Алаш зиялылары
XX ғасыр басында алаш зиялыларын маңына топтастырып, бүкіл халыктың жоқшысы, жанашыры бола білген басылымнын бірі — «Қазак» газеті. Ол 1913 жылдың 2-ақпанынан 1918 жылдың соңына дейін Орынбор қаласында шығып тұрған. Ал Орынбор ол кезде бүкіл түрік халықтарының саяси-мәдени және рухани орталығы ретінде Қазан қаласынан кейін екінші орынды иеленетін.
Ахмет Байтұрсынов 1909 жылдан 1910 жылдың 21-ақпанына дейін Семей қаласында абақтыда отырады. Қылмысын әйгілейтін нақты айғақтар болмағандықтан, патша жандармериясы оны босатып, бір тәуліктің ішінде Семей қаласынан кетуге, үш жыл бойы қазақ даласынан сырт жерде тұруға үкім шығарады. Сөйтіп Ахмет Байтұрсынов ежелден ғылыми және мәдени дәстүрі бар, қазақтың оқыған азаматтары шоғырланған Орынбор қаласына 1910 жылдың наурыз айында келеді де, онда 1918 жылдың аяғына дейін тұрады. Осыған байланысты Орынбор генерал-губернаторы Н. А. Сухомлинов Ресей Ішкі істер министріне: «Байтұрсынов өз қалауы бойынша тұруға-Торғай облысына таяу орналасқан Орынбор қаласын таңдап алып, әуелде көшпенділер басқармасына қызметке кіріп, содан соң қырғыз тілінде «Қазақ» газетін шығара бастады» деп хабарлайды. Ал Орынбор Губерниялық жандарм бастығының көмекшісі генерал Бабич Түркістан жандарм басқармасына берегн иқұпия мәліметінде Ахмет Байтұрсыновқа байланысты қосыша дәлелді былай деп берген: «Ахмет айтұрсынов... Орынборға 1910 жылы 10- наурызда келіп, көп ұзамай еркін жалданушы есебінде Торғай Орал көшпенділер партиясында 60 сомдық айлықпен кеңсе ісін жүргізуші болып орналасты»
Ахмет Байтұрсынов «Қазақ» газетіне редактор болып бекітілгенге дейін екі жылдан астам уақыт құжатта көрсетілген мекемеде қызмет атқарғаны анық. Ол осы уақытты белгілі бір дәрежеде газет шығару жұмысына дайындық жасауға пайдаланған болуы керек. Әрине, газетті ашу қаншалықты қиын болса, оны патша үкіметінің қатаң бақылау жағдайына ұзақ уақыт бойы шығарып тұру соншалықты азапқа түскен. Ахаң азапқа белшеден батып жүріп, 1913 жылдың қаңтар айында «Қазақ» газетін шығару
Ахмет Байтұрсынов 1909 жылдан 1910 жылдың 21-ақпанына дейін Семей қаласында абақтыда отырады. Қылмысын әйгілейтін нақты айғақтар болмағандықтан, патша жандармериясы оны босатып, бір тәуліктің ішінде Семей қаласынан кетуге, үш жыл бойы қазақ даласынан сырт жерде тұруға үкім шығарады. Сөйтіп Ахмет Байтұрсынов ежелден ғылыми және мәдени дәстүрі бар, қазақтың оқыған азаматтары шоғырланған Орынбор қаласына 1910 жылдың наурыз айында келеді де, онда 1918 жылдың аяғына дейін тұрады. Осыған байланысты Орынбор генерал-губернаторы Н. А. Сухомлинов Ресей Ішкі істер министріне: «Байтұрсынов өз қалауы бойынша тұруға-Торғай облысына таяу орналасқан Орынбор қаласын таңдап алып, әуелде көшпенділер басқармасына қызметке кіріп, содан соң қырғыз тілінде «Қазақ» газетін шығара бастады» деп хабарлайды. Ал Орынбор Губерниялық жандарм бастығының көмекшісі генерал Бабич Түркістан жандарм басқармасына берегн иқұпия мәліметінде Ахмет Байтұрсыновқа байланысты қосыша дәлелді былай деп берген: «Ахмет айтұрсынов... Орынборға 1910 жылы 10- наурызда келіп, көп ұзамай еркін жалданушы есебінде Торғай Орал көшпенділер партиясында 60 сомдық айлықпен кеңсе ісін жүргізуші болып орналасты»
Ахмет Байтұрсынов «Қазақ» газетіне редактор болып бекітілгенге дейін екі жылдан астам уақыт құжатта көрсетілген мекемеде қызмет атқарғаны анық. Ол осы уақытты белгілі бір дәрежеде газет шығару жұмысына дайындық жасауға пайдаланған болуы керек. Әрине, газетті ашу қаншалықты қиын болса, оны патша үкіметінің қатаң бақылау жағдайына ұзақ уақыт бойы шығарып тұру соншалықты азапқа түскен. Ахаң азапқа белшеден батып жүріп, 1913 жылдың қаңтар айында «Қазақ» газетін шығару
Алаш зиялылары
XX ғасыр басында алаш зиялыларын маңына топтастырып, бүкіл халыктың
жоқшысы, жанашыры бола білген басылымнын бірі — Қазак газеті. Ол 1913
жылдың 2-ақпанынан 1918 жылдың соңына дейін Орынбор қаласында шығып тұрған.
Ал Орынбор ол кезде бүкіл түрік халықтарының саяси-мәдени және рухани
орталығы ретінде Қазан қаласынан кейін екінші орынды иеленетін.
Ахмет Байтұрсынов 1909 жылдан 1910 жылдың 21-ақпанына дейін Семей
қаласында абақтыда отырады. Қылмысын әйгілейтін нақты айғақтар
болмағандықтан, патша жандармериясы оны босатып, бір тәуліктің ішінде Семей
қаласынан кетуге, үш жыл бойы қазақ даласынан сырт жерде тұруға үкім
шығарады. Сөйтіп Ахмет Байтұрсынов ежелден ғылыми және мәдени дәстүрі
бар, қазақтың оқыған азаматтары шоғырланған Орынбор қаласына 1910 жылдың
наурыз айында келеді де, онда 1918 жылдың аяғына дейін тұрады. Осыған
байланысты Орынбор генерал-губернаторы Н. А. Сухомлинов Ресей Ішкі істер
министріне: Байтұрсынов өз қалауы бойынша тұруға-Торғай облысына таяу
орналасқан Орынбор қаласын таңдап алып, әуелде көшпенділер басқармасына
қызметке кіріп, содан соң қырғыз тілінде Қазақ газетін шығара бастады
деп хабарлайды. Ал Орынбор Губерниялық жандарм бастығының көмекшісі
генерал Бабич Түркістан жандарм басқармасына берегн иқұпия мәліметінде
Ахмет Байтұрсыновқа байланысты қосыша дәлелді былай деп берген: Ахмет
айтұрсынов... Орынборға 1910 жылы 10- наурызда келіп, көп ұзамай еркін
жалданушы есебінде Торғай Орал көшпенділер партиясында 60 сомдық
айлықпен кеңсе ісін жүргізуші болып орналасты
Ахмет Байтұрсынов Қазақ газетіне редактор болып бекітілгенге
дейін екі жылдан астам уақыт құжатта көрсетілген мекемеде қызмет атқарғаны
анық. Ол осы уақытты белгілі бір дәрежеде газет шығару жұмысына дайындық
жасауға пайдаланған болуы керек. Әрине, газетті ашу қаншалықты қиын болса,
оны патша үкіметінің қатаң бақылау жағдайына ұзақ уақыт бойы шығарып тұру
соншалықты азапқа түскен. Ахаң азапқа белшеден батып жүріп, 1913 жылдың
қаңтар айында Қазақ газетін шығару үшін рұқсат алады. Газеттің алғашқы
санының шыққаны туралы құжатта былай делінген: Қазақтың алғашқы саны бір
айдан кейін яғни 2-ақпан күні жарық көрді. Басып шығарған Орынбордағы
Каримов. Хусайнов және К. серіктестігінің баспаханасы студенттерінің
газетке деген ықыласы мен ынтасы ерекше ыстық еді. Қазақ газетіне бір жыл
толғанда редакцияға жан-жақтан, әсіресе, Ресейде оқитын қазақ
студенттерінен кұттықтау жедел хаттар ағылып келген. Мысалы,
Қазақтың таң сәулесі жылға толғанын құттықтаймыз хәм еңбегі болашақта
жемісті болып, жұрт пайдасын көргенін тілейміз. Қазақ студенттері, 2-
ақпан.
Жас қазақтың толған жылын құттықтаймыз, хәм қымбат ұлтымыз қазақ этюдын
нұрландыру жолында өмірлі болып, көп жылдар қызмет етуін тілейміз. Жас
қазақтар, 2-ақпан. Петербург.
Қазақ газеті бетінде басылған қоғамның әлеуметтік-саяси өміріне қатысты
кейбір жарияланымдар ел билеушілердің озбырлығын, әділетсіздігін аямай
әшкерелеген. Мұндай мақалалар ресми орындардың наразылығын тудырып, олар
газет редакциясын үнемі бақылауға алып, тінтулер жүргізіп отырған. Оның
редакторын бірнеше рет жауапқа тартып, айып салып, абақтыға да отырғызған.
Осы шараларга қарамастан Қазақ газеті өз заманының энциклопедиясына
айнала алған. Себебі жалғыз өзі көптеғен басылымның міндетін қатар атқарып
отырғаны анық. Қазақ газетінің тақырыптық аукымы кең, жанры сан салалы.
Бүгінгі ұрпақ үшін ол сонысымен де құнды. Мысалы, газет бетінен поэзия,
проза, аударманың үздік үлгілерін кездестіреміз. Олар — Туған жер, М.
Жұмабаев, 1913 жыл, 5-сан, Жұт, М. Дулатов, 1913 жыл, 8 сан, Елім-ай,
М. Дулатов, 1914 жыл, 52-сан. Келтірілген мысалдар Өлең-жыр айдарымен
тұрақты жарияланып тұрған. Олар басылымның көбіне екінші, болмаса үшінші
бетінің төмен жағына карай орналасқан. Себебі, газеттің бірінші бетінде
саясат, экономика, әлеуметтік жағдайлар мен хабарлар, ақпараттар орын
алған.
Авторлар кейде өз аттарын толық жарияласа, кейде бүркеншік атпен
қатысқан. Мәселен, Ешкі тау, Н. Маркестан, тәржімілеген — Қыр баласы.
Көбінесе, Көркем проза үлгілері, Оқшау сөз айдарымен жарық көріп
отырған. Ал басылым бетіндегі ғылыми еңбектердің өзін бірнеше салаға бөліп
қарастыруға болады. Мысалы, медицинаға байланысты Е. Касболат-овтың Чума
(1913 жылы, 8-санда) және Ж. Тілеулиннің Денсаулық жайынан атты көлемді
еңбегі (1913 жылы №№ № 9, 19, 20-сандарда) жарық көрген. Мұнымен қатар
газет тек адамдардың денсаулығына ғана көңіл бөліп қоймай, қазақтың ата
кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан мал дәрігерлік тақырыбына жазылған
ғылыми еңбектер де жариялаған. Мысалы, газеттің 1913 жылы 10-санында Мал
індеті, сол жылы 27-санында Сиыр малы тұқымын асылдандыру атты еңбектер
шыққан.
Сондай-ақ Қазақ газеті ғылыми-техникалык такырыпқа жазылған мақалаларды
да үнемі жариялап отырған. Мысалы, Соғыстағы машина-лар газеттің 1914
жылы 91-санында, Аспанда ұшып жүретін машиналар хәм Европа соғысы 1914
жылы 81-санында басылады.
Қазақ газеті өзі шығып тұрған жылдары қоғамдық-саяси, әлеуметтік-
экономикалық және рухани өмірдің өзекті мәселелерін көтеріп, халықтың
ұлттық сана-сезімін оятуда сан алуан жұмыстар істейді. Қалың жұртшылық
көшпелі және жартылай көшпелі қазақ ауылы өмірінің барлық мәселесінен осы
басылым арқылы хабардар болған. Мәселен, көшпелі ауылды отырықшыландыру
мәселелері газет бетінде қызу пікірталас тудырады. Мұнымен қатар, Қазақ
газеті ақпарат тарату ұйымына айналып, ішкі және сыртқы жаңалықтарды
бұқараға хабарлап, таныстырып отырады. Осыған байланысты Ахмет Байтұрсынов
былай дейді: дүниеде болып жатқан істер сөйлеп жатқан сөздер кімге пайдалы
кімге залалды екендігін күні бұрын біліп, пайдалы болса шаттанып,
залалдысынан сақтанып тұрды7.
Басылым бетінен статистикалық еңбектер, жарнамалар, әр түрлі мерзімді
басылымдарға шолулар, қаражаты тапшыларға, мұқтаж болған оқушы.
ЖҰБАНОВ Ахмет Қуанұлы (29. 4. 1906, қазіргі Ақтөбе
облысы Теміраудында — 30.5.1968, Алматық.) — музыкатанушы, жазушы-тарихшы,
композитор, дирижер, Р ҰҒА-ның акадик (1946), өнертану докторы (1943),
ҚазКСР-інің халық артисі (1944). Өнердегі алғашқы ұстаздары — Талым
күйші мен ауыл мүғалімі Қ.Ашғапиев болса, өмірге көзқарасының қалыптасуына
жазушы Ж.Тілепбергенов, ғалым ағасы Қ.Қ-Ж9банов әсер етті. Ж. 1919-28 ж.
ауыл кеңесінің хатшысы, оқытушы болып қызмет атқарды. Аудан ортлығы Темірде
әуесқой орыс халық аспаптар оркестріне қатысып, скрипкашы П.Черняктан
скрипкадан, сольфеджио және музка теориясы пәндерінен сабақ алады. 1929-32
ж. Ленинградтың (қазіргі Санкт-Петербургтің) М.И.Глинка атындағы музыка
техникумында (А.А.Этигонның скрипка класы бойынша) және Н.А.Римский-
Корсаков атынд. консерваториясында (проф. Ф.А.Ниманның гобой класы
бойынша); кейін музыка теориясы мен тарихы факултетінде оқыды. 1932 ж.
Ленинградтағы өнертану академиясы-ның (кейіннен Театр, музыка және кино
институты) музыка бөліміне аспирантураға қабылданды. 1933 ж. Алматының
музыкалық драма техникумында педагогикалық қызметпен шұғылданды, қазақ
тілінде тұңғыш "музыкапық әліппе" жазды. Жұбановтың басшылығымен музыка
драма техникумының жанынан қазақтың халық музыкасын зерттейтін ғылыми
кабинет, музыка аспаптарын жетілдіретін тәжірибелік шеберхана ашылды. Ж.
1934 ж. құрған домбырашылар ансамблінің негізінде қазіргі Қазақтың халық
аспаптар оркестрі ұйымдастырылды. 1935-37 ж. ол Қазақ филармониясының
көркемдік жағын басқарушысы әрі дирижері, 1945-51 ж. Алматы мемлекеттік
консерваториясының ректоры болды, ал 1945-47 ж. және 1954-61 ж. халық
аспаптар кафедрасын меңгеріп (өзі ұйымдастырған) қазақ халық музыкасы
тарихынан, дирижерлік ету, аспаптаудан сабақ берді. 1961—68 ж. ҚР ҰҒА-ның
Әдебиет және өнер институтының музыка бөлімін бас-қарды. Ж. қазақ халық
музыкасының тарихын, әнші-күйші композиторлардың өмірі мен
шығармашылықтарын зерттеп, "Құрманғазы" (1936), "Қазақ хапық
композиторларының өмірі мен творчествосы" (1942), "Ғасырлар пернесі"
(1958), "Заман бұлбұлдары" (1963) атты ғылыми еңбектер жазды. Ж. қазақтың
профессионалдық музыка өнерінің негізін салушыларының бірі болды. Ол
халықтың және халық композитор-ларының күйлерін халық аспаптар оркестріне
түсірді. Оның "Абай" (1944, ҚазКСР-і Мемл. сыйл., 1978; қайтыс болғаннан
кейін), "Төлеген Тоқтаров" (1947) опералары (Л.А.Хамидимен бірге);
"Отаным", "Ақ Шолпан", "Жылқышы", "Лирикалық ән", "Қарлығаш", "Серт",
"Майданнан хат" т. б. әндері мен хорлары; "Тәжік биі", "Қазақ биі", "Ария"
т. б. аспаптық шығармалары; "Қүрманғазы" радио-операсы (1970 ж. қызы
Ғ.А.Жұбанова аяқтады) бар. Сондай-ақ Ғ.М.Мүсіреповтің "Қозы Көрпеш — Баян
сұлу" (1938), М.Б.Ақынжановтың "Исатай — Махамбет" (М.М.Иванов-
Сокольскиймен бірге, 1938) пьесаларына, "Амангелді" фильміне (М.Ф.Гнесинмен
бірге, 1938) музыкажазды. Ж. қазақ музка өнерінің мамандарын даярлауда да
үлкен еңбек сіңірді. Шәкірттері: директрлер Ш.С.Қажығалиев пен
Ф.Ш.Мансұров, комп. Н.А.Тілендиев, қобызшылар Ф.Ж.Балғаева, Г.Баязитова,
домбырашы Р.Б.Омаров, музыка-танушылар Ғ.Н.Бисенова, Б.Ғизатов,
А.С.Кетегенова, З.Қоспақов, Ж.Ж.Рсалдин, Х.Тастанов т. б. Ж. есімімен
Алматыда муз. мектеп-интер-нат және көше аталады. Ленин ордені және басқа 2
орденмен марапатталған.
Момышұлы, Бауыржан (1910-1982) - екінші дүниежүзілік соғыстың даңқты
жауынгері, халық қаһарманы, қазақтың көрнекті жазушысы.
Туған жері Жамбыл облысының Жуалы ауданындағы Көлбастау мекені.
Бауыржан жеті жылдық мектепті бітіргеннен кейін біраз уақыт мұғалім
болған. Сонда жүргенде кезекті әскери міндетін өтеуге шақырылып, онда бір
жарым жыл жүріп, запастағы командир атағын алады. Туған ауылына қайтып
оралған соң, ол біраз жыл қаржы мекемесінде қызмет істейді. Содан қайтадан
Қызыл Армия қатарына шақырылып, түрлі әскери бөлімдерде взвод, рота
командирі болады.
1941 жылы Екінші дүниежүзілік соғыс басталысымен, Бауыржан даңқты
генерал майор И.В.Панфиловтың басшылығымен Алматы маңында жаңадан
жасақталған 316 атқыштар дивизиясының құрамында майданға аттанады,
батальон, полк командирі қызметтерін атқарады. Соғыстың соңғы жылдарында
гвардиялық дивизияны басқарады. Соғыс кезіндегі жеке басының қаһармандық
ерлігімен және ұрыс жүргізудегі әскери шеберлігімен ерекше көзге түседі.
Бірнеше ре тжау қоршауынан жауынгерлерін аман сау алып шығады. Москва
түбіндегі шайқастағы ерлігі сол кездің өзінде Одақ көлеміне аңыз болып
жайылады. Бауыржанның осындай ерлігі жөнінде белгілі орыс жазушысы А.Бек
Волоколамское шоссе (қазақшасы Арпалыс) повесін жазды. Бұл шығарма
кейін бірнеше тілге аударылады.
Соғыстан кейін Бауыржан Совет Армиясы Бас штабының Жоғары әскери
академиясын бітіреді. Әскери педагогикалық жұмыспен айналысып, Совет
Армиясы әскери академиясында сабақ береді. 1956 жылы полковник атағымен
отставкаға шыққан Бауыржан біржола шығармашылық жұмыспен айналысады. Ол
қазақ және орыс тілдерінде бірдей жазып, өз өмірінде көрген білгендерін
арқау етеді. Оның қаламынан туған, өмір шындығын арқау еткен тамаша романы
мен әңгіме, повестері қалың оқушының іздеп оқитын шығармаларына айналады.
Олар бірнеше қайтара басылып шығады.
Бауыржан бірнеше орден, медальдермен наградталады, Кеңестер Одағының
батыры атағын алды. Алайда халықтың өзі батырым деп танып, ардақтаған
қаһарман ұлына бұл атақ Отан соғысы біткеннен кейін жарты ғасырдай уақыт
өткенде барып берілген болатын. Ел тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан
Республикасының тұңғыш Президенті Н.Назарбаевтың жарлығымен оған Халық
қаһарманы деген атақ берілді.
Бауыржан Момышұлы – көзі тірісінде-ақ аты аңызға айналған батыр қазақ.
Бірақ Кеңес өкіметінің қытымыр саясатының салдарынан тұтас бір халық
төбесіне көтерген ардақты азаматқа көп жылдар бойы Батыр атағы ресми түрде
берілмей, арнайы жарлықпен марапатталмай келді. Ел өкінішіне айналған осы
арман Қазақстанның тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қолдауымен тек
қана 1990 жылы орындалып, Ұлы Отан соғысының даңқты қолбасшыларының бірі,
гвардия полковнигі, қаһарман жазушы Бауыржан Момышұлына Кеңес Одағының
Батыры атағы берілді.
Батыр Баукеңнің қайшылыққа толы өмірі, қызметі, шығармашылығы әлі де
терең зерттеу мен тың зерделеуді қажет етеді. Осыған орай, ер Баукең өзінің
әдеби мұрасын сеніп тапсырған Мұхаммед Хайдар Дулати атындағы Тараз
мемлекеттік университетінің әлем тілдері кафедрасының меңгерушісі,
Бауыржантану ғылыми-зерттеу орталығының жетекшісі Мекемтас МырзахметҰлы
бүгінде жазушының 20 томдығын шығарумен шұғылданып жатыр. Аты аңызға
айналған Алаш ұлының туғанына 95 жыл толуына орай белгілі әдебиетші-
ғалыммен әңгімелескен едік.
– Мекемтас аға, батыр Баукеңмен алғаш рет қалай таныстыңыз? Әлде
туыстық жағынан жақындықтарыңыз бар ма еді?
– Туыстық жағынан да жақындығымыз бар. Басқа жағдайлар да болды. Соғыстың
басталған кезі. Ол кезде мен баламын. Атақ-даңқын естимін. Осы тұста мына
мәселені естен шығармауымыз керек: ұлттық сана – Кеңес өкіметінің №1 жауы
болатын. Оны сол кездегі білек сыбанған белсенді коммунистер мен атеистер
жөргегінде тұншықтыруға тырысты. Мен қазір ойлаймын, міне, дәл сол тұста ер
Баукеңнің есімімен бірге қазақтың қалғып бара жатқан ұлттық санасы селт
етіп оянды. Содан бастап біздің кеудемізге от түскендей болды. Ұлт батырын
көрсек, таныссақ, әңгімелессек деп армандап, сырттай қызыққан жұртта қисап
болмады. Батыр туралы газеттерде, журналдарда не жазылады, соның бәрін
оқып, біліп жүрдік. Алматыдағы жоғары оқу орнын бітіргеннен кейін
Өзбекстандағы Низами атындағы педагогикалық институтта қызмет істеп
жүргенмін. Бір күні Баукең Сарыағашқа келіп, демалып жатыр деп естідік.
Студенттер “Ағай, батырмен кездесу жасайықшы” деп өтініп қоймады. Мұны
кафедра меңгерушіміз де қолдап, Тілеуқұл дейтін досым екеумізді Баукеңе
“елшілікке” жіберді. Сөйтіп, екеуміз барып, келісіп қайттық.
Дінмұхамед Қонаев қоғам қайраткері
Қонаев, Дінмұхамед (Димаш) Ахметұлы (1912—1993) — аса көрнекті
мемлекет және қоғам қайраткері, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері, Қазақ КСР
Ғылым академиясының академигі, техника ғылымының докторы, КСРО шет ел
ордендері мен медальдарының иегері.
Алматы қаласында, қызметкерлердің отбасында өмірге келген. Орта
мектепті бітіргенннен кейін, Қазақстан Өлкелік комсомол комитеті оны Мәскеу
Түсті металл алтын институтына оқуға жібереді. Институтты ойдағыдай
бітіріп, тау кен инженері мамандығын алған Д.Қонаев Балқаш мыс қорыту
комбинатының Қоңырат руднигіне жұмысқа орналасып, онда бұрғылау станогының
машинисі, цех бастығы, рудниктің бас инженері және оның директоры болып
істейді.
Екінші дүниежүзілік соғысының қиын күндерінде ол тылдағы жұмысты
ұйымдастыруда іскерлігімен көзге түседі. Алтайполиметалл комбинаты бас
инженерінің орынбасары, Риддер руднигінің және КСРО қорғасын мырыш
өнеркәсібінің ең ірі кәсіпорындарының бірі Лениногор кен басқармасының
директоры қызметтерін атқарады. 1942—52 жж. Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің
төрағасының орынбасары болып қызмет етеді. Осында жүргенде Қазақстан
ғалымдары оған зор сенім көрсетіп, оны Қазақ КСР Ғылым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
XX ғасыр басында алаш зиялыларын маңына топтастырып, бүкіл халыктың
жоқшысы, жанашыры бола білген басылымнын бірі — Қазак газеті. Ол 1913
жылдың 2-ақпанынан 1918 жылдың соңына дейін Орынбор қаласында шығып тұрған.
Ал Орынбор ол кезде бүкіл түрік халықтарының саяси-мәдени және рухани
орталығы ретінде Қазан қаласынан кейін екінші орынды иеленетін.
Ахмет Байтұрсынов 1909 жылдан 1910 жылдың 21-ақпанына дейін Семей
қаласында абақтыда отырады. Қылмысын әйгілейтін нақты айғақтар
болмағандықтан, патша жандармериясы оны босатып, бір тәуліктің ішінде Семей
қаласынан кетуге, үш жыл бойы қазақ даласынан сырт жерде тұруға үкім
шығарады. Сөйтіп Ахмет Байтұрсынов ежелден ғылыми және мәдени дәстүрі
бар, қазақтың оқыған азаматтары шоғырланған Орынбор қаласына 1910 жылдың
наурыз айында келеді де, онда 1918 жылдың аяғына дейін тұрады. Осыған
байланысты Орынбор генерал-губернаторы Н. А. Сухомлинов Ресей Ішкі істер
министріне: Байтұрсынов өз қалауы бойынша тұруға-Торғай облысына таяу
орналасқан Орынбор қаласын таңдап алып, әуелде көшпенділер басқармасына
қызметке кіріп, содан соң қырғыз тілінде Қазақ газетін шығара бастады
деп хабарлайды. Ал Орынбор Губерниялық жандарм бастығының көмекшісі
генерал Бабич Түркістан жандарм басқармасына берегн иқұпия мәліметінде
Ахмет Байтұрсыновқа байланысты қосыша дәлелді былай деп берген: Ахмет
айтұрсынов... Орынборға 1910 жылы 10- наурызда келіп, көп ұзамай еркін
жалданушы есебінде Торғай Орал көшпенділер партиясында 60 сомдық
айлықпен кеңсе ісін жүргізуші болып орналасты
Ахмет Байтұрсынов Қазақ газетіне редактор болып бекітілгенге
дейін екі жылдан астам уақыт құжатта көрсетілген мекемеде қызмет атқарғаны
анық. Ол осы уақытты белгілі бір дәрежеде газет шығару жұмысына дайындық
жасауға пайдаланған болуы керек. Әрине, газетті ашу қаншалықты қиын болса,
оны патша үкіметінің қатаң бақылау жағдайына ұзақ уақыт бойы шығарып тұру
соншалықты азапқа түскен. Ахаң азапқа белшеден батып жүріп, 1913 жылдың
қаңтар айында Қазақ газетін шығару үшін рұқсат алады. Газеттің алғашқы
санының шыққаны туралы құжатта былай делінген: Қазақтың алғашқы саны бір
айдан кейін яғни 2-ақпан күні жарық көрді. Басып шығарған Орынбордағы
Каримов. Хусайнов және К. серіктестігінің баспаханасы студенттерінің
газетке деген ықыласы мен ынтасы ерекше ыстық еді. Қазақ газетіне бір жыл
толғанда редакцияға жан-жақтан, әсіресе, Ресейде оқитын қазақ
студенттерінен кұттықтау жедел хаттар ағылып келген. Мысалы,
Қазақтың таң сәулесі жылға толғанын құттықтаймыз хәм еңбегі болашақта
жемісті болып, жұрт пайдасын көргенін тілейміз. Қазақ студенттері, 2-
ақпан.
Жас қазақтың толған жылын құттықтаймыз, хәм қымбат ұлтымыз қазақ этюдын
нұрландыру жолында өмірлі болып, көп жылдар қызмет етуін тілейміз. Жас
қазақтар, 2-ақпан. Петербург.
Қазақ газеті бетінде басылған қоғамның әлеуметтік-саяси өміріне қатысты
кейбір жарияланымдар ел билеушілердің озбырлығын, әділетсіздігін аямай
әшкерелеген. Мұндай мақалалар ресми орындардың наразылығын тудырып, олар
газет редакциясын үнемі бақылауға алып, тінтулер жүргізіп отырған. Оның
редакторын бірнеше рет жауапқа тартып, айып салып, абақтыға да отырғызған.
Осы шараларга қарамастан Қазақ газеті өз заманының энциклопедиясына
айнала алған. Себебі жалғыз өзі көптеғен басылымның міндетін қатар атқарып
отырғаны анық. Қазақ газетінің тақырыптық аукымы кең, жанры сан салалы.
Бүгінгі ұрпақ үшін ол сонысымен де құнды. Мысалы, газет бетінен поэзия,
проза, аударманың үздік үлгілерін кездестіреміз. Олар — Туған жер, М.
Жұмабаев, 1913 жыл, 5-сан, Жұт, М. Дулатов, 1913 жыл, 8 сан, Елім-ай,
М. Дулатов, 1914 жыл, 52-сан. Келтірілген мысалдар Өлең-жыр айдарымен
тұрақты жарияланып тұрған. Олар басылымның көбіне екінші, болмаса үшінші
бетінің төмен жағына карай орналасқан. Себебі, газеттің бірінші бетінде
саясат, экономика, әлеуметтік жағдайлар мен хабарлар, ақпараттар орын
алған.
Авторлар кейде өз аттарын толық жарияласа, кейде бүркеншік атпен
қатысқан. Мәселен, Ешкі тау, Н. Маркестан, тәржімілеген — Қыр баласы.
Көбінесе, Көркем проза үлгілері, Оқшау сөз айдарымен жарық көріп
отырған. Ал басылым бетіндегі ғылыми еңбектердің өзін бірнеше салаға бөліп
қарастыруға болады. Мысалы, медицинаға байланысты Е. Касболат-овтың Чума
(1913 жылы, 8-санда) және Ж. Тілеулиннің Денсаулық жайынан атты көлемді
еңбегі (1913 жылы №№ № 9, 19, 20-сандарда) жарық көрген. Мұнымен қатар
газет тек адамдардың денсаулығына ғана көңіл бөліп қоймай, қазақтың ата
кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан мал дәрігерлік тақырыбына жазылған
ғылыми еңбектер де жариялаған. Мысалы, газеттің 1913 жылы 10-санында Мал
індеті, сол жылы 27-санында Сиыр малы тұқымын асылдандыру атты еңбектер
шыққан.
Сондай-ақ Қазақ газеті ғылыми-техникалык такырыпқа жазылған мақалаларды
да үнемі жариялап отырған. Мысалы, Соғыстағы машина-лар газеттің 1914
жылы 91-санында, Аспанда ұшып жүретін машиналар хәм Европа соғысы 1914
жылы 81-санында басылады.
Қазақ газеті өзі шығып тұрған жылдары қоғамдық-саяси, әлеуметтік-
экономикалық және рухани өмірдің өзекті мәселелерін көтеріп, халықтың
ұлттық сана-сезімін оятуда сан алуан жұмыстар істейді. Қалың жұртшылық
көшпелі және жартылай көшпелі қазақ ауылы өмірінің барлық мәселесінен осы
басылым арқылы хабардар болған. Мәселен, көшпелі ауылды отырықшыландыру
мәселелері газет бетінде қызу пікірталас тудырады. Мұнымен қатар, Қазақ
газеті ақпарат тарату ұйымына айналып, ішкі және сыртқы жаңалықтарды
бұқараға хабарлап, таныстырып отырады. Осыған байланысты Ахмет Байтұрсынов
былай дейді: дүниеде болып жатқан істер сөйлеп жатқан сөздер кімге пайдалы
кімге залалды екендігін күні бұрын біліп, пайдалы болса шаттанып,
залалдысынан сақтанып тұрды7.
Басылым бетінен статистикалық еңбектер, жарнамалар, әр түрлі мерзімді
басылымдарға шолулар, қаражаты тапшыларға, мұқтаж болған оқушы.
ЖҰБАНОВ Ахмет Қуанұлы (29. 4. 1906, қазіргі Ақтөбе
облысы Теміраудында — 30.5.1968, Алматық.) — музыкатанушы, жазушы-тарихшы,
композитор, дирижер, Р ҰҒА-ның акадик (1946), өнертану докторы (1943),
ҚазКСР-інің халық артисі (1944). Өнердегі алғашқы ұстаздары — Талым
күйші мен ауыл мүғалімі Қ.Ашғапиев болса, өмірге көзқарасының қалыптасуына
жазушы Ж.Тілепбергенов, ғалым ағасы Қ.Қ-Ж9банов әсер етті. Ж. 1919-28 ж.
ауыл кеңесінің хатшысы, оқытушы болып қызмет атқарды. Аудан ортлығы Темірде
әуесқой орыс халық аспаптар оркестріне қатысып, скрипкашы П.Черняктан
скрипкадан, сольфеджио және музка теориясы пәндерінен сабақ алады. 1929-32
ж. Ленинградтың (қазіргі Санкт-Петербургтің) М.И.Глинка атындағы музыка
техникумында (А.А.Этигонның скрипка класы бойынша) және Н.А.Римский-
Корсаков атынд. консерваториясында (проф. Ф.А.Ниманның гобой класы
бойынша); кейін музыка теориясы мен тарихы факултетінде оқыды. 1932 ж.
Ленинградтағы өнертану академиясы-ның (кейіннен Театр, музыка және кино
институты) музыка бөліміне аспирантураға қабылданды. 1933 ж. Алматының
музыкалық драма техникумында педагогикалық қызметпен шұғылданды, қазақ
тілінде тұңғыш "музыкапық әліппе" жазды. Жұбановтың басшылығымен музыка
драма техникумының жанынан қазақтың халық музыкасын зерттейтін ғылыми
кабинет, музыка аспаптарын жетілдіретін тәжірибелік шеберхана ашылды. Ж.
1934 ж. құрған домбырашылар ансамблінің негізінде қазіргі Қазақтың халық
аспаптар оркестрі ұйымдастырылды. 1935-37 ж. ол Қазақ филармониясының
көркемдік жағын басқарушысы әрі дирижері, 1945-51 ж. Алматы мемлекеттік
консерваториясының ректоры болды, ал 1945-47 ж. және 1954-61 ж. халық
аспаптар кафедрасын меңгеріп (өзі ұйымдастырған) қазақ халық музыкасы
тарихынан, дирижерлік ету, аспаптаудан сабақ берді. 1961—68 ж. ҚР ҰҒА-ның
Әдебиет және өнер институтының музыка бөлімін бас-қарды. Ж. қазақ халық
музыкасының тарихын, әнші-күйші композиторлардың өмірі мен
шығармашылықтарын зерттеп, "Құрманғазы" (1936), "Қазақ хапық
композиторларының өмірі мен творчествосы" (1942), "Ғасырлар пернесі"
(1958), "Заман бұлбұлдары" (1963) атты ғылыми еңбектер жазды. Ж. қазақтың
профессионалдық музыка өнерінің негізін салушыларының бірі болды. Ол
халықтың және халық композитор-ларының күйлерін халық аспаптар оркестріне
түсірді. Оның "Абай" (1944, ҚазКСР-і Мемл. сыйл., 1978; қайтыс болғаннан
кейін), "Төлеген Тоқтаров" (1947) опералары (Л.А.Хамидимен бірге);
"Отаным", "Ақ Шолпан", "Жылқышы", "Лирикалық ән", "Қарлығаш", "Серт",
"Майданнан хат" т. б. әндері мен хорлары; "Тәжік биі", "Қазақ биі", "Ария"
т. б. аспаптық шығармалары; "Қүрманғазы" радио-операсы (1970 ж. қызы
Ғ.А.Жұбанова аяқтады) бар. Сондай-ақ Ғ.М.Мүсіреповтің "Қозы Көрпеш — Баян
сұлу" (1938), М.Б.Ақынжановтың "Исатай — Махамбет" (М.М.Иванов-
Сокольскиймен бірге, 1938) пьесаларына, "Амангелді" фильміне (М.Ф.Гнесинмен
бірге, 1938) музыкажазды. Ж. қазақ музка өнерінің мамандарын даярлауда да
үлкен еңбек сіңірді. Шәкірттері: директрлер Ш.С.Қажығалиев пен
Ф.Ш.Мансұров, комп. Н.А.Тілендиев, қобызшылар Ф.Ж.Балғаева, Г.Баязитова,
домбырашы Р.Б.Омаров, музыка-танушылар Ғ.Н.Бисенова, Б.Ғизатов,
А.С.Кетегенова, З.Қоспақов, Ж.Ж.Рсалдин, Х.Тастанов т. б. Ж. есімімен
Алматыда муз. мектеп-интер-нат және көше аталады. Ленин ордені және басқа 2
орденмен марапатталған.
Момышұлы, Бауыржан (1910-1982) - екінші дүниежүзілік соғыстың даңқты
жауынгері, халық қаһарманы, қазақтың көрнекті жазушысы.
Туған жері Жамбыл облысының Жуалы ауданындағы Көлбастау мекені.
Бауыржан жеті жылдық мектепті бітіргеннен кейін біраз уақыт мұғалім
болған. Сонда жүргенде кезекті әскери міндетін өтеуге шақырылып, онда бір
жарым жыл жүріп, запастағы командир атағын алады. Туған ауылына қайтып
оралған соң, ол біраз жыл қаржы мекемесінде қызмет істейді. Содан қайтадан
Қызыл Армия қатарына шақырылып, түрлі әскери бөлімдерде взвод, рота
командирі болады.
1941 жылы Екінші дүниежүзілік соғыс басталысымен, Бауыржан даңқты
генерал майор И.В.Панфиловтың басшылығымен Алматы маңында жаңадан
жасақталған 316 атқыштар дивизиясының құрамында майданға аттанады,
батальон, полк командирі қызметтерін атқарады. Соғыстың соңғы жылдарында
гвардиялық дивизияны басқарады. Соғыс кезіндегі жеке басының қаһармандық
ерлігімен және ұрыс жүргізудегі әскери шеберлігімен ерекше көзге түседі.
Бірнеше ре тжау қоршауынан жауынгерлерін аман сау алып шығады. Москва
түбіндегі шайқастағы ерлігі сол кездің өзінде Одақ көлеміне аңыз болып
жайылады. Бауыржанның осындай ерлігі жөнінде белгілі орыс жазушысы А.Бек
Волоколамское шоссе (қазақшасы Арпалыс) повесін жазды. Бұл шығарма
кейін бірнеше тілге аударылады.
Соғыстан кейін Бауыржан Совет Армиясы Бас штабының Жоғары әскери
академиясын бітіреді. Әскери педагогикалық жұмыспен айналысып, Совет
Армиясы әскери академиясында сабақ береді. 1956 жылы полковник атағымен
отставкаға шыққан Бауыржан біржола шығармашылық жұмыспен айналысады. Ол
қазақ және орыс тілдерінде бірдей жазып, өз өмірінде көрген білгендерін
арқау етеді. Оның қаламынан туған, өмір шындығын арқау еткен тамаша романы
мен әңгіме, повестері қалың оқушының іздеп оқитын шығармаларына айналады.
Олар бірнеше қайтара басылып шығады.
Бауыржан бірнеше орден, медальдермен наградталады, Кеңестер Одағының
батыры атағын алды. Алайда халықтың өзі батырым деп танып, ардақтаған
қаһарман ұлына бұл атақ Отан соғысы біткеннен кейін жарты ғасырдай уақыт
өткенде барып берілген болатын. Ел тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан
Республикасының тұңғыш Президенті Н.Назарбаевтың жарлығымен оған Халық
қаһарманы деген атақ берілді.
Бауыржан Момышұлы – көзі тірісінде-ақ аты аңызға айналған батыр қазақ.
Бірақ Кеңес өкіметінің қытымыр саясатының салдарынан тұтас бір халық
төбесіне көтерген ардақты азаматқа көп жылдар бойы Батыр атағы ресми түрде
берілмей, арнайы жарлықпен марапатталмай келді. Ел өкінішіне айналған осы
арман Қазақстанның тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қолдауымен тек
қана 1990 жылы орындалып, Ұлы Отан соғысының даңқты қолбасшыларының бірі,
гвардия полковнигі, қаһарман жазушы Бауыржан Момышұлына Кеңес Одағының
Батыры атағы берілді.
Батыр Баукеңнің қайшылыққа толы өмірі, қызметі, шығармашылығы әлі де
терең зерттеу мен тың зерделеуді қажет етеді. Осыған орай, ер Баукең өзінің
әдеби мұрасын сеніп тапсырған Мұхаммед Хайдар Дулати атындағы Тараз
мемлекеттік университетінің әлем тілдері кафедрасының меңгерушісі,
Бауыржантану ғылыми-зерттеу орталығының жетекшісі Мекемтас МырзахметҰлы
бүгінде жазушының 20 томдығын шығарумен шұғылданып жатыр. Аты аңызға
айналған Алаш ұлының туғанына 95 жыл толуына орай белгілі әдебиетші-
ғалыммен әңгімелескен едік.
– Мекемтас аға, батыр Баукеңмен алғаш рет қалай таныстыңыз? Әлде
туыстық жағынан жақындықтарыңыз бар ма еді?
– Туыстық жағынан да жақындығымыз бар. Басқа жағдайлар да болды. Соғыстың
басталған кезі. Ол кезде мен баламын. Атақ-даңқын естимін. Осы тұста мына
мәселені естен шығармауымыз керек: ұлттық сана – Кеңес өкіметінің №1 жауы
болатын. Оны сол кездегі білек сыбанған белсенді коммунистер мен атеистер
жөргегінде тұншықтыруға тырысты. Мен қазір ойлаймын, міне, дәл сол тұста ер
Баукеңнің есімімен бірге қазақтың қалғып бара жатқан ұлттық санасы селт
етіп оянды. Содан бастап біздің кеудемізге от түскендей болды. Ұлт батырын
көрсек, таныссақ, әңгімелессек деп армандап, сырттай қызыққан жұртта қисап
болмады. Батыр туралы газеттерде, журналдарда не жазылады, соның бәрін
оқып, біліп жүрдік. Алматыдағы жоғары оқу орнын бітіргеннен кейін
Өзбекстандағы Низами атындағы педагогикалық институтта қызмет істеп
жүргенмін. Бір күні Баукең Сарыағашқа келіп, демалып жатыр деп естідік.
Студенттер “Ағай, батырмен кездесу жасайықшы” деп өтініп қоймады. Мұны
кафедра меңгерушіміз де қолдап, Тілеуқұл дейтін досым екеумізді Баукеңе
“елшілікке” жіберді. Сөйтіп, екеуміз барып, келісіп қайттық.
Дінмұхамед Қонаев қоғам қайраткері
Қонаев, Дінмұхамед (Димаш) Ахметұлы (1912—1993) — аса көрнекті
мемлекет және қоғам қайраткері, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері, Қазақ КСР
Ғылым академиясының академигі, техника ғылымының докторы, КСРО шет ел
ордендері мен медальдарының иегері.
Алматы қаласында, қызметкерлердің отбасында өмірге келген. Орта
мектепті бітіргенннен кейін, Қазақстан Өлкелік комсомол комитеті оны Мәскеу
Түсті металл алтын институтына оқуға жібереді. Институтты ойдағыдай
бітіріп, тау кен инженері мамандығын алған Д.Қонаев Балқаш мыс қорыту
комбинатының Қоңырат руднигіне жұмысқа орналасып, онда бұрғылау станогының
машинисі, цех бастығы, рудниктің бас инженері және оның директоры болып
істейді.
Екінші дүниежүзілік соғысының қиын күндерінде ол тылдағы жұмысты
ұйымдастыруда іскерлігімен көзге түседі. Алтайполиметалл комбинаты бас
инженерінің орынбасары, Риддер руднигінің және КСРО қорғасын мырыш
өнеркәсібінің ең ірі кәсіпорындарының бірі Лениногор кен басқармасының
директоры қызметтерін атқарады. 1942—52 жж. Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің
төрағасының орынбасары болып қызмет етеді. Осында жүргенде Қазақстан
ғалымдары оған зор сенім көрсетіп, оны Қазақ КСР Ғылым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz