Одағай туралы түсінік

1. Одағай туралы түсінік
Одағай сөздердің мағыналық жағынан да, морфологиялық жағынан да, синтаксистік қызметі жағынан да өзіне тән ерекшеліктері бар. Осымен байланысты одағайлардың жалпы сөз таптарының ішінде алатын орны ерекше.
Одағай сөздер мағына жағынан да заттың (субстанцияның) өзі туралы да, сыны, саны, қимылы туралы да, қимылдың жай-күйі туралы да ұғым бермейді. Олай болса, одағайлар мағына жағынан зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу сияқтанған негізгі сөз таптарына тән сөздердің бірде-біреуіне ұқсамайды. Осындай ерекшеліктерімен байланысты, одағай сөздер сөйлемде не тұрлаулы мүше, не тұрлаусыз мүше қызметін атқармайды, сөйлемдегі басқа сөздермен синтаксистік қарым-қатынасқа түспейді.
Сонымен қатар, одағай сөздер түрлі шылау сөздерге де ұқсамайды, өйткені шылау сөздердің лексикалық мағыналары болмағанымен, сөйлемдегі басқа мағыналы сөздермен селбесіп, оларды өзара байланыстыратын грамматикалық дәнекер болып қызмет атқарса, одағайларда бұл қасиет жоқ.
Одағайлар - өз алдына ерекшеліктері бар сөздер. Ал ол ерекшеліктері мыналар:
Біріншіден, одағай сөздердің мағыналары адамның әр түрлі сезімімен байланысты шығатын дыбыстық ишараттарды білдіреді. Мысалы: Мұны бастап жүрген кім екен ә? Япырмау, жастық деген қандай қызық? дегендердегі ә, япырмау деген сөздер одағайлар. Алғашқы сөйлемдегі ә күдіктенгендікті білдірсе, соңғы сөйлемдегі япырмау деген сүйсіну, шаттану жайын байқатады.
Екіншіден, адамның көңіл күйі құбылмалы болатындықтан, одағай сөздердің көпшілігінің мағыналары да құбылмалы, ауыспалы демек, көп мағыналы болып келеді. Одағай сөздің дәл мағынасы сөйлемде айтылатын

Пайдаланылған әдебиеттер.

1.Р.Сыздықова. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтағыш. Алматы; 1996 ж.

2. Б.Омар. Қазақ тілі. Шымкент; 2002 ж

3. А.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. «Морфология» Алматы; 1991ж

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

1. Одағай туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2. Одағайдың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
3.Одағайдың
жазылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
4.Одағайдың тыныс
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...6
5. Одағайдың
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
Пайдаланылған әдебиеттер

1. Одағай туралы түсінік
Одағай сөздердің мағыналық жағынан да, морфологиялық жағынан
да, синтаксистік қызметі жағынан да өзіне тән ерекшеліктері бар. Осымен
байланысты одағайлардың жалпы сөз таптарының ішінде алатын орны ерекше.
Одағай сөздер мағына жағынан да заттың (субстанцияның) өзі туралы
да, сыны, саны, қимылы туралы да, қимылдың жай-күйі туралы да ұғым
бермейді. Олай болса, одағайлар мағына жағынан зат есім, сын есім, сан
есім, есімдік, етістік, үстеу сияқтанған негізгі сөз таптарына тән
сөздердің бірде-біреуіне ұқсамайды. Осындай ерекшеліктерімен байланысты,
одағай сөздер сөйлемде не тұрлаулы мүше, не тұрлаусыз мүше қызметін
атқармайды, сөйлемдегі басқа сөздермен синтаксистік қарым-қатынасқа
түспейді.
Сонымен қатар, одағай сөздер түрлі шылау сөздерге де ұқсамайды,
өйткені шылау сөздердің лексикалық мағыналары болмағанымен, сөйлемдегі
басқа мағыналы сөздермен селбесіп, оларды өзара байланыстыратын
грамматикалық дәнекер болып қызмет атқарса, одағайларда бұл қасиет жоқ.
Одағайлар - өз алдына ерекшеліктері бар сөздер. Ал ол
ерекшеліктері мыналар:
Біріншіден, одағай сөздердің мағыналары адамның әр түрлі сезімімен
байланысты шығатын дыбыстық ишараттарды білдіреді. Мысалы: Мұны бастап
жүрген кім екен ә? Япырмау, жастық деген қандай қызық? дегендердегі ә,
япырмау деген сөздер одағайлар. Алғашқы сөйлемдегі ә күдіктенгендікті
білдірсе, соңғы сөйлемдегі япырмау деген сүйсіну, шаттану жайын байқатады.
Екіншіден, адамның көңіл күйі құбылмалы болатындықтан, одағай
сөздердің көпшілігінің мағыналары да құбылмалы, ауыспалы демек, көп
мағыналы болып келеді. Одағай сөздің дәл мағынасы сөйлемде айтылатын ойдың
жалпы сарынына байланысты болады. Өйткені, одағай сөздер сөйлемде айтылатын
оймен жарыса, қабаттаса айтылатын сезімді білдіреді. Ендеше, сөйлемде
айтылатын ойдың жалпы аңғарына қарай, демек, бірде сүйсіну, бірде ренжу,
бірде күдіктену, бірде өкіну сияқты алуан түрлі сезім құбылыстарына қарай,
одағай сөздердің айтылу ырғақтары да құбылып отырады. Мысалы: Уай,
жарандар, мен бір ақыл айтайын ба ? Әй кім барсың? Деген сөйлемдердегі
айтылған ойдың мағыналарына, аңғар – сарындарына қарай, одағай сөздер де,
дауыс ырғағы арқылы, сөйлеуші адамның көңіл-күйін жарыстыра, қабаттастыра
білдіріп тұр.
Үшіншіден, одағай сөздер сөйлемнің басқа мүшелерімен
грамматикалық жағынан байланыспайды, олай болса, өзі жарыса айтылған
сөйлемнің мүшесі болмайды. Одағайлар - өздері жарыса, қабаттаса айтылатын
сөйлемнен дауыс ырғағы арқылы оқшауланып, бөлініп тұратын сөздер. Мысалы:
қап, барлық еңбектері далаға кетті-ау. Бәсе, соны айтсаңызшы. Осы
сөйлемдердегі қап, бәсе одағайлары сөйлемдермен жарыса айтылып, олардағы
негізгі мағыналарды үстей, толықтыра түсіп тұр. Бірақ бұл мысалдардағы
одағайларды жеке алғанда сөйлем деп қарау қиын.

2. Одағайдың түрлері
Одағай сөздер көбінесе адам сезімінің алуан түрлі күйін білдіретін дыбыстар
сияқты болып келеді. Бірақ, олар жай ғана дыбыстар емес, жұртшылыққа әбден
түсінікті болып, белгілі дағды бойынша сөз ретінде пайдаланылатын дыбыстар.
Олар жұртшылыққа әбден түсінікті болып қалыптасқандықтан , жай ғана
дыбыстардың қатарынан шығып, белгілі сөзге айналған. Мысалы: Уау, жігіттер
– ау, бұл қалай?; Па, сабаз, мал болғаныңа !; Түу, қандай тымырсық түн;
Е,жолдас, жақсы жатып, жай тұрдыңыз ба? дегендердегі уау, па, түу, е деген
одағайлар үйреншікті сөздерге айналып, жұрттың бәріне түсінікті болып
кеткен.
Одағайлар негізгі және туынды болып бөлінеді.
Негізгі одағайларға: ау, па, ей, әй, е, уа, уау, уай, я, пай, ә, о, оһо,
ой, ие, аһа, ау, беу т.б сөздер жатады. Бұл одағайлар қайталанып та
қолданылады.
Туынды одағайларға: мәссаған, бәрекелді, әттегенай, масқарай, о тоба,
астапыралла,япырмай, ойпырмай,одариға т.б жатады.
Бұлар әуел бастағы мағыналы сөздерден я сөз тіркестерінен бірігіп одағай
сөздерге айналған. Мысалы, мәссаған деген одағайдың түп мағынасы – мә,
саған; бәрекелді дегеннің түп-төркіні – барақа аллаһу (алла саған бақыт
берсін) ; япырай, ойпырай, апырай дегендердің түбірлері – я, пірім- ай, ой,
пірім-ай дегендерден шыққан. Ал әттегенай деген одағай әйт деген-ай (айт
дегенің -ой) дегеннен шыққан. Бірақ бұл сөздер өздерінің бастапқы ақиқаттық
мағыналарынан тіпті алыстап, таң қалу, ұнату, мадақтау, өкіну, шошыну
сияқты көңіл күйлерін білдіретін одағайларға айналып кеткен.
Сол тәрізді, е, тәйір; тәйір-ай; уа , дүние; әттең; шіркін-ай, я,
сәт; аттан; алақай деген сияқты ескі ұғымдарды білдіретін сөздер көбінесе
одағай ретінде әуелі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.