктермен жүзеге
асырылатын операциялар мен қызметтердің санын, банктің бар ресурстарымен
қол жеткізілген еңбектік, материалдық, қаржылық динамикалық параметрлерін
анықтаумен байланысты. Статикалық оптимум есептік баланс бойынша
анықталады, ол өткен мерзімі ішінде орын алған пропорциялар,қаражаттар мен
инвестициялар көздерінің құрылымы туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді.
Бірақ бұл оңтайлы нұсқаны таңдау үшін жеткіліксіз, себебі есептік баланста
балама жоқ. Банктерді қоса алғанда экономиканың кез-келген субъектісінің іс-
әрекетінің негізіне жататын жоспарлық құжатты (бизнес-жоспар, маркетингтік
жоспар несиелік саясат бойынша жоспарлық құжат) дайындау қажеттілігі осыдан
туындайды. Банк қызметіне қатысты коммерциялық банктің несиелік саясатын
зерттеу оның жұмысының талдау бағыттарын анықтайды, соның ішінде: клиенттің
сапасын, оның несиелік және төлем қабілеттілігін бағалау; несиелеу
мерзімінің ұзақтығы (ссуданы ұсыну және өтеу); несие бағасы, пайыздық
ставка деңгейі; арнайы жағдайлар, мысалы, жеңілдіктер; ссуданы қайтарып
алумен байланысты шығындар деңгейі.
Коммерциялық банктің оптималды саясаты – бұл нәтижесінде банк
табыстары, оның пайдасы шексіздікке, ал шығындары мен тәуекелдіктері
минимумға ұмтылатын саясат деп қорытынды жасауға болады.
Жалпы қоғамдағы экономикалық қатынастарды оптимизациялау проблемасы
экономиканың субъекттері ретінде оптималды шаруашылық жүргізу критерийлерін
жасаудан бастап қоғамдық ұдайы өндіріс құрылымын жетілдірумен аяқталатын
күрделі экономикалық және қаржылық мәселелердің кешенін қамтиды.
Пайданы ұлғайтуда көрінетін табыстылық қағидасы банк дамуының бөлек
уақыттық мезеттерінде орындалмауы мүмкін. Графикалық түрде оны келесідей
суреттеуге болады.
Төмендегі суретте коммерциялық банк жұмысының табыстылығына қатысты
бекітілген параметрлерге жетудің үш мүмкін жолы көрсетілген [13, 65 бет].
Әдетте дамудың мүмкін болжамдысы ортаңғы нұсқа болып табылады.
Дегенмен банк қабылданған жоспарға түзетулер енгізуге және оның шынайылығын
толық ескеру үшін оқиғалардың дамуының бірнеше мүмкін нұсқаларын жасау
тиіс. Дұрыс танылмаған айқындылық адекватты емес саясаттың құрылуына немесе
банк үшін теріс салдарына әкеледі. Сондықтан әрбір нақты жағдайда басқару
шешімінің қабылдануы саясаттың өзгеруінен болатын мүмкін табыс пен осы
өзгерістердің бағасын салыстыруды қамтуы керек (1 сурет).
пайда
Кезен
1 сурет. Коммерциялық банктің табыстылыққа жетудің жолдары*
Коммерциялық банктің несиелік саясаты баға-пайда-процент механизміне
негізделеді. Несиеге деген артудағы сұраныс кезінде ссудалық капиталға
сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы өзгереді және ссудалық процент артады.
Бұл несиелеуді кеңейту, коммерциялық банктермен қосымша несиелік ақшаларды
жасау формасында бос өтімді резервтерді интенсивті қолдануды білдіреді.
Бұндай жағдайда бос өтімді резервтердің салымдарға қатынасы қысқарады,
өтімділік квотасы төмендейді. Алайда бұл орталық банктердің банктік
өтімділікті қысқартуға бағытталған рестрикциондық ақша саясатының нәтижесі
емес, сонымен қатар коммерциялық банктердің несиелік экспансиясының салдары
[14, 78 бет].
Банктің саясатты жүргізуден келетін пайданы арттыру үшін (соның ішінде
депозиттік, несиелік, пайыздық және т.б.) банк жүйелік тұрғыны қолдануы
керек, яғни банктік саясаттың барлық элементтерін тұтастықта,
байланыстылықта оптималды шешім табылғанша оларды жүзеге асыру құралдырын
түрлендіріп қолдануы керек. Соның ішінде несиелік саясат саласында бұл
шешім несиелік стандарттардың яғни коммерциялық банктік несиелік саясатын
жасауға негіз болған талаптардың оңтайлы комбинациясын анықтайды.
Осылайша банктің несиелік саясаты несиелік саясаттың қағидаларын
ескеріп және олардың тәжірибеде жүзеге асырылуын қамтамасыз еткен жағдайда
тиімді әрі оптималды болып саналады. Ұқсас тұрғылар оптималды депозиттік
саясатты (банкте ашылған есеп-шоттарда депозиттерге қаражаттар тарту
деңгейі), валюталық саясатты, пайыздық саясатты анықтау кезінде
қолданылады.
Банктік несиелік саясаттың ел экономикасына жалпы әсер етуі оң, сондай-
ақ теріс те болуы мүмкін. Бір жағдайларда ол өндіргіш күштердің дамуына
қолайлы жағдайлар туғызады, кейбір жағдайларда өндірістің даму қарқынын
тежейді, төмендетеді.
Тиімді несиелік саясат экономиканың дамуына оң ықпал тигізеді, бірақ
оның өмірде орын алуы үшін несиелік саясаттың қоржынындағы тәсілдердің
барлық кешенін қолдану және негізгі мақсаттарға жету үшін нақты мақсатты
бағытталған іс-әрекет қажет.
Банктік қадағалау органдары коммерциялық банктің несиелік саясатын
келесі позициялардан талдайды: біріншіден, оның бар-жоғы; екіншіден,
несиелік саясаттың принциптерін ұстау сапасы яғни толықтығы, соның ішінде
банктің қатысушы нарығындағы орын алған жағдайдың адекваттылығы,
тиімділігі, оптималдығы және т.б.
Міне, сондықтан коммерциялық банктің несиелік саясатының
элементтерінің шарттастығы яғни тұтастығының принципі несиелік саясаттың
банк жұмысындағы орны мен рөлін анықтауға осы байланыстарды танып білу
қажеттілігін анықтайды. Шындығында, несиелік саясат принциптері өзара тығыз
байланысты. Бір принциптің бұзылуы қалғанын бұзылуына әкеліп соғады.
Банктің несиелік саясатының принциптерінің осы байланыстылығы және
шарттастығы оларды диалектикалық бірлікте қарастыру қажеттілігін
білдіреді. Кейбір элементтерге толығырақ тоқталайық.
Банктің депозиттік саясаты (тар мағынасында банктің жалпы несиелік
саясатының ажырамас бөлігі ретінде) депозиттерге қаражаттарды тарту және
оларды тиімді басқаруға қатысты банктік саясатты сипаттайды. Коммерциялық
банктің депозиттік саясаты – бұл салымшылар мен басқа кредиторлардың
қаражаттарын тартуға қатысты банктің стратегиясы мен тактикасы және
берілген банк үшін қаражаттар көздерінің едәуір тиімді комбинациясын
анықтау. Депозиттік саясаттың мақсаты банк өтімділігінің мұқтаждықтарын
қажеттілігіне қарай заемдық қаражаттарды белсенді алу жолымен
қанағаттандыру болып табылады. Осыған байланысты пайда табу мүмкіндіктері
кеңейеді, бірақ бұл ескеруді қажет ететін тәуекелге де байланысты
(негізінен бұл депозиттерді қолданудан алуға болатын табыстар мен тартылған
қаражаттар арасындағы қатынас) [15, 29 бет].
Батыстың дамыған елдерінің экономикалық әдебиетінде депозиттік саясат
соның ішінде "депозиттік ақшалар" мәселесін реттеуге үлкен көңіл бөлінген.
Ақша айналысын тиімді бақылау және басқару үшін айналыстағы ақша массасының
жағдайын жоспарлаудың, болжаудың және реттеудің түрлі тәсілдері
қолданылады. Батыстың индустриалды дамыған елдерінде қолданылатын ең көп
тараған схема аталмыш монетарлық агрегаттарды анықтау болып табылады.
Қазіргі таңда АҚШ-та банк арқылы өтетін барлық қаржылық құралдарды
ескеретін 75-ке жуық монетарлық агрегат бар. Ақша массасының құрамын түрлі
компоненттреді енгізудің түрлі принциптері осы элементтердің өтімділігі
болып табылады. Өтімділікпен банктің клиенттерге қатысты өзінің
міндеттемелерін уақытында орындау қабілеті түсіндіріледі. Банк активінің
өтімділігі жоғары болған сайын, сәйкес көрсеткіштің (ақшалылық) дәрежесі
жоғары болады. Ең жоғарғы өтімділікке М0 (қолма-қол ақшалай қаражаттар)
көрсеткіші ие. Ақша несие айналысының түрлі параметрлерін, айналыстағы ақша
массасының жағдайын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштерді тәжірибеде қолдану
ақша айналысының даму тенденциясын, сондай-ақ инфляция қарқынын бағалауға
мүмкіндік береді, бұның ақша несиелік сфераның реттеу мүмкіндіктерін оң
әсерін тигізері сөзсіз [16, 87 бет].
Депозит банктің едәуір маңызды ресурстарының бірі болып табылады,
себебі ол өз мазмұнымен тұрғындардың, кәсіпорындардың және ұйымдардың банк
жүйесінің делдалдығымен банктің басқа клиенттеріне деген несиені білдіреді.
Бұл ретте бюджеттік қаржыландыруға жүгіну қажетсіз болып қалады.
Депозит инфляция қарқынын тежеуге, шаруашылық пен тұрғындар қаражаттарын
тауар айналымынан көңлін бөледі, ал бұл ақша массасының тауарлар мен
қызметтер нарығына деген қысымын азайтады.
1.3 Коммерциялық банктердің несиелік саясатын қалыптастыратын негізгі
факторлар
Несиелік операциялар банк үшін де, ол қызмет көрсететін аймақ үшін де
маңызды, сондықтан ссудалық саясатты тұжырымдауда көптеген факторларға
көңіл бөлген жөн. Едәуір көлемде осы факторлар банктің екінші ретті
резервтерінің көлемі мен құрылымын және инвестицияларын анықтайды. Олардың
маңыздысы мыналар:
- капиталдың болуы;
- несие түрлерінің тәуекелділік және табыстылық дәрежесі;
- депозиттердің тұрақтылығы;
- ел экономикасының жалпы жағдайы;
- ақша-несие саясаты мен қаржы саясатының әрекеттестігі;
- банк персоналының қабілеті мен тәжірибесі;
- банк қызмет көрсететін аймақтың несиеге мұқтаждығы.
Банк капиталы салымшылар мүдделерін қорғауға бағытталған. Капитал мен
депозиттердің ара қатынасы банк өзіне ала алатын тәуекелдік дәрежесін
анықтайды. Салыстырмалы түрде ірі капиталы бар банктер әрі ұзақ , әрі
тәуекелдігі бар ссудаларды ұсына алады.
Банктің жемісті жұмыс істеуі үшін пайда (таза табыс) қажет, сондықтан
барлық банктер ссудалық саясатты құруда осы факторды ескереді. Кейбірі оған
үлкен көңіл бөледі. Пайдаға өткір мұқтаждығы бар банктер пайда шешуші мәнге
ие емес банктермен салыстырғанда агрессивті ссудалық саясатты ұстануы
мүмкін. Мұндай агрессивті саясат сауда-саттық және өнеркәсіп фирмаларына
берілетін қысқамерзімді ссудаларға қарағанда, әдетте едәуір жоғары процент
әкелетін мерзімді несиелер мен тұтыну несиелерінің салыстырмалы жоғары
үлесінен көрінеді [17, 18 бет].
Өзінің несиелік саясатын тұжырымдай отырып, банк депозиттердің
категориясы мен ауытқуларының сипаттамаларын ескеруі керек. Банк жеткілікті
бірінші ретті және екінші ретті резервтер құралғаннан кейін, несиелер
беруге құқылы. Резервтердің қос түрі депозиттердің болжанатын ауытқулары
мен ссудаларға деген сұранысты ескеруге бағытталатындығына қарамастан,
болжанбас сұраныстың болуы банктерді ссудалық саясатты тұжырымдауда
депозиттердің тұрақтылығына назар қоюға мәжбүр етеді.
Несиелік саясатқа банк қызмет көрсететін аймақ экономикасы ықпал
етеді. Шаруашылықтың маусымдық және циклдық ауытқуларға сезімталдығына
қарағанда, көбінесе оның тұрақтылығы либералдық несиелік саясатты жүргізуге
септігін тигізеді. Экономикалық құлдырау мен өсу кезеңдерінде салымдар
шаруашылықтық тұрақтылықтарға қарағанда, жедел ауытқуларды бастан өткереді.
Бұл ретте ел экономикасының жалпы ахуалын ескеру қажет. Жаплы шаруашылық
жағдайға кері ықпалын тигізетін факторлар ірі ауқымға ие болса ақырында
жергілікті жағдайға да өз әсерін тигізбей қоймайды.
Банктердің ссудалар ұсыну қабілеті ақша-несие саясатына және фискалдық
саясатқа тәуелді. Коммерциялық банктердің иелігіне қосымша резервтер
ұсынылса, банктің ссудалық мүмкіндіктері арта түседі. Бұл жағдайда банктер
өз резервтерінің өсімі тежелетін немесе қысқаратын жағдайға қарағанда,
либералдық несиелік саясатты ұстанады.
Банктің несиелік саясатын жасауда несиелік операцияларды жүзеге
асыратын кәсіби біліктілігі елеулі мәнге ие емес. Мысалы, кейбір
қызметкерлер сауда-саттық және өнеркәсіптік кәсіпорындарды несиелеу
тәжірибесіне машық болғанына қарамастан, өз тәжірибесінде қозғалмайтын
мүлік кепілдігіндегі ссудаларды ұсынумен ұшыраспауы мүмкін. Кейбіреуі
тұтыну несиелеріне маманданған болуы да мүмкін. Банктердің тұтыну несиелері
саласына араласа бастауының мүмкін себептерінің бірі кәсіби білікті
персоналдың жоқтығы болған сияқты. Кейбір банктер несиенің белгілі бір
аясындағы өзге банктердің ссудалық саясатына әсер ете алатындай болуы
мүмкін.
Әрине, коммерциялық банктердің несиелік саясатына қызмет көрсетілетін
аймақтың өзіне тән ерекшелігі әсер етпей қоймайды. Банктерге чартер берудің
негізгі мақсаты қызмет көрсетілетін аймақтың несиеге мұқтаждығын
қанағаттандыру. Егер банк мұны жасамаса, оның әрекет ету мәні шамалы.
Банктер ақылға қонымды және экономикалық негізделген несиелік сұраулар
салған заем алушыларға ссудалар беруге моральды түрде міндетті. Мысалы,
банктер мал шаруашылығы үстем аймақтарда бұл саланы несиелеуден бас тарта
алмайды, олар өз саясатын сәйкес шаруашылықтар сұрауларын ескере белгілеуі
қажет [18, 33 бет].
Банктің ішкі несиелік саясатын анықтайтын факторлар (банктің өз іс-
әрекетін жетілдіруге қатысты жақын және алыс күндердегі басымдылықтары:
табыстылық, өтімділік, клиентураны кеңейту, жаңа нарықтарды жаулау,
операциялар мен қызметтердің жаңа түрлерін ендіру және т.б.) мыналар:
- банктің несиелік әлеуеті;
- несиелердің жеке түрлерінің тәуекелділігі мен табыстылығының
дәрежесі;
- депозиттердің тұрақтылығы;
- орындалған операциялар мен көрсетілген қызметтер спектрі;
- ссудаларды қамтамасыз ету;
- банк персоналының кәсіби дайындығы, кәсіби біліктілігі мен
тәжірибесі;
- банк клиентурасы;
- несиелік портфельдің сапасы;
- риск-менеджмент деңгейі.
Коммерциялық банктің несиелік әлеуеті банкте (жинақталған)
мобилизацияланған қаражаттар мен өтіміділік резервінің айырмасынан шығатын
шамамен анықталады. Коммерциялық банктің өтімділігінің жалпы резерві Ұлттық
Банкпен бекітілетін міндетті резервтер нормасына және банкпен өзі үшін
анықталатын өтімділік резервінің деңгейіне тәуелді келеді. Әрбір
коммерциялық банк өтімді қаражаттардың төменгі резервін жасауға және өзінің
өтімділігі, сенімділігі, табыстылығынан туындай келе, жоғары несиелік
әлеуетті қамтамасыз етуге тырысады. Коммерциялық банктің несиелік
әлеуетінің деңгейі, өз кезегінде, келесі факторлармен анықталады: банкте
жинақталған қаржаттардың жалпы шамасы; депозиттердің құрылымы мен
тұрақтылығы; ҚР ҰБ-гі міндлетті резервтер деңгейі; ағымдағы өтімділікті
ұстап тұру үшін ағымдағы резервтерді қолдану тәртібі; банк
міндеттемелерінің жалпы сомасы мен құрылымы. Несиелік әлеует қаражаттарын
қолдану тиімділігіне шарттар кешені сақталғанда қол жеткізіледі, егер:
- өтімділіктің қажетті минимумы қамтамасыз етілгенде;
- несиелік әлеует қаражаттарының барлық жиынтығы қолданылғанда;
- несиелік әлеуетте жоғары табысқа қол жеткізілгенде.
Аталмыш заңдылықтарды банк өтімділігі мен несиелік әлеует қаражаттарын
үлестіру саласында дұрыс несиелік саясатты жасауға қолдану қажет. Несиелік
әлеует қаражаттарын үлестірудегі банк саясатының негізгі мақсаттарының бірі
банк қаржаттарының көзі мен депозиттерінің құрылымының сәйкестігін
қамтамасыз ету. Банктік қызметтің арнайылығы мен ақша ағымдарының
динамикасы банкке несиелік әлеует қаражаттарын жедел трансформациясын
жүзеге асыру үшін, яғни несиелік әлеует қаражаттарының жеделдігіне
қарағанда, едәуір ұзақ мерзімге ссудалар беруге нақты мүмкіндіктер жасайды.
Қазақстандық және шетелдік тәжірибе несиелік әлеует қаражаттарының
трансформациясы банк өтімділігі проблемасының шығуының негізгі себептерінің
бірі екенін көрсетеді. Трансформация тәуекелдігін төмендету үшін банк
активтері мен пассивтерін сомалары мен мерзімдері бойынша реттеу орынды
[19, 38-39 беттер].
Несиелік әлеует қаражаттарының сандық және сапалық келімі мен кетімі
банк өтімділігін ұстап тұру тәжірибесінде маңызды фактор болып табылады.
Банктің несиелік әлеуеті банктің несиелік және пайыздық саясатын
анықтайтын факторлардың бірі. Ссудаларға деген тұрақты сұраныс пен бос
қаражаттардың салыстырмалы аз-маз үлесінде банктің пайыздық ставкасы
артады. Кері жағдайда – ол төмендейді, сонымен қатар, пайыздық ставка
банктің несиелік ресурстарына деген сұраныс пен ұсыныстың арақатынасымен
ғана емес, оның ресурстарының ақылығы дәйегімен реттеледі.
Несиелеу тәуекелдігінің дәрежесі коммерциялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. ҚР ҰБ несиелік нарықтың жай-күйіне тоқсан сайын
жүргізетін зерттеулердің нәтижесі көрсетіп отырғандай, банкретдің несиелік
саясатты жұмсарту себептерінің бірі сапалы заемшылардың тапшылығы болып
табылады. Екішіден, қазақстандық ірі банктердің бірі – БТА Банкін қайта
құрылымдау – қазақстандық банк жүйесінің болашағында айқындық болмау
кезеңінің аяқталғанының белгісі болды және осы арқылы банктердің тәуекелге
тәбетін ұлғайтуға ынталандырды.
2010 жылы банктерден алынған ақпарат бойынша несиелік ресурстарға
корпаративтік сектор тарапынын да, сол сияқты жеке тұлғалар тарапынын да
сұраныстың өскені байқалады. Бұл ретте, егер ірі және шағын бизнес
тарапынан несиелік ресурстарға сұраныстың төмендегені байқалса, орташа
бизнес тарапынан ұлғаю байқалады. Ірі кәсіпорындар тарапынан сұраныстың
төмендеуі банктердің қатаң несиелік саясатымен, сондай-ақ банктердің
негізінен айналым қаражаттарын қаржыландыруға және қазіргі борыштарды қайта
құрылымдауға қысқа мерзімді кредиттер берумен түсіндіріледі, оның салдары
ретінде көптеген ірі кәсіпорындар өз ресурстарын пайдалануды артық санайды.
Банктердің ұзақ мерзімді қаржыландыруды ұсынуды қаламауы екі негізгі
фактормен түсіндіріледі – сапалы заемшылардың және жобаларды несиелеу үшін
ұзақ мерзімді ресурстардың жетіспеуі.
Дағдарыс неғұрлым елеулі теріс салдарларының бірі несиелік портфель
сапасының төмендігі болып қалуда, оның себебі несиелік тәуекелдерді
негізінен 2009 жылы – 2010 жылдың басында материалдандыру болып табылады.
Несиелік портфель сапасының төмендігі және салыстырмалы түрде алғанда
тәуекелдің жоғарғы деңгейі банктердің несиелік белсенділігін тежейтін
факторлар болып қалуда. Сонымен бір мезгілде 2010 жылдың үшінші тоқсанының
нәтижелері бойынша банктердің несиелік белсенділігінің бірқатар жандануы
байқалады, оған негізгі себептердің бірі БТА Банкін қайта құрылымдаудың
табысты аяқталуы болды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты қазiргi кездегi коммерциялық банктiң
қызметiндегi несиелiк саясаттың рөлiн айқындаудан және оны үнемi жетiлдiру
қажеттiлiгiнен тұрады. Банктер үнемi өзiнiң несиелiк саясатын нарықтық
жағдайлардың өзгерiсiне байланысты қарастырып отыру қажет.
Осы аталған мақсатқа сай алдымызға мынандай мiндеттердi қойдық:
- несиелік саясат туралы түсінік беру, несиелік саясаттың элементтерін
нақтылау;
- коммерциялық банктердің пайдасын құрудағы несиелік саясаттың алатын
орнын анықтау;
- коммерциялық банктің несиелік портфелінің сапасына талдау жасап, оны
басқаруыда мақсаттарын анықтау;
- несиелік портфельдің сапасын жақсарту жолдарын сипаттау;
- несие саясатының өзгеруі және несие портфелінің сапасын талдау;
- банк секторының несиелік белсенділігін айқындайтын факторларға және
несиелік тәуекелдерге баға беру;
- банктердегі несиелік саясаттың шетелдік тәжірибесімен таныстыру;
- Қазақстан Республикасының екiншi деңгейiндегi банктердiң несиелiк
саясатын жетiлдiру жолдары.
Зерттеу пәні - Қазақстан Республикасындағы несиелік саясаттың нәтижесі
ретіндегі коммерциялық банктер мен несие алушылар арасындағы қатынастар.
Зерттеу обьектiсi болып екінші деңгейлі банктердің несиелiк саясаты
алынды, ал зерттеу мәселесi ретiнде несиелiк саясаттың мазмұны мен оны
жетiлдiру жолдры қарастырылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу процесінде
статистикалық, экономикалық, ғылыми-техникалық материалдар және тақырыпқа
қатысты барлық жарияланымдар пайдаланылды.
Жұмыстың мазмұнын ашуда теориялық әдістемелік негіз ретінде шетел
және отандық экономист ғалымдардың еңбектері және т.б. сонымен қатар
Қазақстан Республикасының нормативті құқық актілері, ғылыми әдебиет,
кезеңдік басылым материалдары мен жинақтары қолданылды.
Жұмыстың ғылыми жаналығы:
- коммерциялық банктердің несиелік саясат тиімділігін арттыру
бағытының теориялық аспектілері қарастырылды;
- несие саясатының өзгеруі және несие портфелінің сапасын талданды;
- банк секторының несиелік белсенділігін айқындайтын факторларға және
несиелік тәуекелдерге баға берілді;
- қазіргі жағдайда коммерциялық банктердің несиелік саясат тиімділігін
арттыру бағыттары айқындалды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Дипломдық жұмыста жүргізілген
зерттеулер коммерциялық банктерде несиелік саясатты қалыптасу
ерекшеліктерін түсінуге, жүргізілетін несиелік операциялардың көлемін
келешкте кеңейту үшін алғышарттар жасау және бұл қадамдардың банктер мен
жалпы экономика үшін маңыздылығы мен салдарын анықтауға несиелеу процесінде
туындайтын тәуекелділік деңгейін төмендету жолдарын ұсынуға мүмкіндік
береді.
Дипломдық жұмыстың құрамы. Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, қорытынды , үш
тарау мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазіргі жағдайда коммерциялық банктердің несиелік саясат
тиімділігін арттыру бағытының теориялық аспектілері
1.1 Коммерциялық банктердiң несиелік саясаты және оның негізгі мазмұны
Несиелік саясат банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске
асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру
принциптері мен тәртібін белгілейді. Несиелік саясат несиелік механизм
көмегімен жүзеге асырылады.
Несиелік саясат – банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және
несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттары.
Кең мағынасында алғанда, несиеліқ саясатты несие беруші банк пен қарыз
алушылар тұрғысынан қарастыруға болады.
Тар мағынасында, несиелік саясат – бұл несиелік процесті ұйымдастыру
барысындағы банктің стратеғиясы мен тактикасын сипаттайды.
Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы стратегияларына
сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін қалыптастыруға қажетті
құжаттар жүйесін (ұйымдастыру) жасау шарттарын белгілейді [1, 4-8 беттер].
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуы тиіс:
- нұсқаулық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;
- несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді;
- нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқаулықтарды
қамтитын құжаттардан тұрады.
Несиеліқ саясат банктің стратегиясын, оның тәуекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады.
Несиелік саясат несиелік қызметтің мынадай негізгі бағыттарын
анықтауға мүмкiндік береді:
- несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап беретін
банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік стандарттар мен
критерийлерін;
- несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғалардың
басты іс-әрекеттерін;
- сыртқы аудит қызметтерінің жүмысын және банктегі несиелік қызметтің
сапалығын;
- ішкі бақылау қағидаларын [2, 6 бет].
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс-әрекеттердің
кешенді үйымдастырылуын қамтамасыз ету үшін және несиелік қызметкерлердің
лауазымды міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың
белгілі бір тәртібі болмайынша несиелеудің біртұтас ежелерін тәжірибеге
енгізу мүмкін емес. Сондықтан да жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен
оны іске асырудың соған сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің
негізін кұрайды.
Несиелік саясат, банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ несие беру
мүмкіндігі сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік кабілетіне қарап өз клиентін
таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ несиелік саясат банктің
бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс санайтын несиелік
өнімдермен анықталады. мысалға, кәсіпорындарға қысқа мерзімді несиелер
(айналым қаражаттарын толықтыруға) және ұзақ мерзімді инвестициялық
несиелер (өндірісті кеңейтуге, жаңғыртуға, техникалық жағынан қайта
қаруландыруға, ғылыми-техникалық иновацияларды енгізуге) берген қолайлы.
Несиеліқ саясаттың маңызды элементі банктегі бақылауды ұйымдастыру
табылады (потенциалды қарыз алушыны несиелеу мүмкіндігі туралы сұрақты шешу
барысында несиелік стандартты дұрыс қолдануға бақылау жасау; жекелеғен
несиелік қызметкерлердің кұзыретін сақтауға бақылау жасау; банктiң несиелiк
портфелiнiң жағдайына және оның iшiнде проблемалық несиеге койылатын жалпы
бақылау) [3, 45 бет].
Iшкi несие саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу мақсатын
қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы міндеттері мен
стратегиялык мақсаттарымен қаншалықты сай келетінін анықтауды талап етеді.
Несиелеу мақсаттары анықталған соң соның негізінде банк кызметкерлерінің
қажеттi несиелік операцияларды атқаруына мүмкіндік беретін банктің несиелік
саясатын және оған қоса несиелеу стандарты мен несиелік нүсқаулықтары
жасалады.
Несиелік нұсқаулықтар мен стандарттарды жасаудын бастапқы кезеңі
аяқталуына байланысты, бұл құжаттардың бірінші редакциясы тәжірибелі
қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы және
ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат бойынша комитет (немесе
директорлар кеңесі, несиелік комитет) саясатты жане соған сәйкес
нұсқаулыктарды бекітеді.
Несиелік саясат нссиелеу лимиттерін, тәртібін, кейде несиелеу бойынша
жекелеген ережелерді де қамтиды. Мысалы, несиелік саясатта бір қарыз
алушыға келетін тәуекел лимиті анықталады. Сонымен қатар, несиелік саясатта
барлык несиелердің несиелік кұжаттарда көзделген мақсаттарға сай берілуі де
қарастырылуы мүмкін [4, 72 бет].
Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ережеде қамтылады. Несиелік
комитет несие беру барысында қорытынды жасап, несиені беруге байланысты
мәселелерді қамтиды.
Отандық банктер тәжірибесіндегі несиелік комитетің шешетін мәселелері
мынадай:
- несие алуға берген клиенттін өтінішін және несиелік кызметкердiң
несие беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие сомасы мен мерзімін аныктап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
- несиені кайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
- несиелеу шарттарын бекітеді (несиелік лимит, несиелік желі);
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктін несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісінін хаттамаларына қол қояды және
хаттамаларды тіркеу кітабын жүргiзедi.
Несиелік саясатта карыз алушылардың негізгі қызметіне байланысты
тәуеклдігі жоғары операцияларды немесе жобаларды каржыландыру үшін
тағайындалатын несиелер туралы да айтылуы тиіс [5, 44 бет].
Банк қызметкерлерiн несиелік саясатпен таныстыру, оларды соған сай
келетін ережелер мен нұскаулықтарға үйрету, банкте несиелік саясатты
енгізудін негізгі элементі болып табылады.
Несиелік саясат несиелік қызметтiң басты бағыттарын анықтайды. Оларды,
өз кезегінде, несиелік саясаттың қабылдаған бағыттарын іске асыру жүйесі
ретінде тұжырымдауға болады.
Несиелік саясатта мынадай элементтер көрсетілуге тиіс:
- несиелік қызметті ұйымдастыру;
- несиелік портфельді басқару;
- несиелеуге бақылау жасау;
- құзыретті бөлу принциптері;
- несиелеуді таңдаудың жалпы критерийлері;
- несиелеудін жекелеген бағыттары бойынша шектеулер;
- несиелермен жасалатын ағымдық жұмыстардын принциптері;
- несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.
Iс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерін
белгілі бір формада, яғни соған сай келетін мынадай үш кұжат түрінде көруге
болады:
- несиелеу саясаты;
- несиелеу стандарты;
- несиелеу нұскаулыктары.
сондай-ақ аталмыш үш кұжат ерекше бір қүжатта - Несиелік саясат
бойынша жетекшілік ету біріктіріледі.
Несиелеу саясатында несиелеуді жүзеге асыратын белімшелер
жұмыскерлерінің кызметтерін нақтылайтын несиелік нұсқаулықтар мен несиелеу
стандарты, несиелеудің жалпы бағыттары мен бағдарлары анықталады.
Несиелеу стандарты – бұл банкте несиелік кызметті жүзеге асыратын
барлык қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты.
Несиелеу стандартында мынадай сұрақтар қарастырылады:
- карыз алушының каржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;
- несиенің кепілхаттар және кепілдемелермен камтамасыз етілуіне
койылатын талаптар;
- әкімшілік стандарттар және несиелік процесті ұйымдастыру
ережелері;
- қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;
- кұжаттардың толтырылуына койылатын талаптар;
- несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер (мысалға,
ипотекалык немесе тұтыну несиелері бойынша).
Барлық банктер бойынша қүжаттар айналымын стандарттау мақсатында
несиелеу стандарттарына әр түрлі кұжаттар үлгілсрі жатуға тиіс. Ондай
құжаттарға: несиелік келісім-шарт, кепіл туралы шарт, кепілдеме туралы шарт
және т. б. жатады.
Несиелік нүскаулық несиелеу процедураларын іске асырудың жалпы
алгоритмін анықтайтын іс-әрекеттер кезегін суреттеуді білдіреді.
Басқаша айтқанда, ол несиелік кызметтің нақты бір бағыттарына жатады.
Жалпы, несиелік саясатта қарыз алушы туралы қажетті ақпараттар жинау және
несиелік кабілетіне талдаудан бастап, несиелік талдау және аудит, несиелер
бойынша мұмкін болар зиян процесін қамтитын несиелік процестің барлық
кезендері көрсетіледі.
Несиелік саясат мынадай қызметтерді атқарады:
- банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға негіз
ретінде болу;
- несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің кызметкерлері үшін
аныктама материал және нұскаулық ретінде болу;
- несиелік бөлімдердін жетекшілері үшін несиелік нұскаулықтардың
талаптарының орындалуына бақылау жасау кұралы;
- несиелік талдау және аудит бөлімі жұмыскерлерiнiң тексеруді
жүзеге асыруына негіз болатын талаптарды анықтау.
- коммерциялық банктердің несиелік саясатын іске асыру процесінде
проблемалық несиелермен жасалатын жұмысқа ерекше көңіл бөлініп
және қосымша бақылау жасалуға тиіс.
Несие саясатының бірқатар элементтері несие саясатының түрлері туралы
айтуға мәжбүрлейді. Несие саясатының түрлері туралы мәселе тың, жаңа
отандық және шетелдік экономика әдебиетінде егжей-тегжейлі қарастырылмаған.
Сол себепті ол жөнінде толық мағлұмат берейік. Комерциялық банктің несие
саясаты төмендегідей жіктеледі.
Несиелік саясат түрлерін сыныптамалаудың негізінде түрлі критерийлер
жатыр. Бұл жерде ұсынылған сыныптаманың жалғыз еместігін атап өткен де
маңызды. Өзге критерийлерге қарай несие саясатының басқа да түрлерін
топтастыруға болады.
Несиелік саясат банктердің ең алдымен банк пен оның клиенттері
арасындағы қарым-қатынасты реттеуіне, басқаруына, ұтымды ұйымдастыруына
мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ол қайтарымды негіздегі ресурстарды тартуға
және оларды банк клиенттерін несиелеу үшін инвестиция жасауға қажет. Бұл
жерде банк қызметіндегі тәуекелді басқарудың негізі де несиелік саясат
екенін атап өткен жөн.
Несиелік саясат агрессиялық, дәстүрлі және классикалық болып келеді.
Несиелік саясат түрін таңдау кезінде банк алдымен өз капиталын өсіруді,
табысын көбейтуді көздейді, онда сан қырлы стратегия жатуы мүмкін (кесте
1).
Кесте 1
Коммерциялық банктің несие саясатының критерийлері бойынша жіктелуі*
Несие қатынастарының Заңды тұлғаларға қатысты саясат
субъектісі бойынша Халықпен өзара қарым-қатынастағы несие саясаты
Несие нысаны бойынша Тұтыну несиеін ұсыну бойынша
Мемлекеттік несие бойынша
Ипотекалық несие бойынша
Банк несиеі бойынша
Халықаралық несие бойынша
Мерзімі бойынша Қысқа мерзімді несие бойынша
Ұзақ мерзімді несие бойынша
Тәуекелділік дәрежесі Агрессивті несие саясаты;
бойынша Дәстүрлі, классикалық
Бағасы бойынша Мақсатты несие ұсыну бойынша
Мақсатсыз несие ұсыну бойынша
Рынок түрі бойынша Ақша рыногында
Қаржы рыногында
Капитал рыногында
Географиясы бойынша Банк жүргізетін несие саясаты:
Жергілікті, аймақтық деңгейде
Ұлттық деңгейде
Халықаралық деңгейде
Салалық бағытталу Несие берудегі несие саясаты;
бойынша өнеркәсіп кәсіпорны (ауыр, жеңіл, тамақ
өнеркәсібі);
сауда ұйымы;
құрылыс ұйымы;
көлік кәсіпорны;
ауыл шаруашылық ұйымы;
өткізу-жабдықтау ұйымы;
байланыс кәсіпорны және т.б.
Қамтамасыз ету бойынша Қамтамасыз етілген несие беру бойынша
Қамтамасыз етілмеген несие беру бойынша
Несие бағасы бойынша Төмендегідей несие берудегі саясаты:
-стандартты несие
жеңілдікті несие
проблемалық несие (жоғары пайызбен)
Несие беру әдісі бойыншаҚалдығы бойынша несие бергенде
Айналымы бойынша несие бергенде
*Дерек көзі: Автормен құрастырылған
Осы айтылғандарды қорытындылай келе мынадай анықтама беруге
болады.Несиелік саясат – банктің өз клиенттеріне несие беру жұмысындағы,
банктің белгілі бір аймақта, белгілі бір жұмысындағы, банктің белгілі бір
аймақта, белгілі бір уақыт аралығында өз стратегиясын жүзеге асыру үшін
жасаған шаралар жүйесі. Несиелік саясат несиеті реттеу жұмысының негізі
ретінде, біріншіден, несиелік қарым-қатынастарды дамыту барысындағы басым
бағыттарды, екіншіден, несие жетіктерінің жұмыс істеуін анықтайды.
Түрлеріне қарамастан банктің несие саясатының ішкі құрылымы болады.
Біздің пікірімізше, комерциялық банктегі несие саясатының негізгі
элементтері мыналар:
- несиелік процестің негізгі бағыттарын әзірлеу жөніндегі банк
стратегиясы;
- несие беруді ұйымдастыру жөніндегі банк тактикасы;
- несиелік саясаттың орындалуын бақылау.
Шетелдік экономикалық оқулықтарда несиелік процесті ұйымдастырудағы
банктің стратегиясы мен тактикасын анықтауға мүмкіндік беретін несиелік
саясат бойынша құжат әзірлеу (меморандум) жиі ұсынылады.
Мысалы, Дүниежүзілік банктің Банк ісі және инвестицияны қаржыландыру
(Н. Бруктің редакциясымен) деген басылымында несиелік саясат бойынша
басшылыққа алатын құжат жасауды ұсынады. Онда несие бойынша көрсетілетін
құжаттама және несие бөлімі қызметкерінің міндеттері анықталады. Біздің
ойымызша, мұндай жұмыстың аясы тар. Бұл жерде банктің несиелік саясаты
несие жұмыстарын ұйымдастырудың тактикасы мен ғана шектеледі. Жоғарыда
келтірілген ұстанымға қарағанда комерциялық банктегі оңтайлы несие саясатын
жасаудың теориялық моделінің негізгі ережелерін қалыптастыру қажет болып
көрінеді.
Несиелік саясаты әдістемелік тұрғыда оңтайландырудың отандық және
әлемдік тәжірибесін, талаптарын ескере отырып, комерциялық банктегі
несиелік саясатты қалыптастырудың төмендегідей нұсқасын ұсынуға болады:
- несиелік саясаттың жалпы ережелері мен мақсаттары;
- несиелік операцияларды басқару аппараты және банк
қызметкерлерінің өкілеттілігі;
- несиелік келісім-шарттың әр түрлі кезеңдерінде несиелік процесті
ұйымдастыру;
- банктік бақылау және несиелік процесті басқару.
Несиелік саясатты қалыптастыру және несиелік процесті ұйымдастыру
барысындағы әдістемелік міндетті талаптардан туған бұл теориялық модельді
біз комерциялық банктегі несиелік саясатты оңтайландырудың қажеттілігіне
байланысты ұсындық. Біздің ойымызша, мұнда комерциялық банктің несиелік
саладағы стратегиясын анықтайтын Несиелік саясаттың негізгі ережелері мен
мақсаттары болу керек. Одан кейінгі бағыттар банк қызметкерлерінің
несиелік операцияларды басқару жұмысында банктің тактикасын анықтайды ,
банктің нақты операцияларын және клиентпен арадағы келісім-шарттың
ұйымдастырудың жолдарын нақтылайды, несиелік процесті бақылау және басқару
шараларының жүйесін белгілейді. Несиелік саясатты қалыптастырудың теориялық
моделінің әрбір бағыты өзара тығыз байланысты және несиелік саясатты
қалыптастырып, несиелік процесті ұйымдастыруда міндетті болып табылады,
ұтымды несиелік саясаттың мәнін ашу үшін қажет.
Банктің несиелік саясаты, біріншіден, клиенттер мен несиелік
құралдарды таңдаудың басым бағыттарымен, екіншіден, банк қызметкерлерінің
практикалық іс-қимылын белгілейтін және осы басым бағыттарды өмірге
енгізетін нормалармен, ережелермен анықталады. Бұл жерде тәуекелді (оның
ішінде несиелік) басқару қабілеттілігі нақты несиелік келісімдердің
шарттарын жасаумен айналысатын банк басшылығының бөліктілігіне және
қызметкерлердің сыныптамалық деңгейіне байланысты [6, 24-28 беттер].
Жалпы, несиелік саясат стратегиясы нақты банктің несие нарығындағы
басым бағыттарын, ұстанымдары мен мақсаттарын көздесе, ал тактикасы –
несиелік келісім жасау, несиелік процесті ұйымдастыру кезінде осы банктің
жоғарыдағы мақсаттарды жүзеге асыру үшін қолданатын қаржылық және басқа
құралдары. Сөйтіп, несиелік саясат банктің несиелік бөлімшелеріндегі тиімді
жұмыстың қажетті алғышарттарын жасайды, қызметкерлердің күш-қуатын
біріктіріп, ұйымдастырады, қателіктер мен тиімсіз шешім қабылдаудан
сақтандырады. Несиелік саясаттың элементтері несиелік саясаттың ұйымдастыру
нысандарында, яғни оны жүзеге асырудың әдіс-тәсілдерінде нақты қолданылады.
1.2 Коммерциялық банктердің несиелік саясатының құру қағидалары
Банктердің несиелік саясаты және стратегиясы. Қазіргі нарықтық
экономиканың дамуы жағдайында, Қазақстандағы банк жүйесін реформалау, заңды
және жеке тұлғаларды несиелеу мәселесі екінші деңгейдегі банктердің өз
несиелік саясатына сай жүргізіледі.
Несиелік саясат – банктің жалпы даму стратегиясының ішінде несиелік
қызметті ұйымдастырудың негізін қалайды. Несиелік саясатты несиелік
процестің жүргізілу тәртібі мен ұстанымдары, оны іске асыру әдістері,
сонымен қатар осыған сай құжаттамаларға қажетті шарттар анықтайды. Банктің
ішкі несиелік саясатының мақсаты – өз мүдделерінің қорғалуын қамтамасыз
ету, несиелік операцияларды жүргізгенде тәуекелдерді азайту [7, 33 бет].
Қазақстан Республикасының несиелік қызмет туралы заңдарына, соның
ішінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің нормативті құқықтық
актілеріне сәйкес, әрбір банк өзінің несиелеу ережелерін шығарады. Ережелер
жалпы басымдылықтарды, несиелік қызмет аумағындағы шешімдерді шешудің
стандарттары мен параметрлерін, несиелік тәуекелдерді басқарудың негізгі
ұстанымдарын анықтайды. Сонымен қатар банктің несиелік қызметін келесі
міндеттерді шешу үшін бағыттайды:
- тұрақты жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъектілерді
несиелеудің нәтижесінде сапалы несиелік портфельді
қалыптастыру;
- баланстан тыс міндеттемелерді, несиелік портфельдің мөлшері
мен құрылымының тиімділігін қамтамасыз ету;
- банк активтерін орналастырудың табыстылығы мен қауіпсіздігінің
жоғары деңгейін қамтамасыз ету.
Несиелеу мерзімділік, қайтарымдылық, төлемділік, қамтамасыз етушілік
және несиелерді мақсатты арналымға пайдалану шарттарына сай жүргізіледі.
Банк несиелік қызметін Қазақстан Республикасының заңдарына, Үкімет
қаулыларына, Ұлттық Банктің нормативті-құқықтық актілері мен өзінің ішкі
ережелеріне сәйкес барлық экономиканың салаларында, сондай-ақ республиканың
барлық аймақтарында жүргізеді. Несиелер кәсіпорындарға, ұйымдарға,
кооперативтерге және басқа да шаруашылық субъектілеріне, тұрақты қаржылық
жағдайы, өндіретін өнімдеріне немесе көрсетілетін қызметтеріне тұрақты
сұранысы бар, сонымен бірге банкке несиені қамтамасыз ететін жоғары өтімді
кепілді ұсынатын жеке кәсіпкерлерге ұсынылады.
Несиелік нарықта қаражаттарды орналастыру үшін, банк өз қаражаттарын,
депозиттік шотқа тартылған корпорациялардың, ұйымдардың және халықтың
қаражаттарын, ішкі нарықта және халықаралық қаржы нарықтарынан алған
несиелер мен депозиттер, және басқа да несиелеу үшін қажетті ресурстар
көздерін пайдаланады.
Банктер тұтынушылық, коммерциялық және инвестициялық несиелеу
жүргізеді, сонымен қатар мемлекеттік бюджет пен басқа банктік ұйымдардың,
корпорациялардың және халықаралық қаржы институттарының несиелік
ресурстарын мақсатты орналастыру үшін агенттік қызметтерді атқарады.
Банктің даму стратегиясына сәйкес және республикада қалыптасқан
экономикалық жағдайларға байланысты несиелік саясаттың негізгі
басымдылықтары мыналар [8, 92 бет]:
1) қысқамерзімді коммерциялық несиелеу аумағында:
- сауда, өндіріс және т.б. сфераларындағы шағын және орта
бизнестің дамуы;
- сауда;
- өнеркәсіп, энергетика, байланыс, көлік және тұтынатын
тауарларды өндіру;
- денсаулық сақтау;
- ауылшаруашылық өнімдерді өндіру және өңдеу;
- қысқа мерзімді банкаралық несиелерді ұсыну;
2) құжаттамалық несиелік операциялар аумағында:
- гарантияларды ұсыну және банк-контрагенттерден гарантияларды
алу, аккредитивтерді ашу және банк-серіктестермен шығарылған
аккредитивтерді қолдау;
- клиенттердің вексельдерін авалирлеу;
- клиенттердің вексельдерін есепке алу;
3) инвестициялық несиелеу аумағында:
- күнделікті сұраныстағы тауарлардың өндірісін дамытудың қысқа
мерзімді және орта мерзімді проектілерін қаржыландыру;
- әлемдік стандарттардың сапасына сай өнімдердің өндірісін
дамытудың орта мерзімді және ұзақ мерзімді салааралық
проектілерін қаржыландыру [9, 66 бет].
Инвестициялық несиелеудің аумағындағы басымды проектілер болып мыналар
табылады:
- өтеу мерзімі қысқа;
- көлемді және сенімді өткізу нарығы бар, шикізат және қосымша
бөлшектермен жабдықтауы тұрақты өндірістерді шығару және
жаңарту;
- жабдықтың қаржылық лизингті қолданылуымен;
- жеңіл, тамақ, полиграфиялық, фармацевтикалық және басқа да
өнеркәсіп салаларын, соның ішінде шағын және орта бизнес
проектілері бар импорт ауыстырушы өндірістерді жаңадан салу,
сонымен қатар оларды жаңарту және қайта құру;
- Қазақстан Республикасының Үкіметімен және халықаралық
ұйымдармен ұсынылатын рентабельді проектілерді қаржыландыру.
Банктер негізінен несиелік саясатта аймақтық басымдылықтарды
орнатпайды.
Банктің несиелік стратегиясы мыналарды қарастырады [10]:
- банктің тәуекелдерді оларды түбегейлі талдағаннан кейін ғана
алуы;
- тәуекелдерді болдырмау;
- несие, активтердің және пассивтердің сапасын жақсарту және
негізгі капиталға инвестицияларды қысқарту үшін белсенді
жұмыстар жүргізу;
- несие беру туралы шешімді қабылдау тек кепілді бағалаудың
негізінде емес, сонымен қатар болашақтағы ақшалай ағымдардың
есебімен және несие алушының табыстылығымен, ұсынылған
проектінің түбегейлі құқықтық талдауының нәтижесінде болады;
- тәуекелдерді азайту мақсатында несие алушылардың қызмет
түріне, салаларына және несиенің көлеміне қарай несиелік
портфелді дифференциациялау;
- тәуекелдерді қабылдаудың нәтижесінде банкті үлкен шығындарға
алып келуді болдырмау. Түсетін табыстар тәуекелдің жалпы
сомасын жабу керек;
- несиелік комитетпен несиелік тәуекелдің шектерін орнату және
оларға бақылау жасау;
- банкпен халықаралық несиелік рейтингті алу.
Ішкі несиелік саясатты жүргізетін негізгі мүше – банктің Несиелік
комитеті болып табылады. Ол банктің Басқармасымен анықталған және
директорлар Кеңесімен бекітілген міндеттер ішінде қызмет атқарады. Банктің
Несиелік комитеті несие, гарантия беру, аккредитивтер ашу және филиалдардың
Несиелік комитеттеріне және шетелдік қаржы институттарының несиелік
желілеріне қызмет көрсету үшін құрылған органдарына несиелік қызметке
қатысты басқа да сұрақтары бойынша шешімдерді қабылдауға шектелген
міндеттерді анықтайды. Несие беру бойынша шешім, қаржыландыруға ұсынылған
проектілердің банкпен жүргізілетін толық сараптаудың нәтижесінде
қабылданады. Түбегейлі талдауды қажет ететін кейбір проектілерді, Банктің
Несиелік комитеті, несиені сараптау мен басқаруға жауап беретін және
жобаларды талдау үшін тәуелсіз сараптаушыларды тартатын, жұмысшы топтарды
қалыптастырады. Несиелеу, несие беру процедурасы, несиелерді өтеу және
қызмет көрсету бойынша сұрақтар құжаттарды дайындау мен өткізумен
байланысты негізгі қызметтерді, негізінен коммерциялық департаменттер,
несиелік басқармалар мен бөлімдер, және басқа да банктің құрылымдық
бөлімшелері атқарады.
Несиелік саясат несиенің бағасы мен валютасы сияқты несиелеудің басты
шарттарын анықтайды.
Несие бағасы нарықтағы сыйақы ставкілерінен қалыптасуынан (басқа
қаржылық институттармен ұсынылатын мүдделерден), банк активтері мен
пассивтерінің экономикалық құндарынан, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкісінің қайта қаржыландыру ставкасына, несиеленетін жобаның мазмұнына
және басқа да факторларға байланысты қалыптасады.
Сыйақы ставкісі (мүдде) Несиелік комитетпен, Басқарма немесе
директорлар Кеңесімен оларға анықталған құқ шегінде және ол Несиелік
келісім-шартта көрсетіліп анықталады.
Несие валютасы. Банктің несиелік тәуекелдерді басқару ұстанымдарына
сәйкес, ол берілетін несиенің валютасын өзі анықтайды. Банк несиелерді
ұлттық валютада Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің валюталық
баламада фиксацияланған курсымен ұсынылады, сонымен қатар шетел
валютасында, негізінен АҚШ долларымен беріледі.
Несие валютасы қаржыландырылатын жобаның мазмұнына және ағымдағы
(болашақтағы) валюталық нарықтың жағдайына байланысты Несиелік комитетпен
анықталынады.
Банктің несиелік саясатын оптимизациялау қағидалары және белгілері.
Банктің несиелік саясаты қағидаларының арақатынасы арнайы зерттеуге арқау
болмаған. Онымен қоса, қоғамның экономикалық дамуының күшіндегі заңдары
жүйесін, олардың әрекет ету шарттары, көрініс алу мен қолдану формаларын
ғылыми тану – бұл несиелік процесті жетілдірудің туынды алғышарттарының
бірі ретінде бізге аян [11, 65 бет].
Несиелік саясаттың қағидалары несиелік процестің негізі болып
табылады. Демек, оларды толық билеген сайын, коммерциялық банктің оның
өтімділігі мен табыстылығын қамтамасыз ету позициясынан алғанда іс-әрекеті
тиімді бола түседі.
Несиелік саясаттың астарымен біз оны жасау мен тәжірибеде жүзеге
асырудың негізгі шарттарын, туындаушы ережелерін түсінеміз.
Несиелік саясат макроэкономикалық деңгейде орталық банктің мемлекеттік
несиелік саясатына және әрбір нақты коммерциялық банктің несиелік саясатына
ортақ қағидалары түсіндіріледі.
Банктің несиелік саясатының қағидалары бір жағынан несиелік қатынастар
субъектілерінің өз іс-әрекеттерінің озық нәтижелеріне деген қызығушылығын
ынталандырады және несиелік саясатты жалпы халық шаруашылығы ауқымында
жүзеге асыруда зор мәнге иелендіреді. Банктің несиелік саясатының негізгі
міндеті несиенің оның мәніне сәйкес қолданылуын қамтамасыз ету болып
табылады. Осылайша, несиелік саясат оның қағидаларын жүзеге асыру тәсілі
ретінде көрініс табады. Солайтұра несиелік саясаттың сапасы ең алдымен оны
шарттаушылардың принциптерін орындау дәрежесімен анықталады.
Банктің несиелік саясатының маңызды жалпы қағидалары несиелік
саясаттың ғылыми негізделуі, оптималдығы, тиімділігі, сондай-ақ оның
элементтерінің тұтастығы мен ажырағысыздығы болып табылады, себебі тек
өмірдің объективті реалийлері мен субъективті факторларды ескере
қалыптасқан ғылыми негізделген несиелік саясат қана мемлекеттің, банктің
(институционалдық құрылым ретінде), оның персоналы мен клиенттерінің (соның
ішінде тұрғындардың) мүдделерін толыққанды өрнектеуге мүмкіндік береді.
Осылайша, тек қана ғылыми негізделген саясат өзінің белгілі бір даму
сатысында банк алдына қоятын мақсаттарға едәуір сәйкес келеді. Демек, тек
қана ғылыми негізделген саясат банк (орталық та, коммерциялық үшін де) үшін
оптималды, едәуір тиімді әрі қалаулырақ болады.
Коммерциялық банктің несиелік саясатының арнайы қағидалары болып
табыстылық, пайдалылық (себебі әрекет ететін әрбір банктің мақсаты барынша
мүмкін жоғары пайда табу болып саналады), қауіпсіздік және сенімділік
табылады (себебі банк табысты кез-келген бағамен емес, ол өзінің іс-
әрекетін жүзеге асыратын нарық реалийлерін ескеріп табуға тырысады).
Осылайша, несиелік саясаттың қағидаларының жүйесі былайша сипатталмақ
(кесте 2):
Кесте 2
Банктің несиелік саясатының қағидалары*
Жалпы Арнайы
ғылыми негіз табыстылық, пайдалылық
оптималдық қауіпсіздік, сенімділік
тиімділік
бірлік, несиелік саясат элементтерінің
байланысы
*Дерек көзі: Автормен құрастырылған
Осылайша, несиелік саясат критерийлерін, коммерциялық банктің тиімді
несиелік саясатының критерийлерін бағалау проблемасы туындайтыны сөзсіз.
Клиентке қатысты икемді нұсқаны таңдау – банк экономистерінің жауыр болған
жұмысы, жемісті жұмыс алғышарты мен олардың іс-әрекетін бағалауға негіз
[12, 41 бет].
Несиелік байланыстарды реттеудегі мүмкіндіктердің кең кешені несиелік
саясаттың оптималды нұсқасы проблемасын туғызады.
Осылайша, коммерциялық банктің оптималды несиелік саясатын жалпы
банктің шығыстарын жабуы және белгілі пайда, таза табыс табуын қамтамасыз
ететін саясат деп айтуға болады (табыстылық қағидасы). Онымен қоса, банктік
қызметтегі табыстың немесе тіптен шығындардың жоқтығын тиімсіз несиелік
саясаттың нәтижесі деп қарастыруға болмайды. Банктің несиелік саясатын
жасау стратегиялық және тактикалық мақсаттардан туындайтыны белгілі.
Шынында, банктің қызметіндегі жалпы және оның несиелік саясатының ішінара
басымдылықтары банктердің несиелік операцияларының қауіпсіздігін,
сенімділігін, табыстылығын қамтамасыз етумен сипатталады. Жалпы,
коммерциялық банктің несиелік саясатының осы қағидаларын ұстануын
оптималды, тиімді несиелік саясаттың критерийлері ретінде санауға болады.
Теориялық тұрғыдан статикалық және динамикалық оптимумды ажыратқан
жөн. Статикалық оптимум мысалы, банктің даму деңгейін, банктермен жүзеге
асырылатын операциялар мен қызметтердің санын, банктің бар ресурстарымен
қол жеткізілген еңбектік, материалдық, қаржылық динамикалық параметрлерін
анықтаумен байланысты. Статикалық оптимум есептік баланс бойынша
анықталады, ол өткен мерзімі ішінде орын алған пропорциялар,қаражаттар мен
инвестициялар көздерінің құрылымы туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді.
Бірақ бұл оңтайлы нұсқаны таңдау үшін жеткіліксіз, себебі есептік баланста
балама жоқ. Банктерді қоса алғанда экономиканың кез-келген субъектісінің іс-
әрекетінің негізіне жататын жоспарлық құжатты (бизнес-жоспар, маркетингтік
жоспар несиелік саясат бойынша жоспарлық құжат) дайындау қажеттілігі осыдан
туындайды. Банк қызметіне қатысты коммерциялық банктің несиелік саясатын
зерттеу оның жұмысының талдау бағыттарын анықтайды, соның ішінде: клиенттің
сапасын, оның несиелік және төлем қабілеттілігін бағалау; несиелеу
мерзімінің ұзақтығы (ссуданы ұсыну және өтеу); несие бағасы, пайыздық
ставка деңгейі; арнайы жағдайлар, мысалы, жеңілдіктер; ссуданы қайтарып
алумен байланысты шығындар деңгейі.
Коммерциялық банктің оптималды саясаты – бұл нәтижесінде банк
табыстары, оның пайдасы шексіздікке, ал шығындары мен тәуекелдіктері
минимумға ұмтылатын саясат деп қорытынды жасауға болады.
Жалпы қоғамдағы экономикалық қатынастарды оптимизациялау проблемасы
экономиканың субъекттері ретінде оптималды шаруашылық жүргізу критерийлерін
жасаудан бастап қоғамдық ұдайы өндіріс құрылымын жетілдірумен аяқталатын
күрделі экономикалық және қаржылық мәселелердің кешенін қамтиды.
Пайданы ұлғайтуда көрінетін табыстылық қағидасы банк дамуының бөлек
уақыттық мезеттерінде орындалмауы мүмкін. Графикалық түрде оны келесідей
суреттеуге болады.
Төмендегі суретте коммерциялық банк жұмысының табыстылығына қатысты
бекітілген параметрлерге жетудің үш мүмкін жолы көрсетілген [13, 65 бет].
Әдетте дамудың мүмкін болжамдысы ортаңғы нұсқа болып табылады.
Дегенмен банк қабылданған жоспарға түзетулер енгізуге және оның шынайылығын
толық ескеру үшін оқиғалардың дамуының бірнеше мүмкін нұсқаларын жасау
тиіс. Дұрыс танылмаған айқындылық адекватты емес саясаттың құрылуына немесе
банк үшін теріс салдарына әкеледі. Сондықтан әрбір нақты жағдайда басқару
шешімінің қабылдануы саясаттың өзгеруінен болатын мүмкін табыс пен осы
өзгерістердің бағасын салыстыруды қамтуы керек (1 сурет).
пайда
Кезен
1 сурет. Коммерциялық банктің табыстылыққа жетудің жолдары*
Коммерциялық банктің несиелік саясаты баға-пайда-процент механизміне
негізделеді. Несиеге деген артудағы сұраныс кезінде ссудалық капиталға
сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы өзгереді және ссудалық процент артады.
Бұл несиелеуді кеңейту, коммерциялық банктермен қосымша несиелік ақшаларды
жасау формасында бос өтімді резервтерді интенсивті қолдануды білдіреді.
Бұндай жағдайда бос өтімді резервтердің салымдарға қатынасы қысқарады,
өтімділік квотасы төмендейді. Алайда бұл орталық банктердің банктік
өтімділікті қысқартуға бағытталған рестрикциондық ақша саясатының нәтижесі
емес, сонымен қатар коммерциялық банктердің несиелік экспансиясының салдары
[14, 78 бет].
Банктің саясатты жүргізуден келетін пайданы арттыру үшін (соның ішінде
депозиттік, несиелік, пайыздық және т.б.) банк жүйелік тұрғыны қолдануы
керек, яғни банктік саясаттың барлық элементтерін тұтастықта,
байланыстылықта оптималды шешім табылғанша оларды жүзеге асыру құралдырын
түрлендіріп қолдануы керек. Соның ішінде несиелік саясат саласында бұл
шешім несиелік стандарттардың яғни коммерциялық банктік несиелік саясатын
жасауға негіз болған талаптардың оңтайлы комбинациясын анықтайды.
Осылайша банктің несиелік саясаты несиелік саясаттың қағидаларын
ескеріп және олардың тәжірибеде жүзеге асырылуын қамтамасыз еткен жағдайда
тиімді әрі оптималды болып саналады. Ұқсас тұрғылар оптималды депозиттік
саясатты (банкте ашылған есеп-шоттарда депозиттерге қаражаттар тарту
деңгейі), валюталық саясатты, пайыздық саясатты анықтау кезінде
қолданылады.
Банктік несиелік саясаттың ел экономикасына жалпы әсер етуі оң, сондай-
ақ теріс те болуы мүмкін. Бір жағдайларда ол өндіргіш күштердің дамуына
қолайлы жағдайлар туғызады, кейбір жағдайларда өндірістің даму қарқынын
тежейді, төмендетеді.
Тиімді несиелік саясат экономиканың дамуына оң ықпал тигізеді, бірақ
оның өмірде орын алуы үшін несиелік саясаттың қоржынындағы тәсілдердің
барлық кешенін қолдану және негізгі мақсаттарға жету үшін нақты мақсатты
бағытталған іс-әрекет қажет.
Банктік қадағалау органдары коммерциялық банктің несиелік саясатын
келесі позициялардан талдайды: біріншіден, оның бар-жоғы; екіншіден,
несиелік саясаттың принциптерін ұстау сапасы яғни толықтығы, соның ішінде
банктің қатысушы нарығындағы орын алған жағдайдың адекваттылығы,
тиімділігі, оптималдығы және т.б.
Міне, сондықтан коммерциялық банктің несиелік саясатының
элементтерінің шарттастығы яғни тұтастығының принципі несиелік саясаттың
банк жұмысындағы орны мен рөлін анықтауға осы байланыстарды танып білу
қажеттілігін анықтайды. Шындығында, несиелік саясат принциптері өзара тығыз
байланысты. Бір принциптің бұзылуы қалғанын бұзылуына әкеліп соғады.
Банктің несиелік саясатының принциптерінің осы байланыстылығы және
шарттастығы оларды диалектикалық бірлікте қарастыру қажеттілігін
білдіреді. Кейбір элементтерге толығырақ тоқталайық.
Банктің депозиттік саясаты (тар мағынасында банктің жалпы несиелік
саясатының ажырамас бөлігі ретінде) депозиттерге қаражаттарды тарту және
оларды тиімді басқаруға қатысты банктік саясатты сипаттайды. Коммерциялық
банктің депозиттік саясаты – бұл салымшылар мен басқа кредиторлардың
қаражаттарын тартуға қатысты банктің стратегиясы мен тактикасы және
берілген банк үшін қаражаттар көздерінің едәуір тиімді комбинациясын
анықтау. Депозиттік саясаттың мақсаты банк өтімділігінің мұқтаждықтарын
қажеттілігіне қарай заемдық қаражаттарды белсенді алу жолымен
қанағаттандыру болып табылады. Осыған байланысты пайда табу мүмкіндіктері
кеңейеді, бірақ бұл ескеруді қажет ететін тәуекелге де байланысты
(негізінен бұл депозиттерді қолданудан алуға болатын табыстар мен тартылған
қаражаттар арасындағы қатынас) [15, 29 бет].
Батыстың дамыған елдерінің экономикалық әдебиетінде депозиттік саясат
соның ішінде "депозиттік ақшалар" мәселесін реттеуге үлкен көңіл бөлінген.
Ақша айналысын тиімді бақылау және басқару үшін айналыстағы ақша массасының
жағдайын жоспарлаудың, болжаудың және реттеудің түрлі тәсілдері
қолданылады. Батыстың индустриалды дамыған елдерінде қолданылатын ең көп
тараған схема аталмыш монетарлық агрегаттарды анықтау болып табылады.
Қазіргі таңда АҚШ-та банк арқылы өтетін барлық қаржылық құралдарды
ескеретін 75-ке жуық монетарлық агрегат бар. Ақша массасының құрамын түрлі
компоненттреді енгізудің түрлі принциптері осы элементтердің өтімділігі
болып табылады. Өтімділікпен банктің клиенттерге қатысты өзінің
міндеттемелерін уақытында орындау қабілеті түсіндіріледі. Банк активінің
өтімділігі жоғары болған сайын, сәйкес көрсеткіштің (ақшалылық) дәрежесі
жоғары болады. Ең жоғарғы өтімділікке М0 (қолма-қол ақшалай қаражаттар)
көрсеткіші ие. Ақша несие айналысының түрлі параметрлерін, айналыстағы ақша
массасының жағдайын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштерді тәжірибеде қолдану
ақша айналысының даму тенденциясын, сондай-ақ инфляция қарқынын бағалауға
мүмкіндік береді, бұның ақша несиелік сфераның реттеу мүмкіндіктерін оң
әсерін тигізері сөзсіз [16, 87 бет].
Депозит банктің едәуір маңызды ресурстарының бірі болып табылады,
себебі ол өз мазмұнымен тұрғындардың, кәсіпорындардың және ұйымдардың банк
жүйесінің делдалдығымен банктің басқа клиенттеріне деген несиені білдіреді.
Бұл ретте бюджеттік қаржыландыруға жүгіну қажетсіз болып қалады.
Депозит инфляция қарқынын тежеуге, шаруашылық пен тұрғындар қаражаттарын
тауар айналымынан көңлін бөледі, ал бұл ақша массасының тауарлар мен
қызметтер нарығына деген қысымын азайтады.
1.3 Коммерциялық банктердің несиелік саясатын қалыптастыратын негізгі
факторлар
Несиелік операциялар банк үшін де, ол қызмет көрсететін аймақ үшін де
маңызды, сондықтан ссудалық саясатты тұжырымдауда көптеген факторларға
көңіл бөлген жөн. Едәуір көлемде осы факторлар банктің екінші ретті
резервтерінің көлемі мен құрылымын және инвестицияларын анықтайды. Олардың
маңыздысы мыналар:
- капиталдың болуы;
- несие түрлерінің тәуекелділік және табыстылық дәрежесі;
- депозиттердің тұрақтылығы;
- ел экономикасының жалпы жағдайы;
- ақша-несие саясаты мен қаржы саясатының әрекеттестігі;
- банк персоналының қабілеті мен тәжірибесі;
- банк қызмет көрсететін аймақтың несиеге мұқтаждығы.
Банк капиталы салымшылар мүдделерін қорғауға бағытталған. Капитал мен
депозиттердің ара қатынасы банк өзіне ала алатын тәуекелдік дәрежесін
анықтайды. Салыстырмалы түрде ірі капиталы бар банктер әрі ұзақ , әрі
тәуекелдігі бар ссудаларды ұсына алады.
Банктің жемісті жұмыс істеуі үшін пайда (таза табыс) қажет, сондықтан
барлық банктер ссудалық саясатты құруда осы факторды ескереді. Кейбірі оған
үлкен көңіл бөледі. Пайдаға өткір мұқтаждығы бар банктер пайда шешуші мәнге
ие емес банктермен салыстырғанда агрессивті ссудалық саясатты ұстануы
мүмкін. Мұндай агрессивті саясат сауда-саттық және өнеркәсіп фирмаларына
берілетін қысқамерзімді ссудаларға қарағанда, әдетте едәуір жоғары процент
әкелетін мерзімді несиелер мен тұтыну несиелерінің салыстырмалы жоғары
үлесінен көрінеді [17, 18 бет].
Өзінің несиелік саясатын тұжырымдай отырып, банк депозиттердің
категориясы мен ауытқуларының сипаттамаларын ескеруі керек. Банк жеткілікті
бірінші ретті және екінші ретті резервтер құралғаннан кейін, несиелер
беруге құқылы. Резервтердің қос түрі депозиттердің болжанатын ауытқулары
мен ссудаларға деген сұранысты ескеруге бағытталатындығына қарамастан,
болжанбас сұраныстың болуы банктерді ссудалық саясатты тұжырымдауда
депозиттердің тұрақтылығына назар қоюға мәжбүр етеді.
Несиелік саясатқа банк қызмет көрсететін аймақ экономикасы ықпал
етеді. Шаруашылықтың маусымдық және циклдық ауытқуларға сезімталдығына
қарағанда, көбінесе оның тұрақтылығы либералдық несиелік саясатты жүргізуге
септігін тигізеді. Экономикалық құлдырау мен өсу кезеңдерінде салымдар
шаруашылықтық тұрақтылықтарға қарағанда, жедел ауытқуларды бастан өткереді.
Бұл ретте ел экономикасының жалпы ахуалын ескеру қажет. Жаплы шаруашылық
жағдайға кері ықпалын тигізетін факторлар ірі ауқымға ие болса ақырында
жергілікті жағдайға да өз әсерін тигізбей қоймайды.
Банктердің ссудалар ұсыну қабілеті ақша-несие саясатына және фискалдық
саясатқа тәуелді. Коммерциялық банктердің иелігіне қосымша резервтер
ұсынылса, банктің ссудалық мүмкіндіктері арта түседі. Бұл жағдайда банктер
өз резервтерінің өсімі тежелетін немесе қысқаратын жағдайға қарағанда,
либералдық несиелік саясатты ұстанады.
Банктің несиелік саясатын жасауда несиелік операцияларды жүзеге
асыратын кәсіби біліктілігі елеулі мәнге ие емес. Мысалы, кейбір
қызметкерлер сауда-саттық және өнеркәсіптік кәсіпорындарды несиелеу
тәжірибесіне машық болғанына қарамастан, өз тәжірибесінде қозғалмайтын
мүлік кепілдігіндегі ссудаларды ұсынумен ұшыраспауы мүмкін. Кейбіреуі
тұтыну несиелеріне маманданған болуы да мүмкін. Банктердің тұтыну несиелері
саласына араласа бастауының мүмкін себептерінің бірі кәсіби білікті
персоналдың жоқтығы болған сияқты. Кейбір банктер несиенің белгілі бір
аясындағы өзге банктердің ссудалық саясатына әсер ете алатындай болуы
мүмкін.
Әрине, коммерциялық банктердің несиелік саясатына қызмет көрсетілетін
аймақтың өзіне тән ерекшелігі әсер етпей қоймайды. Банктерге чартер берудің
негізгі мақсаты қызмет көрсетілетін аймақтың несиеге мұқтаждығын
қанағаттандыру. Егер банк мұны жасамаса, оның әрекет ету мәні шамалы.
Банктер ақылға қонымды және экономикалық негізделген несиелік сұраулар
салған заем алушыларға ссудалар беруге моральды түрде міндетті. Мысалы,
банктер мал шаруашылығы үстем аймақтарда бұл саланы несиелеуден бас тарта
алмайды, олар өз саясатын сәйкес шаруашылықтар сұрауларын ескере белгілеуі
қажет [18, 33 бет].
Банктің ішкі несиелік саясатын анықтайтын факторлар (банктің өз іс-
әрекетін жетілдіруге қатысты жақын және алыс күндердегі басымдылықтары:
табыстылық, өтімділік, клиентураны кеңейту, жаңа нарықтарды жаулау,
операциялар мен қызметтердің жаңа түрлерін ендіру және т.б.) мыналар:
- банктің несиелік әлеуеті;
- несиелердің жеке түрлерінің тәуекелділігі мен табыстылығының
дәрежесі;
- депозиттердің тұрақтылығы;
- орындалған операциялар мен көрсетілген қызметтер спектрі;
- ссудаларды қамтамасыз ету;
- банк персоналының кәсіби дайындығы, кәсіби біліктілігі мен
тәжірибесі;
- банк клиентурасы;
- несиелік портфельдің сапасы;
- риск-менеджмент деңгейі.
Коммерциялық банктің несиелік әлеуеті банкте (жинақталған)
мобилизацияланған қаражаттар мен өтіміділік резервінің айырмасынан шығатын
шамамен анықталады. Коммерциялық банктің өтімділігінің жалпы резерві Ұлттық
Банкпен бекітілетін міндетті резервтер нормасына және банкпен өзі үшін
анықталатын өтімділік резервінің деңгейіне тәуелді келеді. Әрбір
коммерциялық банк өтімді қаражаттардың төменгі резервін жасауға және өзінің
өтімділігі, сенімділігі, табыстылығынан туындай келе, жоғары несиелік
әлеуетті қамтамасыз етуге тырысады. Коммерциялық банктің несиелік
әлеуетінің деңгейі, өз кезегінде, келесі факторлармен анықталады: банкте
жинақталған қаржаттардың жалпы шамасы; депозиттердің құрылымы мен
тұрақтылығы; ҚР ҰБ-гі міндлетті резервтер деңгейі; ағымдағы өтімділікті
ұстап тұру үшін ағымдағы резервтерді қолдану тәртібі; банк
міндеттемелерінің жалпы сомасы мен құрылымы. Несиелік әлеует қаражаттарын
қолдану тиімділігіне шарттар кешені сақталғанда қол жеткізіледі, егер:
- өтімділіктің қажетті минимумы қамтамасыз етілгенде;
- несиелік әлеует қаражаттарының барлық жиынтығы қолданылғанда;
- несиелік әлеуетте жоғары табысқа қол жеткізілгенде.
Аталмыш заңдылықтарды банк өтімділігі мен несиелік әлеует қаражаттарын
үлестіру саласында дұрыс несиелік саясатты жасауға қолдану қажет. Несиелік
әлеует қаражаттарын үлестірудегі банк саясатының негізгі мақсаттарының бірі
банк қаржаттарының көзі мен депозиттерінің құрылымының сәйкестігін
қамтамасыз ету. Банктік қызметтің арнайылығы мен ақша ағымдарының
динамикасы банкке несиелік әлеует қаражаттарын жедел трансформациясын
жүзеге асыру үшін, яғни несиелік әлеует қаражаттарының жеделдігіне
қарағанда, едәуір ұзақ мерзімге ссудалар беруге нақты мүмкіндіктер жасайды.
Қазақстандық және шетелдік тәжірибе несиелік әлеует қаражаттарының
трансформациясы банк өтімділігі проблемасының шығуының негізгі себептерінің
бірі екенін көрсетеді. Трансформация тәуекелдігін төмендету үшін банк
активтері мен пассивтерін сомалары мен мерзімдері бойынша реттеу орынды
[19, 38-39 беттер].
Несиелік әлеует қаражаттарының сандық және сапалық келімі мен кетімі
банк өтімділігін ұстап тұру тәжірибесінде маңызды фактор болып табылады.
Банктің несиелік әлеуеті банктің несиелік және пайыздық саясатын
анықтайтын факторлардың бірі. Ссудаларға деген тұрақты сұраныс пен бос
қаражаттардың салыстырмалы аз-маз үлесінде банктің пайыздық ставкасы
артады. Кері жағдайда – ол төмендейді, сонымен қатар, пайыздық ставка
банктің несиелік ресурстарына деген сұраныс пен ұсыныстың арақатынасымен
ғана емес, оның ресурстарының ақылығы дәйегімен реттеледі.
Несиелеу тәуекелдігінің дәрежесі коммерциялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz