«Билер мектебі – билік үлгісі» (қазақ халқының сот тарихынан)

Жоспар

I. Кіріспе

II. Негізгі бөлім
А) Майқы би
Ә) Асанқайғы
Б) Төле, Қаз дауысты Қазыбек және Әйтеке билер жайлы

III Қорытынды

Ұлылардың ұлағатын ұмытпау – ел боламыз деген халықтың тарих алдындағы парызы.
Қазақ ұлты басқа қай ұлтпен салыстырғанда да мемлекетікке лайық екеніне сенімдімін. Мұны ол өзінің бүкіл тарихымен дәлелдеп отыр.

Ежелден ен даланы еркін мекендеген қазақтардың арғы тегінен арналанып келген этно-мәдени, әлеуметтік құқықтық заңдылықтары бар. Осы заңдылықтар ғасырлар тезінен тегістеліп, дәуірелеуішінен екшеніп, буын-ұрпақ сұранысынан сұрыпталып, осылайша айтқанда әбден иі қанып, илеуі жеткен жағдайда ғана кәдеге асырылып отырды. Күнделікті отбасы, ошақ қасындағы жол-жоралғы, ырым-жырымнан бастап, әлеуметтік ортаға қарай ойысатын салт-сана, әдет-ғұрып, дәстүрлі заңдылықтарға дейінгі дала ережелері ешқандай қағазға түспесе де қатаң қағидаларды ұстанып,соған негізделіп келген. Осының барлығы дерлік көшпелі өмір кешкен қазақтардың «аттың жалында, түйенің қомында» жүріп, өзге ұлт-ұлыстармен тарихи-саяси қарым-қатынаста өзіндік бет-бедерін сақтап қалудың, жұтылып кетпеудің бірден-бір жолы.
Сондықтан да ата-баба дәстүріне адалдық емілердің ең негізгі ғұмырлық ұстанымы болды. Соны ұрпақтан ұрпаққа аманаттап отырды. Табиғатынан жаны жомарт, құшағы ашық, қолтығы кең, мұраты асыл, арманы биік, мақсаты алыс қазақтардың қанына біткен ерекше бір қасиеті – оның шешендік өнердегі шексіз ділмарлығы еді. Оны кезінде әлемнің ірі саясатшылары мен ғалымдары мойындаған. Арғысын ақтармай-ақ, XIX ғасырдың ортасында қазақ даласында ұзақ мерзімді айдауда болған поляк революционері Адольф Янушкевичтің «Қазақ даласына сапары туралы жазбаларында» ағынан жарылып, былай айтылады: «Қазақтардың ойлау қабілетінің кереметтілігіне менің барған сайын көзім жетті. Олар сөзге дегенде ағып тұр. Әрбіреуі өз шаруасын жерін жеткізе түсіндіреді. Ал қарсы жақтың сылтауын бет қаратпай, табан астында жоққа шығарады. Қазақтың қиыннан қиыстырып, табан астынан тауып, сұғынған жерінен суырып алып, төтесінен төге, төбесінен төне, биіктен шүйліге, жақыннан жанай сөйлесетін қасиетінің арқасында артында ақылды да нақылды, аталы да баталы, бейнелі де бедерлі өздері мен ойларын қалдырды. Сөзге сөз келіп, атап бермекте тауып кетіп таң қалдыратын, жалт бермекте қауып кетіп жарақ аттайтың, ап-шап етпей алыстан ырғасып, астарлап «үй» деп басып, «бүй» деп аңдысқанның ау-жайын байқау, салған жерден салақтап бос сөйлемей, санап-санап отырып, сақпандай сарт еткізу, түзуден шыққаның бәрін есті сөзге баламай, емеурінінен-ақ екі етпей еркін сезетін естілік, ікесінен тік отырмай-ақ жамбастап жатып-ақ жалғыз ауыз сөзбен жайратып салу секілді шешендіктің шырқау биігі әріден қалыптасқан ежелгі дәстүр, құнды дүние, тәлімдік мектеп.
Бұл бұрынғы қазақ қоғамында тамырын тереңге жайды, бұлжымас дәстүр болып қалыптасты. Көшпелі өмірдің өзі ұсынған қатаң талаптары мен әлеуметтік-тұрмыстық бөліктері болды. Әйелге бала тауып, үй бағып, ерін күтуге міндеттелсе, ер жігітке һәм батырға елін, жерін қорғау жүктелсе, билері мен шендеріне әділ билік, келісті келісім айту тапсырылған. Ал жақындарына ақиқатты жырлауға парыздалған. «жол – мұраты жету, дау мұраты – біту» дегенді нақыл еткен ата-бабаларымыз ел арасындағы даулы мәселені ушықтырмай түйінді төрт ауыз сөзбен шешуді мақсат еткен. Ол үшін әділ билік жасайтын әйгілі би-шешендер қажет болды. Әсіресе қазақ үшін «жер дауы мен жесір дауы» деген бітпес даудың дауасын табу қай-қашан да оңай болмаған.
Сол себепті жаны да, қарашасы да от ауызды, орақ тілді, қара қылды қақ жарып, әділ билік айтатын би-шешендерге мүдделі болды және оларды ерекше қастерледі. Би-шешендер билік айтып, кесім кескенде барынша ақ пен қарасын айырып, істің әділідгіне жүгінген. «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деген қанатты сөз содан болар. Билердің кесім, бітімі ашық аспан астында, көпшіліктің көзінше айдан анық жария етіліп отырған. Жерлестікке салыну, жең ұшымен жалғасу, пара алып пайда көздеу, ырық бермей ымырасулар атымен болмаған сыңайлы. Әділдікті түп қазық етіп алған билік айтудың бұйдасын екінің бірінің қолына ұстата алмаған. Саналарымен салмақтап, саралап, байқап, бағдарлап барып, сөз жүйесіне, ой арнасын аңдап, өзін топ алдында толығымен көрсете алған адамды ғана алқап алдына ұстаған. Ол туралы ұлы Шоқан Уәлиханов «Сот реформасы» деген еңбегінде былай дейді: «Қазақтарда құрметті би атағы халық тарапынан қандай да сайлау жолымен немесе халықты билеп отырған өкіметтің бекітуімен емес, тек сот рәсімін терең білетін, одан қала шешендік өнерін меңгерген қазаққа ғана берілген. Би атану үшін қазақ халық алдында әлденеше шешендік сайысқа түсіп, өзінің заң жораны білетіндігін, шешендігін танытатын болған». Мұнан әрі ұлы ғалым қақзақтың билік айтудағы кейбір ерекшеліктеріне тоқталады. Оның–билік–мұрагерлік дейді де, оған Қаракесектегі Қазыбек, Бекболат, Тіленші, Алшынбайларды атайды. Бұл жаппай көрініс алған нәрсе емес дейді. Айталық, Шорман би Қаржас руынан шыққан атақты, әрі бай қазақтың баласы, бидің баласы емес. Ата-бабасында би болмаған Шорман 13 жасында жиын топта топ жарып, дау шешеді, өле-өлгенше «бала би» атанып кетеді. Қазақтың рулық әдет-ғұрыптың бір ерекшелігі – дейді Шоқан, – қазақ даласындағы би атаулының іске қатысы жағынан қайсысын қалаймын десе, толық құқы бар.
Ол кездері көшпелі тіршілікке байланысты қазақтар басын дау-шарға салып алғанда, жиі қатынасатын, арадағы кикілжіңі, артық ауысы көрші биінен гөрі, бейтаныс биге жүгінуді жөн көрген. Шоқан келтірген ендігі бір қызық ерекшелік мынау: билер сотында егер айыпты адамға тікелей, айғақ табылмай, бірақ соның кінәлі екеніне күдік басым болса, онда билер айыпты адамның адал туыстарын төрелікке тартып, яғни оларға айыпкерді ант беріп ақтап алуға немесе айыптауына мүмкіндік берген. 1854 жылғы жаңа заңға қатысты ойларын айта келе былай дейді «Сонымен қазақ даласында ежелгі билердің соты баяғы қалпында жүргізіліп келеді». Расында Шоқан нақтап айтқандайын XIX ғасырдың екінші жартысына дейін қазақ даласында билер соты үстемдік құрып келген. Патшалық Ресей тарапынан әлденеше рет (1824, 1844, 1854) ережелер бекітілсе де билер соты халықтың күнделікті өміріндегі шым-шытырық тартыстарды қалпына келтіретін ең тура да әділ, ыңғайлы заң ретінде өз орнын сақтап қалды. Белгілі орыс зерттеушісі Л.А.Словоохотовтың өзі былайша мойындаған: «Қырғыздарда (қазақ) негізгі заңдар жүйесінің барлық түбірі тек шариғатқа тірелген жоқ». 1844 жылғы ереженің 59-шы тарауы бойынша егер сотқа берілген қылмыстық құны 50 сомға жетпесе, онда әртүрлі мазмұны бар шағымдар билер сотында қаралу айқындалған. Сол уақыттың өзінде патшалық сот реформасы ежелден келе жатқан жергілікті халықтың құқық дәстүріндегі «Жеті жарғы» және басқадай заң жүйелерімен санасуға тура келген. «Бұл құқықтық ережелер,-деп жазады зерттеуші П.Е.Маковецкий, – қағазға түспесе де көшпенділер бұл заңдарға ерекше ілтипатпен қарады». Шынтуайтыны келгенде осы құқықтық ережелерді халықтың мұң-мұқтажымен санасу арқылы дана-билер қалыптасты.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. «Арқа ажары» газеті 17 ақпан 2005 жылы.
2. «Ғасырлар тоғысында» Н.Ә. Назарбаев
3. Ш. Уәлиханов 5 томдық шығармалар жинағы. 4 том, Алматы, 1985, 87 бет.