Түрік және қазақ тілдеріндегі шылаулар
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
I. ТАРАУ 1.1. Түрік және қазақ тіліндеріндегі шылаулар және олардың ерекшеліктері
1.2. Шылаулардың түрлері
II. ТАРАУ 2.1. Түрік тілі мен қазақ тіліндегі септеулік шылаулар, олардың жасалуы жағынан түрлері және қолданылуы
2.1.1 Қазақ тіліндегі демеуліктер
2.2. Түрік тілі мен қазақ тіліндегі жалғаулық шылаулар, олардың жасалуы жағынан түрлері және қолданылуы
2.3. Түрік және қазақ тілдеріндегі шылаулар арасындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
I. ТАРАУ 1.1. Түрік және қазақ тіліндеріндегі шылаулар және олардың ерекшеліктері
1.2. Шылаулардың түрлері
II. ТАРАУ 2.1. Түрік тілі мен қазақ тіліндегі септеулік шылаулар, олардың жасалуы жағынан түрлері және қолданылуы
2.1.1 Қазақ тіліндегі демеуліктер
2.2. Түрік тілі мен қазақ тіліндегі жалғаулық шылаулар, олардың жасалуы жағынан түрлері және қолданылуы
2.3. Түрік және қазақ тілдеріндегі шылаулар арасындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тақырыбы: “Түрік және қазақ тілдеріндегі шылаулар”
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
I. ТАРАУ
1. Түрік және қазақ тіліндеріндегі шылаулар және олардың
ерекшеліктері
2. Шылаулардың түрлері
II. ТАРАУ
2.1. Түрік тілі мен қазақ тіліндегі септеулік шылаулар, олардың
жасалуы жағынан түрлері және қолданылуы
2.1.1 Қазақ тіліндегі демеуліктер
2.2. Түрік тілі мен қазақ тіліндегі жалғаулық шылаулар, олардың
жасалуы жағынан түрлері және қолданылуы
2.3. Түрік және қазақ тілдеріндегі шылаулар арасындағы
ұқсастықтары мен айырмашылықтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақ тілінің грамматикасындағы ең күрделі мәселелерінің бірі –
көмекші сөздер. Көмекші сөздердің дербес мағынасы бар сөз таптарына
қарағанда мағынасы жағынан да, сөйлем мүшесі болу, сөз тіркесі сыңары болу
жағынан да үлкен айырмашылығы бар екені белгілі. Олар қолдануда дара
қолданылмай, тек дербес мағынасы бар сөз таптарымен түйдекті тіркес құрау
ыңғайында қаралатыны белгілі. А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, М. Балақаев, А.
Ысқақов, Т. Қордабаев, Р. Әміров, В. А. Исенғалиева, Ф. Кенжебекова, Қ.
Қадашева, т.б. ғалымдарымыз көмекші сөздердің негізгі мәні, шығу тарихы,
түйдекті тіркес құрауы, кейде олардың синтаксисіне аздап болса да назар
аудара бастағанын көруге болады. Көмекші сөздердің бірі – шылаулар. Шылау
ішкі мазмұндары жағынан да, ішкі формалары жағынан да, сондай-ақ,
қызметтері жағынан да өздерінің бастапқы шыққан төркіндерінен біржола кол
үзіп, әрі осы аталған үш белгі жөнінен де дербестіктерінен айрылып, өз
алдына категория болып қалыптасқан және жалпы көмекші сөздер тобына
негізгі ұйытқы есебінде қызмет етеді. Шылау сөздер есімдерге де, етістерге
де жақындаспай, өз алдына оқшауланып, жеке топ болып отырады.
Шылау сөздердің де бастапқы лексикалық мағыналары солғындап,
өздеріне тән әуелгі дербестіктерінен айрылып көмекші сөздер қатарына
көшуіне, сайып келгенде, оларды практикалық тілде аса жиі қолданылуы
арқасында туған грамматикалық абстракция тікелей әсер еткен.
Бұл жағын дұрыс аңғарған А. К. Федоров: “Выражение предикативных
атрибутивных и обстоятельственных синтаксических отношений есть
синтаксические функции ... ... ...союзов”, деп, олардың тек сөйлемде ғана
емес сөз тіркесінде де, сөйлем мүшесінде де қатысын барлығын көрсетеді.
Шылаулар – сөз бен сөздің немесе сөйлем мен сөйлемнің араларын
байланыстыру, құрастыру үшін қолданылатын, өздері тіркескен сөздерінің
ұғымдарына әр қилы реңктер үстеп, оларға ортақтасып, тұлға жағынан
тиянақталған, лексика-грамматикалық мағынасы бар сөздер. Шылауларда аз да
болса, лексикалық мағынаның нышанасы болады, ал шылаулардың бойындағы
қалыптасқан негізгі қасиеті – грамматикалық мағыналар. Өйткені шылаулардың
грамматикалық мағыналары лексикалық мағыналарына қарағанда әлдеқайда басым
болады. Сол мағыналары олардың өзі үшін емес, өзіне тән формалары арқылы
өзіндік грамматикалық мағыналарын толық қамти алмайтын атаушы сөздерге
жәрдемші дәнекер есебінде жұмсалады. Сондықтан да шылаулар өз алдына жеке-
дара қолданылмай, тиісті сөз тіркестерінің белгілі бір компоненті ретінде
атаушы сөздердің жетегінде қолданылады.
Шылаулар туралы зерттеулерді қорытындылау барысында мынаны
аңғаруға болады. Біріншіден, шылаулар жеке сөз табы ретінде қаралмайды,
сонда шылауларды қосымшалармен барабар деп білетін ғалымдар бар екені
белгілі. Шынында қосымша және шылау екеуін ішкі ерекшеліктері жағынан да
және қолданылуы жағынан да бір деп айтуға келмесе керек. [36.10]
Түрік тілінде шылаулардың қалыптасуы, түрлері, сөйлемдегі қызметі
де жеке қарастырылуды талап ететін мәселелердің бірі. Осы себептен түрік
тілінде қолданылып отырған шылауларды белгілеу үшін осындай зерттеу
жасалды.
Осы зерттеу жұмысында түрік тіліндегі шылауларды ғана емес, сонымен
бірге қазақ тіліндегі шылауларды ды да қарастырамыз.
Зерттеу өзектілігі: Түрік және қазақ тілдері арасындағы шылаулардың
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау бұл зерттеу жұмысының өзекті
мәселесі болып табылады.
Зерттеудің теория және практикалық мәні: Диплом жұмысы ұсынған
тұжырымдар мен қорытындылады мектептер мен лицейлерде өтілетін практикалық
дәрістерде қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу жасаудың басты мақсаты: қазақ және түрік тілдеріндегі
шылаулар, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары; екі тілдегі шылау
түрлері және олардың ерекшеліктерін салыстыра келіп дұрыс бір пікір беру.
Зерттеу жұмысында қолданылатын әдістер:
1. салыстырмалы әдісі, себебі екі тіл арасындағы ұқсастықтар мен
айырмашылықтарын салыстыра келіп анықтаймыз.
2. анықтама беру
3. түсінік беру
4. жүйелеу әдісі
5. мысалдар беру
Шылау сөздер өздері тіркескен негізгі (атаушы) сөздердің
мағыналарын я толықтырып, я анықтап, оларға әр қилы реңктер жамап, айқындай
түсіп отырады. Ал шылау сөздердің тиісті тіркестерде айкындалатын осындай
қосымша мағыналары олардың нақтылы лексика-грамматикалық мағыналары болып
есептеледі.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом кіріспе, бірінші тарау, екінші
тарау және қорытындыдан құралған. Бірінші тарауға Түрік және қазақ
тіліндеріндегі шылаулар және олардың ерекшеліктері, шылаулардың түрлері
атты бөлімдер жатады. Ал екінші тарауға “түрік тілі мен қазақ тіліндегі
септеулік шылаулар, олардың жасалуы жағынан түрлері және қолданылуы”,
“қазақ тіліндегі демеуліктер”, “түрік тілі мен қазақ тіліндегі жалғаулық
шылаулар, олардың жасалуы жағынан түрлері және қолданылуы”, “түрік және
қазақ тілдеріндегі шылаулар арасындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтары”
атты бөлімдер жатады.
Енді Қазақ және Түрік тілдеріндегі шылаулар және олардың
ерекшеліктеріне тоқталайық.
I. ТАРАУ
1.1. Түрік және қазақ тіліндегі шылаулар және олардың ерекшеліктері
Сөз таптарының өзіндік айырмашылықтары, ортақ белгілері, сатылы
байланыстары мен даму жүйесі бар. Тілдегі осындай сөз таптарының бірі –
шылаулыр. Шылаулар сөз табы атауыш сөздерден кейін қалыптасқан деген
пікірдің бары шындық. Бірақ бұл жалпы тілдерге ортақ пікір ме, ол жағы әлі
зерттеуді қажет етеді.
Қазақ және түрік тіл білімімен айналысатын ғалымдардың зерттеулерін ашық
қарастырған болсақ, әрбір тіл маманы шылаулар және олардың түрлері туралы
өзіндік пікірлер берген. Түрік тілінің шылаулары туралы Tahsim Bangıoğlu
“yardımcı kavramlara karşılık oldukları ve ancak sözün unsurları arasında
ilişkiler kurmaya yaradıkları için katma kelimeler ve kelimecikler ”,
Muharrem Ergin “anlamları olmayan, sadece gramer görevleri bulunan
kelimeler”, А. Н. Кононов “семантикалық белгілеріне көңіл бөлсек, мағынасы
жоқ сөз бөлшектері”, Oya Adalı “görevsel, özgür, öncül biçim birimleridir”,
деген анықтама береді.
Біз түрік және қазақ тілдеріндігі шылаулар үшін бірдей анықтама
бере аламыз. Себебі екі тіл де бір тектен шыққан болатын. Яғни, екі тілдегі
шылаулардың жеке алғанда мағынасын анықтай алмай, сөйлем ішінде әртүрлі
сөздермен тіркескенде олардың белгілі бір лексика-грамматикалық сипатын
байқаймыз. Шылаулар сөздермен тіркесе отырып сөйлемде қызмет атқарады. Ал
шылауларды сөйлемнен алып тастайтын болсақ, сөйлемнің семантикасында бір
қателіктер пайда болып, мағынасы тым бұзылып кететінін көреміз.
Түрік тіліндегі шылаулардың ерекшеліктері:
1. Tek başlarına alamları yoktur (Бөлек тұрғанда мағынасы
болмайды).
2. Kurdukları anlam ilgileri cümleden cümleye değişir (Тіркесіп
жасалатын мағыналары сөйлемге байланысты өзгеріп отырады).
3. Аnlam ilgisi kurdukları sözcükler ve öbekler yardımıyla bir
anlam kazanmıs gibi görünürler.
4. Кazandıkları anlam açıkça görülmeyen ama sezilen bir anlamdır.
5. Edatların anlamlarını değil, görevlerini tanımlayabiliriz
(Шылаулардың мағыналарын емес, қызметтерін анықтай аламыз)
Sabahtan akşama kadar, para kazanmak için ayı gibi calıstı.
6. Edatlar genelde öbek kurarlar (Шылаулар әдетте тіркес құрайды).
Dağ kadar işim var. araba ile gitti.
(edat) (edat)
öbek öbek
7. Kimi edatlar cümle sonunda yer alibilir (Кейбір шылаулар сөйлем
аяғында кездесе алады):
Yarın kar yağacak gibi.
Қазақ тіліндегі шылауларға тоқтасақ, төмендегі ерекшеліктерді
көрсетуге болады:
1. Шылау сөздердің толық лексикалық мағынасы болмайды.
2. Шылаулар толық мағыналы сөздердің жетегінде қолданылып, оған
қосымша әр түрлі грамматикалық мағына үстейді.
3. Шылаулар сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді сабақтастыра не
салаластыра байланыстырады.
4. Сөйлем ішінді синтаксистік қызметіне қарай жеке сөйлем мүшесі
бола алмайды.
5. Шылау сөздер түрленбейді, басқа сөз таптарынан жұрнақ арқылы
жасалмайды. Олар лексикалық мағынасынан бөлініп кету негізінде қалыптасқан
көмекші сөздер.
1.2. Шылаулардың түрлері
Шынында да шылаулар түрік тілі грамматикасының ең маңызды
тақырыптарының бірі. Себебі осы бөлімде (тақырыпта) түрлі классификацяларға
бөлінуін көреміз.
Әрине көптеген тіл мамандарының өзіндік көзқарастары бар. Әр
жақтан әр түрлі анықтамалар беріліп жатыр. Бірақ түрік грамматика
кітіптарында зерттеушілер тарапынан нақты бір көзқарас жоқ.
Енді түрікшедегі осы әртүрлі классификацияларды көрсетейік. түрік
тілінің грамматика кітаптарында шылаулар топтарға бөліну жағынан екі түрде
қарастылылады. Біріншісі, мағынасы бар сөздер: зат есім, сын есім, етістік
сияқты. Екіншісі – көмекші сөздер. Muharrem Ergin шылауларды көмекші сөздер
табына жатқызады. Шылауларды зат есімнің түрлендіруші жалғауларына сәйкес
келген жалғаулықтар, септеуліктер және одағайлар деп қарастырады.
Кейбір грамматика кітаптарына сүйенсек, edat бөлек, unlem бөлек,
baglac немесе bag grubundaki kelimeler бөлек берілген.
Шылау түрлеріне келетін болсақ, Muharrem Ergin шылауларды үшке
бөледі: 1. ünlem edatları (одағай шылаулары); 2. bağlama edatları
(жалғаулықтар); 3. son çekim edatları (септеуліктер). Vefa Gökçetin,
Melahat Öztürk сияқты тіл мамандары шылауларды жасалуы жағынан :
1. sözlük edatlar (cөздік қалыпта кездесетін шылаулыр): ile, gibi,
için, sanki, diye, üzere, yalnız.
Мысалы: Kapıyı anahtarla açtı.
Bülbül gibi sesiyle bizi dinlendirdi.
2. ek edatlar (қосымша түрінде кездесетін шылаулар): -ce, -e,
-den, -si, -imsi.
Мысалы: Arabayı deli-ce kullanıyor.
Utancım-dan kıpkırmizı oldum.
Seni anlama-y-a calısıyorum.
3. eklerle öbekleşen edatlar (қосымшалы сөзбен тіркесіп келетін
шылаулар): -e kadar (dek, değin, karşi, doğru, göre); -den dolayı
(ötürü, başka, beri, öte, sonra, önce, yara, içeri, dışarı).
Мысалы: Sen-den başka herkes geldi.
Calısmadığım-dan kazanamadım.
деп үшке боледі. Осыдан Vefa Gökçetin мен Melahat Öztürk шылаулардың бір
түрін ek edatlar (қосымша түрінде кездесетін шылаулар) деп береді. Яғни
қосымшалар да, шылаулар да бөлек тұрғанда мағына бере алмайды. Кейбір
қосымша шылаулардың орнына қолданылады. [Vefa Gökçetin, Melahat Öztürk,
Türkçe edebiyat, Ankara, 1997]
Mehmet Hengirmen шылаулар туралы: ilgeçler, bağlaç, ünlemler’ді
бөлек бөлек алып, сөз таптарына жатқызады. Ал Tahsim Bangıoğlu болса
шылауларға takı атын береді.
Жалғаулықтарды және септеуліктерді Tahsim Bangıoğlu, Muharrem
Ergin, Mehmet Hengirmen өзінше бөледі.
Tahsim Bangıoğlu шылаулардың орнына көмекші сөздерді
қолданылғаны үшін шылауды takı’мен белгілеген. Осы жерде bağlamlar,
ünlemler бөлек көрсетіледі. Takılar төрт септікті қажет етеді:
1. Табыс септігін қажет ететін Takılar: eve kadar, kum gibi, çocuk
gibi;
2. Барыс септігін қажет ететін Takılar: eve dogru, havaya göre
sabaha dek;
3. Шығыс септігін қажет ететін Takılar: namazdan önce, tatilden
sonra, dünden beri;
4. Adı Katkı olan Takılar;
Ал Bağlamlar болса:
1. Turkçe asıllı bağlamlar: de, ile, kim, ancak, yalnız, ayrıca;
2. Birleşik bağlamlar: yine, ya da, bunun gibi,bir yandan;
3. Yabancı asıllı bağlamlar: ve, fakat, ama, çünkü, hatta, eğer
деп үш түрге бөлінеді. Бұған қоса Tahsim Bangıoğlu байланысуына
қарай 12 топқа бөліп көрсетеді
1. Ulama bağlamları: ile, ve, de, hem...hem, ne...ne;
2. Ayırtlama bağlamları: ya, yahut, yada, veya, mi...mi;
3. Karşılatma bağlamları: ama, fakat, yalnız, ancak, bununla;
4. Anlaşma bağlamları: bir...bir, bazen... bazen, kimi... kimi;
5. Üsteleme bağlamları: hatta, bile, üstelik, hem, zaten;
6. Açıklama bağlamları: yani, demek ki, oyle ki;
7. Salt bağlamları: ki, kim, de;
8. Yer verme bağlamları: gerçekten, halbuki, oysa;
9. Sebep bağlamları: çünki, zira, ki;
10. Sonuç bağlamları: buna göre, bundan dolayı, bunun üzerine;
11. Amaç bağlamları: diye, ki, kim, için;
12. Şart bağlamları: eğer, yoksa [Tahsim Bangıoğlu, Türkçenin
grammeri, 2000, s. 391-393 ];
Mehmet Hengirmen қөзқарасына сүйенсек, шылауларды ilgeçler деп
атаған, ал жалғаулықтар бөлек топ деп көрсетеді. “Yani ilgeçler, ilgi
kurdukları sözcüklerden önce gelir. Bu durumda ilgeçler kendilerinden önce
gelen sözcüklerin belirli ad durum ekleri olmasını gerektirir. Bu bakımdan
ilgeçler dörde ayrılır“ деп Tahsim Bangıoğlu айтқандандай ilgeçler былай
бөлінеді:
1. yalın durum isteyen ilgeçler: gibi, için, kadar, ile (түбір я
негізгі тұлғамен кездесетін септеуліктер);
2. yönelme durumu isteyen ilgeçler: göre, kadar, karşı (барыс
септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер);
3. çıkma durumu isteyen ilgeçler: önce, sonra, dolayı (шығыс
септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер);
4. tamlayan durumu isteyen ilgeçler: için, kadar, gibi, ile
(көмектес септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер). [10. 97]
Жалғаулықтар болса, қалпы жағынан ерекшеліктеріне қарай мынандай
топтарға бөлінеді:
1. Yalın bağlaçlar: ve, ile, de
2. Türemiş bağlaçlar: üstelik, yalnız
3. Birleşık bağlaçlar: öyleyse, oysa
4. Öbekleşmiş bağlaçlar: halbuki, bundan dolayı [10. 98]
Бір жағынан Muharrem Ergin шылаулырды үш түрге бөледі: 1. ünlem
edatları 2. bağlama edatları 3. son çekim edatları. Соның ішінде ünlem
edatların беске бөліп көрсетеді:
a) seslenme edatları
ә) sorma edatları
б) gösterme edatları
в) cevap edatları
г) ünlemler
Жалғаулықтардың да бес түрін көрсетеді:
a) Sıralama edatları: ve, ile;
ә) Denkleştirme edatları: veya, yahut;
б) Karşılaştırma edatları: hem...hem, ne...ne, da...da;
в) Cümle başı edatları: eğer, ancak, çünkü, yoksa;
г) Sona gelen edatlar (küvvetlendirme): daki, ise, ki, bile [9.
134]
Септеуліктерді де өзінің ішінде бірнеше топтарға бөледі.
Біріншіден, септеуліктерді қолданылуына қарай бөледі:
1. Isimlerin yalin, zamirlerin genitive hali ile birleşenler: su
ile, benim il gibi;
2. Yalın hali ile birleşirler: baş üzere, onü sıra, taş diye gibi;
3. Datif hali ile birleşenler: eve kadar, bana göre gibi:
4. Ablatif hali ile birleşenler: bundan dolayı, benden önce gibi;
Функцияларына қарай сегіз түрге бөледі:
1. Vasıta ve beraberlik edatları: ile, birle.
2. Sebep edatları: için, üzere, dolayı.
3. Benzerlik edatları: gibi, bigi, tek.
4. Baskalık edatları: başka, özge, gayrı.
5. Miktar edatı: kadar.
6. Diğer hal edatları: göre, rağmen.
7. Zaman edatları: beri, önce, evvel, böyle,sonra.
8. Yer ve yön edatları: kadar, karşı, doğru [9. 344]
Түрік тідінің грамматикасында шылауларды осындай классификацияларға
бөледі. Түрік тіл білімінде тіл маманы Мұхаррем Ергин одағайларды
шылаулардың бір түріне жатқызаты. Бұл дұрыс пікір емес. Себебі одағайлар –
қуану, қорқу, жындану, таңғалу сияқты сезімдерді білдіретін, шылаулырға
ұқсамайтын тым өзгеше сөздер.
Осылайша тілшілердің кейбіреулері шылау түрлері үшін мына үш түрді
көрсетіп (çekim, bağlaç, ünlem), unlem’ді шылаудың бір түріне қосады. Бірақ
тілші Mustafa Hakki Kurt болса бұл пікіріне қарсы шығып шылауларға тек
септеуліктерді (çekim edatları) жатқызады. Bağlaç ve ünlemi бөлек сөз
табына жатқызуды дұрыс деп есептейді. [8. 35]. Түрік тілінде көптеген
ғалымдар одағайды шылаулардың бір түріне жатқызады. Бірақ қазақ тілінде
одағайлар бөлек сөз табына жатады. Біз осыны дұрыс деп ойлаймыз.
Қазақ тіліндегі шылаулар туралы сөз қозғасақ, қазақ тіл
мамандары Ахмеди Ысқақов, Мадина және Нұржамал Оралбаевалар, Е. Жанпейісов,
К. Хұсаин, А. Жүнісбек, С. Исаев, А. Айғабылұлы, М. Сералиев, Р. Әміров, Н.
Уәлиев, Ш. Бектуров, С. Кенесбаев, А. Аханов сияқты тілшілер шылауларға
деген көзқарастары бірдей. Осы тілшілердің бәрі шылау сөздердің мағынасы
мен атқаратын қызметі жағынан үшке бөлінетінін айтады: 1. септеуліктер
(çekim edatları); 2.жалғаулықтар (bağlama edatları); 3. демеуліктер
(turkcede karşılığı yoktur). Бірақ кейбір тілшілер кітаптарында осы үшеуін
тағы түрлерге бөледі.
Мысалы, қазақ тіліндегі септеуліктер бірнешеге бөлінеді:
1. Түбір не негіз тұлғалы сөзбен тіркесетін септеуліктер немесе
атау септікті менгеретін септеуліктер (yalın durum isteyen ilgeçler):
үшін, сияқты, сайын.
2. Барыс септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер (yönelme
durumu isteyen ilgeçler): дейін, шейін, қарай, таман, жуық.
3. Шығыс септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер (çıkma durumu
isteyen ilgeçler): гөрі, бері, кейін, соң.
4. Көмектес септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер (tamlayan
durumu isteyen ilgeçler): қатар, бірге.
Осымен бірге Қазақ тілінде М. Балақаев, Т. Кордабаев, А. Хасенова
сияқты тіл мамандары септеуліктерді мағынасына қарай (Түрік тіліндегі
Muharrem Ergin классификациясы сияқты беске бөледі:
1. Мезгіл-мекен мағынасындағы септеуліктер: дейін, шейін, таман,
салым, бойы;
2. Амал мағыналы септеуліктер: бірге, қабат, қатар;
3. Мақсат мағыналы септеуліктер: үшін, деп;
4. Қатыстық мағыналы септеуліктер: туралы, жөнінде;
5. Теңеу, толғау мағыналы септеуліктер: сияқты, секілді;
Жалғаулықтар болса, қазақ тілінің грамматика кітаптарында былай
бөлінеді:
1. Ыңғайластық жалғаулықтар
2. Талғаулықты жалғаулықтар
3. Қарсылықты жалғаулықтар
4. Себептік жалғаулықтар
5. Салдарлық жалғаулықтар
6. Шарттық жалғаулықтар
Қазақ тілшілері М. Оралбаева, А. Абілқаев осы саралауға қосылады.
Олар да кітаптарында шылауларды тура осылай бөледі. Бірақ С. Кеңесбаев
жалғаулықтарды төрке, Ш. Бектұров, М. Серғалиев, О.
Күлкенова, А. Айғабылов, А. Ысқақов жалғаулықтарды бірінші үлкен екі топқа
бөледі:
a) Салаластырғыш жалғаулықтар. Олар бірыңғай жеке сөздер мен сөз
тіркестерін және бірыңғай сөйлемдерді байланыстырады да, солардың өзара
байланысу жолдары мен қатынастарын көрсетеді.
ә) Сабақтастырғыш жалғаулықтар. Олар тек құрмалас сөйлемдердің
құрамындағы жай сөйлемдерді бір-бірімен жалғастырып байланыстырып, солардың
арақатынасын анықтап көрсету үшін жұмсалады.
Содан кейін осы екеуін іштей топтарға бөліп көрсетеді.
Салаластырғыш жалғаулықтарды екіге бөлінеді:
1. Ыңғайластық жалғаулықтар: мен, бен, пен, және, тағы, әрі, да,
де, та, те, әм;
2. Талғаулықты жалғаулықтар: әлде, біресе, я, бірде, әки, не,
немесе, болмаса, не болмаса, мейлі;
Cабақтастырғыштарды алтыға бөліп көрсетеді:
1. Қарсылықты жалғаулықтар: бірақ, алайда, әйтсе де, әйткенмен,
сүйтсе де, сонда да, дегенмен, әйтпесе, әйткенде, әйтпегенде;
2. Себептік жалғаулықтар: себебі, өйткені;
3. Салдарлық жалғаулықтар: сондықтан, сол себепті;
4. Шарттық жалғаулықтар: егер, егер де, алда-жалда;
5. Айқындағыш жалғаулықтар: яғни, демек;
6. Ұштастырғыш жалғаулықтар: ал, ендеше, ал ендеше, олай болса;
А. Серғалиев, А. Айғабылов, О. Күлкенова, Н. Оралбаева,
А. Әбілқаев деген жазушылар да оған қосылады. Бірақ А. Серғалиев шылаудың
айқындағыш түрі, Н. Оралбаева мен Ш. Бектұров шылаудың ұштастырғыш түрі жоқ
деген пікірін айтады.
Сонымен, жалғаулықтарды қорытындылап, қазақ тіліндегі ең соңғы
зерттеулерге сүйенсек жалғаулықтарды алтыға бөлеміз:
1. Ыңғайластық жалғаулықтар
2. Талғаулықты жалғаулықтар
3. Қарсылықты жалғаулықтар
4. Себептік жалғаулықтар
5. Салдарлық жалғаулықтар
6. Шарттық жалғаулықтар
Қазақ тіліндегі демеуліктер бойынша тура осы сияқты
классификациялар бар екенің айтуға болады.
С. Кеңесбаев, Ш. Бектұров демеуліктерді:
1. Сұраулық: ма, ме;
2. Шектік: ақ, ғана;
3. Лептік: -ақ, -ау;
4. Күдіктік: мыс, ғой, міс;
деп төрт топқа бөледі.
Ал А. Ысқақов демеуліктерді:
1. Сұраулық: ма, ме;
2. Күшейткіш: -ақ, -ау, -ай;
3. Нақтылық: қойғой;
4. Шектік: қанағана;
5. Болжалдық: -мыс, -міс;
6. Болымсыздық: түгіл, тұрмақ;
деп алты түрін көрсетсе [2. 26], А. Серғалиев, А. Айғабылов демеуліктерді:
1. Сұраулық
2. Күшейткіш
3. Нақтылық
4. Шектік
5. Көңіл-күйге байланысты айтылатын демеулік
6. Болымсыздық демеуліктер деп бөледі. [7. 69]
Н. Оралбаева мен А. Әбілқаев болса сұраулық, мағыналық демеуліктер
тілек мағынасындағы демеуліктер, тежеу мағынасындағы демеуліктер, күшейту
мағынасындағы демеуліктер, көңіл-күйді білдіретін демеуліктер, сенімсіздік,
кекесін мағыналы демеуліктер деп алтыға бөледі.[6. 123]
Біз демеуліктерді нақты топтарға айырсақ:
1. Сұраулық демеуліктері;
2. Күшейткіш демеуліктері;
3. Шектеу демеуліктер;
4. Болжалдық демеуліктері;
5. Болымсыздық демеуліктері;
6. Нақтылау мәнді демеуліктер;
7. Қомсыну мәнді демеуліктер (екеш).
Қазақ тіліндегі демеулік шылауладың түрік тілінде аудармасы жоқ.
Бірақ профессор, доктор Necmettin Hacieminoğlu “Turk dilinde edatlar”
кітабында шылаулардың мағынасына және қызметіне қарай осылай бөледі:
1. Çekim edatları
2. Bağlama edatları
3. Kuvvetlendirme edatları
4. Karsılaştırma-Denkleştirme edatları
5. Soru edatları
6. Çağırma-Hitap edatları
7. Cevap edatları
8. Ünleme edatlar
9. Gösterme edatları
10. Tekkerrür (tekrarlanmak, yinelenme) edatlar [5. 56].
Шылаулардың осы түрлерінен біз күшейткіш (kuvvetlendirme) және
сұраулық шылауларын (soru edatları) қазақ тіліндегі демеуліктерге жатқыза
аламыз.
Профессор, доктор Necmettin Hacieminoğlu шылаудың бөлек бір түрі
деп көрсеткен күшейткіш (kuvvetlendirme) және сұраулық шылаулары (soru
edatları) қазақ тіліндегі демеуліктер болып саналыды. Ол үшін түрік тілінде
демеуліктер тым жоқ деп айтуға болмайды. Бөлек бір тобы ретінде берілмесе
де, қолданыста болады. Мысалы: dade күшейткіш шылаулары – Mal da yalan,
mulk de yalan. Қазақ тілінде сияқты даде, тате – Жылататын да, жұбататын
сөз (Момышұлы). Арманын да, азабын да, қуаныш, қайғысын да әнге сыйдыра
білген, айналайын елім-ай (М. Мақатаев).
Түрік тіліндегі mumumimi сұраулық шылаулыры қазақ тілінде маме,
бабе, папе деп беріледі. Мысал: Есікті жабуға ұмытпадың ба? Kapiyi
kapatmayi unutmadin mi? Тағы да бір мысал, Vefa Gökçen мен Melahat Öztürk
кітабындағы sözcük edatlar’ға жататын ancak және yalnız сөздері қазақ
тілінің демеуліктеріне жатады.
Мысалы: Bu kapı ancak bu anahtarla acılır.
Бұл есік тек қана мына кілтпен ашылады.
Toplantıya yalnız sen gelmedin.
Жиналысқа сен ғана келмедің.
Осылайша қазақ тіл мамандарының арасында да шылауларды түрлерге
бөлуге деген пікірлері әртүрлі болғатынын көрдік. Әрине әр зерттеушінің
өзіндік ойы бар. Түрік тілінде демеуліктер сияқты бөлек топ болмағандығы
үшін тек қана қазақ тіліндегі демеулік шылаулырды қарап өтейік.
II. ТАРАУ
2.1. Түрік және қазақ тілдеріндегі септеулік шылаулар, олардың
жасалуы жағынан қолданылуы және түрлері
Екі тілдің септеулік шылаулары үшін мынандай анықтама бере аламыз:
Септеуліктер өздеріне тиісті септік формаларындағы атауыш сөздермен
тіркесіп, сөйлем мүшелерінің арасындағы бағыныңқылық, мекендік, мезгілдік,
ортақтық қатынасты білдіреді де, септік жалғаулы сөздердің мағынасын
толықтырып нақтылай түседі.
А. Кононов септеулік шылауларлар септеулік шылаулар сөйлемде есім
мен етістік арасындағы синтаксистік қатынасты білдіреді. Сондықтан олар
септік жүйемен тікелей байланысты. Яғни септіктердің мағынасын толықтырады,
нақтылайды, сонымен бірге синтаксистік қатынаста септік жалғаулары бере
алмайтын грамматикалық мағыналарды білдіреді деген. [4. 446]
Негізгі септеуліктер: gibi, için, kadar, ile, göre, üzere, önce,
evvel, sonra, doğru, karşı, rağmen, beri, gayrı, dolayı, ötürü, değin,
yalnız, sanki, dek, denli, diye.
Мысалы: Marat bizi evimize kadar uğurlaıi.
Марат бізді үйімізге дейін шығарып салды.
Çoktan beri seni gormedim.
Көптен бері сені көрмедім.
Септеуліктерге жіктік, тәуелдік және көптік жалғаулары жалғана
алмайды. Жалғанған жағдайда септеуліктер есім қызметін атқарады.
Септеуліктер әрқашан тіркесіп келген сөздерден кейін тұрады. Бұл жағдайда
септеуліктің алдында тұрған сөз септік жалғауын қажет етіп тұрады. Бұл
себептен олар төртке бөлінеді:
1. Түбір тұлғалы сөзбен тіркесетін септеуліктер (Yalın Durum
isteyen çekim edatları);
Қазақ тілінде: арқылы, жөнінде, туралы, сияқты, тәрізді, түгіл,
құрылым, үшін, сайын, салсақ, сынды, бойы, шамалы, қаралы.
Түрік тілінде: gibi, için, kadar, üzere.
1. Барыс септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер (Yönelme Durumu isteyen
çekim edatları);
Қазақ тілінде: дейін (шейін), таман, тарта, жуық, қарсы.
Түрік тілінде: göre, kadar, karşı, doğru, değin, rağmen.
2. Шығыс септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер (Çıkma Durumu
isteyen çekim edatları).
Қазақ тілінде: бері, бұрын, әрі, басқа, соңб бөтенб ілгері, кейін,
тыс, шет, бастап, аса, астам, артық, былай, батыр.
Түрік тілінде: önce, sonra, dolaıi, dısarı, başka, beri, ötürü.
3. Көмекші септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер (Tamlayan
Durumu isteyen çekim edatları).
Қазақ тілінде: бірге, қатар.
Түрік тілінде: için, kadar, gibi, ile.
Қазақ және түрік тілдерінде септеуліктер қызметіне және мағынасына
қарай жетіге бөлінеді:
1. Амал мағыналы септеуліктер.
Araç ve beraberlik çekim edatları: ile, birle.
2. Мақсат мағыналы септеуліктер.
Sebep çekim edatları: için, dolayı, ötürü, diye.
3. Теңеу-талғау мағыналы септеуліктер.
Benzerlik çekim edatları: gibi, tek.
4. Başlık çekim edatları: başka.
(Аудармасы жоқ)
5. Miktar çekim edatı: kadar.
6. Zaman çekim edatları: beri, önce, evvel, böyle, sonra.
7. Yer ve yön çekim edatları: kadar, değin, dek, karşi, doğru,
taraf, sıra, içeri, ara v. b. Бұл соңғы үш топ қазақ тіліндегі мезгіл-
мекен мағыналы септеуліктеріне жатады. Осы жерден екі тілде септеуліктерді
бірдей топтарға бөле алатынымызды көреміз.
Қазақ және түрік тілдерінде септеуліктердің сөйлем ішінде
қолданылуына мысалдар келтіріп, оларды бір бірден қарастырып, мағыналық
ерекшеліктерін ашамыз.
GIBI – СИЯҚТЫ (ТӘРІЗДІ, СЕКІЛДІ).
Бұл септеулік атау септігінде тұрған сөздермен тіркесіп келеді.
Бірге қолданылған сөздерге ұқсату, теңеу мағынасын үстейді.
Мысалы: Jazira, tilki gibi kurnaz kiz.
Жазира – түлкі сияқты қу қыз.
Saçları kar gibi bembeyazmış.
Шаштары қар сияқты аппақ екен.
1. Gibi шылауы сөйлемде әртүрлі қызметтер атқаратын тіркестер
құрайды:
a) Gibi шылауының құрған тіркестері затты сипаттаса сын есім
қызметін атқарады:
Bülbül gibi sesiyle bizi dinlendirdi.
Hasta gibi bir hali vardi.
ә) Тіркес етістіктің мағынасына әсер етіп тұрса үстеу қызметін
атқарады:
Yel gibi gelen sel gibi gider.
Kuduz gibi üstüme saldırdı.
б) Зат есіммен тіркесіп келетін жағдайда септеуліктер зат есім
қызметін атқарады:
Onun gibisine rastlamadım.
Onun gibisinden başka ne beklenir.
Bu millet ne çekiyorsa sizin gibilerinden çekiyor.
2. Gibi шылауы баяндауыштан кейін келсе сөйлемде мүмкіндік
мағынасын береді:
Sutu içecek gibi yaptı.
Duşecek gibi oldu.
4. Gibi шылауы тіркестің ортасында болған кезде тіркестің аяғындағы
сөздің жағдайына қарай әртүрлі сөйлем мүшелері (бастауыш,
толықтауыш) қалыптасады.
Gül gibi yüzü soldu.
(özne)
• Түрік тілінде sanki сөзі gibi ұқсату шылауының орнына қолданыла
алады. Бірақ бұл жағдайда gibi шылауының мағынасы бұзылып кетеді.
Sanki susuz kalmış çicekti. (doğru)
Sanki susuz kalmış çicek gibiydi. (yalnış)
• -ca, -cesine,- si, -(i)miş, -cileyin сын есім тудырушы жұрнақтары
gibi шылауын алмастыра алады:
Şöyle garip bencileyin (benim gibi).
Arabayı delicesine sürüyordu (deli gibi).
• Kadar шылауы gibi шылауының орнын салыстырмалы теңеуде алмастыра
алады:
Pamuk kadar beyaz elleri vardı.
Ateş kadar yakıcı.
Түрік тіліндегі gibi шылауы Қазақ тілінде сияқты, тәрізді, секілді
деп беріледі. Екі тілде де бұл шылаулар бірдей мағынаға ие.
Бірақ gibi шылауы түрік тілінде атау септігіндегі сөздермен бірге
қолданылса, қазақ тілінде зат есім, үстеу, есімшемен тіркесе келіп ұқсату,
теңеу мағынасында қолданылады.
Қазақ тілінде сияқты шылауы кейде тудырушы жұрнақтарымен жасалып
“сияқтанбай, сияқтанады” сөздерімен беріледі.
Мысалы: Қазіргі шешілмей тұрған түйін сияқты үлкен кесірлі іске
келгенде күндізгі арманшыл, қауымшыл шалдар сияқтанбай, қазіргі қасында
отырған бірен-саран сарнауық қажылар сияқтанбай, ұзақ тым-тырыс үндемей
отырды.
Осылаша екі тілдегі gibi – сияқты шылаулардың қолданылуында біраз
өзгешеліктер бар.
IÇIN – ҮШІН
Біз бұл шылаудың қазақ тілінде де, түрік тілінде де бірдей
ерекшеліктерін көрсете аламыз. Бұл шылау зат есімдермен атау сетігінде, ал
есімдіктермен ілік септігінде тіркес құрайды. Için шылауы әдетте себеп,
мақсатты білдіреді.
Мысалы: Derslere katılmadıgı için sınavdan geçemedi.
Сабаққа қатыспағаны үшін эмтиханнан өте алмады.
Amacina yetişmek için elinden geleni yaptı.
Мақсатына жету үшін қолдан келгенін жасады.
Қазақ тілінде үшін шылауы себепті білдіргенде тәуелдік формадағы
зат есіммен және есімшемен тіркесіп қолданылады. Мысалы: қөңіл үшін,
келгені үшін, адамгершілігі үшін, айтқаны үшін.
Түрік тілінде üzere сөзі мақсатты білдіріп için шылауының орнын
алады:
Okula gitmek üzere yola cıktım (için). –e жұрнағы мақсатты білдіріп
тұрады:
Bu kitabı kardeşim-e aldım (için).
“-e göre” шылауы да кей-кезде için шылауының орнына қолданыла
алады:
Çocuklar-a göre iyi bir tatildi (için)
“diye” ulacı да себепті білдіріп için шылауының орнын алады және
“ne?” сұрау есімдігімен тіркесе келіп сұраулық үстеуді білдіреді:
Sana ne diye güvendim ki? (ne için)
“Için” edatı “niçin” soru zarfına yanıt olur; ama zarf tümleci
kurmaz.
a) Öbeğin ortasındayken özne, nesne, dolayı tümlec,
yüklem öbekleri kurar:
Okuman için verdiğim kitabı getirdin mi?
(belirtili nesne)
b) Öbeğin sonunda olduğu zaman “edat tümleci” kurar:
Bu kitabı okuman için verdim.
(edat tümleci)
c) Kurduğu öbek, cümlenin yüklemi olabilir:
Tum bu çabalar sizin için.
(yüklem)
ILE – АРҚЫЛЫ
Түрік тілінде бұл шылау зат есімдермен атау септігінің, үстеулермен
ілік септігінің жұрнақтарымен тіркеседі: dağlar ile, yaşlar ile, kitap ile;
sen-in-le (senin-le), bizimle.
Ile шылауының бас әрібі (і) түсіп, көп жағдайда тіркесетін сөзбен
бірге жазылады.
Мысалы: çocuk ile çocukla, kale mile kalemle
Дауысты дыбысқа аяқталған сөздерге жалғанғанда ile’нің басындағы
(і) түсіп қалып, арасына (у) әрібі кіреді.
Мысалы: arkadaş ile arkadaşla
Nine ile nineyle
Ile edati, beraberlik, birliktelik, araç, alet,durum ve neden
bildirir (Ile шылауы байланыстыру, тіркесу, құрал, жағдай және себепті
білдіреді).
1. Sözcükler arasında araç ilgi kurar (Сөз бен сөзді байланыстырушы
құрал болып табылады):
Мысалы: Almata’ya uçakla gittik.
Алматыға ұшақпен бардық.
Kağiti makasla kesti.
Қағазды қайшымен кесті.
Іс-қимыл атқарушыны да білдіреді:
Мысалы: Hediyeyi Muratla gönder.
Сыйлықты Мұраттан жібер.
2. Öznenin eylemi kiminle yaptığını bildirerek birliktelik ilgisi
kurar (Іс-қимылдың кім арқылы іске асырылғанын көрсетеді):
Мысалы: Saule, kardeşiyle gelmis.
Сауле бауырымен келіпті.
3. Neden-sonuç ilgisi kurar (Себепті, іс-әрекеттің қорытындысын
білдіреді):
Мысалы: Haberin gelmesi-y-le köyde huzursuzluk arttı.
Хабар келісімен ауылда алаңдаушылық артты.
4. Genellikle soyut kavramlara birleşerek eylemin durumunu belirten
zarf öbekleri kurar (Әдетте абстрактылы ұғымдармен бірігіп
келіп, етістіктің жай-күйін білдіретін үстеу жасайды):
Мысалы: Çocuğun üzüne özlem ile baktı (özlemle).
Баланың бетіне сағынышпен қарады.
Мысалдағы “özlem ile” шылау тіркесі үстеу қызметін атқарып тұр.
Түрік тілінде ile шылауына қызметі жағынан “ve” сөзі жақын болып келеді де,
жалғаулық шылау қызметін атқарады.
Мысалы: Hande Hanım ile Ali Bey, üniversitenin en sert
ögretmenleri.
ile шылауының болымсыз түрі “-siz” жұрнағы арқылы жасалады.
Мысалы: Ankara’ya parasiz gitti.
Бірақ ile шылауы жалғаулықтардың қызметін атқарған жағдайда оның
болымсыз түрі болмайды.
Мысалдарда берілгендей қазақ және түрік тілдерінде ile шылауының
қолданылуы әр түрлі.
Қазақ тілінде түрік тіліндегі сияқты ile шылауы сөзбен бірге
жазылмайды. ile шылауы қазақ тілінде “арқылы” деген сөзбен беріледі. Бұл
шылау ешқандай жағдайда сөзге қосылып жағылмайды.
Мысалы: Kapıyı anahtar-la açtı.
Есікті кілт арқылы ашты.
Яғни, арқылы шылауы сөйлем ішінде бөлек жазылады. Бірақ қазақ
тілінде бұл сөйлемді:
“Есікті кілтпен ашты”, деп аударсақ, осы жерже “ кілт арқылы”
емес, “кілтпен” деп бірге жазуға болатынын көріп тұрмыз. Бірақ бұл жерде
бірге жазылған –пен шылау емес, септік жалғауы болып табылады.
Қазақ тілінде кейбір жағдайларда “арқылы” шылауының орнына септік
жалғаулары келіп, шылау қызметін атқарады.
Мысалы: Мадина ауылға демалу үшін кетті.
Мадина ауылға демалуға кетті.
Бұл сөйлемде “демалу үшін” немесе “демалуға” сөздерінің екеуін де
қолдана аламыз. “үшін” сөзі және “-ға” жалғауы бірдей мағына беріп тұр.
Бірақ кейбір жағдайларда олар сәйкес келмейді.
Мысалы: Ол ағасы арқылы оқуға түсті.
О ağabeyinin yardımıyla okulu kazandı, – деп
айтсақ, арқылы шылауын ешқандай септік жалғауымен ауыстыра алмаймыз. Осы
жерде “ағасы арқылы” тіркесі “ағасының көмегімен” деген мағына беріп тұр.
Түрік тілінде ile шылауы әрі септеулік, әрі жалғаулық болып
қолданылса, қазақ тілінде “арқылы” шылауы тек септеулік болып қолданылады.
ile шылауы қазақ тілінде септеулік септеулік қызметін атқарса
“арқылы”, жалғаулық қызметін атқарса “мен, бен, пен, және” шылауларымен
беріледі.
ÜZERE – ҮШІН
Бұл шылау кейбір етістіктермен тіркес құрып, için шылауының орнына
қолданылады. Сөйлемде мақсат, болжау, шарт мағыналырын білдіреді.
Мысалы: Yarın getirmek üzere bu kaseti alabilirmiyim (шарт).
Pikniğe gitmek üzere akşamdan hazırlanmıştık (мақсат).
Çalışmalar tamamlanmak üzere (болжау).
Бұл шылау қазақ тілінде үшін шылауына ұқсас болып келеді. Бірақ
түрік тілінде оның сөйлемде қолданылуы біраз басқа.
KADAR – ДЕЙІН, ШЕЙІН
Түрік және қазақ тілдерінде ұқсату, салыстыру, болжау, өлшеу
мағынасын беретін теңеу-талғау мағыналы шылаулар. Атау немесе – е
септігіндегі сөздерден кейін келеді.
Мысалы: İşimiz deveye hendek atlatmak kadar zordur.
Salonda on bin kadar seyirci vardı.
Arabayı hiç bu kadar hızlı sürmemişti.
Sabaha kadar yağmur yağdı.
Kadar шылауы сөздермен тіркесіп сын есім, үстеу, кейде зат есім
қызметтерін атқарады.
Мысалы: Öğretmenden dinlemiş kadar anladım (үстеу).
Ali kadar zei idi (сын есім).
Bu kadarına biz alışık değiliz (зат есім).
Kadar шылауы кейде gibi шылауымен бірдей мағынада қолданылады:
Melek gibi güzel kız → melek kadar güzel kız.
Kar gibi beyaz taşlar → kar kadar beyaz taşlar.
Tilki gibi kurnaz adam → tilki kadar kurnaz adam.
Kadar шылауы “bu, şu, o, ne” сөздерімен байланысып мөлшер үстеулі
тіркестер құрайды:
Мысалы: Ne kadar hızlı koşuyor.
“-e kadar” формасы іс-қимылдың аяқталу уақытын немесе орнын
білдіретін шылаудың басқа бір түрі:
Мысалы: Sabaha kadar yağmur yağdı.
Gün kararıncaya kadar tarlada çalıştık.
Қазақ тілінде болса дейін, шейін шылаулары түрік тіліндегі
шылаулыр сияқты бірнеше мағынада қолданылады.
Мысалы: Кешке шейін киімдерімен алысты.
Жолдың аяғына дейін барып келдік.
Түрік тіліндегі melek kadar, kardeşi kadar, görmüş kadar сияқты
тіркестерді қазақ тілінде сияқты шылауымен беріледі: періште сияқты, бауыры
сияқты, көрген сияқты.
GÖRE – ҚАРАЙ, ҚАРАҒАНДА
Бұл шылау жағынан, қарағанда деген мағына беріп, көбінесе
салыстыруда қолданылады.
Мысалы: Ayağını yorganına göre uzat.
O, her zaman günün modasına göre giyinir.
Tam size göre bir iş buldum.
Göre шылауының орнына кейде –ca (-ce) жұрнақтары қолданылады:
Bana göre sen de haklısın → Bence sen de haklısın.
Bu yıl gönlüme gore tatil yaptım → Bu yıl gönlümce tatil yaptım.
KARŞI – ЖУЫҚ немесе ДЕГЕН
Барыс септігіндегі сөздермен тіркесіп келеді.
Мысалы: İhtiyarlar güneşe karşı oturmuşlardır.
Bu davranışına karsı ne yapabilirdik?
Şeref Eroğlu Rus’a karşı müthiş bir güreş çıkararak yine şampiyon
oldu.
DOĞRU – ҚАРАЙ, ТАМАН, ЖУЫҚ
Бұл шылау бір уақытты болжау мағынасында барыс септігіндегі
сөздермен тіркесіп келеді:
Мысалы: Bize doğru geliyorlardı.
Akşama kadar sinemaya gideceğiz.
Түрік тілінде doğru сөзі зат есім, сын есім, үстеу қызметін де
атқарады:
Мысалы: İki noktayı bir doğru ile birleştirdi (зат есім).
İşin doğrusunu oğrenemedik (үстеу).
Doğru cevabı bulmak için dikkatlı okumalısınız (сын
есім).
Doğru шылауы қазақ тіліндегі қарай, таман шылаулырына сәйкес келіп
тұр. Мысал берсек:
Кешке таман қонаққа барамыз.
Достық даңғылына қарай шықтық.
Автобус төмен қарай зымырады.
Бұл мысалдарда akşama doğru – кешке таман, caddeye doğru – көшеге
қарай, aşağıya dogru – төмен қарай болып аударылады.
Түрік тілінде doğru сөзі зат есім, сын есім, үстеу қызметтерін
атқаратын болса, қазақ тілінде тек қана шылау болып қолданылады. Бірақ
оның орнына қазақ тілінде дұрыс сөзін қолданады.
YALNIZ – ҒАНА (ҚАНА), ТЕК, ЖАЛҒЫЗ
Сөйлемге байланысты әр түрлі қызмет атқара алады. Yalnız сөзі әрі
шылау болып, әрі зат есім, сын есім, үстеу, әрі bağlaç болып қоданылады.
Мысалы: Bu bilgileri ancak bu kitapta bulabilirsiniz (шылау).
Şu karşıdaki yalnız ağacın altına oturalım (сын
есім).
Bu kitaplardan yararlanabilirsin; yalnız güzel
kullan (bağlaç).
Bir ömür boyu yalnız yaşadı (зат есім).
Түрік тілінде yalnız сөзі осындай түрлі мағыналар береді.
Бұл шылау септеулік болып қолданылған кезде sadece мағынасын
білдіреді. yalnız сөзі қазақ тілінде демеуліктердің ғана (қана) шектеулік
демеуліктер түріне жатады:
Мысалы: Akşam yemeğinde yalnız çorba var.
Кешкі аста тек қана сорпа бар.
Okula herkes geldi, yalnız o gelmedi.
Мектепке бәрі келді, тек қана ол келмеді.
Pazara gittim, yalnız meyve aldım.
Базарға барып, тек қана жеміс алдым.
Қазақ тіліндегі тек шылауы кейбір жағдайларда кейбір шылауымен
бірге беріледі.
Түрік тілінде yalnız сөзі әрі септеулік, әрі bağlaç болып
қолданылады. Bağlaç болған кезде yalnız сөзінің қазақ тіліндегі мағынасы
“бірақ” болып там өзгеріп кетеді. Қазақ тілінде бірақ шылауы қарсылықты
жалғаулықтарға жатады.
Мысалы: Sana borç verebilirim, yalnız en kısa zamanda bana geri
ödemelisin. Саған қарыз бере аламын, бірақ аз уақытта маған кері қайтаруың
керек.
Қазақ тілінде yalnız сөзін тағы жалғыз деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
I. ТАРАУ
1. Түрік және қазақ тіліндеріндегі шылаулар және олардың
ерекшеліктері
2. Шылаулардың түрлері
II. ТАРАУ
2.1. Түрік тілі мен қазақ тіліндегі септеулік шылаулар, олардың
жасалуы жағынан түрлері және қолданылуы
2.1.1 Қазақ тіліндегі демеуліктер
2.2. Түрік тілі мен қазақ тіліндегі жалғаулық шылаулар, олардың
жасалуы жағынан түрлері және қолданылуы
2.3. Түрік және қазақ тілдеріндегі шылаулар арасындағы
ұқсастықтары мен айырмашылықтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақ тілінің грамматикасындағы ең күрделі мәселелерінің бірі –
көмекші сөздер. Көмекші сөздердің дербес мағынасы бар сөз таптарына
қарағанда мағынасы жағынан да, сөйлем мүшесі болу, сөз тіркесі сыңары болу
жағынан да үлкен айырмашылығы бар екені белгілі. Олар қолдануда дара
қолданылмай, тек дербес мағынасы бар сөз таптарымен түйдекті тіркес құрау
ыңғайында қаралатыны белгілі. А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, М. Балақаев, А.
Ысқақов, Т. Қордабаев, Р. Әміров, В. А. Исенғалиева, Ф. Кенжебекова, Қ.
Қадашева, т.б. ғалымдарымыз көмекші сөздердің негізгі мәні, шығу тарихы,
түйдекті тіркес құрауы, кейде олардың синтаксисіне аздап болса да назар
аудара бастағанын көруге болады. Көмекші сөздердің бірі – шылаулар. Шылау
ішкі мазмұндары жағынан да, ішкі формалары жағынан да, сондай-ақ,
қызметтері жағынан да өздерінің бастапқы шыққан төркіндерінен біржола кол
үзіп, әрі осы аталған үш белгі жөнінен де дербестіктерінен айрылып, өз
алдына категория болып қалыптасқан және жалпы көмекші сөздер тобына
негізгі ұйытқы есебінде қызмет етеді. Шылау сөздер есімдерге де, етістерге
де жақындаспай, өз алдына оқшауланып, жеке топ болып отырады.
Шылау сөздердің де бастапқы лексикалық мағыналары солғындап,
өздеріне тән әуелгі дербестіктерінен айрылып көмекші сөздер қатарына
көшуіне, сайып келгенде, оларды практикалық тілде аса жиі қолданылуы
арқасында туған грамматикалық абстракция тікелей әсер еткен.
Бұл жағын дұрыс аңғарған А. К. Федоров: “Выражение предикативных
атрибутивных и обстоятельственных синтаксических отношений есть
синтаксические функции ... ... ...союзов”, деп, олардың тек сөйлемде ғана
емес сөз тіркесінде де, сөйлем мүшесінде де қатысын барлығын көрсетеді.
Шылаулар – сөз бен сөздің немесе сөйлем мен сөйлемнің араларын
байланыстыру, құрастыру үшін қолданылатын, өздері тіркескен сөздерінің
ұғымдарына әр қилы реңктер үстеп, оларға ортақтасып, тұлға жағынан
тиянақталған, лексика-грамматикалық мағынасы бар сөздер. Шылауларда аз да
болса, лексикалық мағынаның нышанасы болады, ал шылаулардың бойындағы
қалыптасқан негізгі қасиеті – грамматикалық мағыналар. Өйткені шылаулардың
грамматикалық мағыналары лексикалық мағыналарына қарағанда әлдеқайда басым
болады. Сол мағыналары олардың өзі үшін емес, өзіне тән формалары арқылы
өзіндік грамматикалық мағыналарын толық қамти алмайтын атаушы сөздерге
жәрдемші дәнекер есебінде жұмсалады. Сондықтан да шылаулар өз алдына жеке-
дара қолданылмай, тиісті сөз тіркестерінің белгілі бір компоненті ретінде
атаушы сөздердің жетегінде қолданылады.
Шылаулар туралы зерттеулерді қорытындылау барысында мынаны
аңғаруға болады. Біріншіден, шылаулар жеке сөз табы ретінде қаралмайды,
сонда шылауларды қосымшалармен барабар деп білетін ғалымдар бар екені
белгілі. Шынында қосымша және шылау екеуін ішкі ерекшеліктері жағынан да
және қолданылуы жағынан да бір деп айтуға келмесе керек. [36.10]
Түрік тілінде шылаулардың қалыптасуы, түрлері, сөйлемдегі қызметі
де жеке қарастырылуды талап ететін мәселелердің бірі. Осы себептен түрік
тілінде қолданылып отырған шылауларды белгілеу үшін осындай зерттеу
жасалды.
Осы зерттеу жұмысында түрік тіліндегі шылауларды ғана емес, сонымен
бірге қазақ тіліндегі шылауларды ды да қарастырамыз.
Зерттеу өзектілігі: Түрік және қазақ тілдері арасындағы шылаулардың
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау бұл зерттеу жұмысының өзекті
мәселесі болып табылады.
Зерттеудің теория және практикалық мәні: Диплом жұмысы ұсынған
тұжырымдар мен қорытындылады мектептер мен лицейлерде өтілетін практикалық
дәрістерде қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу жасаудың басты мақсаты: қазақ және түрік тілдеріндегі
шылаулар, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары; екі тілдегі шылау
түрлері және олардың ерекшеліктерін салыстыра келіп дұрыс бір пікір беру.
Зерттеу жұмысында қолданылатын әдістер:
1. салыстырмалы әдісі, себебі екі тіл арасындағы ұқсастықтар мен
айырмашылықтарын салыстыра келіп анықтаймыз.
2. анықтама беру
3. түсінік беру
4. жүйелеу әдісі
5. мысалдар беру
Шылау сөздер өздері тіркескен негізгі (атаушы) сөздердің
мағыналарын я толықтырып, я анықтап, оларға әр қилы реңктер жамап, айқындай
түсіп отырады. Ал шылау сөздердің тиісті тіркестерде айкындалатын осындай
қосымша мағыналары олардың нақтылы лексика-грамматикалық мағыналары болып
есептеледі.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом кіріспе, бірінші тарау, екінші
тарау және қорытындыдан құралған. Бірінші тарауға Түрік және қазақ
тіліндеріндегі шылаулар және олардың ерекшеліктері, шылаулардың түрлері
атты бөлімдер жатады. Ал екінші тарауға “түрік тілі мен қазақ тіліндегі
септеулік шылаулар, олардың жасалуы жағынан түрлері және қолданылуы”,
“қазақ тіліндегі демеуліктер”, “түрік тілі мен қазақ тіліндегі жалғаулық
шылаулар, олардың жасалуы жағынан түрлері және қолданылуы”, “түрік және
қазақ тілдеріндегі шылаулар арасындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтары”
атты бөлімдер жатады.
Енді Қазақ және Түрік тілдеріндегі шылаулар және олардың
ерекшеліктеріне тоқталайық.
I. ТАРАУ
1.1. Түрік және қазақ тіліндегі шылаулар және олардың ерекшеліктері
Сөз таптарының өзіндік айырмашылықтары, ортақ белгілері, сатылы
байланыстары мен даму жүйесі бар. Тілдегі осындай сөз таптарының бірі –
шылаулыр. Шылаулар сөз табы атауыш сөздерден кейін қалыптасқан деген
пікірдің бары шындық. Бірақ бұл жалпы тілдерге ортақ пікір ме, ол жағы әлі
зерттеуді қажет етеді.
Қазақ және түрік тіл білімімен айналысатын ғалымдардың зерттеулерін ашық
қарастырған болсақ, әрбір тіл маманы шылаулар және олардың түрлері туралы
өзіндік пікірлер берген. Түрік тілінің шылаулары туралы Tahsim Bangıoğlu
“yardımcı kavramlara karşılık oldukları ve ancak sözün unsurları arasında
ilişkiler kurmaya yaradıkları için katma kelimeler ve kelimecikler ”,
Muharrem Ergin “anlamları olmayan, sadece gramer görevleri bulunan
kelimeler”, А. Н. Кононов “семантикалық белгілеріне көңіл бөлсек, мағынасы
жоқ сөз бөлшектері”, Oya Adalı “görevsel, özgür, öncül biçim birimleridir”,
деген анықтама береді.
Біз түрік және қазақ тілдеріндігі шылаулар үшін бірдей анықтама
бере аламыз. Себебі екі тіл де бір тектен шыққан болатын. Яғни, екі тілдегі
шылаулардың жеке алғанда мағынасын анықтай алмай, сөйлем ішінде әртүрлі
сөздермен тіркескенде олардың белгілі бір лексика-грамматикалық сипатын
байқаймыз. Шылаулар сөздермен тіркесе отырып сөйлемде қызмет атқарады. Ал
шылауларды сөйлемнен алып тастайтын болсақ, сөйлемнің семантикасында бір
қателіктер пайда болып, мағынасы тым бұзылып кететінін көреміз.
Түрік тіліндегі шылаулардың ерекшеліктері:
1. Tek başlarına alamları yoktur (Бөлек тұрғанда мағынасы
болмайды).
2. Kurdukları anlam ilgileri cümleden cümleye değişir (Тіркесіп
жасалатын мағыналары сөйлемге байланысты өзгеріп отырады).
3. Аnlam ilgisi kurdukları sözcükler ve öbekler yardımıyla bir
anlam kazanmıs gibi görünürler.
4. Кazandıkları anlam açıkça görülmeyen ama sezilen bir anlamdır.
5. Edatların anlamlarını değil, görevlerini tanımlayabiliriz
(Шылаулардың мағыналарын емес, қызметтерін анықтай аламыз)
Sabahtan akşama kadar, para kazanmak için ayı gibi calıstı.
6. Edatlar genelde öbek kurarlar (Шылаулар әдетте тіркес құрайды).
Dağ kadar işim var. araba ile gitti.
(edat) (edat)
öbek öbek
7. Kimi edatlar cümle sonunda yer alibilir (Кейбір шылаулар сөйлем
аяғында кездесе алады):
Yarın kar yağacak gibi.
Қазақ тіліндегі шылауларға тоқтасақ, төмендегі ерекшеліктерді
көрсетуге болады:
1. Шылау сөздердің толық лексикалық мағынасы болмайды.
2. Шылаулар толық мағыналы сөздердің жетегінде қолданылып, оған
қосымша әр түрлі грамматикалық мағына үстейді.
3. Шылаулар сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді сабақтастыра не
салаластыра байланыстырады.
4. Сөйлем ішінді синтаксистік қызметіне қарай жеке сөйлем мүшесі
бола алмайды.
5. Шылау сөздер түрленбейді, басқа сөз таптарынан жұрнақ арқылы
жасалмайды. Олар лексикалық мағынасынан бөлініп кету негізінде қалыптасқан
көмекші сөздер.
1.2. Шылаулардың түрлері
Шынында да шылаулар түрік тілі грамматикасының ең маңызды
тақырыптарының бірі. Себебі осы бөлімде (тақырыпта) түрлі классификацяларға
бөлінуін көреміз.
Әрине көптеген тіл мамандарының өзіндік көзқарастары бар. Әр
жақтан әр түрлі анықтамалар беріліп жатыр. Бірақ түрік грамматика
кітіптарында зерттеушілер тарапынан нақты бір көзқарас жоқ.
Енді түрікшедегі осы әртүрлі классификацияларды көрсетейік. түрік
тілінің грамматика кітаптарында шылаулар топтарға бөліну жағынан екі түрде
қарастылылады. Біріншісі, мағынасы бар сөздер: зат есім, сын есім, етістік
сияқты. Екіншісі – көмекші сөздер. Muharrem Ergin шылауларды көмекші сөздер
табына жатқызады. Шылауларды зат есімнің түрлендіруші жалғауларына сәйкес
келген жалғаулықтар, септеуліктер және одағайлар деп қарастырады.
Кейбір грамматика кітаптарына сүйенсек, edat бөлек, unlem бөлек,
baglac немесе bag grubundaki kelimeler бөлек берілген.
Шылау түрлеріне келетін болсақ, Muharrem Ergin шылауларды үшке
бөледі: 1. ünlem edatları (одағай шылаулары); 2. bağlama edatları
(жалғаулықтар); 3. son çekim edatları (септеуліктер). Vefa Gökçetin,
Melahat Öztürk сияқты тіл мамандары шылауларды жасалуы жағынан :
1. sözlük edatlar (cөздік қалыпта кездесетін шылаулыр): ile, gibi,
için, sanki, diye, üzere, yalnız.
Мысалы: Kapıyı anahtarla açtı.
Bülbül gibi sesiyle bizi dinlendirdi.
2. ek edatlar (қосымша түрінде кездесетін шылаулар): -ce, -e,
-den, -si, -imsi.
Мысалы: Arabayı deli-ce kullanıyor.
Utancım-dan kıpkırmizı oldum.
Seni anlama-y-a calısıyorum.
3. eklerle öbekleşen edatlar (қосымшалы сөзбен тіркесіп келетін
шылаулар): -e kadar (dek, değin, karşi, doğru, göre); -den dolayı
(ötürü, başka, beri, öte, sonra, önce, yara, içeri, dışarı).
Мысалы: Sen-den başka herkes geldi.
Calısmadığım-dan kazanamadım.
деп үшке боледі. Осыдан Vefa Gökçetin мен Melahat Öztürk шылаулардың бір
түрін ek edatlar (қосымша түрінде кездесетін шылаулар) деп береді. Яғни
қосымшалар да, шылаулар да бөлек тұрғанда мағына бере алмайды. Кейбір
қосымша шылаулардың орнына қолданылады. [Vefa Gökçetin, Melahat Öztürk,
Türkçe edebiyat, Ankara, 1997]
Mehmet Hengirmen шылаулар туралы: ilgeçler, bağlaç, ünlemler’ді
бөлек бөлек алып, сөз таптарына жатқызады. Ал Tahsim Bangıoğlu болса
шылауларға takı атын береді.
Жалғаулықтарды және септеуліктерді Tahsim Bangıoğlu, Muharrem
Ergin, Mehmet Hengirmen өзінше бөледі.
Tahsim Bangıoğlu шылаулардың орнына көмекші сөздерді
қолданылғаны үшін шылауды takı’мен белгілеген. Осы жерде bağlamlar,
ünlemler бөлек көрсетіледі. Takılar төрт септікті қажет етеді:
1. Табыс септігін қажет ететін Takılar: eve kadar, kum gibi, çocuk
gibi;
2. Барыс септігін қажет ететін Takılar: eve dogru, havaya göre
sabaha dek;
3. Шығыс септігін қажет ететін Takılar: namazdan önce, tatilden
sonra, dünden beri;
4. Adı Katkı olan Takılar;
Ал Bağlamlar болса:
1. Turkçe asıllı bağlamlar: de, ile, kim, ancak, yalnız, ayrıca;
2. Birleşik bağlamlar: yine, ya da, bunun gibi,bir yandan;
3. Yabancı asıllı bağlamlar: ve, fakat, ama, çünkü, hatta, eğer
деп үш түрге бөлінеді. Бұған қоса Tahsim Bangıoğlu байланысуына
қарай 12 топқа бөліп көрсетеді
1. Ulama bağlamları: ile, ve, de, hem...hem, ne...ne;
2. Ayırtlama bağlamları: ya, yahut, yada, veya, mi...mi;
3. Karşılatma bağlamları: ama, fakat, yalnız, ancak, bununla;
4. Anlaşma bağlamları: bir...bir, bazen... bazen, kimi... kimi;
5. Üsteleme bağlamları: hatta, bile, üstelik, hem, zaten;
6. Açıklama bağlamları: yani, demek ki, oyle ki;
7. Salt bağlamları: ki, kim, de;
8. Yer verme bağlamları: gerçekten, halbuki, oysa;
9. Sebep bağlamları: çünki, zira, ki;
10. Sonuç bağlamları: buna göre, bundan dolayı, bunun üzerine;
11. Amaç bağlamları: diye, ki, kim, için;
12. Şart bağlamları: eğer, yoksa [Tahsim Bangıoğlu, Türkçenin
grammeri, 2000, s. 391-393 ];
Mehmet Hengirmen қөзқарасына сүйенсек, шылауларды ilgeçler деп
атаған, ал жалғаулықтар бөлек топ деп көрсетеді. “Yani ilgeçler, ilgi
kurdukları sözcüklerden önce gelir. Bu durumda ilgeçler kendilerinden önce
gelen sözcüklerin belirli ad durum ekleri olmasını gerektirir. Bu bakımdan
ilgeçler dörde ayrılır“ деп Tahsim Bangıoğlu айтқандандай ilgeçler былай
бөлінеді:
1. yalın durum isteyen ilgeçler: gibi, için, kadar, ile (түбір я
негізгі тұлғамен кездесетін септеуліктер);
2. yönelme durumu isteyen ilgeçler: göre, kadar, karşı (барыс
септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер);
3. çıkma durumu isteyen ilgeçler: önce, sonra, dolayı (шығыс
септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер);
4. tamlayan durumu isteyen ilgeçler: için, kadar, gibi, ile
(көмектес септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер). [10. 97]
Жалғаулықтар болса, қалпы жағынан ерекшеліктеріне қарай мынандай
топтарға бөлінеді:
1. Yalın bağlaçlar: ve, ile, de
2. Türemiş bağlaçlar: üstelik, yalnız
3. Birleşık bağlaçlar: öyleyse, oysa
4. Öbekleşmiş bağlaçlar: halbuki, bundan dolayı [10. 98]
Бір жағынан Muharrem Ergin шылаулырды үш түрге бөледі: 1. ünlem
edatları 2. bağlama edatları 3. son çekim edatları. Соның ішінде ünlem
edatların беске бөліп көрсетеді:
a) seslenme edatları
ә) sorma edatları
б) gösterme edatları
в) cevap edatları
г) ünlemler
Жалғаулықтардың да бес түрін көрсетеді:
a) Sıralama edatları: ve, ile;
ә) Denkleştirme edatları: veya, yahut;
б) Karşılaştırma edatları: hem...hem, ne...ne, da...da;
в) Cümle başı edatları: eğer, ancak, çünkü, yoksa;
г) Sona gelen edatlar (küvvetlendirme): daki, ise, ki, bile [9.
134]
Септеуліктерді де өзінің ішінде бірнеше топтарға бөледі.
Біріншіден, септеуліктерді қолданылуына қарай бөледі:
1. Isimlerin yalin, zamirlerin genitive hali ile birleşenler: su
ile, benim il gibi;
2. Yalın hali ile birleşirler: baş üzere, onü sıra, taş diye gibi;
3. Datif hali ile birleşenler: eve kadar, bana göre gibi:
4. Ablatif hali ile birleşenler: bundan dolayı, benden önce gibi;
Функцияларына қарай сегіз түрге бөледі:
1. Vasıta ve beraberlik edatları: ile, birle.
2. Sebep edatları: için, üzere, dolayı.
3. Benzerlik edatları: gibi, bigi, tek.
4. Baskalık edatları: başka, özge, gayrı.
5. Miktar edatı: kadar.
6. Diğer hal edatları: göre, rağmen.
7. Zaman edatları: beri, önce, evvel, böyle,sonra.
8. Yer ve yön edatları: kadar, karşı, doğru [9. 344]
Түрік тідінің грамматикасында шылауларды осындай классификацияларға
бөледі. Түрік тіл білімінде тіл маманы Мұхаррем Ергин одағайларды
шылаулардың бір түріне жатқызаты. Бұл дұрыс пікір емес. Себебі одағайлар –
қуану, қорқу, жындану, таңғалу сияқты сезімдерді білдіретін, шылаулырға
ұқсамайтын тым өзгеше сөздер.
Осылайша тілшілердің кейбіреулері шылау түрлері үшін мына үш түрді
көрсетіп (çekim, bağlaç, ünlem), unlem’ді шылаудың бір түріне қосады. Бірақ
тілші Mustafa Hakki Kurt болса бұл пікіріне қарсы шығып шылауларға тек
септеуліктерді (çekim edatları) жатқызады. Bağlaç ve ünlemi бөлек сөз
табына жатқызуды дұрыс деп есептейді. [8. 35]. Түрік тілінде көптеген
ғалымдар одағайды шылаулардың бір түріне жатқызады. Бірақ қазақ тілінде
одағайлар бөлек сөз табына жатады. Біз осыны дұрыс деп ойлаймыз.
Қазақ тіліндегі шылаулар туралы сөз қозғасақ, қазақ тіл
мамандары Ахмеди Ысқақов, Мадина және Нұржамал Оралбаевалар, Е. Жанпейісов,
К. Хұсаин, А. Жүнісбек, С. Исаев, А. Айғабылұлы, М. Сералиев, Р. Әміров, Н.
Уәлиев, Ш. Бектуров, С. Кенесбаев, А. Аханов сияқты тілшілер шылауларға
деген көзқарастары бірдей. Осы тілшілердің бәрі шылау сөздердің мағынасы
мен атқаратын қызметі жағынан үшке бөлінетінін айтады: 1. септеуліктер
(çekim edatları); 2.жалғаулықтар (bağlama edatları); 3. демеуліктер
(turkcede karşılığı yoktur). Бірақ кейбір тілшілер кітаптарында осы үшеуін
тағы түрлерге бөледі.
Мысалы, қазақ тіліндегі септеуліктер бірнешеге бөлінеді:
1. Түбір не негіз тұлғалы сөзбен тіркесетін септеуліктер немесе
атау септікті менгеретін септеуліктер (yalın durum isteyen ilgeçler):
үшін, сияқты, сайын.
2. Барыс септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер (yönelme
durumu isteyen ilgeçler): дейін, шейін, қарай, таман, жуық.
3. Шығыс септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер (çıkma durumu
isteyen ilgeçler): гөрі, бері, кейін, соң.
4. Көмектес септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер (tamlayan
durumu isteyen ilgeçler): қатар, бірге.
Осымен бірге Қазақ тілінде М. Балақаев, Т. Кордабаев, А. Хасенова
сияқты тіл мамандары септеуліктерді мағынасына қарай (Түрік тіліндегі
Muharrem Ergin классификациясы сияқты беске бөледі:
1. Мезгіл-мекен мағынасындағы септеуліктер: дейін, шейін, таман,
салым, бойы;
2. Амал мағыналы септеуліктер: бірге, қабат, қатар;
3. Мақсат мағыналы септеуліктер: үшін, деп;
4. Қатыстық мағыналы септеуліктер: туралы, жөнінде;
5. Теңеу, толғау мағыналы септеуліктер: сияқты, секілді;
Жалғаулықтар болса, қазақ тілінің грамматика кітаптарында былай
бөлінеді:
1. Ыңғайластық жалғаулықтар
2. Талғаулықты жалғаулықтар
3. Қарсылықты жалғаулықтар
4. Себептік жалғаулықтар
5. Салдарлық жалғаулықтар
6. Шарттық жалғаулықтар
Қазақ тілшілері М. Оралбаева, А. Абілқаев осы саралауға қосылады.
Олар да кітаптарында шылауларды тура осылай бөледі. Бірақ С. Кеңесбаев
жалғаулықтарды төрке, Ш. Бектұров, М. Серғалиев, О.
Күлкенова, А. Айғабылов, А. Ысқақов жалғаулықтарды бірінші үлкен екі топқа
бөледі:
a) Салаластырғыш жалғаулықтар. Олар бірыңғай жеке сөздер мен сөз
тіркестерін және бірыңғай сөйлемдерді байланыстырады да, солардың өзара
байланысу жолдары мен қатынастарын көрсетеді.
ә) Сабақтастырғыш жалғаулықтар. Олар тек құрмалас сөйлемдердің
құрамындағы жай сөйлемдерді бір-бірімен жалғастырып байланыстырып, солардың
арақатынасын анықтап көрсету үшін жұмсалады.
Содан кейін осы екеуін іштей топтарға бөліп көрсетеді.
Салаластырғыш жалғаулықтарды екіге бөлінеді:
1. Ыңғайластық жалғаулықтар: мен, бен, пен, және, тағы, әрі, да,
де, та, те, әм;
2. Талғаулықты жалғаулықтар: әлде, біресе, я, бірде, әки, не,
немесе, болмаса, не болмаса, мейлі;
Cабақтастырғыштарды алтыға бөліп көрсетеді:
1. Қарсылықты жалғаулықтар: бірақ, алайда, әйтсе де, әйткенмен,
сүйтсе де, сонда да, дегенмен, әйтпесе, әйткенде, әйтпегенде;
2. Себептік жалғаулықтар: себебі, өйткені;
3. Салдарлық жалғаулықтар: сондықтан, сол себепті;
4. Шарттық жалғаулықтар: егер, егер де, алда-жалда;
5. Айқындағыш жалғаулықтар: яғни, демек;
6. Ұштастырғыш жалғаулықтар: ал, ендеше, ал ендеше, олай болса;
А. Серғалиев, А. Айғабылов, О. Күлкенова, Н. Оралбаева,
А. Әбілқаев деген жазушылар да оған қосылады. Бірақ А. Серғалиев шылаудың
айқындағыш түрі, Н. Оралбаева мен Ш. Бектұров шылаудың ұштастырғыш түрі жоқ
деген пікірін айтады.
Сонымен, жалғаулықтарды қорытындылап, қазақ тіліндегі ең соңғы
зерттеулерге сүйенсек жалғаулықтарды алтыға бөлеміз:
1. Ыңғайластық жалғаулықтар
2. Талғаулықты жалғаулықтар
3. Қарсылықты жалғаулықтар
4. Себептік жалғаулықтар
5. Салдарлық жалғаулықтар
6. Шарттық жалғаулықтар
Қазақ тіліндегі демеуліктер бойынша тура осы сияқты
классификациялар бар екенің айтуға болады.
С. Кеңесбаев, Ш. Бектұров демеуліктерді:
1. Сұраулық: ма, ме;
2. Шектік: ақ, ғана;
3. Лептік: -ақ, -ау;
4. Күдіктік: мыс, ғой, міс;
деп төрт топқа бөледі.
Ал А. Ысқақов демеуліктерді:
1. Сұраулық: ма, ме;
2. Күшейткіш: -ақ, -ау, -ай;
3. Нақтылық: қойғой;
4. Шектік: қанағана;
5. Болжалдық: -мыс, -міс;
6. Болымсыздық: түгіл, тұрмақ;
деп алты түрін көрсетсе [2. 26], А. Серғалиев, А. Айғабылов демеуліктерді:
1. Сұраулық
2. Күшейткіш
3. Нақтылық
4. Шектік
5. Көңіл-күйге байланысты айтылатын демеулік
6. Болымсыздық демеуліктер деп бөледі. [7. 69]
Н. Оралбаева мен А. Әбілқаев болса сұраулық, мағыналық демеуліктер
тілек мағынасындағы демеуліктер, тежеу мағынасындағы демеуліктер, күшейту
мағынасындағы демеуліктер, көңіл-күйді білдіретін демеуліктер, сенімсіздік,
кекесін мағыналы демеуліктер деп алтыға бөледі.[6. 123]
Біз демеуліктерді нақты топтарға айырсақ:
1. Сұраулық демеуліктері;
2. Күшейткіш демеуліктері;
3. Шектеу демеуліктер;
4. Болжалдық демеуліктері;
5. Болымсыздық демеуліктері;
6. Нақтылау мәнді демеуліктер;
7. Қомсыну мәнді демеуліктер (екеш).
Қазақ тіліндегі демеулік шылауладың түрік тілінде аудармасы жоқ.
Бірақ профессор, доктор Necmettin Hacieminoğlu “Turk dilinde edatlar”
кітабында шылаулардың мағынасына және қызметіне қарай осылай бөледі:
1. Çekim edatları
2. Bağlama edatları
3. Kuvvetlendirme edatları
4. Karsılaştırma-Denkleştirme edatları
5. Soru edatları
6. Çağırma-Hitap edatları
7. Cevap edatları
8. Ünleme edatlar
9. Gösterme edatları
10. Tekkerrür (tekrarlanmak, yinelenme) edatlar [5. 56].
Шылаулардың осы түрлерінен біз күшейткіш (kuvvetlendirme) және
сұраулық шылауларын (soru edatları) қазақ тіліндегі демеуліктерге жатқыза
аламыз.
Профессор, доктор Necmettin Hacieminoğlu шылаудың бөлек бір түрі
деп көрсеткен күшейткіш (kuvvetlendirme) және сұраулық шылаулары (soru
edatları) қазақ тіліндегі демеуліктер болып саналыды. Ол үшін түрік тілінде
демеуліктер тым жоқ деп айтуға болмайды. Бөлек бір тобы ретінде берілмесе
де, қолданыста болады. Мысалы: dade күшейткіш шылаулары – Mal da yalan,
mulk de yalan. Қазақ тілінде сияқты даде, тате – Жылататын да, жұбататын
сөз (Момышұлы). Арманын да, азабын да, қуаныш, қайғысын да әнге сыйдыра
білген, айналайын елім-ай (М. Мақатаев).
Түрік тіліндегі mumumimi сұраулық шылаулыры қазақ тілінде маме,
бабе, папе деп беріледі. Мысал: Есікті жабуға ұмытпадың ба? Kapiyi
kapatmayi unutmadin mi? Тағы да бір мысал, Vefa Gökçen мен Melahat Öztürk
кітабындағы sözcük edatlar’ға жататын ancak және yalnız сөздері қазақ
тілінің демеуліктеріне жатады.
Мысалы: Bu kapı ancak bu anahtarla acılır.
Бұл есік тек қана мына кілтпен ашылады.
Toplantıya yalnız sen gelmedin.
Жиналысқа сен ғана келмедің.
Осылайша қазақ тіл мамандарының арасында да шылауларды түрлерге
бөлуге деген пікірлері әртүрлі болғатынын көрдік. Әрине әр зерттеушінің
өзіндік ойы бар. Түрік тілінде демеуліктер сияқты бөлек топ болмағандығы
үшін тек қана қазақ тіліндегі демеулік шылаулырды қарап өтейік.
II. ТАРАУ
2.1. Түрік және қазақ тілдеріндегі септеулік шылаулар, олардың
жасалуы жағынан қолданылуы және түрлері
Екі тілдің септеулік шылаулары үшін мынандай анықтама бере аламыз:
Септеуліктер өздеріне тиісті септік формаларындағы атауыш сөздермен
тіркесіп, сөйлем мүшелерінің арасындағы бағыныңқылық, мекендік, мезгілдік,
ортақтық қатынасты білдіреді де, септік жалғаулы сөздердің мағынасын
толықтырып нақтылай түседі.
А. Кононов септеулік шылауларлар септеулік шылаулар сөйлемде есім
мен етістік арасындағы синтаксистік қатынасты білдіреді. Сондықтан олар
септік жүйемен тікелей байланысты. Яғни септіктердің мағынасын толықтырады,
нақтылайды, сонымен бірге синтаксистік қатынаста септік жалғаулары бере
алмайтын грамматикалық мағыналарды білдіреді деген. [4. 446]
Негізгі септеуліктер: gibi, için, kadar, ile, göre, üzere, önce,
evvel, sonra, doğru, karşı, rağmen, beri, gayrı, dolayı, ötürü, değin,
yalnız, sanki, dek, denli, diye.
Мысалы: Marat bizi evimize kadar uğurlaıi.
Марат бізді үйімізге дейін шығарып салды.
Çoktan beri seni gormedim.
Көптен бері сені көрмедім.
Септеуліктерге жіктік, тәуелдік және көптік жалғаулары жалғана
алмайды. Жалғанған жағдайда септеуліктер есім қызметін атқарады.
Септеуліктер әрқашан тіркесіп келген сөздерден кейін тұрады. Бұл жағдайда
септеуліктің алдында тұрған сөз септік жалғауын қажет етіп тұрады. Бұл
себептен олар төртке бөлінеді:
1. Түбір тұлғалы сөзбен тіркесетін септеуліктер (Yalın Durum
isteyen çekim edatları);
Қазақ тілінде: арқылы, жөнінде, туралы, сияқты, тәрізді, түгіл,
құрылым, үшін, сайын, салсақ, сынды, бойы, шамалы, қаралы.
Түрік тілінде: gibi, için, kadar, üzere.
1. Барыс септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер (Yönelme Durumu isteyen
çekim edatları);
Қазақ тілінде: дейін (шейін), таман, тарта, жуық, қарсы.
Түрік тілінде: göre, kadar, karşı, doğru, değin, rağmen.
2. Шығыс септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер (Çıkma Durumu
isteyen çekim edatları).
Қазақ тілінде: бері, бұрын, әрі, басқа, соңб бөтенб ілгері, кейін,
тыс, шет, бастап, аса, астам, артық, былай, батыр.
Түрік тілінде: önce, sonra, dolaıi, dısarı, başka, beri, ötürü.
3. Көмекші септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер (Tamlayan
Durumu isteyen çekim edatları).
Қазақ тілінде: бірге, қатар.
Түрік тілінде: için, kadar, gibi, ile.
Қазақ және түрік тілдерінде септеуліктер қызметіне және мағынасына
қарай жетіге бөлінеді:
1. Амал мағыналы септеуліктер.
Araç ve beraberlik çekim edatları: ile, birle.
2. Мақсат мағыналы септеуліктер.
Sebep çekim edatları: için, dolayı, ötürü, diye.
3. Теңеу-талғау мағыналы септеуліктер.
Benzerlik çekim edatları: gibi, tek.
4. Başlık çekim edatları: başka.
(Аудармасы жоқ)
5. Miktar çekim edatı: kadar.
6. Zaman çekim edatları: beri, önce, evvel, böyle, sonra.
7. Yer ve yön çekim edatları: kadar, değin, dek, karşi, doğru,
taraf, sıra, içeri, ara v. b. Бұл соңғы үш топ қазақ тіліндегі мезгіл-
мекен мағыналы септеуліктеріне жатады. Осы жерден екі тілде септеуліктерді
бірдей топтарға бөле алатынымызды көреміз.
Қазақ және түрік тілдерінде септеуліктердің сөйлем ішінде
қолданылуына мысалдар келтіріп, оларды бір бірден қарастырып, мағыналық
ерекшеліктерін ашамыз.
GIBI – СИЯҚТЫ (ТӘРІЗДІ, СЕКІЛДІ).
Бұл септеулік атау септігінде тұрған сөздермен тіркесіп келеді.
Бірге қолданылған сөздерге ұқсату, теңеу мағынасын үстейді.
Мысалы: Jazira, tilki gibi kurnaz kiz.
Жазира – түлкі сияқты қу қыз.
Saçları kar gibi bembeyazmış.
Шаштары қар сияқты аппақ екен.
1. Gibi шылауы сөйлемде әртүрлі қызметтер атқаратын тіркестер
құрайды:
a) Gibi шылауының құрған тіркестері затты сипаттаса сын есім
қызметін атқарады:
Bülbül gibi sesiyle bizi dinlendirdi.
Hasta gibi bir hali vardi.
ә) Тіркес етістіктің мағынасына әсер етіп тұрса үстеу қызметін
атқарады:
Yel gibi gelen sel gibi gider.
Kuduz gibi üstüme saldırdı.
б) Зат есіммен тіркесіп келетін жағдайда септеуліктер зат есім
қызметін атқарады:
Onun gibisine rastlamadım.
Onun gibisinden başka ne beklenir.
Bu millet ne çekiyorsa sizin gibilerinden çekiyor.
2. Gibi шылауы баяндауыштан кейін келсе сөйлемде мүмкіндік
мағынасын береді:
Sutu içecek gibi yaptı.
Duşecek gibi oldu.
4. Gibi шылауы тіркестің ортасында болған кезде тіркестің аяғындағы
сөздің жағдайына қарай әртүрлі сөйлем мүшелері (бастауыш,
толықтауыш) қалыптасады.
Gül gibi yüzü soldu.
(özne)
• Түрік тілінде sanki сөзі gibi ұқсату шылауының орнына қолданыла
алады. Бірақ бұл жағдайда gibi шылауының мағынасы бұзылып кетеді.
Sanki susuz kalmış çicekti. (doğru)
Sanki susuz kalmış çicek gibiydi. (yalnış)
• -ca, -cesine,- si, -(i)miş, -cileyin сын есім тудырушы жұрнақтары
gibi шылауын алмастыра алады:
Şöyle garip bencileyin (benim gibi).
Arabayı delicesine sürüyordu (deli gibi).
• Kadar шылауы gibi шылауының орнын салыстырмалы теңеуде алмастыра
алады:
Pamuk kadar beyaz elleri vardı.
Ateş kadar yakıcı.
Түрік тіліндегі gibi шылауы Қазақ тілінде сияқты, тәрізді, секілді
деп беріледі. Екі тілде де бұл шылаулар бірдей мағынаға ие.
Бірақ gibi шылауы түрік тілінде атау септігіндегі сөздермен бірге
қолданылса, қазақ тілінде зат есім, үстеу, есімшемен тіркесе келіп ұқсату,
теңеу мағынасында қолданылады.
Қазақ тілінде сияқты шылауы кейде тудырушы жұрнақтарымен жасалып
“сияқтанбай, сияқтанады” сөздерімен беріледі.
Мысалы: Қазіргі шешілмей тұрған түйін сияқты үлкен кесірлі іске
келгенде күндізгі арманшыл, қауымшыл шалдар сияқтанбай, қазіргі қасында
отырған бірен-саран сарнауық қажылар сияқтанбай, ұзақ тым-тырыс үндемей
отырды.
Осылаша екі тілдегі gibi – сияқты шылаулардың қолданылуында біраз
өзгешеліктер бар.
IÇIN – ҮШІН
Біз бұл шылаудың қазақ тілінде де, түрік тілінде де бірдей
ерекшеліктерін көрсете аламыз. Бұл шылау зат есімдермен атау сетігінде, ал
есімдіктермен ілік септігінде тіркес құрайды. Için шылауы әдетте себеп,
мақсатты білдіреді.
Мысалы: Derslere katılmadıgı için sınavdan geçemedi.
Сабаққа қатыспағаны үшін эмтиханнан өте алмады.
Amacina yetişmek için elinden geleni yaptı.
Мақсатына жету үшін қолдан келгенін жасады.
Қазақ тілінде үшін шылауы себепті білдіргенде тәуелдік формадағы
зат есіммен және есімшемен тіркесіп қолданылады. Мысалы: қөңіл үшін,
келгені үшін, адамгершілігі үшін, айтқаны үшін.
Түрік тілінде üzere сөзі мақсатты білдіріп için шылауының орнын
алады:
Okula gitmek üzere yola cıktım (için). –e жұрнағы мақсатты білдіріп
тұрады:
Bu kitabı kardeşim-e aldım (için).
“-e göre” шылауы да кей-кезде için шылауының орнына қолданыла
алады:
Çocuklar-a göre iyi bir tatildi (için)
“diye” ulacı да себепті білдіріп için шылауының орнын алады және
“ne?” сұрау есімдігімен тіркесе келіп сұраулық үстеуді білдіреді:
Sana ne diye güvendim ki? (ne için)
“Için” edatı “niçin” soru zarfına yanıt olur; ama zarf tümleci
kurmaz.
a) Öbeğin ortasındayken özne, nesne, dolayı tümlec,
yüklem öbekleri kurar:
Okuman için verdiğim kitabı getirdin mi?
(belirtili nesne)
b) Öbeğin sonunda olduğu zaman “edat tümleci” kurar:
Bu kitabı okuman için verdim.
(edat tümleci)
c) Kurduğu öbek, cümlenin yüklemi olabilir:
Tum bu çabalar sizin için.
(yüklem)
ILE – АРҚЫЛЫ
Түрік тілінде бұл шылау зат есімдермен атау септігінің, үстеулермен
ілік септігінің жұрнақтарымен тіркеседі: dağlar ile, yaşlar ile, kitap ile;
sen-in-le (senin-le), bizimle.
Ile шылауының бас әрібі (і) түсіп, көп жағдайда тіркесетін сөзбен
бірге жазылады.
Мысалы: çocuk ile çocukla, kale mile kalemle
Дауысты дыбысқа аяқталған сөздерге жалғанғанда ile’нің басындағы
(і) түсіп қалып, арасына (у) әрібі кіреді.
Мысалы: arkadaş ile arkadaşla
Nine ile nineyle
Ile edati, beraberlik, birliktelik, araç, alet,durum ve neden
bildirir (Ile шылауы байланыстыру, тіркесу, құрал, жағдай және себепті
білдіреді).
1. Sözcükler arasında araç ilgi kurar (Сөз бен сөзді байланыстырушы
құрал болып табылады):
Мысалы: Almata’ya uçakla gittik.
Алматыға ұшақпен бардық.
Kağiti makasla kesti.
Қағазды қайшымен кесті.
Іс-қимыл атқарушыны да білдіреді:
Мысалы: Hediyeyi Muratla gönder.
Сыйлықты Мұраттан жібер.
2. Öznenin eylemi kiminle yaptığını bildirerek birliktelik ilgisi
kurar (Іс-қимылдың кім арқылы іске асырылғанын көрсетеді):
Мысалы: Saule, kardeşiyle gelmis.
Сауле бауырымен келіпті.
3. Neden-sonuç ilgisi kurar (Себепті, іс-әрекеттің қорытындысын
білдіреді):
Мысалы: Haberin gelmesi-y-le köyde huzursuzluk arttı.
Хабар келісімен ауылда алаңдаушылық артты.
4. Genellikle soyut kavramlara birleşerek eylemin durumunu belirten
zarf öbekleri kurar (Әдетте абстрактылы ұғымдармен бірігіп
келіп, етістіктің жай-күйін білдіретін үстеу жасайды):
Мысалы: Çocuğun üzüne özlem ile baktı (özlemle).
Баланың бетіне сағынышпен қарады.
Мысалдағы “özlem ile” шылау тіркесі үстеу қызметін атқарып тұр.
Түрік тілінде ile шылауына қызметі жағынан “ve” сөзі жақын болып келеді де,
жалғаулық шылау қызметін атқарады.
Мысалы: Hande Hanım ile Ali Bey, üniversitenin en sert
ögretmenleri.
ile шылауының болымсыз түрі “-siz” жұрнағы арқылы жасалады.
Мысалы: Ankara’ya parasiz gitti.
Бірақ ile шылауы жалғаулықтардың қызметін атқарған жағдайда оның
болымсыз түрі болмайды.
Мысалдарда берілгендей қазақ және түрік тілдерінде ile шылауының
қолданылуы әр түрлі.
Қазақ тілінде түрік тіліндегі сияқты ile шылауы сөзбен бірге
жазылмайды. ile шылауы қазақ тілінде “арқылы” деген сөзбен беріледі. Бұл
шылау ешқандай жағдайда сөзге қосылып жағылмайды.
Мысалы: Kapıyı anahtar-la açtı.
Есікті кілт арқылы ашты.
Яғни, арқылы шылауы сөйлем ішінде бөлек жазылады. Бірақ қазақ
тілінде бұл сөйлемді:
“Есікті кілтпен ашты”, деп аударсақ, осы жерже “ кілт арқылы”
емес, “кілтпен” деп бірге жазуға болатынын көріп тұрмыз. Бірақ бұл жерде
бірге жазылған –пен шылау емес, септік жалғауы болып табылады.
Қазақ тілінде кейбір жағдайларда “арқылы” шылауының орнына септік
жалғаулары келіп, шылау қызметін атқарады.
Мысалы: Мадина ауылға демалу үшін кетті.
Мадина ауылға демалуға кетті.
Бұл сөйлемде “демалу үшін” немесе “демалуға” сөздерінің екеуін де
қолдана аламыз. “үшін” сөзі және “-ға” жалғауы бірдей мағына беріп тұр.
Бірақ кейбір жағдайларда олар сәйкес келмейді.
Мысалы: Ол ағасы арқылы оқуға түсті.
О ağabeyinin yardımıyla okulu kazandı, – деп
айтсақ, арқылы шылауын ешқандай септік жалғауымен ауыстыра алмаймыз. Осы
жерде “ағасы арқылы” тіркесі “ағасының көмегімен” деген мағына беріп тұр.
Түрік тілінде ile шылауы әрі септеулік, әрі жалғаулық болып
қолданылса, қазақ тілінде “арқылы” шылауы тек септеулік болып қолданылады.
ile шылауы қазақ тілінде септеулік септеулік қызметін атқарса
“арқылы”, жалғаулық қызметін атқарса “мен, бен, пен, және” шылауларымен
беріледі.
ÜZERE – ҮШІН
Бұл шылау кейбір етістіктермен тіркес құрып, için шылауының орнына
қолданылады. Сөйлемде мақсат, болжау, шарт мағыналырын білдіреді.
Мысалы: Yarın getirmek üzere bu kaseti alabilirmiyim (шарт).
Pikniğe gitmek üzere akşamdan hazırlanmıştık (мақсат).
Çalışmalar tamamlanmak üzere (болжау).
Бұл шылау қазақ тілінде үшін шылауына ұқсас болып келеді. Бірақ
түрік тілінде оның сөйлемде қолданылуы біраз басқа.
KADAR – ДЕЙІН, ШЕЙІН
Түрік және қазақ тілдерінде ұқсату, салыстыру, болжау, өлшеу
мағынасын беретін теңеу-талғау мағыналы шылаулар. Атау немесе – е
септігіндегі сөздерден кейін келеді.
Мысалы: İşimiz deveye hendek atlatmak kadar zordur.
Salonda on bin kadar seyirci vardı.
Arabayı hiç bu kadar hızlı sürmemişti.
Sabaha kadar yağmur yağdı.
Kadar шылауы сөздермен тіркесіп сын есім, үстеу, кейде зат есім
қызметтерін атқарады.
Мысалы: Öğretmenden dinlemiş kadar anladım (үстеу).
Ali kadar zei idi (сын есім).
Bu kadarına biz alışık değiliz (зат есім).
Kadar шылауы кейде gibi шылауымен бірдей мағынада қолданылады:
Melek gibi güzel kız → melek kadar güzel kız.
Kar gibi beyaz taşlar → kar kadar beyaz taşlar.
Tilki gibi kurnaz adam → tilki kadar kurnaz adam.
Kadar шылауы “bu, şu, o, ne” сөздерімен байланысып мөлшер үстеулі
тіркестер құрайды:
Мысалы: Ne kadar hızlı koşuyor.
“-e kadar” формасы іс-қимылдың аяқталу уақытын немесе орнын
білдіретін шылаудың басқа бір түрі:
Мысалы: Sabaha kadar yağmur yağdı.
Gün kararıncaya kadar tarlada çalıştık.
Қазақ тілінде болса дейін, шейін шылаулары түрік тіліндегі
шылаулыр сияқты бірнеше мағынада қолданылады.
Мысалы: Кешке шейін киімдерімен алысты.
Жолдың аяғына дейін барып келдік.
Түрік тіліндегі melek kadar, kardeşi kadar, görmüş kadar сияқты
тіркестерді қазақ тілінде сияқты шылауымен беріледі: періште сияқты, бауыры
сияқты, көрген сияқты.
GÖRE – ҚАРАЙ, ҚАРАҒАНДА
Бұл шылау жағынан, қарағанда деген мағына беріп, көбінесе
салыстыруда қолданылады.
Мысалы: Ayağını yorganına göre uzat.
O, her zaman günün modasına göre giyinir.
Tam size göre bir iş buldum.
Göre шылауының орнына кейде –ca (-ce) жұрнақтары қолданылады:
Bana göre sen de haklısın → Bence sen de haklısın.
Bu yıl gönlüme gore tatil yaptım → Bu yıl gönlümce tatil yaptım.
KARŞI – ЖУЫҚ немесе ДЕГЕН
Барыс септігіндегі сөздермен тіркесіп келеді.
Мысалы: İhtiyarlar güneşe karşı oturmuşlardır.
Bu davranışına karsı ne yapabilirdik?
Şeref Eroğlu Rus’a karşı müthiş bir güreş çıkararak yine şampiyon
oldu.
DOĞRU – ҚАРАЙ, ТАМАН, ЖУЫҚ
Бұл шылау бір уақытты болжау мағынасында барыс септігіндегі
сөздермен тіркесіп келеді:
Мысалы: Bize doğru geliyorlardı.
Akşama kadar sinemaya gideceğiz.
Түрік тілінде doğru сөзі зат есім, сын есім, үстеу қызметін де
атқарады:
Мысалы: İki noktayı bir doğru ile birleştirdi (зат есім).
İşin doğrusunu oğrenemedik (үстеу).
Doğru cevabı bulmak için dikkatlı okumalısınız (сын
есім).
Doğru шылауы қазақ тіліндегі қарай, таман шылаулырына сәйкес келіп
тұр. Мысал берсек:
Кешке таман қонаққа барамыз.
Достық даңғылына қарай шықтық.
Автобус төмен қарай зымырады.
Бұл мысалдарда akşama doğru – кешке таман, caddeye doğru – көшеге
қарай, aşağıya dogru – төмен қарай болып аударылады.
Түрік тілінде doğru сөзі зат есім, сын есім, үстеу қызметтерін
атқаратын болса, қазақ тілінде тек қана шылау болып қолданылады. Бірақ
оның орнына қазақ тілінде дұрыс сөзін қолданады.
YALNIZ – ҒАНА (ҚАНА), ТЕК, ЖАЛҒЫЗ
Сөйлемге байланысты әр түрлі қызмет атқара алады. Yalnız сөзі әрі
шылау болып, әрі зат есім, сын есім, үстеу, әрі bağlaç болып қоданылады.
Мысалы: Bu bilgileri ancak bu kitapta bulabilirsiniz (шылау).
Şu karşıdaki yalnız ağacın altına oturalım (сын
есім).
Bu kitaplardan yararlanabilirsin; yalnız güzel
kullan (bağlaç).
Bir ömür boyu yalnız yaşadı (зат есім).
Түрік тілінде yalnız сөзі осындай түрлі мағыналар береді.
Бұл шылау септеулік болып қолданылған кезде sadece мағынасын
білдіреді. yalnız сөзі қазақ тілінде демеуліктердің ғана (қана) шектеулік
демеуліктер түріне жатады:
Мысалы: Akşam yemeğinde yalnız çorba var.
Кешкі аста тек қана сорпа бар.
Okula herkes geldi, yalnız o gelmedi.
Мектепке бәрі келді, тек қана ол келмеді.
Pazara gittim, yalnız meyve aldım.
Базарға барып, тек қана жеміс алдым.
Қазақ тіліндегі тек шылауы кейбір жағдайларда кейбір шылауымен
бірге беріледі.
Түрік тілінде yalnız сөзі әрі септеулік, әрі bağlaç болып
қолданылады. Bağlaç болған кезде yalnız сөзінің қазақ тіліндегі мағынасы
“бірақ” болып там өзгеріп кетеді. Қазақ тілінде бірақ шылауы қарсылықты
жалғаулықтарға жатады.
Мысалы: Sana borç verebilirim, yalnız en kısa zamanda bana geri
ödemelisin. Саған қарыз бере аламын, бірақ аз уақытта маған кері қайтаруың
керек.
Қазақ тілінде yalnız сөзін тағы жалғыз деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz