XIX г. 60-70-жылдарына дейінгі қазақ әдеби тілі және оны танытатын үлгілер

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

ТАРАУ XIX ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІ

XIX г. 60-70-ЖЫЛДАРЫНА ДЕЙІНГІ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАНЫТАТЫН ҮЛГІЛЕР

XIX ғасыр - қазақ көркем әдебиетінің (поэзиясының) қаулап дамыған кезеңі. Бұл күнде ақындар мектебі өмірден берік орын тебеді, әдеби жанр да бел алады. Ақындардың ішінде даңқтары қазақ даласының көп жеріне жайылғандары да, өз өлкесіне ғана танымал болғандары да бар, әлеуметтік-азаматтық тақырыптарды кеңінен жырлап, биікке көтерілгендері де, ауыл арасындағы, ру арасындағы, жеке адамдар арасындағы қарым-қатынастарды жырлаудан аса алмағандары да болды. Қысқасы, қазақ қауымы XIX ғасырдың өз бойында жасап өткен (Абай мен Ыбырайды былай қойғанда) едәуір көп сөз зергерлерін біледі. Бұлардың идеологиялық бағыттары мен дүниеге көзқарастары әрқилы болғаны түсінікті. Дегенмен көпшілігіне тең ортақ белгі -өмірге қоян-қолтық араласу, адам мен қоғам тіршілігін жырлау, айналаны сөз ету болды.

Жалпы өсиет сөз айтатын дидактикалық толғаулар ығысып, орнын кең көлемдегі әлеумет өмірінен бастап, тар аумақтағы күнделікті тұрмыс жайттарына дейінгі тақырыптарды жырлаған өлеңдер басады. Соған лайық көркем әдебиет тілі де жаңа белгілерге ие болады, дамудың келесі сатысына көтеріледі.

XIX ғасырдың өз бойындағы қазақ әдеби тілінің, қоғамның тілді пайдалану әрекетінің даму барысын екі кезеңге, екі топқа бөліп қарастырған жөн сияқты. Бірі - осы ғасырдын, басынан 60-70-жылдарына дейінгі, екіншісі - соңғы үш-төрт онжылдықтар ішіндегі кезендер. Бұлайша бөліп зерттеудің себебі мынадай: ең алдымен, өткен ғасырдың 70-жылдары - қазақ тілінің түбірлі жаңа сапаға - ұлттық жазба әдеби тілдің негізі қаланып, әрі қарай дамуға көшкен тұсы. Ал бұған дейінгі кезең қазақтың ауызша дамыған төл әдеби тілінің жалғасы ретінде танылуға тиіс. Әрине, қазақ тілінің өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастап жаңа сатыға көтерілуі тұтқиылдан болған құбылыс емес, ол алдыңғы кезендерде іргесі қаланып, бірте-бірте дайындалған болатын. Бұл процесте әсіресе XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың 60-70-жылдарына дейінгі қазақ әдеби тілінің күй-қалпы мен дамуы елеулі рөл атқарды. Өткен ғасырдың I жартысында Қазақстанның көптеген жері Россия империясының құрамына еніп болды. Ел басқару билігін патша үкіметі өз қолына алды, 20-жылдарда қазақ хандықтарын жойды да, әкімшілік пен сот-билік жүргізудің жаңа тәртіптерін енгізді. Олар: Орта жүз бен Сібірді мекендеген қазақтар үшін 1822 жылғы "Сібір қазақтары туралы устав" пен 1831 жылғы Кіші жүзде "Ел басқарудың дистанциялық системасы" деген тәртіптерді енгізу. Бұрынғы ата-баба ғұрпымен билік айтып жазалайтын қазақ билерінің үстіне ірі қылмыстар (кісі өлтіру, барымта т. б. ) мен саяси қылмыстарды қарайтын Россия империялық сот жүйесі келді. Осыларға орай қазақ даласында ел билеу, әкімшілік-сот істеріне қатысты көптеген жаңа ұғымдар пайда болды, демек, ол ұғымдарды атайтын сөздер мен сөз тіркестері дүниеге келді.

Қазақ елінің экономикалық жай-күйінде елеулі өзгерістер болды. Сауда-саттық күшейді, Россия саудасы бел алды. Жәрмеңкелер ашылды. Қоғамның әлеуметтік өмірінде де өзгеріс-жаңалықтар пайда болды. Әлеуметтік топтардың ескілері ыдырап, жаңа түрлері өмірге келді: сауданың дамуына байланысты саудагерлер, сауда-саттықтың өзгеруіне қарай алыпсатарлар мен өсімқорлар шықты. Қазақ жерінде құлдардың әлеуметтік тобы жойылды. XIX ғ. орта шенінде тұтқындар мен құлдарды ұстауға мүлде тыйым салынды. Батырлар мен билердің әлеуметтік мазмұны өзгерді. Жатақтар пайда болды. Ұсақ қолөнершілер шықты. Бұл жаңалықтар тілде де орын алды.

XIX ғ. I жартысында қазақ жерінде оқу-ағарту ісі әлі де өте мардымсыз болды. 1822 жылғы устав бойынша қазақ балаларына орыс мектептерінде оқуларына құқық берілді. Бұл оқу орындары отаршылық аппаратына кадрлар дайындады және оларда негізінен байлар мен шонжарлардың балалары оқыды. Мұсылманша оқу-ағарту көздері де аз болды. Ана тілінде оқытатын ұлттық мектептер атымен болған жоқ. Қазақ тілінде кітап шығару ісі де, баспасөз де жоқ болатын.

Патша үкіметі XIX ғасырдың ортасына дейін қазақ жеріне ислам дінін тарату саясатын ұстайды. II Екатеринаның 1783 жылғы жарлығы бойынша мұнда мешіттер салынды, оларда қызмет етуге Қазан татарларының дін иелері жіберілді. Олар бірте-бірте күш алып, азаматтық билік айту құқығын ала бастады, жергілікті жерлердегі мұсылманша оқу-ағарту солардың қолдарында болды. Ел ішінде мұндай "үкімет молдаларымен" қатар ортаазиялық миссионерлер мен өзін-өзі молда атандырғандар да аз болмады.

Міне, осындай саяси, әлеуметтік, экономикалық хал-жағдайлар мен өзгеріс-жаңалықтар тілге, оның қызмет ету қалпына әсерін тигізбей, із қалдырмай кетпеді.

Тіл тіршілігінің бір ғасыр ішіндегі даму барысын бұлайша екіге бөлу шартты екенін ескертеміз. Қазақтың төл әдеби тілін бұл кезеңде де көркем әдебиет, оның ішінде поэзия танытты. Сол әдебиетті тудырушылардың өмір сүріп, шығармашылық қызмет еткен тұсы ғасырдың дәл басы мен 60-70-жылдар арасындағы мерзімді хронологиялық жағынан қатаң сақтамайды. Тілін осы тұсқа жанастырып қарайтындардан Махамбет Өтемісұлы (1803-1846), Алмажан Азаматқызы (1823-?), Дулат Бабатайұлы (1802-1871), Сегіз сері Шакшақ (1818-1854) сияқты ақындардың өмір кешкен жылдары біздің I кезең деп отырған уақытымызға дәл келеді. Ал қалғандары жөнінде шарттылық бар. Туған-өлген жылдарын есептесек, Шортанбай Қанайұлы (1818-1891), Шернияз Жарылғасұлы (1817-1881), Шөже Қаржаубанұлы (1808-1895), Сүйінбай Арынұлы (1823-1896) сияқты сөз иелерінің туындылары XIX ғасырдың II жартысына да ұласады.

Бірақ бұлар тудырған әдебиет езінің жанрлық сипаты, тілдік-стильдік амалдары, туу, таралу жолдары жағынан II кезеңге өтпей, алғашқы кезенде қаралуға тиіс. Тіпті бұлар ғана емес, шығармашылық жылдарының дені өткен ғасырлардың ортасынан асып, ІІ жартысына ауысатын Күдері, Жанкісі, Мұсабай, Абыл, Нұрым, Жанұзақ, Бала Ораз, Арыстан, Кемпірбай, Нысанбай, Мәделі, Мұса, Құсмолда, Құлыншақ, Кете Жүсіп т. б. тәрізді ақын-жыршыларды да әдеби мектебі жағынан өткен ғасырдың I кезеңі тобында қарастыру керек болады. "Сарай ақындары" деп танылып жүрген Байтоқ, Жанұзақ, Орынбай сияқты ақындардың мұрасын тіл тарихы үшін қарастыра қалсақ, осы топтан іздеу керек.

Сөз жоқ, аталған ақын-жыршылардың әдебиет пен тілді дамытудағы қызметтері мен орындары, қалың көпшілікке таралу шегі бір дәрежеде емес. Олардың ішінде үлкен әлеуметтік үндерімен, жоғары поэтикалық дарынымен танылып, мұралары молырақ сақталған Махамбет, Шортанбай, Дулат сияқтылар да, тақырып аумағы әлдеқайда тар болғанымен, өлең-жырлары керкем-әсемдігімен, бұқара мұңына үндесіп жатқандығымен халық жүрегінен орын алған Алмажан, Шернияз, Сүйінбай, Шөже, Кемпірбай, Арыстан т. б. тәрізді сөз иелері де, көбінесе эпикалық жырларды тудырушы, сақтаушы, таратушы ретінде қызмет еткен Жанақ, Нұрым, Абыл сияқты ақын-жыршылар да бар.

ХІХ ғасырдың I кезеңіндегі қазақ поэзиясында нақтылық басым бола бастайды. Соған орай біреуді немесе бір нәрсені суреттеуде қолданылатын сездер мен тұрақты тіркестер қыран құс, қос арғымақ, наркескен қылыш тәрізді "аспандаған" суреттерден гөрі (әрине, олар да бар), өмір шындығына қатысты болып келеді. Мысалы, Махамбет Исатайдың образын бергенде, оны кермиығым, кербезім, құландай ащы дауыстым, ақ кіреуке жағам, адырнасын ала өгіздей мөңіреткен батыр деген сияқты дәстүрлі абстракт теңеулерді келтіріп суреттесе, Шернияз сол Исатайды "қарадан халқым сүйіп, ханым деген" адам еді, "тарғыл ала жылқы біткен бай" еді, "қысы-жазы расхотымды содан ұстаушы едім" деп өмірмен нақты байланыстырып суреттейді. Тіпті батырдың портретін беретін жерінде одан алып ішіп-жейтін "қырық ат бас, өрік-мейіз, жүз қадақ шайлар" да жүреді.

Әрине, қай ақында болса да бұрынғы дағдылы образдарды пайдалану үзілді-кесілді тоқталмайды. Сол Шернияз орайы келген екінші бір жерде Исатайды "алтыным, самалым, саз қонысым, алтын сапты қылышым" деп те атайды. Сол сияқтағы Дулат ақын жауға қарсы күрестегі ерлікті суреттейтін "Еспембет" атты көлемді жырында батырдың сауыт-сайманын, жекпе-жекке шыққан жауымен сайысқан тұсын бейнелеген жерлерінде ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы штамптарды (буырқанды, бұрқанды, мұздай темір құрсанды тәрізді) келтірмейді, ұрыс көрінісін шындыққа сай етіп береді: "Қамшы тиді тұлпарға, қылыштары жарқ етті. Қабағынды қаққанша, Жарқ етті де сарт етті. Бірінің жанды еңбегі, Бірі күшін сарп етті. Дене қанға боялды" дейді. Жекпе-жекке дайындалған батыр "буырқанып, бұрсанбайды, мұздай темір құрсанбайды", оның: "Түгі шығады сыртына. Тістегенде тісінің Қаны толады ұртына".

Сөйтіп, поэзияда әрбір портрет пен сурет өмір шындығы арқылы жырлана бастағанына байланысты, әдеби тілде күнделікті ауызекі сөйлеу тілінің мол байлығы еркінірек қолданылуға бет алады.

XIX ғасырдың I кезеңіндегі әдебиеттің дені бізге бұрынғыша ауызша таралып, ауызша сақталған түрде жетті. Бірақ XVIII ғасырға қарағанда, бір жағынан, уақыттың бізге біртабан жақындығынан, екіншіден, авторлық даралық сипатың бел ала түскендігінен бұл кезендегі көркем поэзия үлгілері әлдеқайда дәлірек және толығырақ жеткенін атау керек. Мұның тіл тарихын танып-білуде мәні зор.

Сонымен бірге XIX ғ. I кезеңіне қатыстыра сөз еткелі отырған мұралардың бірқатары осы ғасырдың 70-80-жылдарынан бастап жеке кітап (мысалы, Дулаттың, Шортанбайдың кейбір шығармалары) немесе әр түрлі жинақ, журнал, хрестоматияларда үлгі-үзінді болып баспа бетін көрді. Мұның да тіл тарихын зерттеудегі мән-маңызы орасан зор: олар бұдан жүз жылдай бұрын хатқа түскен сөз байлығы мен грамматикалық тұлға-тәсілдердің сыр-сипатын бұлжытпай тануға мүмкіндік береді.

Сөз болып отырған кезеңде қазақ көркем әдебиеті қазақтың алдыңғы дәуірлердегі төл әдеби тілін пайдаланды, соны әрі қарай дамыта түсті, жазба тілге біртабан жақындатты, жазба әдеби тілді қалыптастыратын белгілерді айқындай бастады. Мұны біз осы кезеңнің ірі екі өкіл Махамбет пен Дулаттың тілдерін талдау арқылы көрсетеміз.

XIX ғ. I ЖАРТЫСЫ - АЛДЫҢҒЫ КЕЗЕҢДЕРДЕГІ -АУЫЗША ӘДЕБИ ТІЛДІ СИНТЕЗДЕУ ДӘУІРІ

XIX ғасырдың 60-70-жылдарына дейінгі қазақ көркем әдебиеті бұрынғысынша поэзия түрінде әрі қарай жалғасқаны жоғарыда айтылды. Бұрынғы жыраулар мектебі әлсірей түсіп, ақындар бел алды. Соған орай көркем сөз шеберлері бұрынғы өсиет, ақыл-насихат, философиялық толғаныс түрінде келетін жырлардан гөрі, нақты тақырыптарды сөз етуге жиірек бара бастайды. Бірақ бұл бетбұрыстың тілдегі, әдеби тәсіл-амалдардағы көрінісі бірден, шұғыл болмағаны байқалады. Жаңа сапаға көшу дәстүрлі әдіс-тәсілдер мен көркемдеу құралдарынан қол үзбей, оларды пайдалана отырып, жүзеге асырыла бастайды. Сонымен қатар қазақ әдеби тілінде (поэзия тілінде) жаңа элементтер пайда болады.

Махамбет өлеңдерінің тілі

Осы аралықта - ескіні жинақтап, түйіндеп, жаңаны бастауда - қазақтың төл әдеби тілінде із қалдырғаны сөз шеберлері тұрды. Солардың бірі емес, бірегейі Махамбет Өтемісұлы болды. Махамбет тарихта жырау емес, ақын деген атпен танылды, бірақ әдебиет пен әдеби тілдегі орны жыраулық пен ақындықтың түйіскен жерінде. Ол - жыраулар мектебінің нәрі мен барын алып, оны ақындық дәстүрге қиюластырған қаламгер.

Ең алдымен, Махамбет - нақтылы тақырыпты сез еткен акын1.

Ол Шалкиіз, Бұхарлардай акылгөй, кеңесші емес, бұрынғы жыраулардай өмір мен болмысты, айналадағы тұрмыс-тіршілікіті сырттан бақылап, толғаушы да емес. Сол өмірге өзі қоян-қолтық араласушы, осы тіршіліктің өз тұсындағы оқиғалары мен іс-әрекеттеріне тікелей қатысушы. Сондықтан да Махамбет жырау емес, ақын. Ақылшы емес, айтушы.

Тақырыбы көбіне-көп нақты болғандықтан, оның еншісіне сол нақтылыққа сай жаңа образдар мен жеке сөздерді әдеби тілге қосу үлесі тиген. Бірақ жаңа бағытты беркітіп, жеткізуде Махамбет өзіне дейінгі қазак, поэзиясының, оның ішінде жыраулар мектебінің ең жақсы, ең күшті құрал-тәсілдерін кәдеге асырады. Ақын шығармаларының дені 7-8 буынды жыр өлшемімен келуі тегін емес, ол - осы ұштастықтың салдары. Әрине, бұл жалғастық тек өлең өлшемінде ғана емес, сол өлеңнің, өлендегі ойдың берілу тәсілінде анық көрінеді.

Махамбет шығармаларының көбінде нақты тақырыпты жырлау үстінде бұрынғы Шалкиіз, Қазтуған, Доспамбеттерде кездесетін образдар (тармақтар) қайталанады. Мысалы, -"Тайманның ұлы Исатайдың" портретін беретін өлендерінің бірінде өзінің негізгі айтпақ ойы:

Тайманның ұлы Исатай

Ағайынның басы еді,

Алтын ердің қасы еді.

Исатайды өлтіріп,

Қырсық та шалған біздің ел, -

деген жолдар болса, осының алдындағы Исатай портретін беретін тармақтары:

Арғымақтан туған қазанат

Шабуыл болса нанғысыз.

Қазанаттан туған қазмойын

Күніне көз керім жер шалғысыз.

Айырдан туған жанпоз бар,

Нарға жүгін салғысыз.

Аруанадан туған мая бар,

Асылын айуан десе нанғысыз . . . -2

деген түрінде XV-XVIII ғасырлар поэзиясында кездесетін параллельдер болып келеді (мүмкін, бұл - Махамбет мұрасын жеткізуішлердің қоспасы да болар: оған дейінгі әдеби үлгілердің ел жадындағы мазмұндас, идеялас келетіндерін Махамбет сияқты ардагерінің еншісіне "бере салу" халық психологиясына қайшы келмейді. Тіпті бұл жағдайда да ақын творчествосының өзінен бұрышты поэзия дәстүрімен іліктестігі жоққа шығарылмайды: оны өзге, төмендегі фактілер де дәледдей алады) .

Ең нақты тақырыпқа жырланған "Баймағамбет сүлтанға айтқан сөзі" деген шығармасының өзінде Махамбет өткендегі әдеби тіл өрнектерін бір-екі тармақ етіп те, жеке бөліктер түрінде де енгізеді. Мысалы, біздің осы күнгі өлең түріне келтіріп жазуымызға орай 12 бөлімнен тұратын бұл шығарманың I бөлімі түгелімен дерлік өткен үлгілерден алынған тармақтар, ал қалған бөлімдерінде:

Бөліне көшкен елінді

Бөріккен қойдай қылармын.

Жарыла көшкен елінді

Жаралы қойдай қылармын . . .

Керегесін кескілеп,

Отын етсем деп едім.

Туырлығын тілгілеп,

Тоқым етсем деп едім, -

деген сияқты жолдар жыраулар толғауларымен ұштасып жатыр. Бұл - Махамбет поэзиясы тілінің ерекшелігінің бірі болып табылады. Осы белгісі арқылы Махамбеттің әдеби тіліміздің даму барысындағы орны да ерекше шығады: оны өзіне дейін поэтикалық дәстүрді жинақтаушы (синтездеуші) ақын ретінде танытады. Махамбет - өзіне дейінгі қазақ поэзиясының ғасырлар бойы қалыптасқан, шындалған, елек көзінен өткен табысын бір жерге түйіп тастап, оны әрі қарай жаңа бағытта жалғастыруға бет алған суреткер.

Ақынның бұл қызметі шығармашылығының өн боиынан сезіледі. Өзіне дейінгі әдеби тілдің, әсіресе жыраулар тілінің бар байлығын пайдаланды деген сөз оның тек көркемдеу тәсілдерін қайталауына ғана емес, сөздік құрамына да, фразеологиялық құрамына да жатады. Махамбет шығармаларының лексикалық сипаты өзінің алдындағы әдеби үлгілермен әуендес: мұның да негізі қазақтың төл сөздері. Өлеңдерінің басты тақырыбына орай Махамбет те жаугершілік лексика тобын молынан қолданады. Олар қару-жарақ, сауыт-сайман аттары: найза, қылыш, мылтық, білтелі, садақ, жай, дулыға, кебе, кіреуке, жебе, сауыт, қорамсақ, суңгі, семсер т. т. Бұлар негізінен Махамбеттің өзі қатысқан ұрыс-соғысты суреттеуден гөрі, жоғарыда келтірілгендей, өткен дәуірлерден келе жатқан әдеби штамптарды образ үшін пайдаланған тұстарында көбірек жұмсалған. Мысалы, өзінің портретін берген бір елеңінде: Белгілі туған ер едім, Беліме садақ асынған - десе, бұл жердегі садақ сөзі портреттің дәлдігі үшін емес, образ үшін алынған, өйткені беліне садақ асыну бейнелі тіркесі ұрысқа сай ер-азаматтың символы болып табылады.

Жаугершілік лексика тобының образ үшін молынан қолданылғандығы олардың тұрақты эпитеттермен келген сәттерінде тіпті анық көрінеді. Махамбетте де найза сөзі жалаң түрінен гері, егеулі найза, жалаулы найза, алты қулаш ақ найза, толғамалы найза, қималы найза, қоңыраулы найза деген эпитетті түрлерінде қолданылған. Сары жебе, сур жебе, балдағы алтын ақ болат, қарқыны күшті көк семсер дегендер де осы қатардан табылады.

Жаугершілікке қатысты тек есім сөздер емес, етістіктер де ақын тілінде едәуір орын алады және олардың басымы бұрын қалыптасқан жеке сөздер мен тіркестер болып келеді: әскер жиып аттану, жауға тию, қамалды бұзу, оқ ату, оқ тию, жау тоқтату, садақ асыну, қанға боялу, қанды көбік жутқызу, жандасу, қырылу, кескілесу т. б.

Махамбет тіліндегі екінші бір көзге түсетін белгі - көне сездердің қолданылуы. Ол кенелер бұрынғы поэзия тілінен келе жатқандар. Махамбеттің өзіне дейінгі-әдеби дәстүрмен іліктестігінің тағы бір айғағы осы жерде. XV-XVIII ғасырларда Қырым жері мен Азаулы (Азов), Дон, Еділ, Жайық бойларында жасап өткен Шалкиіз, Қазтуған, Доспамбеттерде кездесетін сой (асыл тек), тарлан, тарпаң, араша, баттауық, сайғақ, Еділ-Жайық, емсеу, жемсеу (Еділді көріп емсеген, Жайықты көріп жемсеген) сияқты сөздердің Махамбетте сақталу себебі, бір жағынан, оның өткендегі әдебі тіл байлығын жақсы пайдалануы болса, екінші жағынан, осы 3 жырауларға Махамбеттің мекен-тұрағы жағынан жақындығы деуге болады. Өйткені бұл сөздер осы жыраулар дәстүрін ілгері апарушы Бұхарда кездеспейді немесе ақындық мектебін әрі қарай алып кеткен Дулат, Шортанбай, Шөжелерде де бұл көнелер жоқ.

Махамбет сөздігінде бұлардан басқа қазірде мағыналары күңгірт немесе өзгеше болып келетін бір топ сөздердің қолданылғандығын көрсетуге болады. Мысалы, қалықпан (құстың атауы), ереуіл (тың ат), толағай (тақыр бас), жетім (тұтқын), керіскек (аң?), қырқарлану (тізбектелу), зымыран (аң?), ала (азбан), алаулау (соғысу, ұрысу), маңғыстау (ілгері басу, жүру, адымдау), қары (туысқан), астана жұрт (бағынышты ел), қарашы (кеңесші) т. б. сөздер қазіргі тілімізде кемде-кем жұмсалатын, сирек кездесетін элементтер. Бұлардың Махамбет тіліндегі көрінісі ақынның сөз қазынасын поэтикалық талғамға салып сұрыптай білген суреткер екенін танытады.

Махамбеттің сөз қолданысындағы және бір ерекшелік әдеби-көркемдеу тәсілдеріне қатысты. Жоғарыда айтылды, ақынның көптеген эпитет, теңеу, метафоралары өзіне дейінгі бай ауыз әдебиеті мен ақын-жыраулар тілінен алынған. Сонымен қатар Махамбеттің өзі қосқан тың образдары қазақ поэтикасына әкелген үлесі болды. Бір ғана ел қамын жеген ердің, халқы үшін күрескен азаматтың образын білдіретін теңеулердің Махамбет бірнеше вариантын ұсынады. Мысалы, қызғыштай болған есіл ер, еркек қойдай бөлініп, қырқарланып өткен ер, таудан мұнартып ұшқан тарланым, кермиық, керіскендей шандозым, қас бәйтерек, шамданса, шалқасынан түсер асау, шамырқанса, шатынап сынар болат, түбін қазған бәйтерек, тауда ойнаған қарт марал, шарға ұстаған қара балта, ақсұңқар құстың сойы, екі тарлан бөрі, құстан туған құмай, қарақұстан туған қалықпан, суаруы қанық көк суңгі дегендердің барлығы да Исатайдай батырдың, оның соңына ергендердің теңеулері мен метафоралары. Бұлардың ішінде Исатайдан айрылған өзін түбін қазған бәйтерекке теңеуі, кетеріліс жеңіліп, арманда қалған күрескер образын шарға шауып мұқалған алмасқа, сұғуын таппай тот алған, суаруы қанық көк сүңгіге теңеуі Махамбетке дейінгі поэтика қазынасында болмаған дүниелер. Сол сияқты қалықпандай қомданып жаумен айқасу, ағыны қатты Жайықты тіземен бұзып өту, қырдан қиқу төгілу (естілу емес, төгілуі), қайраңнан алған шабақтай қия бір соғып ас ету, адырнаны ала егіздей мөңірету, темір қазық жастану, қу толағай бастану сияқты образдар. да соны. Бұлар Махамбет жаңалықтары.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.