Негізгі құралдарды жөндеу есебінiң негiзi

Жоспар

М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе

1. Негізгі құралдар есебінiң теориялық негізі
1.1. Негізгі құралдардын жіктелінуі мен бағалануыны есебі
1.2. Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру
1.3 Негізгі құралдардыңтозуы және олардың
амортизациялық аударым сомасын есептеу

2. Негізгі құралдарды жөндеу есебінiң негiзi
2.1. Негізгі құралдарды жөндеу есебі
2.2. Жалдағы негізгі құралдың есебі
2.3. Негізгі құралды есептен шығарудың тәртібі және негізгі құралдарды түгендеу

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

М А З М Ұ Н Ы

Кіріспе

1. Негізгі құралдар есебінiң теориялық негізі
1. Негізгі құралдардын жіктелінуі мен бағалануыны есебі
2. Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру
1.3 Негізгі құралдардыңтозуы және олардың
амортизациялық аударым сомасын есептеу

2. Негізгі құралдарды жөндеу есебінiң негiзi
2.1. Негізгі құралдарды жөндеу есебі
2.2. Жалдағы негізгі құралдың есебі
2.3. Негізгі құралды есептен шығарудың тәртібі және негізгі құралдарды
түгендеу

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
К І Р І С П Е

Халық шаруашылығы есептерінің арасында бухгалтерлік есептiң алатын
орны ерекше. Барлық экономикалық ғылымдар ішінде бухгалтерлік есеп өз
алдына дараланып тұратын бөлек ғылыми сала. Бұл ғылымды жан-жақты
зерттейтін, экономикалық жағынан талдайтын, өз алдына ғылыми даму жолдарын
анықтайтын әдістермен және бұл ғылымды оқытатын пән бар. Осы орайда
қоғамдық өндіріс процестерін бухгалтерлік есеп ғылымынын пәні -деп айтуға
болады, немесе қоғамдық өндіріс процестерін бухгалтерлік есепке алынатын
біртұтас тұлға -деп қарауға болады. Өйткені бухгалтерлік есеп қоғамдық
өндірістің даму жолына қажет. Бухгалтерлік есептің мәліметтері мен
көрсеткіштері қоғамдық өндірістің дамуын экономикалық тұрғыдан зерттеуге
бірден-бір негіз болып табылады. Сондықтанда бухгалтерлік есептің негізгі
міндеті халық шаруашылығынын барлық салаларында нақты тұжырымды мемлекеттік
талапқа сай есептеу жұмысын жүргізу. Қоғамымыздын даму кезендерінің қай
сатыларында болмасын дамудың объективті экономикалық заңдылықтарын анықтау
және ол заңдылықтарды пайдалану шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп
жұмыстарын, әсіресе бухгалтерлік есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың
маңызы зор. Қоғамдық даму нәтижесінде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына
қойылатын талаптардың өсіп, міндеттердің артып отырғандығы бухгалтерлік
есептің тарихынан белгілі.
Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезенінде бухгалтерлік
есепке жүктелетін міндеттер қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып
отыр. Өйткені қазіргі қоғамдық дамудын жаңа кезеңінде өндіріс құрал
жабдықтарының мемлекеттік меншіктен ұжымдық және жеке меншіктерге ауысуы
кең етек алуда. Осыған орай қазіргі таңда мемлекет, субъекті және жеке
тұлғалар арасындағы экономикалық және қоғамдық қарым-қатынастар саясаты
жаңа сипат алып отыр. Бұл бойынша еліміздегі халық шаруашылығының қай
саласындағы субъектілер болмасын олардың өндірістік және қаржылық іс-
әрекеті өз шығындарын өзі қайтару, өзін-өзі қаржыландыру принциптеріне
негізделуі тиіс. Бүгінгі танда жүзеге асырылып жатқан реформалар мен
істелініп жатқан жұмыстардың, кәсіпкерлік қызметтің мемлекет тарапында және
экономика өмірінде атқаратын рольінің ұшан-теңіз екендігі дәлелдеуді қажет
етпейді. Қазіргі өмірдін талабына сай гүлденіп, дамып тұрған өркениетті
елдердің қайсысы болмасын кезінде шағын және орта кәсіпкерлікті дамыта
отырып, айтарлықтай экономикалық өсу дәрежесіне жеткендігі баршаға мәлім.
Еліміздің жағдайын жақсарту, экономикалық дағдарыстан шығу мемлекеттік
тұрғыдан бақыланып отырылатын мәселелер арасында күн тәртібінде бірінші
кезекке қойылып отыр. Бұған Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан-2030" атты стратегиялық бағдарламасында
“Еліміздің экономикалық саясатының бірден-бір басымды бағыты шағын және
орта бизнесті дамытуң- деп атап көрсетуі дәлел бола алады. Сондықтанда
кәсіпкерлікті еліміздін шаруашылық қызметін жандандырғыш күш деп білу
қажет.
Шағын және орташа кәсіпкерлікті дамытуға мемлекеттік тұрғыдан көп көңіл
бөлінуіне байланысты елімізде күннен-күнге бухгалтер және аудитор
мамандарына деген сұраныс артуда. Әрине олардың кәсіпкерлік шаруашылығын
дамытуға қосатын үлесімен жасайтын қызметі елеулі де әрі тиімді. Сонымен
қатар қазіргі таңда халықаралық стандартқа көшу барысында бухгалтерлік есеп
және аудит жұмысына қойылатын талап өте күрделі. Ол шетел тәжірібиесін
тиімді қолдану, бухгалтерлік есепті жаңа талаптарға сай жеделдетіп бір
жүйеге келтіру болып табылады.
Нарық қатынастары жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілерде
бухгалтерлік есептің маңызы ерекше зор. Шаруашылық субъектілерінде
бухгалтерлік есеп жұмысы “Бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру
туралы", "Салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер туралы"
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жасалынған бухгалтерлік есеп
стандарты мен қаржы шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп шоттарының типтік
жоспарына сай бекітілген ортақ принциптер мен ережелері және Қазақстан
Республикасы Қаржы министрлігінін бухгалтерлік есеп жөнінде шығарған
нұсқаулары мен ережелері, сондай-ақ ұсыныстары негізінде ұйымдастырылады.
Қазіргі кезде елімізде қолданылып жүрген бухгалтерлік есеп жүйесі
халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына барынша жақындатылған.
Бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашылық
жіргізуші субъектілердін және олардын құрылымдық бөлімшелерінің қызметін
жедел басқару үшін, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау
үшін қолданылады.
1. Негізгі құралдар есебінің теориялық негізі

1. Негізгі құралдардыңжіктелінуі мен бағалануының есебі

Жалпы негізгі құралдар - деп өндірісте ұзақ уақыт бойы (бір
жылдан артық уақыт) пайдаланылатын, өзінін бастапқы заттай нысанын
(пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған
жұмысққа, көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген
амортизациялық аударым мөлшерінде ауыстыратын еңбек құралдарын, яғни
материалдық активтерді айтады. Шаруашылық субъектілерінде негізгі
құралдардың есебі ғ6 “Негізгі қорлар (құрал-жабдықтардың) есебің -деп
аталатын бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес жүргізіледі.
“Негізгі құралдарғаң- қозғалмайтын мүлік, жер участкілері, үйлер
мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеу аспаптары мен құралдар, есептеуіш машиналар мен техникалары және
олардын, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық
құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер,
шаруашылықтың ішкі жолы, тағыда басқалар жатады.
Көлемінің үлкенді-кішілігіне, бағасының азды-көптілігіне (арзанды-
қымбаттылығына) қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс
құралдары негізгі құралдардыңқатарына жатқызылмайды. Сонымен қатар негізгі
құралдардыңқұрамына шаруашылық жүргізуші субъектінің қоймаларындағы дайын
бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі
құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет
ететін жабдықтар, жасалынып (салынып) біткен, бірақ әлі пайдалануға
берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-монтаж
жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың есебінен
салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер, сонымен бірге
жас малдар, яғни мал төлдері жатпайды.
Барлық “негізгі құралдарң өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни пайдаланылатын негізгі
құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш
тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әртүрлі
станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш аспаптар және тағы
басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардыңқатарына шаруашылықтың
өндірістен басқа салаларында пайдаланылатын негізгі құралдар жатады. Оларға
тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтік
қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында пайдаланылатын негізгі
құралдар тағыда басқа негізгі құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларында
және істейтін қызметтерінің түрлеріне қарай барлық негізгі құралдар:
өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман (тоғай) шаруашылығы, тасымалдау,
байланыс, құрылыс, материалды-техникалық жабдықтау және сату-өткізу
ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару органдары, әлеуметтік сақтандыру,
ғылым және білім беру, ғылыми көмек көрсету және тағыда басқа салалар
бойынша топталынады.
“Негізгі құралдардыңң халық шаруашылығының салаларына қарай
топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса
орындалған жұмыстар мен қызметтердін шаруашылықтың қай түріне жататындығы
негізге алынады.
Егер шаруашылық субъектідегі негізгі құралдардыңбәрі тек қана
субъектінің негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, онда бұл субъектідегі негізгі құралдардыңбарлығы түгелімен сол
шаруашылық субъектсіінің атқаратын қызметі саласындағы топқа жатқызылады.
Егер шаруашылық субъектісінің балансында осы субъектінің негізгі
қызметінен басқа салаларында қызмет атқаратын өндірістері мен бөлімшелері
болса, онда осы бөлімшелер мен өндірістің атқаратын қызметтерінің сипатына
сәйкес келетін халық шаруашылық саласы қызметі түріндегі топқа жатқызылады.
Шаруашылық субъектісінің балансындағы тұрғын үй шаруашылығының
негізгі құралдары халық шаруашылығының тұрғын үй шаруашылығы және халыққа
тұрмыстық қызмет көрсету саласына жатқызылады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне
қарай мынадай топтарға бөлінеді:
а) үйлер ( тұрғын үй, кеңсе үйі, қойма, тағы басқалары);
ә) ғимараттар (көпірлер, аспалы жолдар, жасанды су қоймалары,

эстокадалар, скважиналар, тағы басқалары);
б) өткізгіш тетіктер (жұмыс машиналары, энергия бөлетін тетіктер,
құбылдар, тағы басқалары);
в) машиналар (бумен жұмыс істейтін двигательдер, іштен жанатын
двигательдер электроаппараттық трансформаторлар, эксковаторлар, грейдерлер,
бульдозерлер, бетон аралыстырғыш машина, көтергіш крандар, жүк көтергіш
шығырлар, су өлшегіш құралдар, монометрлер, таразылар, кассалық аппараттар
мен тағыда басқалары);
г) тасымалдау құралдары (жолаушылар және жүк таситын

көліктер, женіл көліктер, көлікке тіркемелер (прицеп), тракторлар және
тағы басқалары);
ғ) құрал-саймандар мен жабдықтар (шкафтар, бактар, контейнерлер
тағыда басқалары);
д) шаруашылық - құрал жабдықтары (диван, креслолар, кілемдер,
сейфтер, тағыда басқалары);
е) жұмыс және өнім малдары;
ж) көп жылдық өсімдіктер мен көшеттер;
з) жер (шаруашылық субьектісінің сатып алған жер көлемінің
құны);
и) жерді жақсартуға (өндеуге) жұмсалған күрделі шығын;
к) басқада негізгі құралдар (кітапхана қорлары тағы басқалары);
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай
меншіктік, яғни шаруашылық субъектісінің өзіне тиісті және уақытша жалға
алынған болып екіге бөлінеді. Шаруашылық субъектісі уақытша жалға алған
негізгі құралдарды баланс сыртындағы 001-ші “Жалға алынған негізгі
құралдарң- деп аталатын шотта есептейді.
Қазіргі кезде пайдалану барысына қарай негізгі құралдар жұмыс істейтін,
жұмыс істемейтін және сақтауда тұрған -деп үш топқа бөлінеді.
Жұмыс істейтіндерге өндіріс процесіндегі, яғни қолданыстағы негізгі
құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі құралдардыңқатарына тоқтатылып қойылған,
белгілі себептермен басқада жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар
жатқызылады.
Сақтауда тұрған негізгі құралдардыңқатарына келешекте, яғни алдағы
уақытта тозып немесе басқада жағдайларға байланысты істен шығатын негізгі
құралдардын орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.
Материалдық активтер сатылып алыну мақсатына қарай
а) негізгі құралдар:
ә) тауарлы-материалдық қорлар немесе
б) қаржылық инвестициялар болып бөлек есептелінеді.
Негізгі құралдардыңесебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болып табылады. Негізгі құралдар бастапқы құнымен, баланстық құнымен,
ағымдағы құнымен, қалдық (жойылу) құнымен және келісілген құнымен
бағаланады.
Негізгі құралдардыңбастапқы құны - ол активті салуға, сатып алуға,
әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен (шыққан) шығындардан, сондай-ақ сатып алу
барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие
үшін төленетін пайыз сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа пайдалану
үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байланысты кез-келген шығындардың
жиынтығынан тұрады. Негізгі құралдарды тасымалдау кезінде болған ақауларды
жөндеуге кеткен және басқада қажет болып саналмайтын шығындар активтің
бастапқы құнына кіргізілмей, ол ағымдағы кезеңҢнің шығыны ретінде есепке
алынады. Негізгі құралдың әр түрі бойынша оның бастапқы құнына мынандай
шығындар кіргізіледі:
а) жер участкісінің бастапқы құнына:
Жерді сатып алу бағасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі агенттікке төленген
комиссиялық сыйақылар, сатып алу-сату жөнінде келісім-шартты ресімдеу үшін
заңгердін қызметіне төленетін төлем және ол үшін төленетін салықтар мен
алымдар, жерді тиісті мақсатқа пайдалануға әзерлеуге кеткен шығындар (үйді
бұзғаннан алынған материалдарды сатудан түскен түсімді (табысты)
алыптастағанда қалған ескі үйді бұзуға байланысты шығындар, жерді тазалау,
тегістеу, тағы басқа) енгізіледі.
ә) құрал-жабдықтардың бастапқы құнына:
Құрал-жабдықты сатып алу бағасы, оны тасымалдауға әкелуге, тиеп
түсіруге кеткен шығындар оның ішінде тасымалдау кезінде сақтандыру,
монтаждау, құрал-жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын тексеру мақсатында
кеткен шығындар тағыда басқалар енгізіледі.
Алайда құрал-жабдықтарды монтаждау, тасымалдау кезінде болған бүліну
нәтижесін жөндеу үшін кеткен сомалар ағымдағы шығындарға жатқызылады. Егер
негізгі құралдар несиеге алынған болса, ол үшін төленген пайыз сомасы да
ағымдағы шығын қатарына жатқызылады және де негізгі құралдың бастапқы
құнына қосылмайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің өзі салған үйлер мен ғимараттардың
бастапқы құнына осы құрылысты салу үшін кеткен шығындары: материалдар,
жұмысшы қызметкерлерге төленген еңбек ақы сомалары, еңбек ақы бойынша
бюджетке жасалған аударым, алынған несиенің пайыздары, заңгерлерге,
архитекторларға төленген төлемдер, құрылысты салу үшін рұқсат алуға кеткен
шығындар мен басқада шығындар енгізіледі.
Шаруашылық субъектілері жерді және сол жерге салынған үйлер мен
ғимараттарды бір тұтас ретінде пайдалануға сатып алынса, онда осы
объектілердің бастапқы құнын бухгалтерлік есепте әрбір объекті бойынша
бөлек көрсету керек. Себебі үйлер мен ғимараттардың пайдалану мерзімі
шектеулі және олар тозады, ал жердін пайдалану мерзімінде шек жоқ, ол
амортизацияланбайтын материалдық актив болып табылады. Егер бұл жағдайда
жер участкесі ғана пайдалануға алынып, ал үйлер мен ғимараттар бұзылатын
болып келісілген болса, онда олардың құндары әрбір объекті бойынша
жекеленіп бөлінбейді. Бұл жағдайда тек қана жер сатылып алынған болып
есептелінеді. Және де оның бастапқы құны бұл ретте сатып алу бағасымен
үйлер мен ғимараттарды бұзуға кеткен барлық объектлердің (жердің және ол
жердегі объектілерді қоса) шығынның қосындысынан, бұзғаннан алынған
материалдардын бағасын шегеру арқылы анықталады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілерде негізгі құралдың бастапқы құны
былайша анықталады:
Үлес қосушылар мен құралтайшылар негізгі құралды жарғылық қорға өзінің
үлесі ретінде салса, онда олардың құны құрылтайшылармен арадағы келісім
бойынша.
Шаруашылық жүргізуші субъекті негізгі құралдарды өзі дайындап, яғни жасап
шығарғанда немесе сатып алған кезде шыққан шығындардың нақты сомасы
бойынша.
Шаруашылық жүргізуші субъекті негізгі құралдарды басқа заңды тұлғалардан
немесе жеке адамдардан тегін алған кезде қабылдау-өткізу актісінін
мәлеметтері бойынша немесе эксперттік (сараптамалау) жолмен.
Негізгі құралдардыңағымдағы құны - бұл шаруашылық жүргізуші
субъектінің белгілі бір уақыттағы (мерзімдегі), яғни бүгінгі күнгі негізгі
құралының нарықтық бағасы болып табылады.
Негізгі құралдардыңбаланстық құны - бұл шаруашылық жүргізуші
субъектінің бухгалтерлік есебінде немесе қаржылық есеп беру ақпараттарында
көрсетілген негізгі құралдардыңбастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын
алып тастағандағы құны болып табылады.
Негізгі құралдардыңжойылу құны - негізгі құралдың пайдалану
мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жарамды
бөлшектерінің (материал, металл сынығы, отын тағыда басқа пайдалануға
болатындарының) құнынан объектіні есептен шығаруға байланысты болатын
келешектегі (алдағы уақыттағы) шығындарды алып тастау арқылы анықталады.
Негізгі құралдардыңкелісілген құны - бұл кез-келген екі жақтын,
яғни негізгі құралдарды сатушы мен алушының арасындағы келісілген құн болып
табылады.
Бухгалтерлік шоттарда есептелінген негізге құралдардыңбастапқы
құндары тек мына жағдайларда ғана өзгертіледі:
а) Негізгі құралдардыңпайдалы қызмет атқаратын мерзімін ұзартатындай
немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететіндей қосымша күрделі
қаржы жұмсағанда (кеңейткенде, жанартқанда тағыда басқа) немесе ішінара
бұзғанда, жойғанда және бөлшектегенде.
ә) Үкіметтің шешімдері бойынша негізгі құралдарды қайта бағалағанда.
Негізгі құралдарың есебі әрбір бөлек объект бойынша бүтін сомада
жүргізіледі. Негізгі құралдарды пайдалануға берген кезде оның бастапқы
құнымен қалпына келтіру құны тең болады, себебі оны пайдалануға берген
уақытымен оны қайта бағалау уақытының арасында айырмашылық жоқ. Уақыт өткен
сайын негізгі құралды өндіруге, салуға жұмсалынатын материалдың бағасы және
ол үшін қолданылатын техниканын шығыны, жұмысшылардын енбекақысы жалпы
негізгі құралды өндіру салу жағдайы белгілі бір себептермен өзгеріп
отырады. Негізгі құралдардыңқұны оны бір кезде жасап шығаруға өндіруге,
салуға кеткен, жұмсалынған қоғамдық қажетті енбекпен анықталады. Осыған
байланысты негізгі құралдарды оқтын-оқтын уақыт өте қайтадан бағалап
тұрады. Негізгі құралдарды қайта бағалау кәсіпорының өзі белгіленген кезде
жүргізіледі.
Негізгі құралдарды қайтадан бағалау кезінде онын осы кездегі, яғни
бүгінгі салу өндіру құны анықталады. Бұл негізгі құралдардын қалпына
келтіру құны деп аталады. Шаруашылық жүргізуші субъектілерде негізгі
құралдарды тиісті түрде қайта бағаланғаннан бастап оларды баланста қалпына
келтіру құнымен есептейді.
Негізгі құралдардыңбастапқы бағасын белгілі бір күндегі қолданылып
жүрген бағаға сәйкес келтіру мақсатында объектлерді қайта бағалау
жүргізіледі. Қайта бағалау нәтижесінде негізгі бағасының өсуі 12-ші
бөлімшенің шоттарының тиістісінің дебетіне 541-ші “Негізгі құралдарды қайта
бағалаудан түскен қосымша төленбеген капиталң шоттының кредитіне жазылады.
Қайта бағалау жүргізілген күні шаруашылық жүргізуші субъектілерде
негізгі құралдарға есептелінген тозу сомасы негізгі құралдардыңқұндарының
өзгеруіне қарай түзетіледі. Қайта бағалау сомасы негізгі
құралдардыңпайдалану мерзіміне қарай субъектіде қолданылатын амортизациялық
аударым сомасын есептеу әдісіне сәйкес анықталған мөлшерде бөлінбеген
табысқа апарылады. Қайта бағалаудын барлық сомасы бөлінбеген табысқа
активті есептен шығарылған сәтте ғана ауыстырылады.

2. Негізгі құралдардыңесебін ұйымдастыру

Шаруашылық жүргізуші субъектілерде негізгі құралдардыңбухгалтерлік
есептің типтік жоспарының 12 бөлімшесінің төмендегідей шоттарында
жүргізеді:
121 шот - жер,
122 шот - үйлер мен ғимараттар,
123 шот - машиналар,
124 шот - көліктер,
125 шот - басқалары,
126 шот - аяқталмаған құрылыс.
Бұлар активті шот болғандықтан дебетінде негізгі құралдардыңкірісі,
яғни көбеюі, ал кредитінде негізгі құралдардын азаюы, яғни есептен
шығарылуы көрсетіледі. Негізгі жүргізуші құралдардыңесебі шаруашылық
субъектінің орталық бухгалтериясында жүргізіледі. Олардын аналитикалық
(талдамалық) есебі әрбір инвентарлық объектісі бойынша бөлек жүргізіледі.
Инвентарлық объекті деп өзінің құрамына кіретін, яғни өзіне тиісті керекті
жабдықтармен, саймандармен сатылып алынған, орнатуды керек етпейтін
жабдықтарды, салынып біткен жеке құрылыстарды (үйлер мен ғимараттарды),
өздерінің құрылымы (конструкциясы) бойынша жекеленген немесе бірімен бірі
құрылымы бойынша біріктірілген, яғни қосылған, бір зат болып саналып
белгілі бір қызметті атқаратын бұйымдарды айтады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілерде негізгі құралдың есебін дұрыс
жүргізу үшін және олардың тиісті түрде сақталуын қамтамасыз ету үшін әрбір
негізгі құралдарға инвентарлық номер беріледі. Ол тұрақты түрде
белгіленеді.
Негізгі құралдардыңтозуына, бұзылуына басқа ұйымдар мен адамдарға
берілуіне, сатылуына, тағы басқа жағдайларға байланысты есептен
шығарылғанда оның инвентарлық номері шаруашылық жүргізуші субъектінің
жаңадан кіріске алған негізгі құралдарына берілмейді. Инвентарлық нөмір
негізгі құралға бекітілген жетонға немесе құралдардыңөзіне бояумен
жазылады. Инвентарлық объектілерді (заттарды) реттік сериялық жүйесі мен
номерлеу ұсынылады. Мұндай жағдайда әрбір жіктеу тобына кіретін негізгі
құралдарға бөлек сериялық реттік номерлер белгіленеді, ол сериялық реттік
номерді негізгі құралдардыңқандай жіктелу тобына жататындығын
көрсететіндей етіп тағайындаған дұрыс. Негізгі құралдарға бастапқыда
берілген инвентарлық номері онын инвентарлық карточкасында және бір жерден
екінші жерге орын ауысуы үшін толтырылатын алғашқы құжаттарда көрсетіліу
тиіс.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің бухгалтериясында негізгі
құралдардыңәрбір объектісіне типтік ведомостволық инвентарлық карточка
ашылады. Егер жеке бірнеше бірінсіз-бірі қызмет ете алмайтын бірнеше
бұйымдар, саймандар, аспаптар, тағы басқалары қосылып бір инвентарлық
объектіні құрайтын болса, онда оның инвентарлық карточкасына құрамына
кіретін барлық бұйымдардың тізімі жазылады. Егер шаруашылық жүргізуші
субъектінің бір бөлімшесіне құралдың (инвентардың), аспаптық немесе басқада
негізгі құралдардыңбір түрінің (аты техникалық сипаттамасы, бағасы бірдей
болатын) бірнешеуі бір уақытта келіп кіріске алынса, онда олар инвентарлық
карточкаларында тобы бойынша есептелінеді. Бірақ бұл жоғарыда айтылғандарға
қарамастан ол негізгі құралдардыңәрқайсысына бөлек инвентарлық номер
беріледі. Негізгі құралдардыңбарлық түрлерін, сондай-ақ шаруашылық
жүргізуші субъектісіне календарлық бір ай ішінде пайдалануға берілген
біртектес өндірістік-шаруашылық қызметінің бір түрін орындауға арналған
жеке техникалық сипаттамасы мен бағасы бірдей негізгі құралдарды есептеуге
үлгілі түрі НҚ-6 ведомоство аралық инвентарлық карточкасы қолданылады.
Инвентарлық карточкалар шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтериясында
тиісті топтары бойынша тіркеледі.
Негізгі құралдары көп емес шағын ұйымдар мен бірлестіктер өздерінің
негізгі құралдарың есептеу үшін инвентарлық карточкалардың орнына үлгілі
түрі НҚ-11 санды инвентарлық кітапшасын пайдалануға боладыды. Бұл кітапша
негізгі құралдардың есебін жүргізуге ынғайлы болып келеді және онда
негізгі құралдар жоғарыда айтылған топтары бойынша бөлек есептелінеді.
Негізгі құралдарды инвентарлық кітапшада есептеген жағдайда инвентарлық
тізім жүргізілмейді.
Шарушылық жүргізуші субъектілерде инвентарлық карточкалар немесе
инвентарлық кітапшалар қабылдау-тапсыру, ауыстыру актілері, техникалық
паспорттар және басқада негізгі құралдарды сатып алу, сату, салу, орнату,
бір жерден екінші жерге ауыстыру, есептен шығару актілері, тағы басқа
осылар сияқты құжаттар негізінде толтырылады. Инвентарлық карточкалар
(жекелік немесе топтық) әдетте әрбір инвентарлық объектіге бір данадан
толтырылып шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтериясында сақталынады.
Ол картотекада негізгі құралдар халық шаруашылығының саласына қарай
жіктелген топтары бойынша орналастырылады. Әрбір топтың ішінде инвентарлық
карточкалар негізгі құралдардыңтұрған жері, яғни жұмыс орны, олардың
атқаратын қызметіне және де түрлеріне қарай (үйлер мен ғимараттар,
машиналар мен жабдықтар, көліктер тағыда басқалар) орналастырылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектіде есептен шығарылған және өндіріс орны мен
ұйымының ішінде бір жерден екінші жерге орны ауыстырылған негізгі
құралдардыңинвентарлық карточкалары есепті айдың соңына дейін картотекада
бөлек сақталынады. Сондай-ақ келешекте пайдалану үшін сақтаулы тұрған
негізгі құралдар мен басы артық тоқталып қойылған негізгі құралдардын да
инвентарлық карточкалары бөлек жүргізуші қажет.
Инвентарлық карточкалар мен кітапшалар талдамалы (аналитикалық)
есептің негізгі түрі болып саналады. Оларда негізгі құралдардыңаталуы,
инвентарлық номері, баланста көрсетілген бастапқы құны, амортизациялық
аударым мөлшері, зауыттық номері, келіп кіріске алынуына және істен
(есептен) шығарылуына байланысты толтырылған актілердің уақыты (айы, күні,
жылы) тағы басқа шартты белгілермен керекті мәліметтер жазылады.
Толтырылған инвентарлық карточкалардың үлгілі түрі НҚ-10 санды
ведомствоаралық негізгі құралдарды есептейтін инвентарлық карточка тізіміне
тіркеледі. Бұл тізім бухгалтерияда бір дана етіп толтырылып, инвентарлық
карточкалардың түгел сақталуын бақылау үшін пайдаланылады. Шаруашылық
жүргізуші субъекті негізгі құралдарды жіктелуі, яғни аралық шоттары бойынша
тізімге жазады.
Негізгі құралдардыңсақталынып және жұмыс істеп тұрған жері бойынша
есебі үлгілі түрі НҚ-13 санды карточка жүргізіледі. Инвентарлық
карточкаларға қарағанда бұл карточкада келіп-түсіп, кіріске алынған
объектлер бойынша тек қана қысқаша мәліметтер, яғни объектінің аталуы,
бастапқы құны, инвентарлық нөмірі, инвентарлық карточка немесе инвентарлық
кітапшаға жазылған нөмірі, басқада мәліметтері жазылады. Ай сайын алғашқы
құжаттар негізінде бұл карточкаға үлгілі түрі НҚ-13 кіріске алынған және
шығыс етілген негізгі құралдар жайлы мәліметтер жазылып, бухгалтерлік
есептің ақпараттарымен салыстырылып, тексеріліп отырылады. Бұл карточкада
көрсетілген объектілер мен олардын құны бухгалтерлік есептің мәліметтеріне
сәйкес келуі керек. Есеп құжаттарын қолмен өндегенде аралық шоттар бойынша
негізгі құралдардыңқозғалысын, яғни кірісі мен шығысын есептеу үшін үлгілі
түрі НҚ-12 санды карточка қолданылады. Ол карточка субъектілерде негізгі
құралдардыңтиісті шоттарының инвентарлық карточкаларының мәліметтерінің
негізінде толтырылады. Бұл карточкада негізгі құралдың жіктелу топтары мен
түрлері бойынша есеп беретін айдын бағасындағы құны бойынша қалдығы
олардың кірісі мен шығысы көрсетіледі. Карточканың НҚ-12 санды үлгілі
түрінің мәлеметтері негізгі құралдар жайлы есеп беруге пайдаланылады.
Шаруашылық жүргізуші субьект бойынша негізгі құралдардыңкірісі мен шығыс
етілуін есептейтін үлгілі түрі НҚ-12 санды карточкадағы қалдығы ай сайын
бас кітаптағы негізгі құралдардын мәліметтерімен салыстырылып, тексеріліп
отырылады.
Шаруашылық субъектілерде инвентарлық карточкалар және инвентарлық
кітапшалармен қатар ірі машиналар мен механизмдерге, жабдықтар мен
көліктерге арнайы техникалық төлқұжат толтырылады. Бұнда олардың техникалық
сипаттамасы және істейтін жұмыстарының түрлері тағыда басқа деректері
жазылады.
Халық шаруашылығының қай саласында болмасын өндірістік өнімнің өсуі
ондағы негізгі құралдардыңөсуі мен олардың сапасына байланысты болады.
Сондықтан шаруашылық объектілері әрдайым негізгі құралдарың жанартып,
оларды сапасы, өнімділігі жоғарыларымен ауыстырып отырғаны дұрыс.
Шаруашылық жүргізуші субъектілере негізгі құралдарды сатып алу,
салу, құрылтайшылардын үлес қосуы, басқа субъектілер мен ұйымдардың және
жеке тұлғалардың сыйға, яғни тегін беруі, сондай-ақ үкімет органдарының
беруі, тағыда басқалар арқылы келіп түседі. Бұл келіп түскен, кіріске
алынған негізгі құралдарға шаруашылық жүргізуші субъекті үлгілі түрі НҚ-1
санды қабылдау-тапсыру актісін толтырады. Егер шаруашылықта пайдаланылатын
бір түрлі, құны тапсыру актісін толтырады. Егер шаруашылықта пайдалынатын
бір түрлі, құны бірдей құрал-саймандарының немесе жабдықтардың бірнешеуі
бір уақытта келіп түссе, яғни кіріске алынса оларға жоғарыда аталған
қабылдау-тапсыру актісінің бір данасын ғана толтыруға болады. Салынып
біткен, яғни аяқталған құрылыстарға, объектілерге алдымен тағайындалған
комиссия оларды іске қосу-қабылдау актсін толтырады. Қабылдау актісі
бухгалтерлік бастапқы құжат болып саналады. Сонымен қатар, бұл актіде
мынадай мәлеметтер көрсетілуі тиіс:
Объектінің аты;
Объектіні алушы мен тапсырушы субъектілер;
Салынып біткен құрылыстың қабылданған кездегі жағдайы;
Құрылыстың салынып біткен уақыты;
Амортизациялық аударым мөлшері;
Бастапқы құны;
Басқа да шартты белгілері.
Негізгі құралдардыңсалынып біткен аса ірі объектілеріне шаруашылық
жүргізуші субъектнің бас механикалық бөлімі төлқұжат толтырылады. Негізгі
құралдарға төлқұжат толтыру олардың есебін дұрыс ұйымдастырудың негізгі
шарттарының бірі болып табылады. Негізгі құралдарға толтырылатын
төлқұжаттарда олардың пайдалануға берілген уақыты, техникалық сипаттамасы,
(көлемі, материалдық өзгешелігі, агрегаттардын қуат күші, тозу нормасы,
істен шығарылу себебі) тағы басқа мәліметтері жазылады. Осы төлқұжаттардың
негізінде негізгі құралдарға түгендеу жүргізіліп тұрады.
Негізгі құралдарға толтырылған қабылдау-тапсыру актісі кейіннен
шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтериясына тапсырылады. Актімен
бірге объектінің техникалық төлқұжаттары да беріледі. Бухгалтерия бұл
құжаттардың негізінде тиісті инвентарлық карточкалар мен негізгі құралдарды
есептейтін кітапшалардын тиістілерін толтырып, кейіннен бұл құжаттар
шаруашылық жүргізуші субъектінің тиісті бөлімдеріне табыс етіледі. Актіні
шаруашылық жүргізуші субъектісің басшысы бекітеді. Бұрын салынған үйлер мен
ғимараттарға, орнатылған жабдықтарға және олардың бастапқы құнын өсіретін
қосымша салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар қабылдау актісі бойынша
негізгі құралдардыңқұрамына өзіндік құны бойынша кіріске алынады. Жоғарыда
айтылғандай, негізгі құралдардыңөзіндік құнына оны әкелуге, құрастыруға
және орнатуға кеткен шығындар да кіреді. Негізгі құралдарды кіріске алғанда
шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтериясында мынандай бухгалтерлік
жазулар жазылады:
Негізгі құралдар деп аталатын 12-ші бөлімшенің тиісті шоттары (121;
122; 123; 124; 125; 126) дебеттелініп, оған сәйкес
126; 431; 432; 441; 451; 452; 511; 641; 642; 643; 671; 687; 726; 727-
ші тағыда басқа шоттар кредиттелінеді.
Егер шаруашылық жүргізуші субъектісіне келіп түскен, яғни кіріске
алынған негізгі құралдар бұрын пайдаланылып және оларға тозу сомасы
есептелінген болса, онда олардың тозу сомасына мынандай бухгалтерлік
жазулар жазылады:
Дебет 122-ші; 123-ші; 124-ші және 125-ші шоттар
Кредит 131-ші; 132-ші; 133-ші және 134-ші шоттар.

3. Негізгі құралдардыңтозуы және оларға амортизациялық аударым сомасын
есептеу

Негізгі құралдар өндіріс процессінде бірте-бірте тоза бастайды,
яғни өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі бір уақыт өткеннен
кейін пайдалануға жарамай қалады да, бұл құралдардыңорнына жаңа негізгі
құралдарды алуға тура келеді.
Негізгі құралдардыңтозуын табиғи және сапалық тозу деп екіге
бөледі. Негізгі құралдардын табиғи тозуы олардың матриалдық жағынан тозуы
болып табылады, яғни жұмыс істеу процесінде машиналар мен құралдардыңжеке
бөлшектерінің қажалып, мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп,
құлайтындай дәрежеге жетуі.
Негізгі құралдардыңтабиғи тозуы олардын көп уақыт бойы
пайдаланылғанына ғана байланысты емес, оған сонымен қатар басқада табиғи
жағдайлар әсер еткендігіне байланысты. Яғни негізгі құралдардын табиғи
тозуы (физикалық тозуы) оларды ұзақ мезгіл пайдалану және оларға басқада
факторлардың әсер етуі нәтижесінен болып табылады.
Негізгі құралдардыңсапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей-
ақ құнсызданып, өндірістің даму процесінен кейін қалуы, яғни активтердің
ғылым мен техниканың дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін
жағдайда болуынан пайда болады (туындайды).
Осы жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, негізгі құралдың тозуы
дегеніміз олардын табиғи және сапалық сипараттарын жоғалтуы деп айтуға
болады.
Негізгі құралдардыңсапалық тозуының бірінші себебі - өндіріс
салаларында ғылыми-техникалық прогрестің өсуіне байланысты енбек
өнімділігінің өсуі болып табылады. Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір
дайын бұйымды, құрал-жабдықты, тағыда басқаларды өндіруге кететін қажетті
уақыт азаяды да, оның құны соғұрылым төмендейді (арзандайды). Сөйтіп енбек
өнімділігінің өсуіне байланысты жана құрал-жабдықтардың машиналардың, яғни
негізгі құралдардыңбағасы бұрын сатып алынған осындай негізгі
құралдардыңбағасына қарағанда арзан болады. Мұндай жағдайдай шаруашылық
жүргізуші субъектлерге қымбат және тозынқыраған (пайдаланған) машиналар мен
көліктерінің, құрал-саймандарының тағыда басқа негізгі құралдардыңорнына
арзан, әрі жана, сапасы жоғары негізгі құралдарды сатып алуды тиімді етеді.
Негізгі құралдардыңсапалық тозуының екінші себебі ғылыми-
техниканың өркендеуіне байланысты толық жетілген, өнімділігі жоғары әрі
тиімді негізгі құралдардыңпайда болуына байланысты. Шаруашылық жүргізуші
субъектілерде өнімділігі төмен негізгі құралдардың орнына, техникалық
жағынан жетілдірілген тиімділігі жоғары негізгі құралдарды пайдалану әр
уақытта тиімді болып табылады. Сондықтанда өнімділігі жоғары машиналар мен
құралдардыңпайда болуы және олардың бағасының арзандауы бұрынғы
пайдаланылып келген негізгі құралдардыңсапалық (моралдық) тозуына әкеліп
соқтырады. Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер қандай меншікте болса да
(мемлекеттік, жеке меншік, акционерлік, тағы басқалары) өздерінің негізгі
құралдарының тозу дәрежесін анықтап және оны есептеп отырады. Ескертетін
жағдай негізгі құралдардыңішінде мына төменде аталған активтерге тозу
дәрежесі анықталмайды және де оларға амортизация есептелінбейді:
жерге;
кітапхана қорларына;
фильм қорларына;
архитектуралық және өнер ескерткіштеріне;
өнімді малдарға;
музейлік құндылықтарға (заттарға);
жалпылай пайдаланылатын көлік жолдарына;
Сонымен қатар амортизациялық аударым мынандай жағдайларда
есептелінбейді:
Қайта құру, жаңарту (реконструкция) және техникалық қайта қорландыру
(перевооружения) жұмыстарын жүргізген уақытта;
сондайақ негізгі құралды уақытша тоқтатып қойған мерзімде.
Негізгі құралдардыңтозуы бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарына
13-ші бөлімшесінің мына шоттарында жүргізіледі:
131 шот - үйлер мен ғимараттардың тозуы
132 шот - машиналардың тозуы
133 шот - көлік құралдарының тозуы
134 шот - басқадай негізгі құралдың тозуы
Сонымен бірге шаруашылық жүргізуші субъектілер бұл шоттардын
әрқайсысына өздерінің қалауынша аралық шоттар ашуларына болады.
Негізгі құралдар (үйлер мен ғимараттар, машиналар, көліктер, тағы
басқалары) өндіріс процесінде пайдаланылған кезде өздерінің бірте-бірте
тозуына байланысты құндарын өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын,
жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бұл процесс
“амортизацияң -деп аталады. Амортизация сөзі латын тілінен аударғанда
“өтеуң -деген мағынаны білдіреді. Амортизация белгіленген бір мөлшерде
өнімнің өзіндік құнына қосылып отырылады. Ал мұны амортизациялық аударым
деп атайды. Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына кіріп, ал
өнім сатылған кезде қайтарылып отырылады, яғни негізгі құралдардыңтозуына
байланысты құнының кемуі амортизациялық аударым жасау арқылы қайтарылады.
Амортизациялық аударым мөлшері дегеніміз негізгі
құралдардыңбастапқы құнынан белгіленген пайызбен есептелініп шығарылған бір
жылдық (айлық) амортизациялық аударым сомасы.
Шаруашылық жүргізуші субъектілерде негізгі құралдарға ай бойы
есептелінген амортизациялық аударым сомасы ай сайын өндірілген өнімнің,
істелінген жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құнына қосылады.
Маусыммен жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъектілерде
негізгі құралдарға жыл бойы есептелінген амортизациялық аударым сомасы жыл
соңында субъектінің жыл бойы өндірген өнімдері мен көрсетілген
қызметтерінің өзіндік құнына кіргізіледі.
Шаруашылық жүргізуші субъектілерге жаңадан келіп түскен, кіріске
алынған негізгі құралдарға амортизациялық аударым келесі айдың бірінен
бастап есептелінеді. Ал субъектінің баланысынан есептен шығарылған негізгі
құралдарға келесі айдың бірінен бастап амортизациялық аударым есептелмейді.

Бухгалтерлік есептің ғ6-шы “Негізгі құралдарды (құрал-
жабдықтарды) есепке алуң - деп аталатын стандартында негізгі құралдарға
амортизациялық аударым есептеу үшін мынандай әдістер бекітілген:
1. Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі.
1. Құнды орындалған жұмыстын (өндірілген өнімнін) көлеміне тепе-тен
мөлшерде есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс).
2. Жылдамдатып есептен шығару әдістері:
а) қалдық құнының кемуі (қалдықты азайту) әдісі;
б) сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару
(кумулятивтік әдіс) әдісі.
Амортизациялық аударым есептеудің тандап алынған әдісі шаруашылық
жүргізуші субъектінің есеп саясатында көрсетіліп, бір есеп беру кезеңінен
екінші есеп беру кезеңіне дейін дәйектілі түрде қолданылады. Егер негізгі
құралдарға амортизациялық аударым есептеудін әдісі өзгертілген жағдайда
осы өзгерістің қандай себептерден болғаны айтылып көрсетілуі тиіс.
Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі бойынша
объектінің амортизацияланатын құны негізгі құралдардыңжұмыс істейтін
мерзімінің ішінде шаруашылық субъектсінің шығындарына бір қалыпты қосылып
отырады. Бұл әдіс бойынша амортизациялық аударым мөлшері тек қана
объектінің жұмыс істеу мерзімінің ұзақтығына байланысты деген болжамға
негізделген. Бұл әдіс бойынша әр есепті жылда негізгі құралдарға
есептелетін амортизациялық аударым сомасы осы негізгі құралдарының барлық
пайдалану мерзімінде амортизацияланатын сомасын, яғни бастапқы құн мен
қалдық құнының айырмасын объектінің пайдалану кезеніндегі есеп беретін
жылдардың санына бөлу арқылы есептелініп шығарылады. Бұл әдіс бойынша, яғни
құнды бірқалыпты есептен шығару әдісі қолданылғанда негізгі құралдарға
есептелінетін амортизациялық аударым сомалары жыл сайын тұрақты мөлшерде
жүргізіледі.
Құнды орындалған жұмыстың көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару
әдісі (өндірістік әдіс). Бұл әдіс объектінің пайдаланылған уақытына емес,
оны пайдалану нәтижесіне негізделген. Бұл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.