Бастауыш сынып оқушыларының оқу икемділігі мен машығын қалыптастыру
Мазмұны
КІРІСПЕ
1.1. Оқу икемділіг мен машығының мәні
1.2. Қазіргі сабақ құрылысында оқу икемділіг мен машығының ролі
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ ИКЕМДІЛІГІ МЕН МАШЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
2.1. Оқу еңбегін ұйымдастыу кезінде икемділіктер мен машықтарды қалыптастыру
2.2. Оқу икемділіктері мен машықтарын кезең бойынша қалыптастыру әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымшалар
КІРІСПЕ
1.1. Оқу икемділіг мен машығының мәні
1.2. Қазіргі сабақ құрылысында оқу икемділіг мен машығының ролі
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ ИКЕМДІЛІГІ МЕН МАШЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
2.1. Оқу еңбегін ұйымдастыу кезінде икемділіктер мен машықтарды қалыптастыру
2.2. Оқу икемділіктері мен машықтарын кезең бойынша қалыптастыру әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымшалар
Мазмұны
КІРІСПЕ
1.1. Оқу икемділіг мен машығының мәні
1.2. Қазіргі сабақ құрылысында оқу икемділіг мен машығының ролі
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ ИКЕМДІЛІГІ МЕН МАШЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
2.1. Оқу еңбегін ұйымдастыу кезінде икемділіктер мен машықтарды
қалыптастыру
2.2. Оқу икемділіктері мен машықтарын кезең бойынша қалыптастыру әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Қазіргі кезде білім берудің жаңа жүйесі
жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне қадам басуда.
Оқу жоспары мен бағдарламаларда анықталған мемлекеттік білім беру
стандартына сәйкес білі мазмұны, оның басым бағыттары мен оқыту
мүмкіндіктеріне сай оқыту мұғалімнен жоғары кәсіби дайындықты, шығармашылық
ізденісті талап етеді.
Ұлы данышпан Аристотель кез келген әрекеттің жемісі ек ішартқа
байланысты екендігін дәлелдеген.
- соңғы мақсаттың (нәтиже) дұрыс қойылуы;
- сол мақсатқа жету үшін мәтіндер мен құралдарды дұрыс пайдалану.
Оқушының жеке басын жан-жақты дамыту іс әрекет пен оқыту үрдісінде ғана
іске асады. Жалпыға мәлім баланың жекеи басын дамыту барлық әлеуметтік
әрекеттердің (ойын, оқу, еңбек, танымдық коммуникативтік) үйлесуі арқылы
болады. Сондай-ақ жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының
негізгі бағыттарында жеткіншек ұрпаққа ғылымның мнегізгі негіздерінен терең
де тиянақты білім беру керектігіне баса назар аударылды. Сондықтан бүгінгі
таңдағы оқушыларды кітаппен және басқа білім көздерімен жұмыс істеуге
белсендірек тартуға, олардың өз бетінше ойлау қабілетін қалыптастыруына
көмектесуге тиіс. [1]
Мектеп реформасында оқыту формаларын, әдістері мн құралдарын одан әрі
жетілдіріп, иімді тәсілдерді қолдануды ұсынған.
Оқу министрілігінің мектептер бас басқармасы мақұлдаған Оқушылардың
жалпы оқу икемділігі мен машығын қалыптастыру туралы нұсқауы оқушылрады
оқыту, тәрбиелеу ісін жан-жақты дамытуға игі ықпал етеді.
Оқушылардың оқу еңбегін шебер ұйымдастыру тәсілдрі педагогика саласында
жеткіліксіз зерттелген. Оқушылрадың белсенді таным-әреетін қалыптастыру
методикасының жүйелі болмай отырған педагогика ғылымдары академиясының
президенті М.И.Кондаковтың сөзінен көруге болады: оқушыларды қазіргі
заманғы информация тасқынын бағдарлай ауға және өз бетімен білім алу
деңгейін көтере білуге үйрету хақында талай ұрандар көтерілді. Ал іс жүзіне
келгенде методикалық және басқа құралдары бұрынғысынша мұғалімдерге
бағытталып отыр. [2]
Бастауыш сынып оқушыларының ісәрекетінде оқу еңбегі бастыроль
атақарады. Сондықтан оқытудың бастауыш сатысындағы негізгі мақсат өз
бетімен оқу икемділігн қалыптастыру болып табылады. Аталған мәселенің
бүгінгі күнге дейін өз деңгейінде қарастырылмауы зертеу жұмысымыздың
тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының оқу икемділіг мен машығын
қалыптастыру деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының оқу икемділігі мен машығын
қалыптастырудың теориялық және әдістемелік жолдарын айқындау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, бастауыш білім береін мектеп
оқушыларынығң оқу икемділіг мен машығын қалыптастырудың теориялық негіздері
айқындалса; сол бойынша оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес
материалдарды сұрыптап, оны меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдері жүзенге
асырылса; оқу-әдістемелеік кещендермен қамтамасыз етілсе, онда оқушылардың
оқу икемділіг мен машығын қалыптастыруға негіз болады.
Зерттеудің міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының оқу икемділігі мен машығын
қалыптастырудың теориялық негізін айқындау;
- бастауыш сынып оқушыларының оқу икемділігі мен машығын
қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдерін саралу, өлшемдері мен
көрсеткіштерін анықтау, моделін құру;
- бастауышысынып оқушыларының оқу икемділігі мен машығын
қалыптастырудың педагогикалық тхнологиясын негіздеу, оны
педагогикалық эксперимент арқылы тексеру.
- Зерттеу әдітері:
- Зерттеу мәселесіне байланысты теориялық және әдістемелік еңбектерге
ғылыми тұрғыда талдау жасау, педагогикалық эксперимент жүргізу, оның
нәтижелерін сұрыптау, оларды сандық жағынан сараптап қорытындылау.
Дипломның құрылымы: диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады. Зерттеу жұмысында
оның нәтижелері туралы мәліметтерді көрнекі үрде бейнелеген кесте, сурет
орналасқан.
1. Оқушылардың оқу икемділігі мен машығын қалыптастырудың теориялық
негіздері.
1.1. Оқу икемділігі мен машығының мәні.
Зерттеу мекемелері, ғалым-дидактиктер, ұстаздар қауымы мектеп рефорасы
қойған талаптар тұрығысынан оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруды қайта
қарастырып, білім берудің мазмұны мен міндеттерінің мәнін жаңаша түсіндіру
мен жетілдіру ісіне кірісті. Оқыту мазмұны теорияся саласында, мектепке
арналған оқу материалдарын дұрыс іріктеу принциптерін анықтау жолында
ғалымдар көптеген жұмыстар атқарады. Мысалы, М.А.Данилов [4], И.Я.Лернер
[5], М.Н.Скаткин [4] еңбектерінде ғасырлар бойы қалыптасқан адамзат
мәдениетінң құрамды элементтерін, өмір тәжірибесін келешек ұрпаққа
жеткізудің формалары сөз етілді. Олар табиғат, қоғам, ойлау мен іс-
әрекеттер жайлы білім жүйесі, творчестволық қызмет әрекет тәжірибесі,
адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасынан туатын материалдық және рухани
байлықтары.
Интеллектуалдық және практикеалық икемділік пен машық совет
мектебіндегі білім мазмұнының бөліктері қатарына жатады. Оушы далыпы білім
жүйесі \, оған жеткізетін іс-әрекеттер тәсілдерімен қатар оқу еңбегін
саналы орындауға, білім алуға жетелейтін икемділіктер мен машықтарды
мегереді. Бұларды ол кез-келген жаңа жағдайға бейімдей алса, оның алдынан
тфорчетволық ізденіс жолы ашылаоды. Жүзеге асқан түрлі іс-әрееттер арқылы
жас шәкірт өзін қоршаған айналамен, адамдармн қарым-қатынас жасауға
үйренеді. Ендеше икемділік пен машықтың оқу процесніде, мұғалім мен оқушы
қарым-қатыаынң мазмұынында үлен мәні бар.
Жалпы оқу икемділіктері мен машықтарынң мәнін анықтаудан бұры ұстаз
назарын мына жағдайға аударғымыз келеді.
Мұғалім шәкірттерге оқу материалын түсіндіреді, оқушы мұны қабылдайды,
меңгереді және қайта баяндап береді. Бұл схема бойынша оқушы – мұғалімнің
педагогикалық әрееті бағытталған пассивті объект ретінде, ал оқу нәтижесі
мұғалімнің тек жеке басының іскерлігіне байланысты қарастырылады. ...
Оқушының оқу пройеснің субъектісі ретінде ғана оқытудың мақұсаты мен
міндетін табысты шешуге болады ... [6] Ендеше қазіргі кезеіңде оқушыға тек
жаңа білім жүйесін берумен шектелмей, оны оқуды және оған керек икемділікті
үнемі қажетсінуін әрбиелеу қажет. Сөйтіп, мұғалімнің ең алғашқы міндеті –
баланы өз бетімен кітап және сөздікпен, анықтам әдебиеттермен жұмыс
істеуге, уақытты қадірлеп, оны дұрыс пайдалануға, күн тәртібін орндауға, іс-
әреетін жоспарлап отыруға үйрету.
Енді мына білім, машық, икемділік деген ұғымдарды анықтап алайқ.
Педагогикалық әдебиетте бұл түсініктердің біркелкі анықтамалары жоқ. Айта
кету керек, бұл мәселе республикамызда бастауыш кластарға арналған және
жеке пәндер программаларында бірыңғай шешімін таппаған.
Білім-фактілер, еределер, қорытындылар, заңдылықтар, идеялар, теориялар
түрінде кездесетін шындықтың түрлі салалары бойынша адамзат жинақтаған
тәжірибе. Білім адам санасында түсінктер, ұғымдар түрінде бейнеленеді.
Икемділікті көбіне іске асқан, қолданысын тапқан білім деп анықтайды.
Ал икемділіктің психологтар анықтаған басқа да қызмет бар. Онда икемділік
ақыл-ой және практикалық әрекеттің саналы мақсатты меңгеруге бағытталған
ерекше қызметі деп көрсетіледі.
Ю.Н.Бабанский қандай да болсын қызмет тәсілін саналы меңгеруді
икемділік дейді. Бұл анықтама мына жүйеге негізделеді. Оқу қызметі белгілі
бір әрекеттің жиынтығы арқылы іске асырылады, әрекеттің іс ке асу әдісін
меңгеру – икемділік. [7]
Машық бірнеше ре қайталанған жаттығулар негізінде қалыптасады.
А.В.Петровскийдің еңбектерінде машық икемділктен бұрын қалыптасады
деген пікір айтылады. Оқушының күрделі іс-әрекетті әр түрлі жағдайда
орындау үшін бойындағы бар білімі мен машығын саналы түрде пайдалануын
икемділік деп анықтайды.
Оқыту - оқушылардың жаңа білім, икемділік пен машықты меңгеруге
бағытталған қызмет түрлерінің жүйесінен тұрады. Оларға жататындар мыналар:
- оқулықпен жұмыс істеу;
- жаңа тақырып бойынша мұғалімнің түсіндірмесін тыңдау;
- сабақта мұғалімнің басшылығымен өз бетінше жұмыс істеу;
- мұғалімнің сұрағына жауап беру;
- сабақта өткізілген тәжірибені байқау;
- топмсаяхатқа шығып, табиғат құбылыстарын бақылау;
- жазба жұмыстарының түрлерін орындау;
- үй тапсырмасын орындау;
- ауа райын бақылау күнделігін жүргізу;
- теледидардан оқу программасы бойынша берілетін хабарларды тыңдау
т.б.
Қандай болсын икемділікті, машықты оқушы іс-әрекет үстінде, басқа
адамдармен қарым-қатынас жасау барысныда меңгереді. Икемділік – машық
еліктеуден басталып, өз бетімен атқаратын іс-әреетке ұласады. Икемділік пен
машықты меңгеру еңбекті ғылыми ұйымдастырудың негізгі бағыттарның біо\рі.
Мысалы: К.Маркс еңбекті йымдластырудағы негізгі принцип уақыт пен күшті
үнемдеу деп көрсеткен. Сондықтан, икемділік пен машықты нәтижелі меңгеру
уақытты үнемдеуге, еңбк қарқынын жоғарылатуға, жұмысты қатеміз орындауға
мүмкіндік туғызады. Мұндай нәтиже оқушын қуанышқа бөлейді. Икемділік пен
машықты дұрыс меңгеруден туған оқу еңбегінің нәтижесі кейін оған көмегін
тигізеді.
Сөйтіп, икемділік пен машық төменгі сынып оқушыларын оқыту ісінде,
олардың жетілуі жолында маңызды білімдік қызме атқарады және оөқыту
процесінде тірек, негіз болады.
К.Д.Ушиский: Икемділіктің қандай түрінде де – жүру, сөйлеу, оқу, жазу,
сурет салу, есептеу т.б. машықтар басты роль атқарады... Егер адамның
мащшықтану қабілеті болмаса, онлда адамның жетіліп дамуы қиын болар еді.
Аадм машықтана келе ақылы еркін жаңа жұмыс, жаңа жеңіске жұмсайды. Міне,
сондықтан тәрбиеленушілерге қажетті машықтар туралы түсінік бермей, ақыл-
ойын дамыту жағы ғана ескерілсе, онда ол жетілудің күшті тірегінен айрылар
еді [9] деп жазды.
Икемділіктер мен машықтар жалпы (пәнаралық) және арнайы (жеке оқу пәні)
болып бөлінеді.
Біз бұл құралда бастауыш сыные оқушыларының жалпы оқу икемділіктері мен
машықтарына ғана тоқталамыз.
Оқу министрлігі бекіткен Оқушылардың жалпы оқу икемділіктері мен
машықтарын дамытуға арналған нұсқауда (1984 ж.) икемділікиер мен машықтар
төрт салаға ажыратылған: 1) оқу – ұйымдастырушылық; 2) оқу – информациялық;
3) оқу – интеллектуалдық; 4) оқу – коммникативтік (алдыңғы үшеуін
Ю.К.Ббабнский [7], төртінші саланы Н.А.Лошкарева [10] ұсынған).
Оқу-ұйымдастырушылық икемділіктері мен машықтары мынадай негізгі екі
топқа бөлінеді:
1. Блім алуға қолайлы жағдай туғызуға бағытталған икемділіктер;
2. Оқу тапсырмаларын орындау тәртібін анықтауға мүмкіндік беретін
икемділіктер.
Бірінші топқа санитарлық-гигиеналық талаптарды орындауға байланысты
икемділіктер енеді: а) сабақтағы тәртіп талаптары (партаға дұрыс отыру,
оқу, жазу гигиенасы, жұмысқа кірісу тәртібі т.б.); ә) үзілістегі тәртіп
талаптары (қысқа және ұзақ үзілістегі демалыс, ыстық тамақ ішу,класс
бөлмесінің ауасын тазарту т.б.); б) ұзартылған күн топтарындағы, мектеп
интернаттағы гигиаеналық талаптарды орындау; в) мектепте және үйде күн
режимін сақтау (үй тапсырмасын әзірлеуге дайындалу, ұйқы, тамақтану, таза
ауада болу, демалы, каникул күндерін дұрыс өткізу т.б.); кластағы жән
үйдегі жұмыс орнын жабдықтау.
Екінші топқа оқу тапсырмасын орындауда оқушыға күш пен уақтты аз
жұмсауға мүмкіншілік беретін икемділіктер тобы жатады. Оларға өлеңді
жаттау, мәтінді баяндауды жоспарлау, сеп шығару, сабақ үстінде, үй
тапсырмасын орынлау кезінде өз бетімен жұмыс істей білу, орныдалған жұмыс,
тапсыраны даяр үлгі бойынша тексеру, өзін-өзі, өзара тексерудің тиміді
жолдарын, әдістерін жатқызуға болады.
өйтіп, оқу-ұйымдастыру икемділіктері оқушыынң оқу еңбегін ғылыми
тұрғыда ұйымдастыруға мүмкіндік береді, басқаша айтқанда, кез келген оқу
әреетін белгілі мақсатқа бағыттай білуге, оған жетудің әдіс-тәслдерін
анықтауға жағдай жасайды.
Оқу-информациялық икемділіктерсаласына информацяның ауызга, жазбаша,
көрнекі түрлерін меңгеруге мүмкіндік беретін икемділіктер жатады. Ол – ең
алдымен оқу информациясын тыңдау және оны қабыл алу шеберліг. Жеке оқу
пәндері бойынша оқушылар негізгі деректерді оқулықтардан алады. Оқулықпен
жұмыс істеу, мәтіннен, суреттерден мәліметерді іріктеп алу, өмекші
әдебиеттерді пайдалана білу қажет. Сондай-ақ оқулықпен жұмыс істеудің бүкіл
жүйесі – кітап мазмұнымен танысу, қажетті беті, ережені, есепті тез таба
білу сияқты икемділіктерге үйрету де осы салаға енеді.
Бастауыш сынып оқушыларының қажеті информация алуының ең басты жолы -
оқу икемділігі. Оқу икемділігі – кітапты пайдалана отырып, айнала қоршаған
дүниемен қарым-қатынас жасаудың машыққа айналуы. Бастауыш мектеп оқушыларын
оқуға үйрету жүйесі ана тілі сабақтарының мазмұны арқылы көрініс табады. Ол
үш негізгі өлшемге бөлінеді:
1. Жазба тіл жүйесінің белгілері;
2. әдеби шығармалар тексінің түрлері;
3. балаларға арналған оқулықтардың негізгі түрлері.
Бастауыш сынып оқушыларын оқуға үйрету жүйесі сабақтың мынадай үш түрін
қамтды – сауат ашу сабағы, сыныпта оқу сабағы, сыныппен оқу сабағы.
Сабақтың бұл үш түрі бір-бірімен тығыз байланысты және бір мақсатты
көздейді. Оқу сабағында жоғарыда аталған объектілердің әрқайсысы көлеміне
қарамастан, мүмкіндігінше іске асуы тиіс. Сонымен бірге, оқу қызметі
процесінде бұл объектілердің әрқайысысы негізгі екі бағыта (техникалық және
мазмұндық) болады.
Оқу қызметінің техникалық жағы (мысалы, кітаппен танысу, жаттығу
тапсырмалары, кітап мазмұнын тез табу, ал мазмұн арқылы тақырыпты, бетін
табу т.б.) оқу еңбегіне машықтану құралы. Оқушының кітапты пайдалана білуі,
тақырыпты анықтауы, сыныптан тыс оқылатын кітаптарды сыртқы негізгі белгісі
бойынша (кітап авторы кім, мұқабадағы жазу нені көретеді, сурет не туралы?)
ажыратуы да осыған жатады.
Оқу жұмысының мазмұнды болуы оқушылардың оқу қызметінің жоғары деңгейде
қалыптасуына мүмкіндік береді. Оны іске асыру үшін, төмендегілерді ескеру
керек: а) оқушыларда белсенділігін артыру мақсатында кітаппен жиі жұмыс
істеу; ә) көркемсөз сайысын ұйымдастыру; оқуға деген ынтызарлық арттыру
үшін сыныптан тыс оқудың түрлі тәсілдерін қолдану.
Сонымен, оқушылар кез-келген информацияның мазмұнын өз бетімен ұғынуы
үшін тек жеке икемділіктермен шектеліп қалмай, машықтануды тұтас жиынтығын
меңгеруі керек.
Ал үшінші салаға талдау, жинақтау, алыстыру, қоыртындылау, себеп-салдар
байланыстарын аңғару және ақыл-й дамуна себін тигізетін басқа логикалық
әрекеттер сияқты оқу-интеллектуалдық икемділіктер жатады.
Оқу-интеллектуалдық икемділіктердің әрқайсысын жеке қарастырайық. Оқу
пәндерін меңгеру ісінде талдау, жинақтау шешуші роль атқарады.
Талдау мен жинақтау процесі ажыратылған объектінің тұтастығын, оның
ерекшеліктерін сақтай отырып, қайта қалпына келтіру дегенді білдіреді. Яғни
ойлау жинатаудан бастылп, жинақтаумен аяқталады: алғашқыда объект
тұтасымен, содан кейін оның бөліктері алынып, сол зат немесе құбылыс
жүйелі, жан-жақты қарастырылады.
Ойау операциясыныің маңызды бөлігінің бірі – салыстыру. Саоыстыру
операциясының көрсеткіштері төмендегі алты түрлі деңгей арқылы анықталады.
Бірінші деңгей (төменгі) – оқушы салыстырудың мәнін түсінбейді,
объектінің кез-келген белгілерін атай салады;
Екінші деңгей – оқушы салыстырудың мәнін түсінбейді, бірақ объектінің
айтылуға тиісті белгілерінің бірнешеуін кездейсоқ болса да атайды;
Үшінші деңгей – оқушы объектінің ұқсастығы мен айырмашылығын түсіндіре
отырып өзара шатастырады, бірнеше белгілерін атай отырып, ең негізгісін
ажырата алмайды.
Төртінші деңгей – оқушы салыстыру мәнін ашудың орнына объектінің өзін
не оның белгілерін атайды. Салыстыру үстінде негізгі белгілерге емес,
кездейсоқ белгілерге сүйенеді;
Бесінші деңгей – оқушы салыстырылатын объектілердің ұқсастығы мен
айырмашылығын сезінеді, негізгі бөліктері бойынша толық, көлемді, жүйелі
салыстыру жасай алады;
Алтыншы деңгей (ең жоғарғы) – оқу, салыстырудың мәнін дұрыс түсініп,
салыстырылатын объектілердің жинақталған негізгі белгілерін жүйелі түрде
дәлелдейді.
Жоғарыда аталған деңгейлер салыстыру операциясын дамытудың кезеңдері
болып табылады және І-ІҮ сынып оқушыларында қалыптастырылған салыстыру
шеберліктерінің деңгейі осы өлшемдермен анықталады. Жалпыдау икемділігі,
алдымен, оқушының ақыл-ой өрісіне, байқағышығына, талдау, жинақтауды
меңгеруіне, сондай-ақ қорытындылаудың құрылымы мен әдіс-тәсілдерін
сезінуіне тікелей байланысты. Жоғарыда аталған логикалық икемділікке
төселдіру жұмысы бастауыш сыныпқа арналған пән көемінде арнайы және
үздіксіз іске асырылуы тиіс. Жалпылау, қорытындылаудың қалыптасқандығын
анықтаудың негізгі көрсеткіші ретінде оқушының бұл икемділікті түсініп,
саналы орныдауы, бір жағдайдан екінші жағдайға саналы түрде ауыстырып
қолдану, қорытындылау тәсілдері мен оның құрылымын жетік меңгеру сияқты
сапалар алынады.
Оқу еңбегінде топтай білу икемділігінң де өз орны бар. Оның қалыптасуы
мына үш көрсеткіш: жіктеу негізін дұрыс ажырата біл; топқа енетін
түсініктерді тап баса біл; сол топ объектісінің негізін межелеу арқылы
анықталады.
Жоғарыда келтірілген ойлау операциярларының көмегі арқылы оқушыда
ғылыми түсінік пайда болады. Топтай білу арқылы түсініктердің мазмұны
ашылады.
Төртінші салаға коммуникативтік икемділіктер мен машықатар жатады. Оның
негізгі бөлшетері – ауызекі және жазбаша тіл арнайы жазу және тыңдау. Бұл
икемділік көбіне сабақта және кластан тыс жұмыстар кезінде белгілі бір
жағдайға сәйкес баяндап беру, сұраққа жауап беру, тыңдай білу, жазбаша
тапсырманы орындау сияқты іс-әректтердің орындалуы барысында қалыптасады.
Байланыстыра сөйлеу оқушылар бойына мына икемділіктерді дарыту, оларды
тұрақтандыру арқылы жүзеге асады:
1. Тақырыпқа түісініп, оны басқа мәліметтерден ажыраты, шегін
сезінуі. Егер оқушыға Орманда деген тақырып бойынша әңгіме
жасау жүктелсе, ал осы әңніменің кез-келгн орман туралы екенін
сезінуі, Біз орманға барғанда тақырыбы ұсынылса, орманға барған
шақтағы сәттер мен қимыл-әрекеттер туралы сөз болуы керектігін
сезінуі керек. Байланыстыра сөйлеу икемділігін қалыптастыру Нені
сөз етеміз, Әңгіме кім, не жайлы деген сұрақтар қою арқылы
басталады;
2. Баяндамақ материалды жинақтап, іріктей білу;
3. Материалды белгілі бір жүйемен орналастыру, шығарманы жоспар
бойынша құрастыру икемдліг;
4. Мақсат көздей отырып баяндау, жазу үшін тілдік материалдарды
әдеби нормаға сәйкес пайдалана білу.
Сөз жоқ, байланыстыра сөйлеу икемділігіне, ауызекі тіл мәдениетіне
бірден үйрету қиын, сондықтан мұғалімдер сабақ үстінде іске асырылатын
баяндау, мазмұндама, хат, пікір жазу сияқты жұмстарды орындатқанда
оқушыларға қойылатын талап-міндет мйлінше анық болуы керек.
Байланыстыра сөйлеуді, ауызекі тілді дамытуда оқушылардың жеке
ерекшеліктері еске алынуы тиіс. Алдыме мұғалім диалогты, монологты сөйлеу
түрін меңгермеген, сөздік қоры жеткіліксіз, сөйлегенде кідіріп, сөзді еске
түсіруге қиналатын оқушылрады сөйлеу техникасына жаттықтыруға көңіл
аударуы керек.
Байланыстырып сөйлеуге, ауызекі сөйлеуге төселдіру бірінші көзі, -
К.Д.Ушинский сөзімен айтсақ, - туа бітке сөз өнерін, яғни жаратылысында
бар қабілетті пайдалану.
Екінші көзі кітап тілінің оқу пәндеріне сай түрлерін меңгеру, ал үшінші
жолы – мазмұндама, шығарма жұмыстарын орындаған кезде оқушылар алдына
міндетқоя білу. Айталық мәтін құрасыру икемділігіне үйрету емес, қазақ
тілі, ана тілі оқулықтарында көрсетілген сөздер тобын пайдалана отырып,
мазмұндама жазуға, дұрыс сөйлеп, жаза білуге үйрету икеділіктерін
қалыптастыру мақсаты қойылады. Осылайша, жоғарыда аталған мүмкіндіктерді
мұғалім дұрыс пайдалана білсе ғана, жұмыс нәтижелі болады.
Бастауыш сынып әдістемесінде ауызекі және жазба тіл формаларын
жетілдіру, байланыстыра сөйлеу, жазуға жаттығудың мына түрлері қолданылады:
1. Қойылған сұраққа жан-жақты жауап бере білу;
2. Оқылған мәтінді талдау, өтілген граматикалық маериалдарға сәйкес
болаын жаттығу түрлері;
3. Ауа райын, табиғатты бақылау күнделігін және күнделіктің бақа да
түрлерін жүргізу;
4. Оқығанын әр түрлі етіп айтып беру;
5. Белгілі бір тақырып, сурет, бақылау бойынша әңгімелеп бере білу,
басталған әңгімені жалғастыру, оның қорытыныдысы бойынша әңгіменің
желісін бағдарлау;
6. Жатталған көркем сөзді айтып беру;
7. Ертегілерге ойынан шығарып қосу;
8. Үлгі үшін берілген мәтіндердің мазмұнын жазбаша баяндау;
9. Сөзбен суреттеудің ауызша, жазбаша түрлері;
10. Оқылған кітап, көрген кинофильм, спектакль жайлы мақала жазу;
11. Хат жазу.
12. Іс-қағаздарын жазу; телеграмма, хабарландыру, өтініш хат.
Міне, бұл келтірілген тізіміндегі ауызша, жазбаша тілдің нұсқалары,
негізінен, бәрі монологтық сөйлеуге негізделген, бірақ сөйлеудің диалогтық
түрін қолдану мүмкіндігі де бар. Байланыстыра сөйлеу мүмкіндіктерінің
көлемі өте кең: қарапайым бақылау нәтжесін жаза бідуден, үлгімен жұмыс
істей білуден бастап, шығармашылық деңгйден көрінетін шығарма, пкір жазуға
дейінгі аралықты қамтиды. Бұл жерде мұғалім мынадансақтануы керек,
байланыстыра сөйлеу, жазуға жаттықтыру үнемі және ұзақ уақытқа белгіленген
жоспар бойынша іске асырылуы керек, мұнда оқушының ерешеліктері ескеріліп
отырады.
1.2. Қазіргі сабақ құрылысында оқу икемділігі мен машықтың ролі.
Мұғалімдер сабақ типтері мен оның құрылысы жайында соңғы зерттулер
нәтижесінен үнемі хабардар болуы қажет. Мектептің мұғалімдері мен
өткізілген семинарлада сабақ жүйесі оның түрлері жөніндегі ғалымдар
көрсекен нұсқаларды шебер, пайдаланады, оларды М.И.Махмутов ұсынған сабақ
жүйесінің түрлері ғана емес, типтері де қызықтырады. [11]
Сабақ типтері Сабақ түрлері
І. Жаңа оқу материалын а) әңгіме-сабақ; ә) кино-сабақ; б)
оқып-үйрену сабағы (сабақты І өз бетімен жұмыс істейтін теориялық
типінің методикалық варианттары – немесе практикалық сабақ; в) аралас
кіріспе, байқаулар, материалдар сабақ; г) бір сабақта сабақтың
жинау). бірнеше түрін біріктіру.
а) өз бетімен жұмыс істеу сабағы
ІІ. Білім, икемділік пен машықты (ауызша немесе жазбаша жаттығулар)
жетілдіру сабағы: меңгергенді ә) практикалық жұмыс сабақ; б)
мақсатты пайдалану. экскурсия сабағы.
ІІІ. Жүйелеу және жинақтау
сабақтары. Бұған сабақтың негізгі бес типі
ІҮ. Аралас сабақ. кіреді: а) ауызша сұрау (жекеше,
Ү. Бақылау сабақтары (икемділік пентоптап, жалпылама), ә) жазбаша
машықты бағалау). сұрау (жеке-жеке), б) бақылау (өз
бетімен істелетін жұмыс); д) аралас
сабақ (бірінші үш түрді біріктіру).
Бұл сабақ жүйелері жалпы педагогикалық мақсатқа негізделген материал
мазмұнының сипаты мен оқушылар білімі деңгейіне байланысты. Психологтардың
зерттеуі бойынша, бастауыш сынып оқушыларының жұмыстың бір түріне
бағытталған зейіні 20 минуттай уақытқа созылады. Сондықтан, осы алғашқы 20
минут өте тиімді кезең болып есептеледі. Сабақтарға жүргізілген талдау бұл
пікірдің дұрыстығын дәлелдеді.
Бастауыш сыныптардағы сабақтың негізгі белгісі – ода бірдей екі
дидактикалық мақсат алға қойылып, шешіледі: жаңа материалды меңгеру және
бұрын өтілген материалды меңгеру және бұрын өтілген материал бойынша сұрау.
Алайда бастауыш сыныптарда сабақтың дидактикалық мақсаты ооқушылар
ғылым негіздерінен алғашқы түсінік алатын, өткенс сабақтарда алған білімін
жинақтап, оқу ңбегіннің икемділігі мен машығын меңгеретін, үй тапсырмасын
орындаудың жоспарын жасайтын, т.б. осындай жоғары сыныптарда жақсы білім
алуға берік негіз қалайтын оқу-тәрбие процесмен тоғысады. Програмадағы оқу
материаланың көлемі мұғалімге сабақ құрылысын шығармышылыұпен өзгертуге
мүмкіндік береді.
Бастауыш сыныптарда ең көп атаған түрі аралас сабақ болғанымен оқу
процесінде сабақтың басқа түрлерін де пайдалануға болады. Мысалы, ІІІ, ІҮ
сыныптарда табиғаттану сабағында мұғалім аралас сабақтың орнына жаңа
материалды оқып-үйрену сабағын өткізуіпрактикада жиі кездеседі. Мұндай
сабақта мұғалім 20 минуттық әңгіме жасамйды, эвристикалық ізденіс,
әңгімелесу, түрлі ойындарды пайдалану арқылы оқушылардың танымдық қызметін
арттырады. Шәкірттердің оқулықпен өз бетінш жұмыс істеулері мұғалімнің жаңа
материалды түсіндірумен ұштастырылады.
Мұндай сабақ типінде де, алдыңғыдағыдай, қабылдауға, ұғынуға, байыбына
жетуге, есте сақтауға, мұғалімнің ауызша айтқанын тыңдай білугеқолайлы
жағдайларды жасаудан бастап, пәндер, құбылыстар, оқиғалар және ойлау
операциялары (салыстыру, талдау, жинақтау, қорытындылау және жүйелеу)
арасындағы себеп-салдар байланыстарын қалыптастырумен аяқталатын оқу
икемділіктері дамытылады.
Бастауыш сынып мұғалімдері жұмысында білімді және икемділік пен машықты
қалыптастыратын, жүйеге келтіретін бекіту сабағы жиі қолданылады. Кейбір
ғалымдар сабақтың бұл түрін, мысалы, М.И.Махмутов, білім, икеділік пен
машықты жетілдіру және жүйелеу сабағы деп біледі.
Сабақтың бұл түрін белгілі бір білім негізінде жаттығулар арқылы жалпы
және арнайы оқу икемділігі мен машығын бекіту, оладың шығармашылықпен
қолданылуын қамтамасыз ету мақсатында пайдаланған дұрыс. Мұндай сабақта
жаттығулардың бірнеше түрін қолдануға мүмкіндік туады.
Бастауыш сынып мұғалімдері қолданатын сабақтың тағы бір түрі – оқушылар
білімін бақылау және бағалау сабағы. Бұл сабақта да дидакткалық мақсат
көзделеді. Оқушылар ауызша жауап немесе жазбаша бақылау жұмыстары кезінде
бұрын меңгерген білімін қалыптасқан үйреншікті және өзгертілген жағдайда
пайдалана алады. Сонымен оқушвлар білімін бақылау және бағалау сабағы
білім, икемділік пен машықты іске асыру сабағымен ұштасады. Бұл қорытынды
сабақта оқушылардың аталған немесе басқа жалпы оқу икемділіктерін қандай
деңгейде меңгергендгі, тапсырма орынлаудың жүйесі, бірізділігі аныөталады.
Мұғалім мен оқушылардың өзара осындай бірліктегі іс-әрекеті жалпы оқу
икемділіктеімен машықтарын дамытудың келешекте іске асырылуға тиісті
деңгейін болжауға мүмкіндік береді.
Тәжірибе жасауға қатысқан бастауыш сыныптардың мұғалімдері сабақтың
осындай түрлерін тақырыптық жоспарлауды іске асырудың негізгі жағдайы деп
есептейді. Оқу икемділіктері мен машықтары біртұта өтілетін сабақ жоспарын
жасауға кіріспес бұрын мұғалім қазіргі сабақ талабын толық меңгеруі тиіс
екендігі практика дәлеледеп отыр.
Соңғы кездегі педагогикалық әдебиеттерде қазіргі сабақ талаптарына көп
көңіл бөлінген. Дидактикалық әдбиеттер авторлары бұл мәселе жайында түрліше
пікір айтады. В.А.Онищук сабаққа қойылатын талапты тәрбиелік, дидактикалық,
психологиялық, гигиеналық деп төрт топқа бөледі. Ал, Ю.Б.Зотов [12]
сабақтың ұйымдастыру жағына ерекше мән береді де, талаптарды сабақ
мазмұнына, оны өткізу техникасына байланысты бөледі.
Жоғарыда аталған еңбектердегі сабақ алдына қойылатын талаптар біздің
тарапымыздан тиянақты зерттелді. Мұғалімдер оқу-тәрбие процесі барысында
жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының негізгі бағыттары
талаптары басшылыққа алып отарады.
Қазіргі сабаққа қойылатын дидактикалық талап нақты тәрбиелік және
білімді мақсаты, сондай-ақ жалпы оқу икемділігі мен машығын дамытуға
байланысты сабақ құрылысын анықтау ісінде иімді әдістер мен тәсілдерді
белгілей білуді, оқуды өмірмен байланыстыру, жүйелілік пен бірізділік,
түсініктілік, саналылық, белсенділік сияқты сабақ өткізудің ғылыми
принциптерін мүлтіксіз сақтауды, мұғалімнің басшылығымен оқушылардың өө
бетімен жұмыс істеулерін, сөз, көрнекілік пен практик, әдістер мен
тәсілдердің тиімді жағын қарастырып, оқытудың сабақ және сабақтан тыс
кезіндегі формаларын біріктіруді көздейді.
Сабақтың психологиялық талабына мыналар жатады: оқушының психологиялық,
яғни ойлау, есте сақтау, ерік, эмоция, елестету ерекшеліктерін т.б. ескеру.
Сондай-ақ мұғалімнің психологиялық көңіл-күйі де сабақ үстінде маңызды роль
атқарады,. Оның жарқын жүзі, жайдары күлкісі бала психологиясына шөл
даладағы адаға нәр берер бұлақтай, әсер етеді. Мұғалімнің мейірімділігі
оның әділ талап қоя білуімен, педагогикалық әдептілігіен ұштасып жатуы
керек.
Мұғалім оқушылрадың ақыл-ой және дене еңбегінің гигиенасына көңіл бөлуі
тиіс. Жоғарыда аталған тааптарды бір сабақта іске асыру мүмкін емес. Олар
бір тақырыпты немесе тарауды өткенде орындалады. Дегенмен, мұғалім әр сабақ
кезінде мүмкіндігіне қарай бұл талаптарды орындауға талпынуы қажет. Мұның
өзі сабақтың тиімділігін арттырады.
Оқушы алдындағы басты міндет, - дейді М.И.Махмутов, ғылым негіздерін
үйреніп, жаңа ұғымдар мен қызмет әдістерін, дүниеге ғылыми көзқарасын
қалыптатыру. Бұл үздіксіз процесс оқушыларда бұрын қалыпасқан түсініктер
мен тәжірибелер жүйесін негізінде іске асады. Егер бұрын өтілген және
меңгерілген білімнің қажеттілігін әрдайым ескертіп отыру, жаңаны
қабылдаудың негізі болса, өтілген материалды практикада қолдану арқылы
икемділік пен машықтың қалыптасуы оны қоыртындылайды. [11] М.И.Махмутовтың
пікірінше, сабақтың негізгі кезеңдері, сабақтың дидактикалық құрылысы оынң
методикалық (сыртқы) және логикалық-психологиялық (ішкі) құрылымдары
негізінде анықталады, тиянақталады.
Сабақтың сыртқы материалды бөлігі, мтодикалық құрылысы тұрақты болады,
бірақ оның элементтерінің саны үнемі өзгеріп отырады. Әрбір оқу пәнінің тек
қана өзіне тән ерешеліггі болады. Мысалы, жаттығу, диктант жазу, сөйлем
талдау, қазақ тіл сабақтарында кездессе, ауызша есеп, мысалдарды шығару,
үлгі бойынша есептеу т.б. математикада ғана кезедеседі.
Сабатың методикалық ішкі құрылымы элементтерінің санын мұғалім сабақтың
түрі, оның құрылысы, дидактикалық және жеке мақсатқа байланысты анықтауға
тиіс. Ал бұл жұмыс мұғалімнен шығармашылық шеберлікті талап етеді.
Сабақтың дидактикалық және методикалық құрылымы арасындағы байланыс
логикалық-психологиялық ішкі құрылымы арқылы жүзеге асады. Ол оқу-танымдық
процесті көрсетеді (өткенді пысықтау және жаңа білімді меңгеру). Оның
негізі – құбылысты немесе фактіні қабылдау және ұғыну, жаңа білімнің
қажеттігіне түсіну, ойлай білу, өтілгенді жүйеге келтіріп жинақтау.
Әсіресе, І, ІІ сыныптарда материалды оқытып, өтілген материалды
қайталау үстінде үлгі бойынша жұмыс істеуге үлкен мән беріледі.
Әр сабақтың басты мақсатынң бірі – оқушыынң өз бетімен ойлау қабілетін
қалыптасытур. Ол үйренуден өз бетімен оқуға бірте-бірте көшу арқылы жүзеге
асады. Ал мұндай нәтижеге жету үшін оқушы алдағы істі жоспарлап, оны өз
күшімен орындауы және өзін-өзі бақылауы тиіс.
Әрине, мұғалім бұл іске бамшылық жасайды, оқушыларға нұсқау беріп, әр
сабақта жалпы оқу машығын қалыптастыруға бағытталған жаттығуларды жоспарлап
отырады. Сондықтан сабақтың дидактикалық құрылысына жалпы оқу икемділіктері
мен машықтарының мазмұнын қалай кірістіру, сабақтастыру керектігін арнайы
қарастыру қажет.
Бұрын меңгерілген білімді жетілдіру ұғымы, ең алдымен, оқушының өтілген
материалды еске түсіруі, оқу материалын меңгеруі, өзін-өзі бақылауды іске
асыруы, өткен білімінің жаңа жағдайға байланысын ұғынуы сияқты бөліктерден
құралады.
Оқушылар қызметін жетілдіру әдісі деп біз арнайы және жалпы оқу
икемділіктері мен машықтарын дамыту, қалыптастыруды түсінеміз. Сабақтың бұл
сатысында ең алдымен мынадай міндеттер қойылады: бұрын өтілген
материалдарды жүйелеу, талдау, құрастыру, салыстыру және жинақтау,
мұғалімнің сұрағына толық жауап беру, жауап бергенде жоспарды пайдалану,
бұрын өтілген оқу материалы бойынша тез бағдар жасай білу, тексті мағыналық
бөлімдерге бөлу, оқу мен жазудың нормасын орныдау жолдастарының жұмысын
бақылап, оған көмек бере білу.
Жаңа түсінік, ұғымдар мен меңгерудің әреет-әдістерін қалыптастыру
сабақтың жалпы дидактикалық құрылысының екінші бөлегі (компоненті) және
оның ең басты сатысы болып есептеледі.
Енді осы мкомпоненттің бірінші бөлімі – жаңа түсінік, ұғымды
қалыптастырудың мазмұнын қарастырайық. Түсінік, ұғымды қалыптастыру
барысындағы ең маңызды, күрелі психологиялық-педагогикалық процесс – жаңа
білімді меңгеру. Ол жоғарыда айтылғандай, негізгі үш компоненттен тұрады:
1) оқу матералдарын қабылдау және түсіну, құбылыстар мен заттар арасындағы
объективті байланыстарды ұғыну (бұл есте сақтау, сөйлеу мен ойлау тығыз
байланысты); 2) таблица, өлеңдерді қайалап бекіту арқылы есте сақтау; 3)
жинақтау және жүйелеу (заттар мен құбылыстарды салыстыру, сабақта
меңгерілген білімдібір жүйеге келтіру).
Жаңа түсінікті қалыптастыру процесінде оқушының назары, оқутанымдық
әрекетке, жаңа оқу материалын меңгеруге бағытталады. Мұның да белгілі
заңдылықтары бар. Психологтардың айтуынша, матеиалды жақсы есте сақтау үшін
оқушы ол материалмен түрліше жағдайда ең кемінде алты рет кездесуі керек.
Жаңа түсініктерді қалыптастыру процесін оны меңгеруді әрекет-тәсілдерін
қалыптасытру мен дамытудан (ол сабақтың дидактикалық компонентінің екінші
бөлігі) ажыратып алып қарауға болмайды.
Шын мәнінде, оқушы мұғалімнің сөзін дұрыс түсііп, қабылдауы үшін, оның
сөздік қоры мол болуы тиіс, байланыстырып сөйлеу дағдысын меңгеріп,
мұғалімнің айтқанын түсініп тыңдай білуі керек.
Осыджан келіп, сабақтың екінші кезеңінде коммуникативтік топтраға
жататаны көптеген жалпы оқу икемдііктері мен машықтарын қалыптастыру
мұғалімнің басты міндеті болып табылады.
Бірақ сабақтың бұл кезеңінде тек коммуникативтік икеділіктер дамытылуы
қажет деегн түсінік тумайды. Мұнда, ең алдымен, логикалық икемділіктер-
салыстыру, талдау, жинақтау, жүйеге келтіру қалыптастырып отырадлы.
Оқушылрадың ойлау беленділігінң қамтамасыз ету үшн тәжірибеі мұғалімдер
оқытудың бұл кезеңінде сабақ желісіне жалпы оқ шеберліктерінің: есте
сақтау, жаң білімді меңгеру, мотивация сияқты іскеріктерді кірістіреді:
негізгі ойды ажыратып ала білу, оқу материалын бөліктерге бөле білу,
оқулықты пайдалана білу, сурет-сызбалармен жұмыс істей алу, тез оқып,
жылдам жаза білу, сөдерді, ережелерді есте сақтау, өлеңдерді оқи білу т.б.
сиқяты икемлітерге үйретеді.
Сонымен бірге, қорытындылау, жинақтау және жүйелеу – матеиалды жаңғырту
мақсатымен қысқаша және толық бейнелеп суреттеп көрсететін тапмысырмалар
жүесінорындау арқылы жүзеге асады.
Сабақтың басқа кезеңлеріне ақаоағанда мұнда төендегідей ғөптеген
икеділікер ққаытастырылып, дамыталады: заттар мен құбылыстарды салытыру
және олардың ұқсасығы мен ерешкелігін ауызша баяндап беру, диалог, монологг
сөздерді меңгеру, жоспар бойынша жауап беру, оқу материалының негізгі
сздерді табу, сутер бойынша диалог түрінде әңгіме құрастыру, өз жұмысн
бақылау, себеп-салдар байдагысысн табу, тексті тұтас және бөліктерге бөліп
мазсмұдау, есептер шығану жолдарын айта білу, тексті көмекші материалды
пайдадалун арқылы баяндай білу т.б.
Сабақтың үшінші кезеңінде бекіту мен қайталау негізінде меңгерілген
білміді қоддану арқылы арнайы жне жалпы оқ икемділыктер і мен машықтары
қалыртасады.
Бұл жұмысты жүзегге асыруға оуқшылар ебегі сипатында өзі-ақ жағдай
дасадй.ы Мұғалім оқушыладың ақыл-ой өрісін дамуты мақсатынла сабақта арнайы
дайындаоған тапсырмалар, оларға өщ ибетімен орындату арқылы материалды
беукітіп, мәселенің түйінді, өзекті жақтарын меңгеріге оқушылады
қатыстырады. Осыған байланысты алгоритм, жаднама, үлгі бойынша және
оқулықпен өз бетінше жұмыс істеуге үйрететін үй тапсырмасын орынлау
барысында іс-әреке жүйеллегін анықтайтын, өз жұмысына баға бере біліуге ,
жазба жұмысатрының түрлерін (текстен көшіру, шығарма мазмұндама, тиктант
т.б.) меңгер, өз жұмысын жоспарлай білу сияқты оқушыларды оқушыларды
тияақтылыққа баулитын жұыстар негізінде қолайлымүмкіндік туады. Оған қоса
сабақтың осы кещзеңінде оқушылардың білімінің бір бөлігін қалай
меңгергендіктерін, арнайы жіне жалпы оқу икемділіктері мен ашықтарынның
қандай деңгейде қалыптастқандығының ұорытындысы шығарылады. Мұнда бәрінен
бұрын логикалық икемділік, әсіресе, бір ізді сұрақтар тізбегіне (Бізге не
берілді?, Бізге не керек?, Біз нені үйрендік?, Неге үйрендік?,
Алдағы уақытта нені қолдануға болады?) талдай жасай білу икемділігі
қалыпасады. Сонымен қатар сұраққа дәл де қысқа жауап беру, өзінің және
жолдастыраның жұмысыны бағалау, жауап бергенде қосымша материалдарды
пайдадалун, өз назарын омсы мәселенің түйінді, негізіг жағына аудару, жоспа
құра білу т.б. қамтылады.
Үй тапсырмасы сабақтың дидакткалық қрылысының тұрақты компоненті бола
бермейді. Оның негізгі мақсаты – оқушының өз бетімен жұмыс істеуін,
шығармашылық ойлауын онан әрі дамыту. Сонлықтан оны метл\одикалықь
құрылымның жеке элементі деп қарстырамыз. Мұндағы ең басты кемшік – мұғалім
кітап бетін, есеп нөмірін, өай парграф екенін ғана айтады да \, орындалатын
жұыстың сипатын қандай ееніне, тапсырма белгілі бір жйеліліктің жалғасы ма,
ілде әйтеуір берілетіг тапсырмалар ма, ған мән бере бермейді.
Кейбір мұғалімдер үй тапсырмасын оқушыны сабақтағы жеткіліксіз жұымысн
толықтыру әдісі деп қарайды. Ал мұндай көзұарас саақты мәнн төмендетеді,
әрі оқушы еңегін ауырлатады. Бұл кемшіліктеріде болармау жолында
оқушылоардың жалпы оқу имкемлділіг мен машығын дамытудың мән зор. Үй
тапсырмасын берген кезде, логкалық икемділіктерді талдау, жинақтау,
саоыстыру, қорытындылау, негізін таба білу т.б. қлыптастыруға ерекше көңіл
бөлінуі тиіс.
Оқу – ұйымдастыру икемділіктері бойынша оқушыларды сапалы блім алу үшін
өзіне тиімді жағдайлар (жұмысқа ынталы кірісу, оқу құралдарын дұрыс
пайдлалау, еңбек түрін ауыстырып оыру т.б.) жасауға, белгілі жоспар бойынша
тиянақты жұмыс істеуге, үй тапсырасын орындаған кезде қимыл-әрекет бір
ізділігін анықтай білуге үйрету керек.
Коммуникативтік жәе информацуиялық икемділіктер саласы бойынша
оқушылрады қойылған сұраққа нақты, қысқа жауап беруге, оқулық, сөздік және
қосымша әдебиеттермен жұмыс істеуге, тексті жүйелі мазмұндап, себеп-салдар
байланыстарын таба білуге, жазба жұмыстарының жаңа түрлерін меңгеруге
үреткен жөн.
2.1. Оқу еңбегін ұйымдастыру кезінде икемділіктер мен машықтарды
қалыптастыру.
Семинарда, методикалық бірлестіктер жиналысында, сабаққа талдау жасаған
кезде шәкірттерде жалпы оқу икемділіктерін тез қалыптастыруға мүмкіндік
беретін жайттарды анықтадық. Біздің пікірімізше, мұғалімнің бұл жүйені
меңгеруі үшін оқушыларды оқу еңбегін қажетсінуге тәрбиелеп, оқыу
принциптерін, әсіресе, оқушылар қызметі мен педагогикалық басшылық бірлігі
принципін әрдайым сақтап отыруы шарт.
Жалпы оқу икемдіділіктері мен машықтарының қалыптасуына әсер ететін
жағдайларға қықша тоқталып өтейік. Мұнда ең бастыыс – мұғалімнің жек
басынығң үлгісі. Өйткені, ұстаз өз шәкірттерін білімге ғана баурап қоймай,
оларға өзін-өзі ұстауы, жүріс-тұрысы, киінуі, сөйлеуі жағынан да ықпал
етуге тиіс. Әсіресе, бастауыш сынып оқушыларын мұғалімнің дан дүниесі
тарқады. Ола өз ұстаздарына еліктейді, үлкендерге еліктеу- бала мінезінің
қалыптасуына әсер ететін ең басты күш.
Жалпы оқу икемділіктері мен ашықтарын қалыптастыру ісінде нәтижеге
жеьудің бір жолы – оқушылрадың оқу еңбегін қажет етуі және соған олады
дайындау. Ал бұл қажеттілік олардың физиологиялық және психологиялық
дамуының басты белгісі болып табылады. Оған тән қасиет – айнала қоршаған
дүниеден әсер алу, білсем деген ұмтылыс. Бастауыш сынып оқушыларның осындай
психологиялық ерекшеліктері жалпы оқу икемділіктері мен машықтарын
меңгеруге қолайлы жағдай туғызады.
Мұғалім бастауыш сынып оқушыларының ерекшеліктерін ескеріп, оларда оқу
еңбегіне деген тұрақты ынтаны қалыптастыратын тәсілдер мен жолдарды табуы
тиіс. Ол үшін ең алдымен оқушыларға оқу еңбегін тиімді пайдаланудың
практикалық мәнін түсіндіруі керек.
Біз басшылыққа алған екінші бағыт – оқу құралдар мен оқу материалдарын
пайдалану әдістерін жетілдіру. Қазіргі оқулықтардың мазмұны баланың
құбылыстарды теориялық тұрғыда ұғына білуіне, жекелеген психологиялық
қызмете (есте сақтау, ойлау, елестету, қабылдау т.б.) жаттықтыратын әңгіме,
ереже, жаттығулардан құралған. Алайда оқулықтар мен оқу құралдарында
оқушылардың жалпы оқу икемділіктері мен машықтарын меңгеруіне бағыттайтын
материалдар аз.
Тәжірибе жұмысы кезінде мұғалімдер оқу материалдарын кеңінен
пайдаланып, шәкірттерді оқуға үйрететін әдіс-тәсілдерге үлкен мән берді.
Мысалы, ІІІ сынып мұғалімі Р.Сакенова сабақ үстінде оқушылардың жалып оқу
икемділіктері мен машықтарын қалыптастыруға, атап айтқанда, сұраққа жауап
беру, мәтінді бөліктрге бөлу, әңгіменің мазмұнын баядай білу, оқулықты
пайдалану, мәнерлеп оқу т.б. икемділіктерді меңгеруге көп көңіл бөлді.
Мектептердің бастауыш сынып мұғалімдері әдетте жеке жоспадың үш түрін
жартыжылдық, календарлық, тақырыптық және сабақ жопарларын пайдаланады.
Олардың қай-қайсысы болсын, ғылымилық, жүйелілігі, дәлділік және
перспективалық принциптерге негізделіп жасалады.
Оқу жылы басталар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1.1. Оқу икемділіг мен машығының мәні
1.2. Қазіргі сабақ құрылысында оқу икемділіг мен машығының ролі
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ ИКЕМДІЛІГІ МЕН МАШЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
2.1. Оқу еңбегін ұйымдастыу кезінде икемділіктер мен машықтарды
қалыптастыру
2.2. Оқу икемділіктері мен машықтарын кезең бойынша қалыптастыру әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Қазіргі кезде білім берудің жаңа жүйесі
жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне қадам басуда.
Оқу жоспары мен бағдарламаларда анықталған мемлекеттік білім беру
стандартына сәйкес білі мазмұны, оның басым бағыттары мен оқыту
мүмкіндіктеріне сай оқыту мұғалімнен жоғары кәсіби дайындықты, шығармашылық
ізденісті талап етеді.
Ұлы данышпан Аристотель кез келген әрекеттің жемісі ек ішартқа
байланысты екендігін дәлелдеген.
- соңғы мақсаттың (нәтиже) дұрыс қойылуы;
- сол мақсатқа жету үшін мәтіндер мен құралдарды дұрыс пайдалану.
Оқушының жеке басын жан-жақты дамыту іс әрекет пен оқыту үрдісінде ғана
іске асады. Жалпыға мәлім баланың жекеи басын дамыту барлық әлеуметтік
әрекеттердің (ойын, оқу, еңбек, танымдық коммуникативтік) үйлесуі арқылы
болады. Сондай-ақ жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының
негізгі бағыттарында жеткіншек ұрпаққа ғылымның мнегізгі негіздерінен терең
де тиянақты білім беру керектігіне баса назар аударылды. Сондықтан бүгінгі
таңдағы оқушыларды кітаппен және басқа білім көздерімен жұмыс істеуге
белсендірек тартуға, олардың өз бетінше ойлау қабілетін қалыптастыруына
көмектесуге тиіс. [1]
Мектеп реформасында оқыту формаларын, әдістері мн құралдарын одан әрі
жетілдіріп, иімді тәсілдерді қолдануды ұсынған.
Оқу министрілігінің мектептер бас басқармасы мақұлдаған Оқушылардың
жалпы оқу икемділігі мен машығын қалыптастыру туралы нұсқауы оқушылрады
оқыту, тәрбиелеу ісін жан-жақты дамытуға игі ықпал етеді.
Оқушылардың оқу еңбегін шебер ұйымдастыру тәсілдрі педагогика саласында
жеткіліксіз зерттелген. Оқушылрадың белсенді таным-әреетін қалыптастыру
методикасының жүйелі болмай отырған педагогика ғылымдары академиясының
президенті М.И.Кондаковтың сөзінен көруге болады: оқушыларды қазіргі
заманғы информация тасқынын бағдарлай ауға және өз бетімен білім алу
деңгейін көтере білуге үйрету хақында талай ұрандар көтерілді. Ал іс жүзіне
келгенде методикалық және басқа құралдары бұрынғысынша мұғалімдерге
бағытталып отыр. [2]
Бастауыш сынып оқушыларының ісәрекетінде оқу еңбегі бастыроль
атақарады. Сондықтан оқытудың бастауыш сатысындағы негізгі мақсат өз
бетімен оқу икемділігн қалыптастыру болып табылады. Аталған мәселенің
бүгінгі күнге дейін өз деңгейінде қарастырылмауы зертеу жұмысымыздың
тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының оқу икемділіг мен машығын
қалыптастыру деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының оқу икемділігі мен машығын
қалыптастырудың теориялық және әдістемелік жолдарын айқындау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, бастауыш білім береін мектеп
оқушыларынығң оқу икемділіг мен машығын қалыптастырудың теориялық негіздері
айқындалса; сол бойынша оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес
материалдарды сұрыптап, оны меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдері жүзенге
асырылса; оқу-әдістемелеік кещендермен қамтамасыз етілсе, онда оқушылардың
оқу икемділіг мен машығын қалыптастыруға негіз болады.
Зерттеудің міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының оқу икемділігі мен машығын
қалыптастырудың теориялық негізін айқындау;
- бастауыш сынып оқушыларының оқу икемділігі мен машығын
қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдерін саралу, өлшемдері мен
көрсеткіштерін анықтау, моделін құру;
- бастауышысынып оқушыларының оқу икемділігі мен машығын
қалыптастырудың педагогикалық тхнологиясын негіздеу, оны
педагогикалық эксперимент арқылы тексеру.
- Зерттеу әдітері:
- Зерттеу мәселесіне байланысты теориялық және әдістемелік еңбектерге
ғылыми тұрғыда талдау жасау, педагогикалық эксперимент жүргізу, оның
нәтижелерін сұрыптау, оларды сандық жағынан сараптап қорытындылау.
Дипломның құрылымы: диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады. Зерттеу жұмысында
оның нәтижелері туралы мәліметтерді көрнекі үрде бейнелеген кесте, сурет
орналасқан.
1. Оқушылардың оқу икемділігі мен машығын қалыптастырудың теориялық
негіздері.
1.1. Оқу икемділігі мен машығының мәні.
Зерттеу мекемелері, ғалым-дидактиктер, ұстаздар қауымы мектеп рефорасы
қойған талаптар тұрығысынан оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруды қайта
қарастырып, білім берудің мазмұны мен міндеттерінің мәнін жаңаша түсіндіру
мен жетілдіру ісіне кірісті. Оқыту мазмұны теорияся саласында, мектепке
арналған оқу материалдарын дұрыс іріктеу принциптерін анықтау жолында
ғалымдар көптеген жұмыстар атқарады. Мысалы, М.А.Данилов [4], И.Я.Лернер
[5], М.Н.Скаткин [4] еңбектерінде ғасырлар бойы қалыптасқан адамзат
мәдениетінң құрамды элементтерін, өмір тәжірибесін келешек ұрпаққа
жеткізудің формалары сөз етілді. Олар табиғат, қоғам, ойлау мен іс-
әрекеттер жайлы білім жүйесі, творчестволық қызмет әрекет тәжірибесі,
адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасынан туатын материалдық және рухани
байлықтары.
Интеллектуалдық және практикеалық икемділік пен машық совет
мектебіндегі білім мазмұнының бөліктері қатарына жатады. Оушы далыпы білім
жүйесі \, оған жеткізетін іс-әрекеттер тәсілдерімен қатар оқу еңбегін
саналы орындауға, білім алуға жетелейтін икемділіктер мен машықтарды
мегереді. Бұларды ол кез-келген жаңа жағдайға бейімдей алса, оның алдынан
тфорчетволық ізденіс жолы ашылаоды. Жүзеге асқан түрлі іс-әрееттер арқылы
жас шәкірт өзін қоршаған айналамен, адамдармн қарым-қатынас жасауға
үйренеді. Ендеше икемділік пен машықтың оқу процесніде, мұғалім мен оқушы
қарым-қатыаынң мазмұынында үлен мәні бар.
Жалпы оқу икемділіктері мен машықтарынң мәнін анықтаудан бұры ұстаз
назарын мына жағдайға аударғымыз келеді.
Мұғалім шәкірттерге оқу материалын түсіндіреді, оқушы мұны қабылдайды,
меңгереді және қайта баяндап береді. Бұл схема бойынша оқушы – мұғалімнің
педагогикалық әрееті бағытталған пассивті объект ретінде, ал оқу нәтижесі
мұғалімнің тек жеке басының іскерлігіне байланысты қарастырылады. ...
Оқушының оқу пройеснің субъектісі ретінде ғана оқытудың мақұсаты мен
міндетін табысты шешуге болады ... [6] Ендеше қазіргі кезеіңде оқушыға тек
жаңа білім жүйесін берумен шектелмей, оны оқуды және оған керек икемділікті
үнемі қажетсінуін әрбиелеу қажет. Сөйтіп, мұғалімнің ең алғашқы міндеті –
баланы өз бетімен кітап және сөздікпен, анықтам әдебиеттермен жұмыс
істеуге, уақытты қадірлеп, оны дұрыс пайдалануға, күн тәртібін орндауға, іс-
әреетін жоспарлап отыруға үйрету.
Енді мына білім, машық, икемділік деген ұғымдарды анықтап алайқ.
Педагогикалық әдебиетте бұл түсініктердің біркелкі анықтамалары жоқ. Айта
кету керек, бұл мәселе республикамызда бастауыш кластарға арналған және
жеке пәндер программаларында бірыңғай шешімін таппаған.
Білім-фактілер, еределер, қорытындылар, заңдылықтар, идеялар, теориялар
түрінде кездесетін шындықтың түрлі салалары бойынша адамзат жинақтаған
тәжірибе. Білім адам санасында түсінктер, ұғымдар түрінде бейнеленеді.
Икемділікті көбіне іске асқан, қолданысын тапқан білім деп анықтайды.
Ал икемділіктің психологтар анықтаған басқа да қызмет бар. Онда икемділік
ақыл-ой және практикалық әрекеттің саналы мақсатты меңгеруге бағытталған
ерекше қызметі деп көрсетіледі.
Ю.Н.Бабанский қандай да болсын қызмет тәсілін саналы меңгеруді
икемділік дейді. Бұл анықтама мына жүйеге негізделеді. Оқу қызметі белгілі
бір әрекеттің жиынтығы арқылы іске асырылады, әрекеттің іс ке асу әдісін
меңгеру – икемділік. [7]
Машық бірнеше ре қайталанған жаттығулар негізінде қалыптасады.
А.В.Петровскийдің еңбектерінде машық икемділктен бұрын қалыптасады
деген пікір айтылады. Оқушының күрделі іс-әрекетті әр түрлі жағдайда
орындау үшін бойындағы бар білімі мен машығын саналы түрде пайдалануын
икемділік деп анықтайды.
Оқыту - оқушылардың жаңа білім, икемділік пен машықты меңгеруге
бағытталған қызмет түрлерінің жүйесінен тұрады. Оларға жататындар мыналар:
- оқулықпен жұмыс істеу;
- жаңа тақырып бойынша мұғалімнің түсіндірмесін тыңдау;
- сабақта мұғалімнің басшылығымен өз бетінше жұмыс істеу;
- мұғалімнің сұрағына жауап беру;
- сабақта өткізілген тәжірибені байқау;
- топмсаяхатқа шығып, табиғат құбылыстарын бақылау;
- жазба жұмыстарының түрлерін орындау;
- үй тапсырмасын орындау;
- ауа райын бақылау күнделігін жүргізу;
- теледидардан оқу программасы бойынша берілетін хабарларды тыңдау
т.б.
Қандай болсын икемділікті, машықты оқушы іс-әрекет үстінде, басқа
адамдармен қарым-қатынас жасау барысныда меңгереді. Икемділік – машық
еліктеуден басталып, өз бетімен атқаратын іс-әреетке ұласады. Икемділік пен
машықты меңгеру еңбекті ғылыми ұйымдастырудың негізгі бағыттарның біо\рі.
Мысалы: К.Маркс еңбекті йымдластырудағы негізгі принцип уақыт пен күшті
үнемдеу деп көрсеткен. Сондықтан, икемділік пен машықты нәтижелі меңгеру
уақытты үнемдеуге, еңбк қарқынын жоғарылатуға, жұмысты қатеміз орындауға
мүмкіндік туғызады. Мұндай нәтиже оқушын қуанышқа бөлейді. Икемділік пен
машықты дұрыс меңгеруден туған оқу еңбегінің нәтижесі кейін оған көмегін
тигізеді.
Сөйтіп, икемділік пен машық төменгі сынып оқушыларын оқыту ісінде,
олардың жетілуі жолында маңызды білімдік қызме атқарады және оөқыту
процесінде тірек, негіз болады.
К.Д.Ушиский: Икемділіктің қандай түрінде де – жүру, сөйлеу, оқу, жазу,
сурет салу, есептеу т.б. машықтар басты роль атқарады... Егер адамның
мащшықтану қабілеті болмаса, онлда адамның жетіліп дамуы қиын болар еді.
Аадм машықтана келе ақылы еркін жаңа жұмыс, жаңа жеңіске жұмсайды. Міне,
сондықтан тәрбиеленушілерге қажетті машықтар туралы түсінік бермей, ақыл-
ойын дамыту жағы ғана ескерілсе, онда ол жетілудің күшті тірегінен айрылар
еді [9] деп жазды.
Икемділіктер мен машықтар жалпы (пәнаралық) және арнайы (жеке оқу пәні)
болып бөлінеді.
Біз бұл құралда бастауыш сыные оқушыларының жалпы оқу икемділіктері мен
машықтарына ғана тоқталамыз.
Оқу министрлігі бекіткен Оқушылардың жалпы оқу икемділіктері мен
машықтарын дамытуға арналған нұсқауда (1984 ж.) икемділікиер мен машықтар
төрт салаға ажыратылған: 1) оқу – ұйымдастырушылық; 2) оқу – информациялық;
3) оқу – интеллектуалдық; 4) оқу – коммникативтік (алдыңғы үшеуін
Ю.К.Ббабнский [7], төртінші саланы Н.А.Лошкарева [10] ұсынған).
Оқу-ұйымдастырушылық икемділіктері мен машықтары мынадай негізгі екі
топқа бөлінеді:
1. Блім алуға қолайлы жағдай туғызуға бағытталған икемділіктер;
2. Оқу тапсырмаларын орындау тәртібін анықтауға мүмкіндік беретін
икемділіктер.
Бірінші топқа санитарлық-гигиеналық талаптарды орындауға байланысты
икемділіктер енеді: а) сабақтағы тәртіп талаптары (партаға дұрыс отыру,
оқу, жазу гигиенасы, жұмысқа кірісу тәртібі т.б.); ә) үзілістегі тәртіп
талаптары (қысқа және ұзақ үзілістегі демалыс, ыстық тамақ ішу,класс
бөлмесінің ауасын тазарту т.б.); б) ұзартылған күн топтарындағы, мектеп
интернаттағы гигиаеналық талаптарды орындау; в) мектепте және үйде күн
режимін сақтау (үй тапсырмасын әзірлеуге дайындалу, ұйқы, тамақтану, таза
ауада болу, демалы, каникул күндерін дұрыс өткізу т.б.); кластағы жән
үйдегі жұмыс орнын жабдықтау.
Екінші топқа оқу тапсырмасын орындауда оқушыға күш пен уақтты аз
жұмсауға мүмкіншілік беретін икемділіктер тобы жатады. Оларға өлеңді
жаттау, мәтінді баяндауды жоспарлау, сеп шығару, сабақ үстінде, үй
тапсырмасын орынлау кезінде өз бетімен жұмыс істей білу, орныдалған жұмыс,
тапсыраны даяр үлгі бойынша тексеру, өзін-өзі, өзара тексерудің тиміді
жолдарын, әдістерін жатқызуға болады.
өйтіп, оқу-ұйымдастыру икемділіктері оқушыынң оқу еңбегін ғылыми
тұрғыда ұйымдастыруға мүмкіндік береді, басқаша айтқанда, кез келген оқу
әреетін белгілі мақсатқа бағыттай білуге, оған жетудің әдіс-тәслдерін
анықтауға жағдай жасайды.
Оқу-информациялық икемділіктерсаласына информацяның ауызга, жазбаша,
көрнекі түрлерін меңгеруге мүмкіндік беретін икемділіктер жатады. Ол – ең
алдымен оқу информациясын тыңдау және оны қабыл алу шеберліг. Жеке оқу
пәндері бойынша оқушылар негізгі деректерді оқулықтардан алады. Оқулықпен
жұмыс істеу, мәтіннен, суреттерден мәліметерді іріктеп алу, өмекші
әдебиеттерді пайдалана білу қажет. Сондай-ақ оқулықпен жұмыс істеудің бүкіл
жүйесі – кітап мазмұнымен танысу, қажетті беті, ережені, есепті тез таба
білу сияқты икемділіктерге үйрету де осы салаға енеді.
Бастауыш сынып оқушыларының қажеті информация алуының ең басты жолы -
оқу икемділігі. Оқу икемділігі – кітапты пайдалана отырып, айнала қоршаған
дүниемен қарым-қатынас жасаудың машыққа айналуы. Бастауыш мектеп оқушыларын
оқуға үйрету жүйесі ана тілі сабақтарының мазмұны арқылы көрініс табады. Ол
үш негізгі өлшемге бөлінеді:
1. Жазба тіл жүйесінің белгілері;
2. әдеби шығармалар тексінің түрлері;
3. балаларға арналған оқулықтардың негізгі түрлері.
Бастауыш сынып оқушыларын оқуға үйрету жүйесі сабақтың мынадай үш түрін
қамтды – сауат ашу сабағы, сыныпта оқу сабағы, сыныппен оқу сабағы.
Сабақтың бұл үш түрі бір-бірімен тығыз байланысты және бір мақсатты
көздейді. Оқу сабағында жоғарыда аталған объектілердің әрқайсысы көлеміне
қарамастан, мүмкіндігінше іске асуы тиіс. Сонымен бірге, оқу қызметі
процесінде бұл объектілердің әрқайысысы негізгі екі бағыта (техникалық және
мазмұндық) болады.
Оқу қызметінің техникалық жағы (мысалы, кітаппен танысу, жаттығу
тапсырмалары, кітап мазмұнын тез табу, ал мазмұн арқылы тақырыпты, бетін
табу т.б.) оқу еңбегіне машықтану құралы. Оқушының кітапты пайдалана білуі,
тақырыпты анықтауы, сыныптан тыс оқылатын кітаптарды сыртқы негізгі белгісі
бойынша (кітап авторы кім, мұқабадағы жазу нені көретеді, сурет не туралы?)
ажыратуы да осыған жатады.
Оқу жұмысының мазмұнды болуы оқушылардың оқу қызметінің жоғары деңгейде
қалыптасуына мүмкіндік береді. Оны іске асыру үшін, төмендегілерді ескеру
керек: а) оқушыларда белсенділігін артыру мақсатында кітаппен жиі жұмыс
істеу; ә) көркемсөз сайысын ұйымдастыру; оқуға деген ынтызарлық арттыру
үшін сыныптан тыс оқудың түрлі тәсілдерін қолдану.
Сонымен, оқушылар кез-келген информацияның мазмұнын өз бетімен ұғынуы
үшін тек жеке икемділіктермен шектеліп қалмай, машықтануды тұтас жиынтығын
меңгеруі керек.
Ал үшінші салаға талдау, жинақтау, алыстыру, қоыртындылау, себеп-салдар
байланыстарын аңғару және ақыл-й дамуна себін тигізетін басқа логикалық
әрекеттер сияқты оқу-интеллектуалдық икемділіктер жатады.
Оқу-интеллектуалдық икемділіктердің әрқайсысын жеке қарастырайық. Оқу
пәндерін меңгеру ісінде талдау, жинақтау шешуші роль атқарады.
Талдау мен жинақтау процесі ажыратылған объектінің тұтастығын, оның
ерекшеліктерін сақтай отырып, қайта қалпына келтіру дегенді білдіреді. Яғни
ойлау жинатаудан бастылп, жинақтаумен аяқталады: алғашқыда объект
тұтасымен, содан кейін оның бөліктері алынып, сол зат немесе құбылыс
жүйелі, жан-жақты қарастырылады.
Ойау операциясыныің маңызды бөлігінің бірі – салыстыру. Саоыстыру
операциясының көрсеткіштері төмендегі алты түрлі деңгей арқылы анықталады.
Бірінші деңгей (төменгі) – оқушы салыстырудың мәнін түсінбейді,
объектінің кез-келген белгілерін атай салады;
Екінші деңгей – оқушы салыстырудың мәнін түсінбейді, бірақ объектінің
айтылуға тиісті белгілерінің бірнешеуін кездейсоқ болса да атайды;
Үшінші деңгей – оқушы объектінің ұқсастығы мен айырмашылығын түсіндіре
отырып өзара шатастырады, бірнеше белгілерін атай отырып, ең негізгісін
ажырата алмайды.
Төртінші деңгей – оқушы салыстыру мәнін ашудың орнына объектінің өзін
не оның белгілерін атайды. Салыстыру үстінде негізгі белгілерге емес,
кездейсоқ белгілерге сүйенеді;
Бесінші деңгей – оқушы салыстырылатын объектілердің ұқсастығы мен
айырмашылығын сезінеді, негізгі бөліктері бойынша толық, көлемді, жүйелі
салыстыру жасай алады;
Алтыншы деңгей (ең жоғарғы) – оқу, салыстырудың мәнін дұрыс түсініп,
салыстырылатын объектілердің жинақталған негізгі белгілерін жүйелі түрде
дәлелдейді.
Жоғарыда аталған деңгейлер салыстыру операциясын дамытудың кезеңдері
болып табылады және І-ІҮ сынып оқушыларында қалыптастырылған салыстыру
шеберліктерінің деңгейі осы өлшемдермен анықталады. Жалпыдау икемділігі,
алдымен, оқушының ақыл-ой өрісіне, байқағышығына, талдау, жинақтауды
меңгеруіне, сондай-ақ қорытындылаудың құрылымы мен әдіс-тәсілдерін
сезінуіне тікелей байланысты. Жоғарыда аталған логикалық икемділікке
төселдіру жұмысы бастауыш сыныпқа арналған пән көемінде арнайы және
үздіксіз іске асырылуы тиіс. Жалпылау, қорытындылаудың қалыптасқандығын
анықтаудың негізгі көрсеткіші ретінде оқушының бұл икемділікті түсініп,
саналы орныдауы, бір жағдайдан екінші жағдайға саналы түрде ауыстырып
қолдану, қорытындылау тәсілдері мен оның құрылымын жетік меңгеру сияқты
сапалар алынады.
Оқу еңбегінде топтай білу икемділігінң де өз орны бар. Оның қалыптасуы
мына үш көрсеткіш: жіктеу негізін дұрыс ажырата біл; топқа енетін
түсініктерді тап баса біл; сол топ объектісінің негізін межелеу арқылы
анықталады.
Жоғарыда келтірілген ойлау операциярларының көмегі арқылы оқушыда
ғылыми түсінік пайда болады. Топтай білу арқылы түсініктердің мазмұны
ашылады.
Төртінші салаға коммуникативтік икемділіктер мен машықатар жатады. Оның
негізгі бөлшетері – ауызекі және жазбаша тіл арнайы жазу және тыңдау. Бұл
икемділік көбіне сабақта және кластан тыс жұмыстар кезінде белгілі бір
жағдайға сәйкес баяндап беру, сұраққа жауап беру, тыңдай білу, жазбаша
тапсырманы орындау сияқты іс-әректтердің орындалуы барысында қалыптасады.
Байланыстыра сөйлеу оқушылар бойына мына икемділіктерді дарыту, оларды
тұрақтандыру арқылы жүзеге асады:
1. Тақырыпқа түісініп, оны басқа мәліметтерден ажыраты, шегін
сезінуі. Егер оқушыға Орманда деген тақырып бойынша әңгіме
жасау жүктелсе, ал осы әңніменің кез-келгн орман туралы екенін
сезінуі, Біз орманға барғанда тақырыбы ұсынылса, орманға барған
шақтағы сәттер мен қимыл-әрекеттер туралы сөз болуы керектігін
сезінуі керек. Байланыстыра сөйлеу икемділігін қалыптастыру Нені
сөз етеміз, Әңгіме кім, не жайлы деген сұрақтар қою арқылы
басталады;
2. Баяндамақ материалды жинақтап, іріктей білу;
3. Материалды белгілі бір жүйемен орналастыру, шығарманы жоспар
бойынша құрастыру икемдліг;
4. Мақсат көздей отырып баяндау, жазу үшін тілдік материалдарды
әдеби нормаға сәйкес пайдалана білу.
Сөз жоқ, байланыстыра сөйлеу икемділігіне, ауызекі тіл мәдениетіне
бірден үйрету қиын, сондықтан мұғалімдер сабақ үстінде іске асырылатын
баяндау, мазмұндама, хат, пікір жазу сияқты жұмстарды орындатқанда
оқушыларға қойылатын талап-міндет мйлінше анық болуы керек.
Байланыстыра сөйлеуді, ауызекі тілді дамытуда оқушылардың жеке
ерекшеліктері еске алынуы тиіс. Алдыме мұғалім диалогты, монологты сөйлеу
түрін меңгермеген, сөздік қоры жеткіліксіз, сөйлегенде кідіріп, сөзді еске
түсіруге қиналатын оқушылрады сөйлеу техникасына жаттықтыруға көңіл
аударуы керек.
Байланыстырып сөйлеуге, ауызекі сөйлеуге төселдіру бірінші көзі, -
К.Д.Ушинский сөзімен айтсақ, - туа бітке сөз өнерін, яғни жаратылысында
бар қабілетті пайдалану.
Екінші көзі кітап тілінің оқу пәндеріне сай түрлерін меңгеру, ал үшінші
жолы – мазмұндама, шығарма жұмыстарын орындаған кезде оқушылар алдына
міндетқоя білу. Айталық мәтін құрасыру икемділігіне үйрету емес, қазақ
тілі, ана тілі оқулықтарында көрсетілген сөздер тобын пайдалана отырып,
мазмұндама жазуға, дұрыс сөйлеп, жаза білуге үйрету икеділіктерін
қалыптастыру мақсаты қойылады. Осылайша, жоғарыда аталған мүмкіндіктерді
мұғалім дұрыс пайдалана білсе ғана, жұмыс нәтижелі болады.
Бастауыш сынып әдістемесінде ауызекі және жазба тіл формаларын
жетілдіру, байланыстыра сөйлеу, жазуға жаттығудың мына түрлері қолданылады:
1. Қойылған сұраққа жан-жақты жауап бере білу;
2. Оқылған мәтінді талдау, өтілген граматикалық маериалдарға сәйкес
болаын жаттығу түрлері;
3. Ауа райын, табиғатты бақылау күнделігін және күнделіктің бақа да
түрлерін жүргізу;
4. Оқығанын әр түрлі етіп айтып беру;
5. Белгілі бір тақырып, сурет, бақылау бойынша әңгімелеп бере білу,
басталған әңгімені жалғастыру, оның қорытыныдысы бойынша әңгіменің
желісін бағдарлау;
6. Жатталған көркем сөзді айтып беру;
7. Ертегілерге ойынан шығарып қосу;
8. Үлгі үшін берілген мәтіндердің мазмұнын жазбаша баяндау;
9. Сөзбен суреттеудің ауызша, жазбаша түрлері;
10. Оқылған кітап, көрген кинофильм, спектакль жайлы мақала жазу;
11. Хат жазу.
12. Іс-қағаздарын жазу; телеграмма, хабарландыру, өтініш хат.
Міне, бұл келтірілген тізіміндегі ауызша, жазбаша тілдің нұсқалары,
негізінен, бәрі монологтық сөйлеуге негізделген, бірақ сөйлеудің диалогтық
түрін қолдану мүмкіндігі де бар. Байланыстыра сөйлеу мүмкіндіктерінің
көлемі өте кең: қарапайым бақылау нәтжесін жаза бідуден, үлгімен жұмыс
істей білуден бастап, шығармашылық деңгйден көрінетін шығарма, пкір жазуға
дейінгі аралықты қамтиды. Бұл жерде мұғалім мынадансақтануы керек,
байланыстыра сөйлеу, жазуға жаттықтыру үнемі және ұзақ уақытқа белгіленген
жоспар бойынша іске асырылуы керек, мұнда оқушының ерешеліктері ескеріліп
отырады.
1.2. Қазіргі сабақ құрылысында оқу икемділігі мен машықтың ролі.
Мұғалімдер сабақ типтері мен оның құрылысы жайында соңғы зерттулер
нәтижесінен үнемі хабардар болуы қажет. Мектептің мұғалімдері мен
өткізілген семинарлада сабақ жүйесі оның түрлері жөніндегі ғалымдар
көрсекен нұсқаларды шебер, пайдаланады, оларды М.И.Махмутов ұсынған сабақ
жүйесінің түрлері ғана емес, типтері де қызықтырады. [11]
Сабақ типтері Сабақ түрлері
І. Жаңа оқу материалын а) әңгіме-сабақ; ә) кино-сабақ; б)
оқып-үйрену сабағы (сабақты І өз бетімен жұмыс істейтін теориялық
типінің методикалық варианттары – немесе практикалық сабақ; в) аралас
кіріспе, байқаулар, материалдар сабақ; г) бір сабақта сабақтың
жинау). бірнеше түрін біріктіру.
а) өз бетімен жұмыс істеу сабағы
ІІ. Білім, икемділік пен машықты (ауызша немесе жазбаша жаттығулар)
жетілдіру сабағы: меңгергенді ә) практикалық жұмыс сабақ; б)
мақсатты пайдалану. экскурсия сабағы.
ІІІ. Жүйелеу және жинақтау
сабақтары. Бұған сабақтың негізгі бес типі
ІҮ. Аралас сабақ. кіреді: а) ауызша сұрау (жекеше,
Ү. Бақылау сабақтары (икемділік пентоптап, жалпылама), ә) жазбаша
машықты бағалау). сұрау (жеке-жеке), б) бақылау (өз
бетімен істелетін жұмыс); д) аралас
сабақ (бірінші үш түрді біріктіру).
Бұл сабақ жүйелері жалпы педагогикалық мақсатқа негізделген материал
мазмұнының сипаты мен оқушылар білімі деңгейіне байланысты. Психологтардың
зерттеуі бойынша, бастауыш сынып оқушыларының жұмыстың бір түріне
бағытталған зейіні 20 минуттай уақытқа созылады. Сондықтан, осы алғашқы 20
минут өте тиімді кезең болып есептеледі. Сабақтарға жүргізілген талдау бұл
пікірдің дұрыстығын дәлелдеді.
Бастауыш сыныптардағы сабақтың негізгі белгісі – ода бірдей екі
дидактикалық мақсат алға қойылып, шешіледі: жаңа материалды меңгеру және
бұрын өтілген материалды меңгеру және бұрын өтілген материал бойынша сұрау.
Алайда бастауыш сыныптарда сабақтың дидактикалық мақсаты ооқушылар
ғылым негіздерінен алғашқы түсінік алатын, өткенс сабақтарда алған білімін
жинақтап, оқу ңбегіннің икемділігі мен машығын меңгеретін, үй тапсырмасын
орындаудың жоспарын жасайтын, т.б. осындай жоғары сыныптарда жақсы білім
алуға берік негіз қалайтын оқу-тәрбие процесмен тоғысады. Програмадағы оқу
материаланың көлемі мұғалімге сабақ құрылысын шығармышылыұпен өзгертуге
мүмкіндік береді.
Бастауыш сыныптарда ең көп атаған түрі аралас сабақ болғанымен оқу
процесінде сабақтың басқа түрлерін де пайдалануға болады. Мысалы, ІІІ, ІҮ
сыныптарда табиғаттану сабағында мұғалім аралас сабақтың орнына жаңа
материалды оқып-үйрену сабағын өткізуіпрактикада жиі кездеседі. Мұндай
сабақта мұғалім 20 минуттық әңгіме жасамйды, эвристикалық ізденіс,
әңгімелесу, түрлі ойындарды пайдалану арқылы оқушылардың танымдық қызметін
арттырады. Шәкірттердің оқулықпен өз бетінш жұмыс істеулері мұғалімнің жаңа
материалды түсіндірумен ұштастырылады.
Мұндай сабақ типінде де, алдыңғыдағыдай, қабылдауға, ұғынуға, байыбына
жетуге, есте сақтауға, мұғалімнің ауызша айтқанын тыңдай білугеқолайлы
жағдайларды жасаудан бастап, пәндер, құбылыстар, оқиғалар және ойлау
операциялары (салыстыру, талдау, жинақтау, қорытындылау және жүйелеу)
арасындағы себеп-салдар байланыстарын қалыптастырумен аяқталатын оқу
икемділіктері дамытылады.
Бастауыш сынып мұғалімдері жұмысында білімді және икемділік пен машықты
қалыптастыратын, жүйеге келтіретін бекіту сабағы жиі қолданылады. Кейбір
ғалымдар сабақтың бұл түрін, мысалы, М.И.Махмутов, білім, икеділік пен
машықты жетілдіру және жүйелеу сабағы деп біледі.
Сабақтың бұл түрін белгілі бір білім негізінде жаттығулар арқылы жалпы
және арнайы оқу икемділігі мен машығын бекіту, оладың шығармашылықпен
қолданылуын қамтамасыз ету мақсатында пайдаланған дұрыс. Мұндай сабақта
жаттығулардың бірнеше түрін қолдануға мүмкіндік туады.
Бастауыш сынып мұғалімдері қолданатын сабақтың тағы бір түрі – оқушылар
білімін бақылау және бағалау сабағы. Бұл сабақта да дидакткалық мақсат
көзделеді. Оқушылар ауызша жауап немесе жазбаша бақылау жұмыстары кезінде
бұрын меңгерген білімін қалыптасқан үйреншікті және өзгертілген жағдайда
пайдалана алады. Сонымен оқушвлар білімін бақылау және бағалау сабағы
білім, икемділік пен машықты іске асыру сабағымен ұштасады. Бұл қорытынды
сабақта оқушылардың аталған немесе басқа жалпы оқу икемділіктерін қандай
деңгейде меңгергендгі, тапсырма орынлаудың жүйесі, бірізділігі аныөталады.
Мұғалім мен оқушылардың өзара осындай бірліктегі іс-әрекеті жалпы оқу
икемділіктеімен машықтарын дамытудың келешекте іске асырылуға тиісті
деңгейін болжауға мүмкіндік береді.
Тәжірибе жасауға қатысқан бастауыш сыныптардың мұғалімдері сабақтың
осындай түрлерін тақырыптық жоспарлауды іске асырудың негізгі жағдайы деп
есептейді. Оқу икемділіктері мен машықтары біртұта өтілетін сабақ жоспарын
жасауға кіріспес бұрын мұғалім қазіргі сабақ талабын толық меңгеруі тиіс
екендігі практика дәлеледеп отыр.
Соңғы кездегі педагогикалық әдебиеттерде қазіргі сабақ талаптарына көп
көңіл бөлінген. Дидактикалық әдбиеттер авторлары бұл мәселе жайында түрліше
пікір айтады. В.А.Онищук сабаққа қойылатын талапты тәрбиелік, дидактикалық,
психологиялық, гигиеналық деп төрт топқа бөледі. Ал, Ю.Б.Зотов [12]
сабақтың ұйымдастыру жағына ерекше мән береді де, талаптарды сабақ
мазмұнына, оны өткізу техникасына байланысты бөледі.
Жоғарыда аталған еңбектердегі сабақ алдына қойылатын талаптар біздің
тарапымыздан тиянақты зерттелді. Мұғалімдер оқу-тәрбие процесі барысында
жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының негізгі бағыттары
талаптары басшылыққа алып отарады.
Қазіргі сабаққа қойылатын дидактикалық талап нақты тәрбиелік және
білімді мақсаты, сондай-ақ жалпы оқу икемділігі мен машығын дамытуға
байланысты сабақ құрылысын анықтау ісінде иімді әдістер мен тәсілдерді
белгілей білуді, оқуды өмірмен байланыстыру, жүйелілік пен бірізділік,
түсініктілік, саналылық, белсенділік сияқты сабақ өткізудің ғылыми
принциптерін мүлтіксіз сақтауды, мұғалімнің басшылығымен оқушылардың өө
бетімен жұмыс істеулерін, сөз, көрнекілік пен практик, әдістер мен
тәсілдердің тиімді жағын қарастырып, оқытудың сабақ және сабақтан тыс
кезіндегі формаларын біріктіруді көздейді.
Сабақтың психологиялық талабына мыналар жатады: оқушының психологиялық,
яғни ойлау, есте сақтау, ерік, эмоция, елестету ерекшеліктерін т.б. ескеру.
Сондай-ақ мұғалімнің психологиялық көңіл-күйі де сабақ үстінде маңызды роль
атқарады,. Оның жарқын жүзі, жайдары күлкісі бала психологиясына шөл
даладағы адаға нәр берер бұлақтай, әсер етеді. Мұғалімнің мейірімділігі
оның әділ талап қоя білуімен, педагогикалық әдептілігіен ұштасып жатуы
керек.
Мұғалім оқушылрадың ақыл-ой және дене еңбегінің гигиенасына көңіл бөлуі
тиіс. Жоғарыда аталған тааптарды бір сабақта іске асыру мүмкін емес. Олар
бір тақырыпты немесе тарауды өткенде орындалады. Дегенмен, мұғалім әр сабақ
кезінде мүмкіндігіне қарай бұл талаптарды орындауға талпынуы қажет. Мұның
өзі сабақтың тиімділігін арттырады.
Оқушы алдындағы басты міндет, - дейді М.И.Махмутов, ғылым негіздерін
үйреніп, жаңа ұғымдар мен қызмет әдістерін, дүниеге ғылыми көзқарасын
қалыптатыру. Бұл үздіксіз процесс оқушыларда бұрын қалыпасқан түсініктер
мен тәжірибелер жүйесін негізінде іске асады. Егер бұрын өтілген және
меңгерілген білімнің қажеттілігін әрдайым ескертіп отыру, жаңаны
қабылдаудың негізі болса, өтілген материалды практикада қолдану арқылы
икемділік пен машықтың қалыптасуы оны қоыртындылайды. [11] М.И.Махмутовтың
пікірінше, сабақтың негізгі кезеңдері, сабақтың дидактикалық құрылысы оынң
методикалық (сыртқы) және логикалық-психологиялық (ішкі) құрылымдары
негізінде анықталады, тиянақталады.
Сабақтың сыртқы материалды бөлігі, мтодикалық құрылысы тұрақты болады,
бірақ оның элементтерінің саны үнемі өзгеріп отырады. Әрбір оқу пәнінің тек
қана өзіне тән ерешеліггі болады. Мысалы, жаттығу, диктант жазу, сөйлем
талдау, қазақ тіл сабақтарында кездессе, ауызша есеп, мысалдарды шығару,
үлгі бойынша есептеу т.б. математикада ғана кезедеседі.
Сабатың методикалық ішкі құрылымы элементтерінің санын мұғалім сабақтың
түрі, оның құрылысы, дидактикалық және жеке мақсатқа байланысты анықтауға
тиіс. Ал бұл жұмыс мұғалімнен шығармашылық шеберлікті талап етеді.
Сабақтың дидактикалық және методикалық құрылымы арасындағы байланыс
логикалық-психологиялық ішкі құрылымы арқылы жүзеге асады. Ол оқу-танымдық
процесті көрсетеді (өткенді пысықтау және жаңа білімді меңгеру). Оның
негізі – құбылысты немесе фактіні қабылдау және ұғыну, жаңа білімнің
қажеттігіне түсіну, ойлай білу, өтілгенді жүйеге келтіріп жинақтау.
Әсіресе, І, ІІ сыныптарда материалды оқытып, өтілген материалды
қайталау үстінде үлгі бойынша жұмыс істеуге үлкен мән беріледі.
Әр сабақтың басты мақсатынң бірі – оқушыынң өз бетімен ойлау қабілетін
қалыптасытур. Ол үйренуден өз бетімен оқуға бірте-бірте көшу арқылы жүзеге
асады. Ал мұндай нәтижеге жету үшін оқушы алдағы істі жоспарлап, оны өз
күшімен орындауы және өзін-өзі бақылауы тиіс.
Әрине, мұғалім бұл іске бамшылық жасайды, оқушыларға нұсқау беріп, әр
сабақта жалпы оқу машығын қалыптастыруға бағытталған жаттығуларды жоспарлап
отырады. Сондықтан сабақтың дидактикалық құрылысына жалпы оқу икемділіктері
мен машықтарының мазмұнын қалай кірістіру, сабақтастыру керектігін арнайы
қарастыру қажет.
Бұрын меңгерілген білімді жетілдіру ұғымы, ең алдымен, оқушының өтілген
материалды еске түсіруі, оқу материалын меңгеруі, өзін-өзі бақылауды іске
асыруы, өткен білімінің жаңа жағдайға байланысын ұғынуы сияқты бөліктерден
құралады.
Оқушылар қызметін жетілдіру әдісі деп біз арнайы және жалпы оқу
икемділіктері мен машықтарын дамыту, қалыптастыруды түсінеміз. Сабақтың бұл
сатысында ең алдымен мынадай міндеттер қойылады: бұрын өтілген
материалдарды жүйелеу, талдау, құрастыру, салыстыру және жинақтау,
мұғалімнің сұрағына толық жауап беру, жауап бергенде жоспарды пайдалану,
бұрын өтілген оқу материалы бойынша тез бағдар жасай білу, тексті мағыналық
бөлімдерге бөлу, оқу мен жазудың нормасын орныдау жолдастарының жұмысын
бақылап, оған көмек бере білу.
Жаңа түсінік, ұғымдар мен меңгерудің әреет-әдістерін қалыптастыру
сабақтың жалпы дидактикалық құрылысының екінші бөлегі (компоненті) және
оның ең басты сатысы болып есептеледі.
Енді осы мкомпоненттің бірінші бөлімі – жаңа түсінік, ұғымды
қалыптастырудың мазмұнын қарастырайық. Түсінік, ұғымды қалыптастыру
барысындағы ең маңызды, күрелі психологиялық-педагогикалық процесс – жаңа
білімді меңгеру. Ол жоғарыда айтылғандай, негізгі үш компоненттен тұрады:
1) оқу матералдарын қабылдау және түсіну, құбылыстар мен заттар арасындағы
объективті байланыстарды ұғыну (бұл есте сақтау, сөйлеу мен ойлау тығыз
байланысты); 2) таблица, өлеңдерді қайалап бекіту арқылы есте сақтау; 3)
жинақтау және жүйелеу (заттар мен құбылыстарды салыстыру, сабақта
меңгерілген білімдібір жүйеге келтіру).
Жаңа түсінікті қалыптастыру процесінде оқушының назары, оқутанымдық
әрекетке, жаңа оқу материалын меңгеруге бағытталады. Мұның да белгілі
заңдылықтары бар. Психологтардың айтуынша, матеиалды жақсы есте сақтау үшін
оқушы ол материалмен түрліше жағдайда ең кемінде алты рет кездесуі керек.
Жаңа түсініктерді қалыптастыру процесін оны меңгеруді әрекет-тәсілдерін
қалыптасытру мен дамытудан (ол сабақтың дидактикалық компонентінің екінші
бөлігі) ажыратып алып қарауға болмайды.
Шын мәнінде, оқушы мұғалімнің сөзін дұрыс түсііп, қабылдауы үшін, оның
сөздік қоры мол болуы тиіс, байланыстырып сөйлеу дағдысын меңгеріп,
мұғалімнің айтқанын түсініп тыңдай білуі керек.
Осыджан келіп, сабақтың екінші кезеңінде коммуникативтік топтраға
жататаны көптеген жалпы оқу икемдііктері мен машықтарын қалыптастыру
мұғалімнің басты міндеті болып табылады.
Бірақ сабақтың бұл кезеңінде тек коммуникативтік икеділіктер дамытылуы
қажет деегн түсінік тумайды. Мұнда, ең алдымен, логикалық икемділіктер-
салыстыру, талдау, жинақтау, жүйеге келтіру қалыптастырып отырадлы.
Оқушылрадың ойлау беленділігінң қамтамасыз ету үшн тәжірибеі мұғалімдер
оқытудың бұл кезеңінде сабақ желісіне жалпы оқ шеберліктерінің: есте
сақтау, жаң білімді меңгеру, мотивация сияқты іскеріктерді кірістіреді:
негізгі ойды ажыратып ала білу, оқу материалын бөліктерге бөле білу,
оқулықты пайдалана білу, сурет-сызбалармен жұмыс істей алу, тез оқып,
жылдам жаза білу, сөдерді, ережелерді есте сақтау, өлеңдерді оқи білу т.б.
сиқяты икемлітерге үйретеді.
Сонымен бірге, қорытындылау, жинақтау және жүйелеу – матеиалды жаңғырту
мақсатымен қысқаша және толық бейнелеп суреттеп көрсететін тапмысырмалар
жүесінорындау арқылы жүзеге асады.
Сабақтың басқа кезеңлеріне ақаоағанда мұнда төендегідей ғөптеген
икеділікер ққаытастырылып, дамыталады: заттар мен құбылыстарды салытыру
және олардың ұқсасығы мен ерешкелігін ауызша баяндап беру, диалог, монологг
сөздерді меңгеру, жоспар бойынша жауап беру, оқу материалының негізгі
сздерді табу, сутер бойынша диалог түрінде әңгіме құрастыру, өз жұмысн
бақылау, себеп-салдар байдагысысн табу, тексті тұтас және бөліктерге бөліп
мазсмұдау, есептер шығану жолдарын айта білу, тексті көмекші материалды
пайдадалун арқылы баяндай білу т.б.
Сабақтың үшінші кезеңінде бекіту мен қайталау негізінде меңгерілген
білміді қоддану арқылы арнайы жне жалпы оқ икемділыктер і мен машықтары
қалыртасады.
Бұл жұмысты жүзегге асыруға оуқшылар ебегі сипатында өзі-ақ жағдай
дасадй.ы Мұғалім оқушыладың ақыл-ой өрісін дамуты мақсатынла сабақта арнайы
дайындаоған тапсырмалар, оларға өщ ибетімен орындату арқылы материалды
беукітіп, мәселенің түйінді, өзекті жақтарын меңгеріге оқушылады
қатыстырады. Осыған байланысты алгоритм, жаднама, үлгі бойынша және
оқулықпен өз бетінше жұмыс істеуге үйрететін үй тапсырмасын орынлау
барысында іс-әреке жүйеллегін анықтайтын, өз жұмысына баға бере біліуге ,
жазба жұмысатрының түрлерін (текстен көшіру, шығарма мазмұндама, тиктант
т.б.) меңгер, өз жұмысын жоспарлай білу сияқты оқушыларды оқушыларды
тияақтылыққа баулитын жұыстар негізінде қолайлымүмкіндік туады. Оған қоса
сабақтың осы кещзеңінде оқушылардың білімінің бір бөлігін қалай
меңгергендіктерін, арнайы жіне жалпы оқу икемділіктері мен ашықтарынның
қандай деңгейде қалыптастқандығының ұорытындысы шығарылады. Мұнда бәрінен
бұрын логикалық икемділік, әсіресе, бір ізді сұрақтар тізбегіне (Бізге не
берілді?, Бізге не керек?, Біз нені үйрендік?, Неге үйрендік?,
Алдағы уақытта нені қолдануға болады?) талдай жасай білу икемділігі
қалыпасады. Сонымен қатар сұраққа дәл де қысқа жауап беру, өзінің және
жолдастыраның жұмысыны бағалау, жауап бергенде қосымша материалдарды
пайдадалун, өз назарын омсы мәселенің түйінді, негізіг жағына аудару, жоспа
құра білу т.б. қамтылады.
Үй тапсырмасы сабақтың дидакткалық қрылысының тұрақты компоненті бола
бермейді. Оның негізгі мақсаты – оқушының өз бетімен жұмыс істеуін,
шығармашылық ойлауын онан әрі дамыту. Сонлықтан оны метл\одикалықь
құрылымның жеке элементі деп қарстырамыз. Мұндағы ең басты кемшік – мұғалім
кітап бетін, есеп нөмірін, өай парграф екенін ғана айтады да \, орындалатын
жұыстың сипатын қандай ееніне, тапсырма белгілі бір жйеліліктің жалғасы ма,
ілде әйтеуір берілетіг тапсырмалар ма, ған мән бере бермейді.
Кейбір мұғалімдер үй тапсырмасын оқушыны сабақтағы жеткіліксіз жұымысн
толықтыру әдісі деп қарайды. Ал мұндай көзұарас саақты мәнн төмендетеді,
әрі оқушы еңегін ауырлатады. Бұл кемшіліктеріде болармау жолында
оқушылоардың жалпы оқу имкемлділіг мен машығын дамытудың мән зор. Үй
тапсырмасын берген кезде, логкалық икемділіктерді талдау, жинақтау,
саоыстыру, қорытындылау, негізін таба білу т.б. қлыптастыруға ерекше көңіл
бөлінуі тиіс.
Оқу – ұйымдастыру икемділіктері бойынша оқушыларды сапалы блім алу үшін
өзіне тиімді жағдайлар (жұмысқа ынталы кірісу, оқу құралдарын дұрыс
пайдлалау, еңбек түрін ауыстырып оыру т.б.) жасауға, белгілі жоспар бойынша
тиянақты жұмыс істеуге, үй тапсырасын орындаған кезде қимыл-әрекет бір
ізділігін анықтай білуге үйрету керек.
Коммуникативтік жәе информацуиялық икемділіктер саласы бойынша
оқушылрады қойылған сұраққа нақты, қысқа жауап беруге, оқулық, сөздік және
қосымша әдебиеттермен жұмыс істеуге, тексті жүйелі мазмұндап, себеп-салдар
байланыстарын таба білуге, жазба жұмыстарының жаңа түрлерін меңгеруге
үреткен жөн.
2.1. Оқу еңбегін ұйымдастыру кезінде икемділіктер мен машықтарды
қалыптастыру.
Семинарда, методикалық бірлестіктер жиналысында, сабаққа талдау жасаған
кезде шәкірттерде жалпы оқу икемділіктерін тез қалыптастыруға мүмкіндік
беретін жайттарды анықтадық. Біздің пікірімізше, мұғалімнің бұл жүйені
меңгеруі үшін оқушыларды оқу еңбегін қажетсінуге тәрбиелеп, оқыу
принциптерін, әсіресе, оқушылар қызметі мен педагогикалық басшылық бірлігі
принципін әрдайым сақтап отыруы шарт.
Жалпы оқу икемдіділіктері мен машықтарының қалыптасуына әсер ететін
жағдайларға қықша тоқталып өтейік. Мұнда ең бастыыс – мұғалімнің жек
басынығң үлгісі. Өйткені, ұстаз өз шәкірттерін білімге ғана баурап қоймай,
оларға өзін-өзі ұстауы, жүріс-тұрысы, киінуі, сөйлеуі жағынан да ықпал
етуге тиіс. Әсіресе, бастауыш сынып оқушыларын мұғалімнің дан дүниесі
тарқады. Ола өз ұстаздарына еліктейді, үлкендерге еліктеу- бала мінезінің
қалыптасуына әсер ететін ең басты күш.
Жалпы оқу икемділіктері мен ашықтарын қалыптастыру ісінде нәтижеге
жеьудің бір жолы – оқушылрадың оқу еңбегін қажет етуі және соған олады
дайындау. Ал бұл қажеттілік олардың физиологиялық және психологиялық
дамуының басты белгісі болып табылады. Оған тән қасиет – айнала қоршаған
дүниеден әсер алу, білсем деген ұмтылыс. Бастауыш сынып оқушыларның осындай
психологиялық ерекшеліктері жалпы оқу икемділіктері мен машықтарын
меңгеруге қолайлы жағдай туғызады.
Мұғалім бастауыш сынып оқушыларының ерекшеліктерін ескеріп, оларда оқу
еңбегіне деген тұрақты ынтаны қалыптастыратын тәсілдер мен жолдарды табуы
тиіс. Ол үшін ең алдымен оқушыларға оқу еңбегін тиімді пайдаланудың
практикалық мәнін түсіндіруі керек.
Біз басшылыққа алған екінші бағыт – оқу құралдар мен оқу материалдарын
пайдалану әдістерін жетілдіру. Қазіргі оқулықтардың мазмұны баланың
құбылыстарды теориялық тұрғыда ұғына білуіне, жекелеген психологиялық
қызмете (есте сақтау, ойлау, елестету, қабылдау т.б.) жаттықтыратын әңгіме,
ереже, жаттығулардан құралған. Алайда оқулықтар мен оқу құралдарында
оқушылардың жалпы оқу икемділіктері мен машықтарын меңгеруіне бағыттайтын
материалдар аз.
Тәжірибе жұмысы кезінде мұғалімдер оқу материалдарын кеңінен
пайдаланып, шәкірттерді оқуға үйрететін әдіс-тәсілдерге үлкен мән берді.
Мысалы, ІІІ сынып мұғалімі Р.Сакенова сабақ үстінде оқушылардың жалып оқу
икемділіктері мен машықтарын қалыптастыруға, атап айтқанда, сұраққа жауап
беру, мәтінді бөліктрге бөлу, әңгіменің мазмұнын баядай білу, оқулықты
пайдалану, мәнерлеп оқу т.б. икемділіктерді меңгеруге көп көңіл бөлді.
Мектептердің бастауыш сынып мұғалімдері әдетте жеке жоспадың үш түрін
жартыжылдық, календарлық, тақырыптық және сабақ жопарларын пайдаланады.
Олардың қай-қайсысы болсын, ғылымилық, жүйелілігі, дәлділік және
перспективалық принциптерге негізделіп жасалады.
Оқу жылы басталар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz