Валюта бағамымен валюта нарығының түсінігі
Мазмұны
І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Валюта бағамымен валюта нарығының түсінігі
1.1 Валюта, валюта қатнастары және валюталық операциялардың түрлері ... 6
1.2 Халықаралық валюта жүиесінің даму эвалюциясы ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Валюта нарығының түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2 Қазақстан Республикасының валюта нарығымен валюталық саясат
2.1 Қазақстан Республикасының валюта жүиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Қазақстан Республикасының валюталық реттеулер және нормативті құқық базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.3 Халықаралық валюта . қаржы және несие қатынастары жүйесінің перспиктивалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Валюта бағамымен валюта нарығының түсінігі
1.1 Валюта, валюта қатнастары және валюталық операциялардың түрлері ... 6
1.2 Халықаралық валюта жүиесінің даму эвалюциясы ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Валюта нарығының түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2 Қазақстан Республикасының валюта нарығымен валюталық саясат
2.1 Қазақстан Республикасының валюта жүиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Қазақстан Республикасының валюталық реттеулер және нормативті құқық базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.3 Халықаралық валюта . қаржы және несие қатынастары жүйесінің перспиктивалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Кіріспе
Қазақстан Республикасы экономиканы тұрақтандыру, оны терең құрылымдық, валюталық және әлеуметтік дағдарыстан шығару бойынша бірқатар реформаларды қолға алды, бірақ бұл шаралар ойдағыдай нәтижелер бермеді. Қазақстанда ашық экономика принципі жарияланған еді. Бұл принцип оның әлемдік шаруашылық байланыстар мен халықаралық еңбек бөлінісіне біртіндеп кіруінің қажетті шарты болып есептеледі.
20 ғасырдың орта шенінен бастап халықаралық экономикалық, қаржы-қаражатжәне валюталық қатынастар өз дамуында жаңа сатыға көтерілді. Ашық экономика құруға ұмтылыстардың басты тенденциясы сауда айырбасын жеделдетуді, халықаралық қаржыландыруды, дамытуды, жаңа валюта нарықтарын құруды, әр түрлі елдер арасындағы валюталық –қаржылық қатынастарды кеңейтуді көздейді.
Валюталық қатынастар ұлттық және халықаралық деңгейде жүзеге асады. Ұлттық деңгейде олар ұлттық валюта жүйесін қамтиды. Халықаралық валюта жүйесінде дүниежүзілік шаруашылық валюталық қатынастарды қамтиды. Жалпы валюта итальян сөзінен сөзбе-сөз аударғанда құн деген мағынаны білдіреді. Яғни ол елдің ақша бірлігі, оның шартты түрі, халықаралық төлем есеп айырысу айналымының каналдары арқылы ұлттық ақшаларды қолданудың ерекшк формасы болып табылады. Валюта қандай да бір ұлттық ақша бірлігінде көрсетілген және халықаралық есеп айырысуларда қолданылатын кез келген төлем құжаты немесе ақшалай міндеттеме. Ол шетелдік, яғни шетел мемлекеттерінде айналыста жүрген және оның заңды төлем құралы болып табылады.
Бірақ та мемлекет ертеден бері валюталық қатынастарға араласып келген, бастапқысында ол жанама түрде кейіннен оның әлемдік шаруашылықтағы маңыздылығы ескере отырып тікелей араласа бастады.
Валюта нарығы – ол қаржы нарығының құрамдас бөліктерінің өзара әрекеттесуін қамтамасыз ететін, оның анағұрлым маңызды бөлігі болып табылады. Бұл валютаны тұтынушылар мен сатушылар арасында өзара құқықтық және экономикалық қатынастарды орнатуға көмектесетін механизм, түрлі негізгі келісімдерді жасауға мүмкіндік береді. Жалпы мұндай қатынастар ел экономикасының даму деңгейі және шарттары мен, сонымен қоса оның сыртқы экономикалық байланыстарымен анықталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, нарықтық экономика жағдайында халықаралық валюталық қатынастарды реттеу 2 түрде жүзеге асырылады:
1. Нарықтық реттеу
2. Мемлекет тарапынан реттеу;
Қазақстан Республикасы экономиканы тұрақтандыру, оны терең құрылымдық, валюталық және әлеуметтік дағдарыстан шығару бойынша бірқатар реформаларды қолға алды, бірақ бұл шаралар ойдағыдай нәтижелер бермеді. Қазақстанда ашық экономика принципі жарияланған еді. Бұл принцип оның әлемдік шаруашылық байланыстар мен халықаралық еңбек бөлінісіне біртіндеп кіруінің қажетті шарты болып есептеледі.
20 ғасырдың орта шенінен бастап халықаралық экономикалық, қаржы-қаражатжәне валюталық қатынастар өз дамуында жаңа сатыға көтерілді. Ашық экономика құруға ұмтылыстардың басты тенденциясы сауда айырбасын жеделдетуді, халықаралық қаржыландыруды, дамытуды, жаңа валюта нарықтарын құруды, әр түрлі елдер арасындағы валюталық –қаржылық қатынастарды кеңейтуді көздейді.
Валюталық қатынастар ұлттық және халықаралық деңгейде жүзеге асады. Ұлттық деңгейде олар ұлттық валюта жүйесін қамтиды. Халықаралық валюта жүйесінде дүниежүзілік шаруашылық валюталық қатынастарды қамтиды. Жалпы валюта итальян сөзінен сөзбе-сөз аударғанда құн деген мағынаны білдіреді. Яғни ол елдің ақша бірлігі, оның шартты түрі, халықаралық төлем есеп айырысу айналымының каналдары арқылы ұлттық ақшаларды қолданудың ерекшк формасы болып табылады. Валюта қандай да бір ұлттық ақша бірлігінде көрсетілген және халықаралық есеп айырысуларда қолданылатын кез келген төлем құжаты немесе ақшалай міндеттеме. Ол шетелдік, яғни шетел мемлекеттерінде айналыста жүрген және оның заңды төлем құралы болып табылады.
Бірақ та мемлекет ертеден бері валюталық қатынастарға араласып келген, бастапқысында ол жанама түрде кейіннен оның әлемдік шаруашылықтағы маңыздылығы ескере отырып тікелей араласа бастады.
Валюта нарығы – ол қаржы нарығының құрамдас бөліктерінің өзара әрекеттесуін қамтамасыз ететін, оның анағұрлым маңызды бөлігі болып табылады. Бұл валютаны тұтынушылар мен сатушылар арасында өзара құқықтық және экономикалық қатынастарды орнатуға көмектесетін механизм, түрлі негізгі келісімдерді жасауға мүмкіндік береді. Жалпы мұндай қатынастар ел экономикасының даму деңгейі және шарттары мен, сонымен қоса оның сыртқы экономикалық байланыстарымен анықталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, нарықтық экономика жағдайында халықаралық валюталық қатынастарды реттеу 2 түрде жүзеге асырылады:
1. Нарықтық реттеу
2. Мемлекет тарапынан реттеу;
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Майдан-Әли Байгісиев «Халықаралық экономикалық қатынастар» / Алматы 1998
2. Мақыш Серік Биханұлы «Ақша айналысы және несие» /
3. Мақыш Серік Биханұлы «Коммерциялық банктер операциялары» /
4. Баян Көшенова «Ақша, несие банктер валюта қатынастары» /
5. Баян Көшпенова «Бағалы қағаздар нарығы» /
6. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан, 1997 жылдың 11-ші қазаны.
7. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Жаңа әлемдегі – жаңа Қазақстан». Астана, 28 ақпан 2007 жыл.
8. Тоқсанбай С.Р. – Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. 1999.
9. Ғ. С. Сейітқасымов «Ақша, Несие, Банктер» оқулығы. Алматы Экономика 2001 ж
10. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева К.С.,Тілеужанова М.Ә., Микроэкономика. «Экономика» 2000 ж
11 Мамыров Н.Қ., Кулекеев Ж.Ә., Султанбекова Г.К. Микроэкономика. «Экономика»
12. К. Маркс. Капитал. Алматы 1968ж.
13. «Қаржы Қаражат» журналы 2007 ж
14. «Саясат» журналы 2007 ж
15. Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы. 2007 ж
16. Кучукова Н.К. Макроэкономические аспекты реформиравания финансово-кредитной системы Республики Казахстан в условиях перехода к рыночной экономике. – Алматы: Ғылым, 1994.
17. Финансово-кредитные проблемы экономики Казахстана. Ильясова К.К. – Алматы: Білім; , 1995.
18. Аль Пари. – Алматы
19. Статистический бюллетень Министра финансов Республики Казахстан
20. А.С.Мақыш. «Коммерциялық банктер және банктік операциялар». Алматы 2003 ж.
21. А.С.Мақыш. «Ақша айналысы және несие». Алматы 2003 ж.
22. Закон "Об иностранных инвестициях"
23. Статистикалық көрсеткіштер. Алматы 2006 ж.
24. Есіркепова А. Қазақстан экономикасын басқару негіздері. Алматы 2004 ж.
25.Сагандыкова С. Иностранные инвестиции в Казахстане: анализ и прогнозы инвестиционных процессов в экономике. Алматы: Ғылым, 1994.
26. Сейітқасымов Ғ.С. “Ақша, несие, банктер”. Алматы 2001 ж.
1. Майдан-Әли Байгісиев «Халықаралық экономикалық қатынастар» / Алматы 1998
2. Мақыш Серік Биханұлы «Ақша айналысы және несие» /
3. Мақыш Серік Биханұлы «Коммерциялық банктер операциялары» /
4. Баян Көшенова «Ақша, несие банктер валюта қатынастары» /
5. Баян Көшпенова «Бағалы қағаздар нарығы» /
6. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан, 1997 жылдың 11-ші қазаны.
7. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Жаңа әлемдегі – жаңа Қазақстан». Астана, 28 ақпан 2007 жыл.
8. Тоқсанбай С.Р. – Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. 1999.
9. Ғ. С. Сейітқасымов «Ақша, Несие, Банктер» оқулығы. Алматы Экономика 2001 ж
10. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева К.С.,Тілеужанова М.Ә., Микроэкономика. «Экономика» 2000 ж
11 Мамыров Н.Қ., Кулекеев Ж.Ә., Султанбекова Г.К. Микроэкономика. «Экономика»
12. К. Маркс. Капитал. Алматы 1968ж.
13. «Қаржы Қаражат» журналы 2007 ж
14. «Саясат» журналы 2007 ж
15. Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы. 2007 ж
16. Кучукова Н.К. Макроэкономические аспекты реформиравания финансово-кредитной системы Республики Казахстан в условиях перехода к рыночной экономике. – Алматы: Ғылым, 1994.
17. Финансово-кредитные проблемы экономики Казахстана. Ильясова К.К. – Алматы: Білім; , 1995.
18. Аль Пари. – Алматы
19. Статистический бюллетень Министра финансов Республики Казахстан
20. А.С.Мақыш. «Коммерциялық банктер және банктік операциялар». Алматы 2003 ж.
21. А.С.Мақыш. «Ақша айналысы және несие». Алматы 2003 ж.
22. Закон "Об иностранных инвестициях"
23. Статистикалық көрсеткіштер. Алматы 2006 ж.
24. Есіркепова А. Қазақстан экономикасын басқару негіздері. Алматы 2004 ж.
25.Сагандыкова С. Иностранные инвестиции в Казахстане: анализ и прогнозы инвестиционных процессов в экономике. Алматы: Ғылым, 1994.
26. Сейітқасымов Ғ.С. “Ақша, несие, банктер”. Алматы 2001 ж.
Мазмұны
І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Валюта бағамымен валюта нарығының түсінігі
1.1 Валюта, валюта қатнастары және валюталық операциялардың түрлері ... 6
1.2 Халықаралық валюта жүиесінің даму эвалюциясы ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Валюта нарығының түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2 Қазақстан Республикасының валюта нарығымен валюталық саясат
2.1 Қазақстан Республикасының валюта жүиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Қазақстан Республикасының валюталық реттеулер және нормативті құқық
базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.3 Халықаралық валюта – қаржы және несие қатынастары жүйесінің
перспиктивалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Кіріспе
Қазақстан Республикасы экономиканы тұрақтандыру, оны терең құрылымдық,
валюталық және әлеуметтік дағдарыстан шығару бойынша бірқатар реформаларды
қолға алды, бірақ бұл шаралар ойдағыдай нәтижелер бермеді. Қазақстанда ашық
экономика принципі жарияланған еді. Бұл принцип оның әлемдік шаруашылық
байланыстар мен халықаралық еңбек бөлінісіне біртіндеп кіруінің қажетті
шарты болып есептеледі.
20 ғасырдың орта шенінен бастап халықаралық экономикалық, қаржы-
қаражатжәне валюталық қатынастар өз дамуында жаңа сатыға көтерілді. Ашық
экономика құруға ұмтылыстардың басты тенденциясы сауда айырбасын
жеделдетуді, халықаралық қаржыландыруды, дамытуды, жаңа валюта нарықтарын
құруды, әр түрлі елдер арасындағы валюталық –қаржылық қатынастарды
кеңейтуді көздейді.
Валюталық қатынастар ұлттық және халықаралық деңгейде жүзеге асады.
Ұлттық деңгейде олар ұлттық валюта жүйесін қамтиды. Халықаралық валюта
жүйесінде дүниежүзілік шаруашылық валюталық қатынастарды қамтиды. Жалпы
валюта итальян сөзінен сөзбе-сөз аударғанда құн деген мағынаны білдіреді.
Яғни ол елдің ақша бірлігі, оның шартты түрі, халықаралық төлем есеп
айырысу айналымының каналдары арқылы ұлттық ақшаларды қолданудың ерекшк
формасы болып табылады. Валюта қандай да бір ұлттық ақша бірлігінде
көрсетілген және халықаралық есеп айырысуларда қолданылатын кез келген
төлем құжаты немесе ақшалай міндеттеме. Ол шетелдік, яғни шетел
мемлекеттерінде айналыста жүрген және оның заңды төлем құралы болып
табылады.
Бірақ та мемлекет ертеден бері валюталық қатынастарға араласып келген,
бастапқысында ол жанама түрде кейіннен оның әлемдік шаруашылықтағы
маңыздылығы ескере отырып тікелей араласа бастады.
Валюта нарығы – ол қаржы нарығының құрамдас бөліктерінің өзара
әрекеттесуін қамтамасыз ететін, оның анағұрлым маңызды бөлігі болып
табылады. Бұл валютаны тұтынушылар мен сатушылар арасында өзара құқықтық
және экономикалық қатынастарды орнатуға көмектесетін механизм, түрлі
негізгі келісімдерді жасауға мүмкіндік береді. Жалпы мұндай қатынастар ел
экономикасының даму деңгейі және шарттары мен, сонымен қоса оның сыртқы
экономикалық байланыстарымен анықталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, нарықтық экономика жағдайында
халықаралық валюталық қатынастарды реттеу 2 түрде жүзеге асырылады:
1. Нарықтық реттеу
2. Мемлекет тарапынан реттеу;
1Валюта бағамы мен валюта нарығының түсінігі.
1.1 Валюта, валюта қатнастары және валюталық операциялардың түрлері
Халықаралық валюталық қатынастар – ұлттық шаруашылықтарының
қызметтерінің нәтижесінен өзара қызмет ететін және әлемдік шаруашылықтағы
валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар
жиынтығы.
Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері ерте Грецияда және
Ертедегі Римде вексель түрінде пайда болған. Келесі даму кезеңіне Лиондағы
және Батыс Еуропа елдерінің басқа да сауда орталықтарында ортағасырлық
вексель жәрмеңкелері жатады. Мұнда аудармалы вексель бойынша есеп
айырысулар жүргізілген.
Халықаралық валюталық қатынастар халықаралық экономикалық қатынастарды
жалғастырады. Валюталық қатынастардың жағдайы ұлттық және әлемдік
экономиканың дамуына, саяси тұрақтылыққа, елдер арасындағы күштердің шекті
қатынасына тәуелді болып келеді. Сыртқы экономикалық байланыстарда, оның
ішінде валюталық байланыстарда саясат пен экономика, дипломатия мен
коммерция, өнеркәсіптік өндіріс пен. Сауда бір-бірімен өзара бітісе
байланысуы валюталық қатынастардың ұлттық және әлемдік шаруашылықтағы орны
ерекшелігін көрсетеді.
Капиталдың шеңбер айналысы процесінде ұлттық нарықтан әлемдік нарыққа
қосылуы нәтижесінде ұлттық ақшалардың ішіндегі ақшалай капиталының бір
бөлігі шетел валютасына айналады немесе керісінше. Ол көріністі халықаралық
есеп айырысуларда, валюталық, несиелік және қаржылық операциялардың
барысында байқауға болады.
Шаруашылықтың интернационализациялануы жағдайында ұдайы өндірістің
сыртқы факторларға: әлемдік өндіріс динамикасы, шетелдік ғылым мен техника
деңгейіне, халықаралық сауданың дамуына, шетел капиталының ағымы арта
түседі. Сондықтан да, бұл валюталық қатынастар мен ұдайы өндірістің
арасында тікелей және кері байланыстың болатынын көрсетеді. Халықаралық
валюталық қатынастар тұрақсыздығы мен валюталық дағдарыс ұдайы өндіріс
процесіне кері әсерін тигізеді.
Шаруашылық байланыстардың интернационализациялануы негізінде
халықаралық валюталық қатынастар біртіндеп бір формаларға ие болады.
Кез келген елдің валюта саясаты ағымдағы немесе ұзақ мерзімдік
мақсаттарға сәйкес екі түрге бөлінеді:
- құрылымдық;
- ағымдық.
Құрылымдық валюта саясаты – барлық елдердің өзара әсерлесу принциптерін
жетілдіруге бағытталған валюталық реформалар формасында жүргізіледі. Ол
жекелеген валюталардың жағдайын күшейту және артықшылыққа қол жеткізу үшін
жүргізілетін күреспен байланысты болады. Сонымен бірге құрылымдық валюталық
саясат тенденциясының қалыптасуына ықпал етеді.
Ағымдық валюта саясаты дегеніміз – валюталық бағамдарды, валюталық
жағдайларды және бағалы металдар нарықтарының қызметін реттейтін қысқа
мерзімдік шаралар кешені.
Валюта саясаттың элементтері мен формалары өз ретінде мынандай
факторлардың пайда болуына әсер етеді:
- әлемдік шаруашылықтың дамуы;
- елдің экономикалық жағдайы;
- әлемдік аренада күштерді орналастыру.
Валюталық жүйе – ұлттық заңдылықтармен немесе мемлекетаралық
келісімшартпен бекітілетін валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу
формасы.
Валюталық жүйелер үш түрге бөлінеді:
• Ұлттық валюталық жүйе.
• Дүниежүзілік валюталық жүйе.
• Аймақтық немесе мемлекетаралық валюталық жүйе.
Тарихта ұлттық валюталық жүйе ең бірінші қалыптасқан.
Ұлттық валюталық жүйе – халықаралық төлем айналымын жүзеге асыратын,
ұдайы өндіріс процесіне қажетті валюталық ресурсты құрайтын және оны
пайдалануға көмектесетін экономикалық қатынастар жиынтығын білдіреді.
Ұлттық валюталық жүйе – елдің ақша жүйесінің бір бөлігі. Оның
ерекшеліктері елдің құрамдас экономикасының және сыртқы экономикалық
байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланысты анықталады.
Ұлттық валюталық жүйе дүниежүзілік валюталық жүйемен тығыз байланысты.
Ұлттық валюта жүйесінің негізгі белгілеріне мыналар жатады:
- Ұлттық валюта бірлігі;
- Ресми алтын-валюта қорының құрылымы;
- Ұлттық валютаның паритеті мен валюта курсын қалыптастыратын
механизмі;
- Валютаның айырбасталу мүмкіндігі;
- Валюталық шектеулердің деңгейі;
- Мемлекеттің сыртқы экономикалық есептеулерді жүзеге асыру тәртібі.
Дүниежүзілік валюталық жүйе – бұл халықаралық несие-қаржы институттары
мен валюталық құралдардың қызмет етуін қамтамасыз ететін халықаралық
келісімшарттар мен мемлекетаралық құқықтық нормалар кешенін қамтиды.
Дүниежүзілік валюталық жүйе XIX ғасырдың ортасына таман құрылған.
Дүниежүзілік валюталық жүйелердің қызмет ету сипаты мен тұрақтылығы
дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымдылық қағидаларының сәйкес келуі
дәрежесіне және алдыңғы қатарлы елдердің мүдделеріне байланысты болып
келеді.
Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелер арасындағы байланыс пен
айырмашылықтарды олардың негізгі элементтерінен көрінеді.
Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйенің элементтері
Ұлттық валюталық жүйе Дүниежүзілік валюталық жүйе
1) Ұлттық валюта 1) Резервтік валюталар
2) Ұлттық валютаның алмастырылу шарты 2) Валюталардың өзара алмастырылу шарты
3) Ұлттық валюта паритеті 3) Валюталық паритеттерінің ортақ
режимі
4) Ұлттық валюта бағамының режимі 4) Валюталық бағамдар режимінің
регламентациясы
5) ) Валюталық шектеудің, валюталық 5) Валюталық шектеуді мемлекетаралық
бақылаудың болуы немесе болмауы реттеу
6) Елдің халықаралық валюталық 6) Халықаралық валюталық өтімділікті
өтімділігін ұлттық реттеу мемлекетарлық реттеу
7) Халықаралық несиелік айналыс 7) Халықаралық несиелік айналыс
құралдарын пайдалануды регламенттеу құралдарын пайдаланудың ережелерінің
біртұтастығы
8) Елдің халықаралық есеп айыысуларын 8) Халықаралық есеп айырысудың негізгі
регламенттеу формаларының біртұтастығы
9) Ұлттық валюталық нарық пен алтын 9) Дүниежүзілік валюталық нарықтар мен
нарығының режимі алтын нарықтарының режимі
10) Елдің валюталық қатынастарын 10) Мемлекетаралық валюталық реттеуді
басқаратын және реттейтін ұлттық жүзеге асыратын халықаралық ұйымдар
ұйымдары
Аумақтық валюталық жүйе өнеркәсібі дамыған елдердегі әлемдік валюталық
жүйе төңірегінде құрылады. Мысалы, Еуропалық валюталық жүйе (ЕВЖ) – бұл
Еуропалық қоғамдастыққа мүше елдердің валюта аумағында ұйымдастырылу –
экономикалық формасындағы қатынастарды білдіреді.
Мұндағы, валюталық паритет – валюталық бағамның негізі болып табылатын
заңды тәртіпте белгіленетін екі валюта арасындағы шекті қатынасы.
ХВҚ жарғысы бойынша валюталық паритет СДР негізінде белгіленеді.
Егер де ұлттық валюталық жүйе ұлттық валютаға, яғни елдің ақша
бірлігіне негізделсе, ал дүниежүзілік валюталық жүйе – бір немесе бірнеше
резервтік валюталарға немесе халықаралық есептеу бірліктеріне негізделеді.
Валютаның курсы дегеніміз – жекелеген елдердің валюталарының ара қатысы
немесе басқа елдің валютасы арқылы көрсетілетін жеке бір ел валютасының
бағасы.
Резервтік валюта – бұл басқа елдер үшін валюталық паритет пе валюталық
бағамды анықтауда негіз ретінде қызмет ететін және валюталар бағамын реттеу
мақсатында валюталық иетервенция жүргізуде пайдаланатын халықаралық төлем
және резерв құралы қызметін атқаратын, әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің
еркін ауыстырылатын ұлттық валюталары.
Валюта – бұл біріншіден, сол елдің ақша бірлігі; екіншіден, шетел
мемлекеттерінің ақша белгілері; үшіншіден, халықаралық есептесу бірліктері
және төлем құралы.
Валюталық бағам – бір елдің ақша бірлігінің екінші бір елдің ақша
бірлігіне қатысты бейнелейтін бағасы.
Валюталық бағамның қажеттігі:
1) тауарлар мен қызметтермен сауда-саттықта, капиталдар мен несиелер
қозғалысы барысында өзара валюталарды айырбастайды. Импортер
ұлттық валютасын шетелден тауар алғаны үшін шетел валютасына
ауыстырады.
2) Дүниежүзілік және ұлттық нарықтағы бағаларды, сол сияқты әр елдің
құндық көрсеткіштерін салыстыруға;
3) Фирмалардың және банктердің шетел валютасындағы шоттарын үздіксіз
қайта бағалап отыруға.
Валюталық бағамға әсер ететін факторлар ықпал етеді:
Инфляция қарқыны. Инфляция қаншалықты жоғары болса, ол елдің
валютасының төмен болады. Ақшаның инфляциялық құнсыздануы, ол ел
валютасының төлем қабілеттігін және басқа елдің валютасына қатысты бағамын
төмендетеді.
Төлем балансының жағдайы. Егер де төлем балансынының жағдайы акивті
болса, онда шетелдік борышқорлар жақтан ұлттық валютаға сұраныс өсіп,
ұлттық валютаның курсын жоғарылатуға мүмкіндік береді, ал пассивтік болса,
борышқорлар оларды өздерінің сыртқы міндеттемелерін өтеу үшін шетел
валютасына сатып, ұлттық валюта бағамын төмендетеді.
Әр елдегі пайыз мөлшерлемесіндегі айырма. Бұл фактордың валюталық
бағамға әсері екі жағдаймен болады: а) Елдегі пайыз мөлшерлемесіндегі
өзгерістер, капиталдың халықаралық қозғалысына, ең алдымен, қысқа мерзімді
қозғалысына әсер етеді. Шын мәнінде пайыз мөлшерлемесінің өсуі, шетел
капиталының ішке ағылуын ынталандырып, ал оның төмендеуі ұлттық капиталдың
шетелге шығуына жол береді; ә) пайыз мөлшерлемесі валюталық нарықтағы
операцияларға және ссудының капиталдар нарығына әсер етеді, яғни шетелден
арзан несие алып, оны ішкі нарыққа орналастырады.
Валюталық нарықтар қызметі мен алып-сатарлық валюталық операциялар.
Егер қандай да бір валюта бағамы түсетін болса, оны банктер тез арада
тұрақты валютаға сатуға тырысады.
Белгілі бір валютаның Еуронарықта және халықаралық есеп айырысуда
пайдалану дәрежесі. Мысалға: Еуробанктер 60-70% операцияларын АҚШ ($)
долларымен жасағандықтан, оған деген сұраныс пен ұсыныс ауқымы анықталады.
• Халықаралық төлемдердің жеделдетілуі немесе кешіктірілуі де валюталар
бағамына әсер етеді.
• Валютаға деген ұлттық және халықаралық нарықтағы сенімділік дәрежесі.
• Валюталық саясат. Нарықтың және мемлекеттік реттеудің шекті қатынасы
оның динамикасына әсер етеді.
Валюталық нарық – бұл шетел валюталары мен шетел валютасындағы бағалы
қағаздарды сату және сатып алу операциялары жүзеге асырылатын арнайы
орталық.
Валюталық операциялардың көлеміне, сипатына және пайдаланатын санына
қарай валюталық нарықтар үшке бөлінеді: халықаралық, аумақтық және ұлттық
(жергілікті).
Халықаралық валюталық нарықтар ірі дүниежүзілік қаржы орталықтарында
орналасқан. Оның ішінде, Хондайдағы, Нью-Йорктегі, Франкфурт-на-
Майнедегі, Париждегі, Цюрихтегі, Токиодағы, Сингапурдағы, Гонкконгтағы ірі
валюталық нарықтарда халықаралық төлем айналымында кеңінен пайдаланатын
валюталар ұлттық валюталық нарықтарда белгілі бір еркін аумастырылады,
мысалы: Сингапур – доллары, Сауд – риалы, Кувейт – динары т.б. орналасқан
банктер өз клиенттеріне валюталық қызметін түсіндіреді.
Валюталық нарықтағы операцияларға банктік функциональдық көзқараспен
қарасақ, валюталық нарық – халықаралық есеп айырысу, валюталық
интервенциялау, пайда табуды қамтамасыз ететін валюталық операциялардың
жиынтығы.
Институтционалдық жағынан қарасақ, валюталық нарық – Үкіметтің,
банктердің, инвестициялық компаниялардың, биржалардың, брокерлік
конторлардың және шетелдік банктердің жиынтығы.
Ұйымдастырылу техникалық жағынан алсақ, валюталық нарық – банктерді
халықаралық есеп айырысу және валюталық операцияларды жүзеге асыру
барысында өзара байланыстыратын коммуникациялық жүйелердің жиынтыңғын
білдіреді.
Валюталық нарық белгілеріне қарай мынадай түрде жіктеледі:
1. Орналасу аумағына қарай:
• халықаралық;
• ішкі;
• аумақтық;
2. Валюталық шектеуге қатысты:
• еркін нарық;
• еркін емес;
Валюталық шектеу қойылған валюталық нарықты – еркін емес нарық деп, ал
валюталық шектеу қойылмаған жағдайда оларды еркін валюталық нарық деп
атауға болады.
3. Валюталық бағамның қолданылу түріне қарай:
• бір ғана режимді;
• қос режимді;
Бір ғана режимді валюталық нарық – бұл еркін валюталық бағамға
негізделген, яғни валюталардың өзгермелі бағамы биржадағы саудада
белгіленеді.
Қазақстан Республикасында теңгенің арнайы валюталық бағамы 1999 жылы 5
сәуірден бастап, өзгермелі бағам режиміне өтті. Ал оған тіркемелі бағам
қолданылып келді.
Тіркемелі бағам – Ұлттық банктің ұлттық валютаның шетел валютасына
қатысты айырбас бағамын анықтауда валюталық нарықтвғы сұраныс пен ұсынысқа
араласуы нәтижесігде анықталатын бағам.
Еркін өзгермелі бағам – бұл валюталық нарықтағы сұраныс пен ұсыныс
негізінде белгіленетін нарықтық бағамды білдіреді.
Еркін өзгермелі бағам арқылы Қазақстанның қор биржасында АҚШ долларының
теңгеге қатысты бағамы анықталады. Осы биржада Рейтер агенттігінің кросс-
бағамдары туралы теңгенің басқа валюталарға қатысты бағамы анықтайды.
Кросс-бағам – бұл үшінші валютаға байланысты анықталатын екі валютаның
шекті қатынасы.
Кросс-бағамының (Кб) есебін мынадай формуламен беруге болады. Мысалға,
теңгенің кросс-бағамын есептеу:
Шетел валютасының долларға қатысты
бағамы
Кб (теңге) =
Теңгенің долларға қатысты
бағамы
Валюталық бағамының бағалануына қарай : тікелей бағам және жанама бағам
болып бөлінеді. Мұндағы тікелей бағам – шетел валютасына ұлттық валютаға
қатысты бағамы. Мысалы, 1 АҚШ доллары = 147,50 теңге. Ал жанама бағам – бұл
ұлттық валютаның шетел валютасына қатысты бағамы. Бірақ мұндай бағам түрі
біз сияқты мемлекеттерде қолданылмайды.
1.2. Валюталық жүйенің даму эволюциясы
Халықаралық валюта жүйесі – динамикалық, дамушы жүйе. Бұл жүйе Батыс
елдері экономикасындағы, дүниежүзілік шаруашылықтағы өзгерістер мен
қажеттіліктерге сәйкес бірте-бірте өрістеді.
Жаңа дүниежүзілік валюталық жүйені құру үш басты кезеңде жүргізіледі:
I кезең – жаңа жүйенің қағидаларының қалыптасуы, алғы-шарттардың
түзілуін, анықталуын қамтиды, мұнда бұрынғы жүйемен өзара байланыс
сақталады.
II кезең – жаңа жүйенің қағидаларының құрылымдары толығымен аяқталып,
біртіндеп іске қосылады.
III кезең – толық қызмет ететін жаңа дүниежүзілік жүйе құрылады.
Дүниежүзілік валюталық жүйенің мынадай эволюциялары белгілі:
1. Париждің валюталық жүйесі (1867ж.)
2. Генуэв валюталық жүйесі (1922 ж.)
3. Бреттон-вудс валюталық жүйесі (1944 ж.)
4. Ямайск валюталық жүйесі (1976-1978 жж.)
5. Еуропалық валюталық жүйе (1979 ж.)
Өз дамуы барысында халықаралық валюта жүйесі негізгі төрт кезеңнен өтті
және сол кезеңдер халықаралық валюта жүйесінің төрт түрін сипаттайды.
Халықаралық валюта жүйесінің бірінші түрін алтын стандарт жүйесі деп
атайды. Бұл жүйе XIX ғасырдың соңына қарай қалыптасты. Ол кезде бірқатар
мемлекеттердің валюталары ел ішіндегі рыноктарда алтынға еркін
айырбасталды.
Алтын стандарт жүйесінің негізгі белгілеріне мыналар жатады:
- әрбір валюта бірлігінде белгілі алтын мөлшерінің болуы;
- валютаның алтынға айырбасталу мүмкіндігінің ел ішінде де, мемлекет
шекарасынан тысқары жерлерде де сақталуы;
- алтын құймалардың монетаға айырбасталуы, алтынның еркін экспортталуы
мен импортталуы және халықаралық алтын рыноктарында еркін сатылуы;
- алтынның ұлттық қоры мен ел ішіндегі ақша ұсынысы арасындағы қатаң
байланыстың болуы;
Алтын стандартқа негізделген халықаралық есептеулердің механизмі қатаң
курс бойынша жүргізіледі. Алтын стандарттың басқа түрлеріне, алтын монета,
алтын құйма және алтын девиз стандарттары жатады. Алтын стандарттың бір
түрінен екінші түріне көшу дүниежүзілік капитализм жүйесінің дамуы
барысында жүзеге асып отырды.
Капиталистік шаруашылықты жүргізудің бірте-бірте күрделенуі,
дүниежүзілік шаруашылық байланыстарының кеңеюі мен тереңдеуі, экономикалық
дағдарыстардың циклдық қайталанулары экономиканы реттеуді күшейтудің
объективті қажеттігін туғызып, мемлекеттің экономикалық процестерге
араласуын күн тәртібіне қойды. Экономикаға мемлекеттің араласуының күшеюі
алтын стандартпен анықталатын қатаң валюта курсының реттелетін, өзара
байланысты валюта курсына айнала бастауына әсер етті.
Екінші жүйе – алтын девизді стандарт жүйесі 1922 жылғы Генуя
конференциясы шешімінің нәтижесінде пайда болды. Кейінірек бұл шешімді
капиталистік елдердің көпшілігі құптады. Алтын девизді стандарт жағдайында
банкноттар алтынға емес, басқа елдердің девиздеріне (банкноттар,
вексельдер,чектер) айырбасталып, содан кейін ғана алтынға ауыстырылатын
болды. Девиз валюта ретінде доллар мен фунт стерлингі қабылданды. Алтын
девизді стандарт іс жүзінде реттелетін валюта курсы жүйесінде, ең алдымен
алтын-валюталық стандарт жүйесіне көшудің алғашқы қадамдары еді.
Алтын – валюталық стандарт жүйесі XX ғасырдың 30-жылдарында пайда
болып, 50-жылдардың соңына қарай толық қалыптасты. Бұл жүйе бойынша қағаз
ақшаларды алтынға айырбастау тоқтатылды. Алтын – валюталық стандарт жүйесі
Бреттон – Вудс (АҚШ) қаласында 1944 жылы өткен халықаралық конференцияда
қабылданып, өз күшіне кірді. Бреттон – Вудс валюта жүйесінің негізгі
белгілеріне мыналар жатады:
- елдер арасындағы түпкілікті ақшалай есеп айырысу қызметін алтын
атқарады;
- әр түрлі елдердің валюталары құнының өлшемі ретінде және халықаралық
несие төлеу құралы болып американдық доллар бекітілді;
- басқа елдердің орталық банктері мен үкімет мекемелері АҚШ-тың
казначейліктерінде 35 долларды бір трояндық унция мөлшеріндегі алтын курсы
бойынша айырбастайды.
Унция – ағылшын өлшем жүйесіндегі масса бірлігі. Алтынның валюталық
бағасы ресми баға негізінде құралып, 1988 жылға дейін аса көп өзгерістерге
ұшыраған жоқ.
- валюталарды өзара салыстыру және оларды айырбастау алтын мен доллар
арқылы көрсетілген ресми валюталық паритеттер негізінде жүзеге асырылады.
- әрбір ел өз валютасы курсының тұрақтылығын басқа бір елдердің
валюталарына салыстырмалы жағдайда қамтамасыз етуге міндетті болады;
Валюталардың рыноктык курсы белгіленген алтын немесе доллар
паритеттерінен 1%-тен артық ауытқымауға тиіс. Паритеттерді өзгерту
жұмыстары төлем балансы тұрақты түрде бұзылған жағдайда ғана жүргізіледі.
- мемлекетаралық валюталық қатынастарды реттеу Бреттон – Вудс
конференциясында құрылған Халықаралық валюта қоры арқылы жүзеге асырылады;
Бреттон-Вудс келісімі халықаралық валюта жүйесінің дамуындағы маңызды
кезең болды. Тұңғыш рет халықаралық валюта жүйесі үкіметаралық келісімдерге
негізделді. Бреттон-Вудс жүйесі алтын долларлық стандартты орнықтыру арқылы
халықаралық сауда айналымын кеңейтуге, өнеркәсібі дамыған елдердегі
өндірістің өсуіне едәуір ықпал жасады.
60-жылдардың соңына қарай Бреттон-Вудс жүйесі күшейе түскен дүник
жүзілік шаруашылықты интернационалдандыру процесімен қайшылыққа келе
бастады. Трансұлттық корпорациялар қызметінде валюталық алып-сатарлықтар
көбейді. Алтын-долларлық стандарт іс жүзінде бірте-бірте тек қана долларлық
стандарт жүйесіне айнала бастады. Ол аз дегендей АҚШ-тың өз экономикасы
бірқатар қиыншылықтарға тап болды, олардың ең бастысы Батыс Еуропа елдері
мен Жапонияның экономикалық қуаты артып, олардың ықпалының күшеюі 60-
жылдардың соңына қарай доллардың позициясын шайқалтты. Еуропа елдеріндегі
доллардың қоры орасан зор сомаға жетіп, дербес еуродоллар рыногын
қалыптастырды. Айталық, 90-жылдардың басында АҚШ-тан тыс елдердегі
доллардың көлемі 300 млрд. доллардан асып түсті. АҚШ-тың төлем балансының
тапшылығы шектен шығып кетті.
Бреттон-Вудс жүйесінің долларды алтынға айырбастау жөніндегі талаптары
АҚШ экономикасына көптеген ауыртпалықтар әкелді.
70-жылдардың басында Бреттон-Вудс жүйесі іс жүзінде күйреді. АҚШ
алтынды ресми бағасы бойынша долларға айырбастаудан бас тартты.
Дүниежүзілік рынокта алтынның бағасы күрт жоғарылап кетті.
1.3. Валюта нарығының түсінігі мен мәні
1976 жылы Халықаралық валюта қорының (МВФ) Кингстондағы (Ямайка)
кезекті кеңесінде дүниежүзілік валюта жүйесінің жаңа негіздері қаланды.
Ямайка келісімдеріне сәйкес халықаралық валюта механизмі ендігі уақытта
былайша құрылатын болды:
1. Алтынның құн өлшемі ретіндегі және валюта курстарын анықтаушы
қызметі жойылды, сөйтіп бұдан былай алтын бағасы еркін анықталатын кәдуілгі
тауарға айналды. Сонымен қатар ол ерекше өтімді тауар болып қала береді.
Қажет болған жағдайда алтын сатылады, және одан түскен валюта төлемдер үшін
пайдаланылады.
2. СДР (special drawing right – SDR) – займ (қарыз) алудың арнаулы
құқығы стандартының мақсаты оны негізгі резервтік авуар (төлем қаражаты)
жасап, басқа резервтік валюталардың рөлін төмендету.
3. Әр елге ұлттық валюта курсының өздері таңдаған тәртібін орнықтыру
құқығы беріледі. Мемлекетаралық валюталық қатынастар ұлттық ақша
бірліктерінің қалықтау курсына негізделеді. Ақшалардың тербелу курсы екі
факторға: а) валютаның ішкі, ұлттық рыноктағы нақты сатып алу қабілетіне;
б) халықаралық рыноктардағы ұлттық валютаға сұраныс пен ұсыныстың ара
қатынасына байланысты болады.
90-жылдардың бас кезінде қалықтау курсы факторын жүзеге асыруға
байланысты халықаралық валюта жүйесін ұйымдастырудың күрделі схемасы пайда
болды.
Ол үшін, біріншіден, жекелеген ұлттық валюталар өз курстарын анықтау
үшін тірек болар валюта бірліктерін таңдап алады, екіншіден, валюта
курстарының тербелу дәрежесі бірдей емес болғандықтан, тек жекелеген
валюталардың курстары ғана белгіленген диапазонда тербеледі де, басқа
валюталардың курстары еркін өзгере береді.
Ямайка келісімдеріне сәйкес қарыз алудың арнайы құқығы ұжымдық валюта
бірлігі есебінде қабылданды. 1969 жылы СДР қарапайым несие құралы ретінде
ғана құрылып, доллардың алтын мәніне сәйкестендірілді. 1974 жылдан бастап
валюталардың қалықтау курсы енгізілуіне байланысты СДР-дың алтын мөлшері
жойылды. Ендігі уақытта бұл валюталық бірліктің курсы 16 елдің
валюталарының орта шамасына негізделген валюталық корзина арқылы
анықталатын болды. 1981 жылдан бастап СДР бес валюталар қосындысына сүйену
арқылы есептеледі.
Валюталық корзина дегеніміз – бір валютаның орташа курсын басқа
валюталардың белгілі жиынтығына қатысты өлшеу әдісі.
Валюталық корзинаның мөлшері оның құрамындағы валюталарға және олардың
долларға қатысты рыноктық курсына тәуелді. СДР проценттер төлейді. Егер
елдің СДР-дағы авуарлары олардың бөлген қаржысынан артық болса бұл ел
процент алады және керісінше СДР-дағы авуарлары бөлген қаржысынан кем болса
процентті осы елдің өзі төлейді. СДР бірлігі шартты. Ол МВФ-ке мүше елдер
үшін бөлінген квота негізінде есептеліп, МВФ-тың арнайы есеп шотында
сақталады. Бұл квоталар еркін ауыстырылатын валюталарды сатып алуға немесе
төлем балансының тапшылығын өтеу үшін пайдаланылады. Дегенмен, капиталистік
елдердің жалпы валюталық резервтеріндегі бұл квоталардың үлесі небәрі 6%-
тей ғана.
Көптеген экономистердің айтуы бойынша СДР-ді резервтегі валюта емес,
кредит есебінде қарастыру қажет. Жалпы пікір мынадай: СДР резервтегі
валютаның да, кредиттің де рөлін ойнайды. Мәселе оны қалай қарастыруда.
Біреулер оны зебра сияқты ақ жолақты қара мал десе, екіншілері – қара
жолақты ақ түсті мал дегенді айтады.
Тағы бір ұжымдық резервтегі валюта бірлігі болып, валюта корзинасының
құны негізінде анықталатын – ЭКЮ саналады. ЭКЮ – Еуропалық Одаққа мүше
елдердің 12 валютасының негізінде жасалған. Әрбір валютаның корзинадағы
салмағы мүше-мемлекеттің Еуропалық Одақтың ұлттық өніміндегі жеке үлесіне
және Одақтың ішкі экспортында алтын орнына байланысты анықталады.
1 ЭКЮ шамамен 1,3 американдық долларға тең.
ЭКЮ-дің эмиссия (шығару) көлемі СДР-дың шығару көлемінен артық. СДР
сияқты ЭКЮ-де қолма-қол ақшасыз нысанда – ұлттық немесе коммерциялық
банктердің есебіне аударып жазу әдісімен жүзеге асады.
Еуропалық валюта жүйесіндегі әрбір Еуропалық одақ елінің валютасының
ЭКЮ арқылы көрсетілген негізгі курсы белгіленген. Осы негізгі курсқа сәйкес
валюталардың өзара курстары есептеледі және бұдан ақиқат курстың ауытқуы
2,25%-тен аспауы тиіс.
ЭКЮ-ді жасаудың негізгі мақсаты Еуропалық Одаққа мүше жекелеген
елдердің валюталарының курстарын тұрақтандыру. Осыған байланысты тағы бір
себеп АҚШ долларының алтын орнына жүруіне жеткілікті сенімнің болмауы.
ЭКЮ-ді жасау Еуропалық Валюта жүйесін доллардың шайқалуларынан және АҚШ-
тың жаппай экономикалық үстемдігінен құтқару әрекеті еді.
ЭКЮ-дің СДР-ға қарағанда қолдану өрісі кеңірек, ол тек ресми
байланыстарда ғана емес, жеке меншік секторда да пайдаланылады. Айталық,
ЭКЮ валюта бірлігі есебінде бірлескен қорларда және халықаралық валюта-
несие, қаржы ұйымдарында; ауыл шаруашылығы өнімдерінің бірыңғай бағасы
ретінде; Еуропалық Одаққа мүше елдердің орталық банктері валюталық
интервенция жасағанда т.б. жағдайларда қолданылады. Жеке меншік ЭКЮ
еурооблигациялық заемдарды, банктердің депозиттері мен кредиттерін
қаржыландыратын валюта есебінде пайдаланылады. 500-ден аса халықаралық
ұйымдар кредит беру шараларында ЭКЮ-ді пайдаланды. Еуропалық валюта
жүйесіне кіретін елдер валюталарының ондағы үлесі мынадай: неміс маркасы –
30,4%, француз франкі – 19,3%, ағылшын фунты – 12,6%, итальян лирасы –
9,9%, голланд гульдені – 9,5%, бельгиялық франк – 7,8%, даниялық крон –
2,5%, испандық песет – 5,2%, португалдық эскудо – 0,8%, гректердің драхмасы
– 0,7%, люксембургтің франкі – 0,3%.
Еуропалық экономикалық Одақтастық құрыларда біртұтас Еуропалық валюта
жасау мәселесі қарастырылған жоқ болатын. Бірақ, 70-жылдардың ортасынан
бастап біртұтас валюталық одақ құру жолдары белсенді түрде іздестіріле
бастады. Еуропалық Одақтастықтың жетекшілері АҚШ долларына альтернативтік
валюта бірлігін жасауға ұмтылумен қатар, валюталар шайқасын тиімді бақылау
үшін валюталардың интеграциясын жүзеге асыруға мүдделі болды.
Валюталық операциялар яғни валюталық құндылықтарға меншік
құқығының және өзге де құқықтардың көшуіне, сондай-ақ валюталық
құндылықтарды төлем қаражаты ретінде пайдаланура байланысты операциялар;
Валюталық құндылықтарды, ұлттық валютаны, номиналы ұлттық валютамен
көрсетiлген баралы қараздарды және төлем құжаттарын, резиденттер шырарран
номиналы жоқ баралы қараздарды Қазақстан Республикасына әкелу, жіберу және
аудару, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету, жiберу және аудару;
Қорыта айтқанда, валюталық операцияларға мынадай түсінік беруге болады:
1) меншік құқығының және өзге де құқықтардың валюталық құндылықтарға
ауысуына байланысты операциялар, соның ішінде, төлем құралы ретінде шетел
валютасын және шетел валютасындағы өзге де төлем құралдарын пайдаланумен
байланысты мәмілелер;
2) валюталық құндылықтарды кез келген тәсілмен Қазақстан Республикасына
әкелу және жөнелту, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету және жөнелту.
Мұндағы валюталық құндылықтарға мыналар жатады:
1) шетел валютасы;
2) номиналы шетел валютасында көрсетілген бағалы қағаздар және төлем
құралдары;
3) тазартылған құйма алтын;
4) ұлттық валюта, резиденттер мен бейрезиденттер арасында олармен
операциялар жасалған жағдайда құны ұлттық валютамен көрсетілген бағалы
қағаздар және төлем құжаттары.
Мұндағы резиденттерге жататындар:
• ҚР-ның тұрақты тұрғыны, соның ішінде, уақытша шетелде немесе
республикадан тысқары жерлерде мемлекеттік қызметте жүрген жеке тұлға;
• ҚР-ның заңдылықтарына сәйкес құрылған барлық заңды тұлғалар, олардың
республика ішіндегі немесе одан тысқары жерлерде орналасқан филиалдары
мен өкілеттігі;
• ҚР-ның тысқары жердегі орналасқан тдипломатиялық, сауда және өзге де
өкілеттіктер жатады.
Ал бейрезидентерге резидент құрылымында көрсетілмеген ҚР-ның барлық
заңды және жеке тұлғалары немесе одан тысқары жерлердегі олардың филиалдары
мен өкілеттіктері жатады.
Валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал қозғалысымен
байланысты операцияларға бөлінеді:
1. Ағымдық операцияларға жататындар:
• Тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің
мерзімін 180 күннен аспайтын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт
мәмілелері бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған
аударымдар;
• 180 күннен аспайтын мерзімге несиелер беру және алу;
• Салымдар, инвестициялар, заем және өзге операциялар бойынша
дивиденттерді, сыйақыларды және өзге де табыстарды алу және аудару;
• Гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын аударымдар,
мұрагерлік соманы, жалақыны, зейнетақыны, алименттерді және басқа
сомаларды аудару;
• Осы заңмен капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатпайтын
барлық өзге де валюталық операциялар.
2. Капитал қозғалысына байланысты операцияларға жататындар:
• Инвестицияларды жүзеге асыру;
• Интеллектуалдық меншік объектілеріне ерекше құқықты толық беруді
көздейтін мәмілелер бойынша есеп айырысуларды жүргізуге арналған
аударымдар;
• Мүліктік құқыққа және өзге де жылжымайтын мүлік құқығына төлеуге
аударымдар;
• Тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің
мерзімін 180 күннен асатын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт
мәмілелері бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған
аударымдар.
• 180 күннен асатын мерзімге несиелер беру және алу;
• өздері тіркелген мемлекеттердің заңдары бойынша банк операцияларын
жүзеге асыруға құқығы бар шетел банкілерінде және өзге де қаржылық
ұйымдарда салымдарды жүзеге асыру;
• зейнетақы активтерін жинақтауға байланысты мәмілелер бойынша
халықаралық аударымдар;
• жинақтау сипатындағы сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша
халықаралық аударымдар;
Валюталық операциялардың жіктелуі
1. Клиенттердің шоттарын ашу және жүргізу
Бұл операция мынадай түрлерден тұрады:
- заңды және жеке тұлғаларға (резиденттер мен бейрезиденттерге)
валюталық шот ашу;
- шоттардағы қалдық бойынша пайыз төлеу;
- овердрафт (банктің жетекшілерінің шешімімен ерекше клиенттерге)
несиелерін беру;
- операция жасалуына қарай шоттың көшірмелерін беру;
- кез келген уақыт аралығына шот архивін рәсімдеу;
- клиенттердің тапсырмалары бойынша операцияларды орындау (клиенттер
есебінен шетел валютасын сатып алу және сату);
- экспорттық-имплрттық операцияларға бақылау жасау.
2. Сауда емес операциялар
Сауда емес операцияларға клиенттерге тауарлар және қызметтер экспорты
мен импорты және капитал қозғалысы бойынша қызмет көрсетулер үшін есеп
айырысуларға байланыссыз операциялар жатады.
Өкілетті банктер сауда емес сипатта мынадай операцияларды жасауы
мүмкін:
- қолма-қол шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын
сатып алу және сату;
- шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын сатып алу
және сату;
- шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын
инкассациялау;
- шетел банктерінің жол чектерін сатып алу(төлеу);
- ақшалай аккредитивтерді төлеу.
3. Шетел банктерімен корреспонденттік қатынас орнату
Халықаралық есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін банктер шетел
банктерінде өздерінің корреспонденттік шоттарын ашады. Ондай шоттар екі
түрлі болып келеді:
1. НОСТРО шоты (біздің шотымыз сізде) – банк-корреспондентте
коммерциялық банктің атына ашылған ағымдық шот;
2. ЛОРО шоты (сіздің шотыңыз бізде) – коммерциялық банкте банк-
корреспонденттің атына ашылған ағымдық шот.
4. Конверсиондық операциялар
Конверсиондық операциялар – сол елдің қолма-қол және қолма-қолсыз
ұлттық валюталарына қолма-қол және қолма-қолсыз шетел валюталарын сатып алу
және сату мәмілелері.
Конверсиондық операцияларға мынадай валюталық мәмілелер жатады:
- СПОТ мәмілесі – бір валютаға қарсы екінші валютаны сатып алу және
сатуға байланысты мәміле жасалған күннен кейінгі екінші банктік жұмыс
күніндегі валюталау күні жүргізілген операциялар.
- ФОРВАРД (мерзімді,аутрайт) мәмілесі – бір валютаға қарсы екінші
валютаны сатып алу және сатуға байланысты мәміле жасалған күннен кейінгі 2
банктік жұмыс күніндегі валюталау күні жүргізілген операциялар.
- СВОП мәмілесі – бір валютаға қарсы екінші валютаны сатып алу
жәнесатуға байланысты осы валютаны болашақта қайта сатып алу және сатуға
сәйкес, яғни екі қарама-қарсы операциядан тұратын банктік мәміле.
• Аутрайтпен жасалатын мәміле – белгілі бір күнге валютамен жабдықтау
шартын білдіреді;
• Опционмен жасалатын мәміле – валютамен жабдықтаудың күні белгіленбеген
шартын сипаттайды.
5.Халықаралық есеп айырысу бойынша операциялар
Сыртқы саудада есеп айырысудың мынадай формалары қолданылады:
құжатталған аккредитив, құжатталған инкассо, банктік аударым.
Құжатталған аккредитив – аккредитивте көрсетілген құжаттарға қарсы
экспортердың пайдасына өзінің бұйырушы-клиентінің өтініші бойынша жасайтын
аккредитив ашушы банктің міндеттемесін білдіреді.
Құжатталған инкассо – эмитент банктің, сенім білдірушінің берген
құжаттарын төлеушіге төлеу үшін ұсынуға немесе ақшасын алып беруге өзіне
алған міндеттемесі.
Банктік аударым – банктік аударым жасаушының жасаған тапсырмасы
негізінде барлық есеп айырысудағы валюталық түсімдердің өкілетті банктердің
шотына есепке алынуын білдіреді.
6. Валюталық қаражаттарды тарту және орналастыру операциялары.
Мұндай операцияларға мыналар жатады:
1) депозиттерді тарту;
• жеке тұлғалардан;
• заңды тұлғалардан, соның ішінде, банкаралық депозиттер;
2) несиелер беру;
• жеке тұлғаларға;
• заңды тұлғаларға;
3) банкаралық нарықта несиелерді орналастыру.
2. Қазақстан Республикасының валюта нарығы менвалюталық саясат
2.1. Қазақстан Республикасының валюта жүиесі
Валюталық саясат – бүл елдің ағымдық және стратегиялық мақсаттарына
сәйкес халықаралық валюталық және басқа экономикалық қатынастар аумағында
жүзеге асырылатын шаралар жиынтығы.
Валюталық саясат экономикалық саясаттың ең басты мақсаттары: тұрақты
экономикалық өсуді қамтамасыз етуге, жұмыссыздық пен инфляцияның өсуін
тоқтатуға, төлем балансындағы тепе-теңдікті ұстап отыруға бағытталады.
Валюталық саясаттың басты бағыттары мен формалары елдердің валюталық-
экономикалық жағдайына, әлемдік шаруашылықтың эволюцияларына, әлемдік
аренадағы күштердің орналасуына байланысты анықталады.
Заңды түрде валюталық саясат валюталық заңдылықтар, яғни елдегі және
одан тысқары жерлердегі валюталық бағалылармен байланысты операциялардың
жасалу тәртібін реттейтін құқықтың нормалар жиынтығымен, сондай-ақ екі
жақты көп жақты валюталық проблемалар бойынша мемлекеттер арасында
жасалатын келісімшарттарға сүйенеді.
Валюталық саясатты іске асырудың басты бір құралы валюталық реттеу
болып табылады.
Тікелей валюталық реттеу – заңды актілер және атқарушы өкіметтің әрекет
ету жолымен іске асса, ал жанама валюталық реттеу – нарықтың экономикалық
агенттерінің мінез-құлқына экономикалық, валюталық және несиелік әдістерді
пайдалану арқылы әсер етеді.
Мемлекетаралық валюталық реттеу ұйымы – Халықаралық Валюталық қор (ХВҚ)
болып табылады.
Валюталық саясат өзінің мақсаттарына және формаларына байланысты екіге
бөлінеді:
1) құрылымдық валюталық саясат;
2) ағымдық валюталық саясат;
ҚҰрылымдық валюталық саясат – дүниежүзілік валюталық жүйедегі
құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыруға бағытталатын ұзақ мерзімді шаралар
жиынтығы.
Ол валюталық саясат реформа формасында іске асырылады. Құрылымдық
валюталық саясат ағымдық валюталық саясатқа әсер етеді.
Ағымдық валюталық саясат – валюталық бағамды, валюталық нарық пен алтын
нарығының қызметтерін күнделікті оперативті түрде реттеуге бағытталған
қысқа мерзімді шаралар.
Валюталық саясаттың мынадай формалары қолданылады:
1) Дисконттық валюталық саясат.
2) Девиздік валюталық саясат.
Сонымен қатар, девиздік саясаттың мынадай жүзеге асырылу формалары
болады:
а) валюталық интервенция;
ә) валюталық резервтерді диверсификациялау;
б) валюталық шектеу;
в) валюталардың алмастырылу дәрежесін реттеу;
г) валюталық бағам режимі;
д) девальвация;
з) ревальвация.
Дисконттық саясаты – бір жағынан, валюталық бағам мен балансын
реттеуге, екіншіден, ішкі несиелер динамикасын, ақша массасын, бағаны,
жиынтық сұранысты реттеуге бағытталатын орталық банктің есепке алу мөлшерін
өзгертуі.
Мысалға: пассивтік төлем балансы кезінде капиталдың еркін орын
ауыстыруы жағдайында есепке алу мөлшерінің көтерілуі, ең төменгі пайыз
мөлшерлемесі бар елдерден, капиталдың келуін ынталандырып, төлем балансының
жағдайын жақсартады және валюталық бағамды арттыра түседі. Алегер орталық
банк есепке алу ресми мөлшерін төмендететін болса, отандық және шетелдік
капитал сыртқа ағылып, төлем балансының активтік қалдығы азаяды және
валютаның бағамы төмендейді.
Қазіргі жағдайда дисконттық саясаттың тиімділігі төмендеген. Себебі,
егер де төлем балансын жақсарту мақсатында есепке алу мөлшерін арттыратын
болса, оның экономика үшін теріс әсері болады. Ал оның төмендеуі төлем
балансына кері әсер етіп, яғни капиталдың сыртқа ағылуына жол береді.
Девиздік саясат – мемлекеттік ұйымдардың немесе орталық банктің шетел
валюталық сату және сатып алу жолымен ұлттық валюта бағамына әсер ету
әдісі.
Ұлттық валюталық бағамын көтеру мақсатында орталық банк шетел валютасын
сатады, ал бағамын түсіру үшін, шетел валютасын ұлттық валютаға айырбастау
арқылы сатып алады.
Девиздік саясат көбіне валюталық интервенция формасында жүзеге
асырылады. Валюталық интервенция XIX ғасырдан бастап қолданыла бастаған.
Алтын монометаллизмі алынып тасталғаннан кейін валюталық интервенция
кеңінен қанат жайды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, жаңа құбылыс ретінде мемлекетаралық
валюталық реттеу ұйымдары – ХВҚ, сондай-ақ аймақтық – Еуропалық валюталық
институт құрылды (1994ж.).
Валюталық резервтерді диверсификациялау – бұл халықаралық есеп
айырысуларды қамтамасыз ету, валюталық интервенция жүргізу және валюталық
шығындардан сақтау мақсатында әр түрлі валюталарды қосу жолымен валюталық
резервтердің құрылымын реттеуге бағытталған мемлекеттің және банктердің
саясаты.
Бұл саясат қарапайым түрде тұрақсыз валюталарды сату және халықаралық
есеп айырысулар үшін қажетті тұрақты валюталарды сатып алу жолымен жүзеге
асырылады.
Валюталық паритет және валюталық бағам режимі Ұлттық және
мемлекетаралық реттеу объектісі болып табылады.
Девальвация мен ревальвация – валюталық саясаттың дәстүрлі әдістеріне
жатады.
Девальвация – ұлттық валютаның бағамын шетел валюталарына қатынасы
бойынша төмендету.
Ревальвация – ұлттық валюта бағамын шетел валюталарына қатынасы бойынша
жоғарлату.
Валюталық саясаттың келесі бір ыормасы ретінде валюталық үздіксіз
пайдаланылады.
Валюталық шектеу – резиденттер мен бейрезиденттердің валюталар және
басқа валюталық құндылықтармен жасалатын операцияларына заңды түрде немесе
әкімшілік түрде тыйым салуы немесе шектеуі.
Валюталық шектеу валюталық бақылаудың құрамдас бөлігі болып табылады.
Валюталық шектеу валюталық заңдылықтармен бекітеді.
Валюталық шектеудің мақсаттары мынадай:
- төлем балансын теңестіру;
- валюталық бағамды қолдау;
- ағымдағы және стратегиялық міндеттерді шешу үшін мемлекеттің қолында
валюталық бағалылықтардың шоғырлануы.
Валюталық шектеу мынадай қағидаларға сүйенеді:
- Валюталық операциялардың орталық және өкілетті банктерде
орталықтандырылуы;
- Валюталық операция жасау үшін рұқсат қағазының берілуі;
- Валюталық шоттарды толық немесе жартылай жабу;
- Валюталардың қайтарымдылығын шектеу.
2.2 Қазақстан Республикасының валюталық реттеулер және нормативті құқық
базасы
ҚР- ның валюталық заңнамасының негізі Валюталық реттеу туралы,
Лицензиялау туралы, ҚР-ның Ұлттық банкі туралы, банктер мен банктік іс
туралы Заңдар және өзне де валюталық қатнастар жүиесіне тиесілі заң
актілері болып табылады.
Қазақстанда шектеу тарапынан валюталық операциялардың жүзеге асырылуын
бауылау, сонымен қатар аталған тәртіпті анықтау, ескерту және оның алдын
алу шараларын өкілетті мемлекеттік органдар ҚР-ның Ұлттық банкі, ҚР-ның
қаржы министірлігі, ҚР-ның Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу мен
бақлау жөніндегі Агенттігі, валюталық бақылау органдары жүзеге асырады.
Валюталық құндылықтарды пайдалану себебінен немесе соған байланысты
туындайтын қоғамдық қатнастарды реттеу ережелерінің жиынтығы валюталық
құқықтық арақатынас деп атайды. Құқықтық арақатнастың екі түрі бар: ішкі
мемлекеттік және халықаралық. Екінші дүниежүзілік соғыста Еуропа
мемлекеттерінің қираған экономикасын қалпына келтіру және тұрақтандыру
мәселелерін шешу мақсатында 1944 жылы Бреттон-Вудсте өткен халықаралық
валюта-қаржылық конференциясында екі ұйым: Халықаралық валюта қоры (ХВҚ)
және Халықаралық қайта құру және даму банкін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Валюта бағамымен валюта нарығының түсінігі
1.1 Валюта, валюта қатнастары және валюталық операциялардың түрлері ... 6
1.2 Халықаралық валюта жүиесінің даму эвалюциясы ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Валюта нарығының түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2 Қазақстан Республикасының валюта нарығымен валюталық саясат
2.1 Қазақстан Республикасының валюта жүиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Қазақстан Республикасының валюталық реттеулер және нормативті құқық
базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.3 Халықаралық валюта – қаржы және несие қатынастары жүйесінің
перспиктивалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Кіріспе
Қазақстан Республикасы экономиканы тұрақтандыру, оны терең құрылымдық,
валюталық және әлеуметтік дағдарыстан шығару бойынша бірқатар реформаларды
қолға алды, бірақ бұл шаралар ойдағыдай нәтижелер бермеді. Қазақстанда ашық
экономика принципі жарияланған еді. Бұл принцип оның әлемдік шаруашылық
байланыстар мен халықаралық еңбек бөлінісіне біртіндеп кіруінің қажетті
шарты болып есептеледі.
20 ғасырдың орта шенінен бастап халықаралық экономикалық, қаржы-
қаражатжәне валюталық қатынастар өз дамуында жаңа сатыға көтерілді. Ашық
экономика құруға ұмтылыстардың басты тенденциясы сауда айырбасын
жеделдетуді, халықаралық қаржыландыруды, дамытуды, жаңа валюта нарықтарын
құруды, әр түрлі елдер арасындағы валюталық –қаржылық қатынастарды
кеңейтуді көздейді.
Валюталық қатынастар ұлттық және халықаралық деңгейде жүзеге асады.
Ұлттық деңгейде олар ұлттық валюта жүйесін қамтиды. Халықаралық валюта
жүйесінде дүниежүзілік шаруашылық валюталық қатынастарды қамтиды. Жалпы
валюта итальян сөзінен сөзбе-сөз аударғанда құн деген мағынаны білдіреді.
Яғни ол елдің ақша бірлігі, оның шартты түрі, халықаралық төлем есеп
айырысу айналымының каналдары арқылы ұлттық ақшаларды қолданудың ерекшк
формасы болып табылады. Валюта қандай да бір ұлттық ақша бірлігінде
көрсетілген және халықаралық есеп айырысуларда қолданылатын кез келген
төлем құжаты немесе ақшалай міндеттеме. Ол шетелдік, яғни шетел
мемлекеттерінде айналыста жүрген және оның заңды төлем құралы болып
табылады.
Бірақ та мемлекет ертеден бері валюталық қатынастарға араласып келген,
бастапқысында ол жанама түрде кейіннен оның әлемдік шаруашылықтағы
маңыздылығы ескере отырып тікелей араласа бастады.
Валюта нарығы – ол қаржы нарығының құрамдас бөліктерінің өзара
әрекеттесуін қамтамасыз ететін, оның анағұрлым маңызды бөлігі болып
табылады. Бұл валютаны тұтынушылар мен сатушылар арасында өзара құқықтық
және экономикалық қатынастарды орнатуға көмектесетін механизм, түрлі
негізгі келісімдерді жасауға мүмкіндік береді. Жалпы мұндай қатынастар ел
экономикасының даму деңгейі және шарттары мен, сонымен қоса оның сыртқы
экономикалық байланыстарымен анықталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, нарықтық экономика жағдайында
халықаралық валюталық қатынастарды реттеу 2 түрде жүзеге асырылады:
1. Нарықтық реттеу
2. Мемлекет тарапынан реттеу;
1Валюта бағамы мен валюта нарығының түсінігі.
1.1 Валюта, валюта қатнастары және валюталық операциялардың түрлері
Халықаралық валюталық қатынастар – ұлттық шаруашылықтарының
қызметтерінің нәтижесінен өзара қызмет ететін және әлемдік шаруашылықтағы
валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар
жиынтығы.
Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері ерте Грецияда және
Ертедегі Римде вексель түрінде пайда болған. Келесі даму кезеңіне Лиондағы
және Батыс Еуропа елдерінің басқа да сауда орталықтарында ортағасырлық
вексель жәрмеңкелері жатады. Мұнда аудармалы вексель бойынша есеп
айырысулар жүргізілген.
Халықаралық валюталық қатынастар халықаралық экономикалық қатынастарды
жалғастырады. Валюталық қатынастардың жағдайы ұлттық және әлемдік
экономиканың дамуына, саяси тұрақтылыққа, елдер арасындағы күштердің шекті
қатынасына тәуелді болып келеді. Сыртқы экономикалық байланыстарда, оның
ішінде валюталық байланыстарда саясат пен экономика, дипломатия мен
коммерция, өнеркәсіптік өндіріс пен. Сауда бір-бірімен өзара бітісе
байланысуы валюталық қатынастардың ұлттық және әлемдік шаруашылықтағы орны
ерекшелігін көрсетеді.
Капиталдың шеңбер айналысы процесінде ұлттық нарықтан әлемдік нарыққа
қосылуы нәтижесінде ұлттық ақшалардың ішіндегі ақшалай капиталының бір
бөлігі шетел валютасына айналады немесе керісінше. Ол көріністі халықаралық
есеп айырысуларда, валюталық, несиелік және қаржылық операциялардың
барысында байқауға болады.
Шаруашылықтың интернационализациялануы жағдайында ұдайы өндірістің
сыртқы факторларға: әлемдік өндіріс динамикасы, шетелдік ғылым мен техника
деңгейіне, халықаралық сауданың дамуына, шетел капиталының ағымы арта
түседі. Сондықтан да, бұл валюталық қатынастар мен ұдайы өндірістің
арасында тікелей және кері байланыстың болатынын көрсетеді. Халықаралық
валюталық қатынастар тұрақсыздығы мен валюталық дағдарыс ұдайы өндіріс
процесіне кері әсерін тигізеді.
Шаруашылық байланыстардың интернационализациялануы негізінде
халықаралық валюталық қатынастар біртіндеп бір формаларға ие болады.
Кез келген елдің валюта саясаты ағымдағы немесе ұзақ мерзімдік
мақсаттарға сәйкес екі түрге бөлінеді:
- құрылымдық;
- ағымдық.
Құрылымдық валюта саясаты – барлық елдердің өзара әсерлесу принциптерін
жетілдіруге бағытталған валюталық реформалар формасында жүргізіледі. Ол
жекелеген валюталардың жағдайын күшейту және артықшылыққа қол жеткізу үшін
жүргізілетін күреспен байланысты болады. Сонымен бірге құрылымдық валюталық
саясат тенденциясының қалыптасуына ықпал етеді.
Ағымдық валюта саясаты дегеніміз – валюталық бағамдарды, валюталық
жағдайларды және бағалы металдар нарықтарының қызметін реттейтін қысқа
мерзімдік шаралар кешені.
Валюта саясаттың элементтері мен формалары өз ретінде мынандай
факторлардың пайда болуына әсер етеді:
- әлемдік шаруашылықтың дамуы;
- елдің экономикалық жағдайы;
- әлемдік аренада күштерді орналастыру.
Валюталық жүйе – ұлттық заңдылықтармен немесе мемлекетаралық
келісімшартпен бекітілетін валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу
формасы.
Валюталық жүйелер үш түрге бөлінеді:
• Ұлттық валюталық жүйе.
• Дүниежүзілік валюталық жүйе.
• Аймақтық немесе мемлекетаралық валюталық жүйе.
Тарихта ұлттық валюталық жүйе ең бірінші қалыптасқан.
Ұлттық валюталық жүйе – халықаралық төлем айналымын жүзеге асыратын,
ұдайы өндіріс процесіне қажетті валюталық ресурсты құрайтын және оны
пайдалануға көмектесетін экономикалық қатынастар жиынтығын білдіреді.
Ұлттық валюталық жүйе – елдің ақша жүйесінің бір бөлігі. Оның
ерекшеліктері елдің құрамдас экономикасының және сыртқы экономикалық
байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланысты анықталады.
Ұлттық валюталық жүйе дүниежүзілік валюталық жүйемен тығыз байланысты.
Ұлттық валюта жүйесінің негізгі белгілеріне мыналар жатады:
- Ұлттық валюта бірлігі;
- Ресми алтын-валюта қорының құрылымы;
- Ұлттық валютаның паритеті мен валюта курсын қалыптастыратын
механизмі;
- Валютаның айырбасталу мүмкіндігі;
- Валюталық шектеулердің деңгейі;
- Мемлекеттің сыртқы экономикалық есептеулерді жүзеге асыру тәртібі.
Дүниежүзілік валюталық жүйе – бұл халықаралық несие-қаржы институттары
мен валюталық құралдардың қызмет етуін қамтамасыз ететін халықаралық
келісімшарттар мен мемлекетаралық құқықтық нормалар кешенін қамтиды.
Дүниежүзілік валюталық жүйе XIX ғасырдың ортасына таман құрылған.
Дүниежүзілік валюталық жүйелердің қызмет ету сипаты мен тұрақтылығы
дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымдылық қағидаларының сәйкес келуі
дәрежесіне және алдыңғы қатарлы елдердің мүдделеріне байланысты болып
келеді.
Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелер арасындағы байланыс пен
айырмашылықтарды олардың негізгі элементтерінен көрінеді.
Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйенің элементтері
Ұлттық валюталық жүйе Дүниежүзілік валюталық жүйе
1) Ұлттық валюта 1) Резервтік валюталар
2) Ұлттық валютаның алмастырылу шарты 2) Валюталардың өзара алмастырылу шарты
3) Ұлттық валюта паритеті 3) Валюталық паритеттерінің ортақ
режимі
4) Ұлттық валюта бағамының режимі 4) Валюталық бағамдар режимінің
регламентациясы
5) ) Валюталық шектеудің, валюталық 5) Валюталық шектеуді мемлекетаралық
бақылаудың болуы немесе болмауы реттеу
6) Елдің халықаралық валюталық 6) Халықаралық валюталық өтімділікті
өтімділігін ұлттық реттеу мемлекетарлық реттеу
7) Халықаралық несиелік айналыс 7) Халықаралық несиелік айналыс
құралдарын пайдалануды регламенттеу құралдарын пайдаланудың ережелерінің
біртұтастығы
8) Елдің халықаралық есеп айыысуларын 8) Халықаралық есеп айырысудың негізгі
регламенттеу формаларының біртұтастығы
9) Ұлттық валюталық нарық пен алтын 9) Дүниежүзілік валюталық нарықтар мен
нарығының режимі алтын нарықтарының режимі
10) Елдің валюталық қатынастарын 10) Мемлекетаралық валюталық реттеуді
басқаратын және реттейтін ұлттық жүзеге асыратын халықаралық ұйымдар
ұйымдары
Аумақтық валюталық жүйе өнеркәсібі дамыған елдердегі әлемдік валюталық
жүйе төңірегінде құрылады. Мысалы, Еуропалық валюталық жүйе (ЕВЖ) – бұл
Еуропалық қоғамдастыққа мүше елдердің валюта аумағында ұйымдастырылу –
экономикалық формасындағы қатынастарды білдіреді.
Мұндағы, валюталық паритет – валюталық бағамның негізі болып табылатын
заңды тәртіпте белгіленетін екі валюта арасындағы шекті қатынасы.
ХВҚ жарғысы бойынша валюталық паритет СДР негізінде белгіленеді.
Егер де ұлттық валюталық жүйе ұлттық валютаға, яғни елдің ақша
бірлігіне негізделсе, ал дүниежүзілік валюталық жүйе – бір немесе бірнеше
резервтік валюталарға немесе халықаралық есептеу бірліктеріне негізделеді.
Валютаның курсы дегеніміз – жекелеген елдердің валюталарының ара қатысы
немесе басқа елдің валютасы арқылы көрсетілетін жеке бір ел валютасының
бағасы.
Резервтік валюта – бұл басқа елдер үшін валюталық паритет пе валюталық
бағамды анықтауда негіз ретінде қызмет ететін және валюталар бағамын реттеу
мақсатында валюталық иетервенция жүргізуде пайдаланатын халықаралық төлем
және резерв құралы қызметін атқаратын, әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің
еркін ауыстырылатын ұлттық валюталары.
Валюта – бұл біріншіден, сол елдің ақша бірлігі; екіншіден, шетел
мемлекеттерінің ақша белгілері; үшіншіден, халықаралық есептесу бірліктері
және төлем құралы.
Валюталық бағам – бір елдің ақша бірлігінің екінші бір елдің ақша
бірлігіне қатысты бейнелейтін бағасы.
Валюталық бағамның қажеттігі:
1) тауарлар мен қызметтермен сауда-саттықта, капиталдар мен несиелер
қозғалысы барысында өзара валюталарды айырбастайды. Импортер
ұлттық валютасын шетелден тауар алғаны үшін шетел валютасына
ауыстырады.
2) Дүниежүзілік және ұлттық нарықтағы бағаларды, сол сияқты әр елдің
құндық көрсеткіштерін салыстыруға;
3) Фирмалардың және банктердің шетел валютасындағы шоттарын үздіксіз
қайта бағалап отыруға.
Валюталық бағамға әсер ететін факторлар ықпал етеді:
Инфляция қарқыны. Инфляция қаншалықты жоғары болса, ол елдің
валютасының төмен болады. Ақшаның инфляциялық құнсыздануы, ол ел
валютасының төлем қабілеттігін және басқа елдің валютасына қатысты бағамын
төмендетеді.
Төлем балансының жағдайы. Егер де төлем балансынының жағдайы акивті
болса, онда шетелдік борышқорлар жақтан ұлттық валютаға сұраныс өсіп,
ұлттық валютаның курсын жоғарылатуға мүмкіндік береді, ал пассивтік болса,
борышқорлар оларды өздерінің сыртқы міндеттемелерін өтеу үшін шетел
валютасына сатып, ұлттық валюта бағамын төмендетеді.
Әр елдегі пайыз мөлшерлемесіндегі айырма. Бұл фактордың валюталық
бағамға әсері екі жағдаймен болады: а) Елдегі пайыз мөлшерлемесіндегі
өзгерістер, капиталдың халықаралық қозғалысына, ең алдымен, қысқа мерзімді
қозғалысына әсер етеді. Шын мәнінде пайыз мөлшерлемесінің өсуі, шетел
капиталының ішке ағылуын ынталандырып, ал оның төмендеуі ұлттық капиталдың
шетелге шығуына жол береді; ә) пайыз мөлшерлемесі валюталық нарықтағы
операцияларға және ссудының капиталдар нарығына әсер етеді, яғни шетелден
арзан несие алып, оны ішкі нарыққа орналастырады.
Валюталық нарықтар қызметі мен алып-сатарлық валюталық операциялар.
Егер қандай да бір валюта бағамы түсетін болса, оны банктер тез арада
тұрақты валютаға сатуға тырысады.
Белгілі бір валютаның Еуронарықта және халықаралық есеп айырысуда
пайдалану дәрежесі. Мысалға: Еуробанктер 60-70% операцияларын АҚШ ($)
долларымен жасағандықтан, оған деген сұраныс пен ұсыныс ауқымы анықталады.
• Халықаралық төлемдердің жеделдетілуі немесе кешіктірілуі де валюталар
бағамына әсер етеді.
• Валютаға деген ұлттық және халықаралық нарықтағы сенімділік дәрежесі.
• Валюталық саясат. Нарықтың және мемлекеттік реттеудің шекті қатынасы
оның динамикасына әсер етеді.
Валюталық нарық – бұл шетел валюталары мен шетел валютасындағы бағалы
қағаздарды сату және сатып алу операциялары жүзеге асырылатын арнайы
орталық.
Валюталық операциялардың көлеміне, сипатына және пайдаланатын санына
қарай валюталық нарықтар үшке бөлінеді: халықаралық, аумақтық және ұлттық
(жергілікті).
Халықаралық валюталық нарықтар ірі дүниежүзілік қаржы орталықтарында
орналасқан. Оның ішінде, Хондайдағы, Нью-Йорктегі, Франкфурт-на-
Майнедегі, Париждегі, Цюрихтегі, Токиодағы, Сингапурдағы, Гонкконгтағы ірі
валюталық нарықтарда халықаралық төлем айналымында кеңінен пайдаланатын
валюталар ұлттық валюталық нарықтарда белгілі бір еркін аумастырылады,
мысалы: Сингапур – доллары, Сауд – риалы, Кувейт – динары т.б. орналасқан
банктер өз клиенттеріне валюталық қызметін түсіндіреді.
Валюталық нарықтағы операцияларға банктік функциональдық көзқараспен
қарасақ, валюталық нарық – халықаралық есеп айырысу, валюталық
интервенциялау, пайда табуды қамтамасыз ететін валюталық операциялардың
жиынтығы.
Институтционалдық жағынан қарасақ, валюталық нарық – Үкіметтің,
банктердің, инвестициялық компаниялардың, биржалардың, брокерлік
конторлардың және шетелдік банктердің жиынтығы.
Ұйымдастырылу техникалық жағынан алсақ, валюталық нарық – банктерді
халықаралық есеп айырысу және валюталық операцияларды жүзеге асыру
барысында өзара байланыстыратын коммуникациялық жүйелердің жиынтыңғын
білдіреді.
Валюталық нарық белгілеріне қарай мынадай түрде жіктеледі:
1. Орналасу аумағына қарай:
• халықаралық;
• ішкі;
• аумақтық;
2. Валюталық шектеуге қатысты:
• еркін нарық;
• еркін емес;
Валюталық шектеу қойылған валюталық нарықты – еркін емес нарық деп, ал
валюталық шектеу қойылмаған жағдайда оларды еркін валюталық нарық деп
атауға болады.
3. Валюталық бағамның қолданылу түріне қарай:
• бір ғана режимді;
• қос режимді;
Бір ғана режимді валюталық нарық – бұл еркін валюталық бағамға
негізделген, яғни валюталардың өзгермелі бағамы биржадағы саудада
белгіленеді.
Қазақстан Республикасында теңгенің арнайы валюталық бағамы 1999 жылы 5
сәуірден бастап, өзгермелі бағам режиміне өтті. Ал оған тіркемелі бағам
қолданылып келді.
Тіркемелі бағам – Ұлттық банктің ұлттық валютаның шетел валютасына
қатысты айырбас бағамын анықтауда валюталық нарықтвғы сұраныс пен ұсынысқа
араласуы нәтижесігде анықталатын бағам.
Еркін өзгермелі бағам – бұл валюталық нарықтағы сұраныс пен ұсыныс
негізінде белгіленетін нарықтық бағамды білдіреді.
Еркін өзгермелі бағам арқылы Қазақстанның қор биржасында АҚШ долларының
теңгеге қатысты бағамы анықталады. Осы биржада Рейтер агенттігінің кросс-
бағамдары туралы теңгенің басқа валюталарға қатысты бағамы анықтайды.
Кросс-бағам – бұл үшінші валютаға байланысты анықталатын екі валютаның
шекті қатынасы.
Кросс-бағамының (Кб) есебін мынадай формуламен беруге болады. Мысалға,
теңгенің кросс-бағамын есептеу:
Шетел валютасының долларға қатысты
бағамы
Кб (теңге) =
Теңгенің долларға қатысты
бағамы
Валюталық бағамының бағалануына қарай : тікелей бағам және жанама бағам
болып бөлінеді. Мұндағы тікелей бағам – шетел валютасына ұлттық валютаға
қатысты бағамы. Мысалы, 1 АҚШ доллары = 147,50 теңге. Ал жанама бағам – бұл
ұлттық валютаның шетел валютасына қатысты бағамы. Бірақ мұндай бағам түрі
біз сияқты мемлекеттерде қолданылмайды.
1.2. Валюталық жүйенің даму эволюциясы
Халықаралық валюта жүйесі – динамикалық, дамушы жүйе. Бұл жүйе Батыс
елдері экономикасындағы, дүниежүзілік шаруашылықтағы өзгерістер мен
қажеттіліктерге сәйкес бірте-бірте өрістеді.
Жаңа дүниежүзілік валюталық жүйені құру үш басты кезеңде жүргізіледі:
I кезең – жаңа жүйенің қағидаларының қалыптасуы, алғы-шарттардың
түзілуін, анықталуын қамтиды, мұнда бұрынғы жүйемен өзара байланыс
сақталады.
II кезең – жаңа жүйенің қағидаларының құрылымдары толығымен аяқталып,
біртіндеп іске қосылады.
III кезең – толық қызмет ететін жаңа дүниежүзілік жүйе құрылады.
Дүниежүзілік валюталық жүйенің мынадай эволюциялары белгілі:
1. Париждің валюталық жүйесі (1867ж.)
2. Генуэв валюталық жүйесі (1922 ж.)
3. Бреттон-вудс валюталық жүйесі (1944 ж.)
4. Ямайск валюталық жүйесі (1976-1978 жж.)
5. Еуропалық валюталық жүйе (1979 ж.)
Өз дамуы барысында халықаралық валюта жүйесі негізгі төрт кезеңнен өтті
және сол кезеңдер халықаралық валюта жүйесінің төрт түрін сипаттайды.
Халықаралық валюта жүйесінің бірінші түрін алтын стандарт жүйесі деп
атайды. Бұл жүйе XIX ғасырдың соңына қарай қалыптасты. Ол кезде бірқатар
мемлекеттердің валюталары ел ішіндегі рыноктарда алтынға еркін
айырбасталды.
Алтын стандарт жүйесінің негізгі белгілеріне мыналар жатады:
- әрбір валюта бірлігінде белгілі алтын мөлшерінің болуы;
- валютаның алтынға айырбасталу мүмкіндігінің ел ішінде де, мемлекет
шекарасынан тысқары жерлерде де сақталуы;
- алтын құймалардың монетаға айырбасталуы, алтынның еркін экспортталуы
мен импортталуы және халықаралық алтын рыноктарында еркін сатылуы;
- алтынның ұлттық қоры мен ел ішіндегі ақша ұсынысы арасындағы қатаң
байланыстың болуы;
Алтын стандартқа негізделген халықаралық есептеулердің механизмі қатаң
курс бойынша жүргізіледі. Алтын стандарттың басқа түрлеріне, алтын монета,
алтын құйма және алтын девиз стандарттары жатады. Алтын стандарттың бір
түрінен екінші түріне көшу дүниежүзілік капитализм жүйесінің дамуы
барысында жүзеге асып отырды.
Капиталистік шаруашылықты жүргізудің бірте-бірте күрделенуі,
дүниежүзілік шаруашылық байланыстарының кеңеюі мен тереңдеуі, экономикалық
дағдарыстардың циклдық қайталанулары экономиканы реттеуді күшейтудің
объективті қажеттігін туғызып, мемлекеттің экономикалық процестерге
араласуын күн тәртібіне қойды. Экономикаға мемлекеттің араласуының күшеюі
алтын стандартпен анықталатын қатаң валюта курсының реттелетін, өзара
байланысты валюта курсына айнала бастауына әсер етті.
Екінші жүйе – алтын девизді стандарт жүйесі 1922 жылғы Генуя
конференциясы шешімінің нәтижесінде пайда болды. Кейінірек бұл шешімді
капиталистік елдердің көпшілігі құптады. Алтын девизді стандарт жағдайында
банкноттар алтынға емес, басқа елдердің девиздеріне (банкноттар,
вексельдер,чектер) айырбасталып, содан кейін ғана алтынға ауыстырылатын
болды. Девиз валюта ретінде доллар мен фунт стерлингі қабылданды. Алтын
девизді стандарт іс жүзінде реттелетін валюта курсы жүйесінде, ең алдымен
алтын-валюталық стандарт жүйесіне көшудің алғашқы қадамдары еді.
Алтын – валюталық стандарт жүйесі XX ғасырдың 30-жылдарында пайда
болып, 50-жылдардың соңына қарай толық қалыптасты. Бұл жүйе бойынша қағаз
ақшаларды алтынға айырбастау тоқтатылды. Алтын – валюталық стандарт жүйесі
Бреттон – Вудс (АҚШ) қаласында 1944 жылы өткен халықаралық конференцияда
қабылданып, өз күшіне кірді. Бреттон – Вудс валюта жүйесінің негізгі
белгілеріне мыналар жатады:
- елдер арасындағы түпкілікті ақшалай есеп айырысу қызметін алтын
атқарады;
- әр түрлі елдердің валюталары құнының өлшемі ретінде және халықаралық
несие төлеу құралы болып американдық доллар бекітілді;
- басқа елдердің орталық банктері мен үкімет мекемелері АҚШ-тың
казначейліктерінде 35 долларды бір трояндық унция мөлшеріндегі алтын курсы
бойынша айырбастайды.
Унция – ағылшын өлшем жүйесіндегі масса бірлігі. Алтынның валюталық
бағасы ресми баға негізінде құралып, 1988 жылға дейін аса көп өзгерістерге
ұшыраған жоқ.
- валюталарды өзара салыстыру және оларды айырбастау алтын мен доллар
арқылы көрсетілген ресми валюталық паритеттер негізінде жүзеге асырылады.
- әрбір ел өз валютасы курсының тұрақтылығын басқа бір елдердің
валюталарына салыстырмалы жағдайда қамтамасыз етуге міндетті болады;
Валюталардың рыноктык курсы белгіленген алтын немесе доллар
паритеттерінен 1%-тен артық ауытқымауға тиіс. Паритеттерді өзгерту
жұмыстары төлем балансы тұрақты түрде бұзылған жағдайда ғана жүргізіледі.
- мемлекетаралық валюталық қатынастарды реттеу Бреттон – Вудс
конференциясында құрылған Халықаралық валюта қоры арқылы жүзеге асырылады;
Бреттон-Вудс келісімі халықаралық валюта жүйесінің дамуындағы маңызды
кезең болды. Тұңғыш рет халықаралық валюта жүйесі үкіметаралық келісімдерге
негізделді. Бреттон-Вудс жүйесі алтын долларлық стандартты орнықтыру арқылы
халықаралық сауда айналымын кеңейтуге, өнеркәсібі дамыған елдердегі
өндірістің өсуіне едәуір ықпал жасады.
60-жылдардың соңына қарай Бреттон-Вудс жүйесі күшейе түскен дүник
жүзілік шаруашылықты интернационалдандыру процесімен қайшылыққа келе
бастады. Трансұлттық корпорациялар қызметінде валюталық алып-сатарлықтар
көбейді. Алтын-долларлық стандарт іс жүзінде бірте-бірте тек қана долларлық
стандарт жүйесіне айнала бастады. Ол аз дегендей АҚШ-тың өз экономикасы
бірқатар қиыншылықтарға тап болды, олардың ең бастысы Батыс Еуропа елдері
мен Жапонияның экономикалық қуаты артып, олардың ықпалының күшеюі 60-
жылдардың соңына қарай доллардың позициясын шайқалтты. Еуропа елдеріндегі
доллардың қоры орасан зор сомаға жетіп, дербес еуродоллар рыногын
қалыптастырды. Айталық, 90-жылдардың басында АҚШ-тан тыс елдердегі
доллардың көлемі 300 млрд. доллардан асып түсті. АҚШ-тың төлем балансының
тапшылығы шектен шығып кетті.
Бреттон-Вудс жүйесінің долларды алтынға айырбастау жөніндегі талаптары
АҚШ экономикасына көптеген ауыртпалықтар әкелді.
70-жылдардың басында Бреттон-Вудс жүйесі іс жүзінде күйреді. АҚШ
алтынды ресми бағасы бойынша долларға айырбастаудан бас тартты.
Дүниежүзілік рынокта алтынның бағасы күрт жоғарылап кетті.
1.3. Валюта нарығының түсінігі мен мәні
1976 жылы Халықаралық валюта қорының (МВФ) Кингстондағы (Ямайка)
кезекті кеңесінде дүниежүзілік валюта жүйесінің жаңа негіздері қаланды.
Ямайка келісімдеріне сәйкес халықаралық валюта механизмі ендігі уақытта
былайша құрылатын болды:
1. Алтынның құн өлшемі ретіндегі және валюта курстарын анықтаушы
қызметі жойылды, сөйтіп бұдан былай алтын бағасы еркін анықталатын кәдуілгі
тауарға айналды. Сонымен қатар ол ерекше өтімді тауар болып қала береді.
Қажет болған жағдайда алтын сатылады, және одан түскен валюта төлемдер үшін
пайдаланылады.
2. СДР (special drawing right – SDR) – займ (қарыз) алудың арнаулы
құқығы стандартының мақсаты оны негізгі резервтік авуар (төлем қаражаты)
жасап, басқа резервтік валюталардың рөлін төмендету.
3. Әр елге ұлттық валюта курсының өздері таңдаған тәртібін орнықтыру
құқығы беріледі. Мемлекетаралық валюталық қатынастар ұлттық ақша
бірліктерінің қалықтау курсына негізделеді. Ақшалардың тербелу курсы екі
факторға: а) валютаның ішкі, ұлттық рыноктағы нақты сатып алу қабілетіне;
б) халықаралық рыноктардағы ұлттық валютаға сұраныс пен ұсыныстың ара
қатынасына байланысты болады.
90-жылдардың бас кезінде қалықтау курсы факторын жүзеге асыруға
байланысты халықаралық валюта жүйесін ұйымдастырудың күрделі схемасы пайда
болды.
Ол үшін, біріншіден, жекелеген ұлттық валюталар өз курстарын анықтау
үшін тірек болар валюта бірліктерін таңдап алады, екіншіден, валюта
курстарының тербелу дәрежесі бірдей емес болғандықтан, тек жекелеген
валюталардың курстары ғана белгіленген диапазонда тербеледі де, басқа
валюталардың курстары еркін өзгере береді.
Ямайка келісімдеріне сәйкес қарыз алудың арнайы құқығы ұжымдық валюта
бірлігі есебінде қабылданды. 1969 жылы СДР қарапайым несие құралы ретінде
ғана құрылып, доллардың алтын мәніне сәйкестендірілді. 1974 жылдан бастап
валюталардың қалықтау курсы енгізілуіне байланысты СДР-дың алтын мөлшері
жойылды. Ендігі уақытта бұл валюталық бірліктің курсы 16 елдің
валюталарының орта шамасына негізделген валюталық корзина арқылы
анықталатын болды. 1981 жылдан бастап СДР бес валюталар қосындысына сүйену
арқылы есептеледі.
Валюталық корзина дегеніміз – бір валютаның орташа курсын басқа
валюталардың белгілі жиынтығына қатысты өлшеу әдісі.
Валюталық корзинаның мөлшері оның құрамындағы валюталарға және олардың
долларға қатысты рыноктық курсына тәуелді. СДР проценттер төлейді. Егер
елдің СДР-дағы авуарлары олардың бөлген қаржысынан артық болса бұл ел
процент алады және керісінше СДР-дағы авуарлары бөлген қаржысынан кем болса
процентті осы елдің өзі төлейді. СДР бірлігі шартты. Ол МВФ-ке мүше елдер
үшін бөлінген квота негізінде есептеліп, МВФ-тың арнайы есеп шотында
сақталады. Бұл квоталар еркін ауыстырылатын валюталарды сатып алуға немесе
төлем балансының тапшылығын өтеу үшін пайдаланылады. Дегенмен, капиталистік
елдердің жалпы валюталық резервтеріндегі бұл квоталардың үлесі небәрі 6%-
тей ғана.
Көптеген экономистердің айтуы бойынша СДР-ді резервтегі валюта емес,
кредит есебінде қарастыру қажет. Жалпы пікір мынадай: СДР резервтегі
валютаның да, кредиттің де рөлін ойнайды. Мәселе оны қалай қарастыруда.
Біреулер оны зебра сияқты ақ жолақты қара мал десе, екіншілері – қара
жолақты ақ түсті мал дегенді айтады.
Тағы бір ұжымдық резервтегі валюта бірлігі болып, валюта корзинасының
құны негізінде анықталатын – ЭКЮ саналады. ЭКЮ – Еуропалық Одаққа мүше
елдердің 12 валютасының негізінде жасалған. Әрбір валютаның корзинадағы
салмағы мүше-мемлекеттің Еуропалық Одақтың ұлттық өніміндегі жеке үлесіне
және Одақтың ішкі экспортында алтын орнына байланысты анықталады.
1 ЭКЮ шамамен 1,3 американдық долларға тең.
ЭКЮ-дің эмиссия (шығару) көлемі СДР-дың шығару көлемінен артық. СДР
сияқты ЭКЮ-де қолма-қол ақшасыз нысанда – ұлттық немесе коммерциялық
банктердің есебіне аударып жазу әдісімен жүзеге асады.
Еуропалық валюта жүйесіндегі әрбір Еуропалық одақ елінің валютасының
ЭКЮ арқылы көрсетілген негізгі курсы белгіленген. Осы негізгі курсқа сәйкес
валюталардың өзара курстары есептеледі және бұдан ақиқат курстың ауытқуы
2,25%-тен аспауы тиіс.
ЭКЮ-ді жасаудың негізгі мақсаты Еуропалық Одаққа мүше жекелеген
елдердің валюталарының курстарын тұрақтандыру. Осыған байланысты тағы бір
себеп АҚШ долларының алтын орнына жүруіне жеткілікті сенімнің болмауы.
ЭКЮ-ді жасау Еуропалық Валюта жүйесін доллардың шайқалуларынан және АҚШ-
тың жаппай экономикалық үстемдігінен құтқару әрекеті еді.
ЭКЮ-дің СДР-ға қарағанда қолдану өрісі кеңірек, ол тек ресми
байланыстарда ғана емес, жеке меншік секторда да пайдаланылады. Айталық,
ЭКЮ валюта бірлігі есебінде бірлескен қорларда және халықаралық валюта-
несие, қаржы ұйымдарында; ауыл шаруашылығы өнімдерінің бірыңғай бағасы
ретінде; Еуропалық Одаққа мүше елдердің орталық банктері валюталық
интервенция жасағанда т.б. жағдайларда қолданылады. Жеке меншік ЭКЮ
еурооблигациялық заемдарды, банктердің депозиттері мен кредиттерін
қаржыландыратын валюта есебінде пайдаланылады. 500-ден аса халықаралық
ұйымдар кредит беру шараларында ЭКЮ-ді пайдаланды. Еуропалық валюта
жүйесіне кіретін елдер валюталарының ондағы үлесі мынадай: неміс маркасы –
30,4%, француз франкі – 19,3%, ағылшын фунты – 12,6%, итальян лирасы –
9,9%, голланд гульдені – 9,5%, бельгиялық франк – 7,8%, даниялық крон –
2,5%, испандық песет – 5,2%, португалдық эскудо – 0,8%, гректердің драхмасы
– 0,7%, люксембургтің франкі – 0,3%.
Еуропалық экономикалық Одақтастық құрыларда біртұтас Еуропалық валюта
жасау мәселесі қарастырылған жоқ болатын. Бірақ, 70-жылдардың ортасынан
бастап біртұтас валюталық одақ құру жолдары белсенді түрде іздестіріле
бастады. Еуропалық Одақтастықтың жетекшілері АҚШ долларына альтернативтік
валюта бірлігін жасауға ұмтылумен қатар, валюталар шайқасын тиімді бақылау
үшін валюталардың интеграциясын жүзеге асыруға мүдделі болды.
Валюталық операциялар яғни валюталық құндылықтарға меншік
құқығының және өзге де құқықтардың көшуіне, сондай-ақ валюталық
құндылықтарды төлем қаражаты ретінде пайдаланура байланысты операциялар;
Валюталық құндылықтарды, ұлттық валютаны, номиналы ұлттық валютамен
көрсетiлген баралы қараздарды және төлем құжаттарын, резиденттер шырарран
номиналы жоқ баралы қараздарды Қазақстан Республикасына әкелу, жіберу және
аудару, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету, жiберу және аудару;
Қорыта айтқанда, валюталық операцияларға мынадай түсінік беруге болады:
1) меншік құқығының және өзге де құқықтардың валюталық құндылықтарға
ауысуына байланысты операциялар, соның ішінде, төлем құралы ретінде шетел
валютасын және шетел валютасындағы өзге де төлем құралдарын пайдаланумен
байланысты мәмілелер;
2) валюталық құндылықтарды кез келген тәсілмен Қазақстан Республикасына
әкелу және жөнелту, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету және жөнелту.
Мұндағы валюталық құндылықтарға мыналар жатады:
1) шетел валютасы;
2) номиналы шетел валютасында көрсетілген бағалы қағаздар және төлем
құралдары;
3) тазартылған құйма алтын;
4) ұлттық валюта, резиденттер мен бейрезиденттер арасында олармен
операциялар жасалған жағдайда құны ұлттық валютамен көрсетілген бағалы
қағаздар және төлем құжаттары.
Мұндағы резиденттерге жататындар:
• ҚР-ның тұрақты тұрғыны, соның ішінде, уақытша шетелде немесе
республикадан тысқары жерлерде мемлекеттік қызметте жүрген жеке тұлға;
• ҚР-ның заңдылықтарына сәйкес құрылған барлық заңды тұлғалар, олардың
республика ішіндегі немесе одан тысқары жерлерде орналасқан филиалдары
мен өкілеттігі;
• ҚР-ның тысқары жердегі орналасқан тдипломатиялық, сауда және өзге де
өкілеттіктер жатады.
Ал бейрезидентерге резидент құрылымында көрсетілмеген ҚР-ның барлық
заңды және жеке тұлғалары немесе одан тысқары жерлердегі олардың филиалдары
мен өкілеттіктері жатады.
Валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал қозғалысымен
байланысты операцияларға бөлінеді:
1. Ағымдық операцияларға жататындар:
• Тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің
мерзімін 180 күннен аспайтын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт
мәмілелері бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған
аударымдар;
• 180 күннен аспайтын мерзімге несиелер беру және алу;
• Салымдар, инвестициялар, заем және өзге операциялар бойынша
дивиденттерді, сыйақыларды және өзге де табыстарды алу және аудару;
• Гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын аударымдар,
мұрагерлік соманы, жалақыны, зейнетақыны, алименттерді және басқа
сомаларды аудару;
• Осы заңмен капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатпайтын
барлық өзге де валюталық операциялар.
2. Капитал қозғалысына байланысты операцияларға жататындар:
• Инвестицияларды жүзеге асыру;
• Интеллектуалдық меншік объектілеріне ерекше құқықты толық беруді
көздейтін мәмілелер бойынша есеп айырысуларды жүргізуге арналған
аударымдар;
• Мүліктік құқыққа және өзге де жылжымайтын мүлік құқығына төлеуге
аударымдар;
• Тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің
мерзімін 180 күннен асатын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт
мәмілелері бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған
аударымдар.
• 180 күннен асатын мерзімге несиелер беру және алу;
• өздері тіркелген мемлекеттердің заңдары бойынша банк операцияларын
жүзеге асыруға құқығы бар шетел банкілерінде және өзге де қаржылық
ұйымдарда салымдарды жүзеге асыру;
• зейнетақы активтерін жинақтауға байланысты мәмілелер бойынша
халықаралық аударымдар;
• жинақтау сипатындағы сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша
халықаралық аударымдар;
Валюталық операциялардың жіктелуі
1. Клиенттердің шоттарын ашу және жүргізу
Бұл операция мынадай түрлерден тұрады:
- заңды және жеке тұлғаларға (резиденттер мен бейрезиденттерге)
валюталық шот ашу;
- шоттардағы қалдық бойынша пайыз төлеу;
- овердрафт (банктің жетекшілерінің шешімімен ерекше клиенттерге)
несиелерін беру;
- операция жасалуына қарай шоттың көшірмелерін беру;
- кез келген уақыт аралығына шот архивін рәсімдеу;
- клиенттердің тапсырмалары бойынша операцияларды орындау (клиенттер
есебінен шетел валютасын сатып алу және сату);
- экспорттық-имплрттық операцияларға бақылау жасау.
2. Сауда емес операциялар
Сауда емес операцияларға клиенттерге тауарлар және қызметтер экспорты
мен импорты және капитал қозғалысы бойынша қызмет көрсетулер үшін есеп
айырысуларға байланыссыз операциялар жатады.
Өкілетті банктер сауда емес сипатта мынадай операцияларды жасауы
мүмкін:
- қолма-қол шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын
сатып алу және сату;
- шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын сатып алу
және сату;
- шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын
инкассациялау;
- шетел банктерінің жол чектерін сатып алу(төлеу);
- ақшалай аккредитивтерді төлеу.
3. Шетел банктерімен корреспонденттік қатынас орнату
Халықаралық есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін банктер шетел
банктерінде өздерінің корреспонденттік шоттарын ашады. Ондай шоттар екі
түрлі болып келеді:
1. НОСТРО шоты (біздің шотымыз сізде) – банк-корреспондентте
коммерциялық банктің атына ашылған ағымдық шот;
2. ЛОРО шоты (сіздің шотыңыз бізде) – коммерциялық банкте банк-
корреспонденттің атына ашылған ағымдық шот.
4. Конверсиондық операциялар
Конверсиондық операциялар – сол елдің қолма-қол және қолма-қолсыз
ұлттық валюталарына қолма-қол және қолма-қолсыз шетел валюталарын сатып алу
және сату мәмілелері.
Конверсиондық операцияларға мынадай валюталық мәмілелер жатады:
- СПОТ мәмілесі – бір валютаға қарсы екінші валютаны сатып алу және
сатуға байланысты мәміле жасалған күннен кейінгі екінші банктік жұмыс
күніндегі валюталау күні жүргізілген операциялар.
- ФОРВАРД (мерзімді,аутрайт) мәмілесі – бір валютаға қарсы екінші
валютаны сатып алу және сатуға байланысты мәміле жасалған күннен кейінгі 2
банктік жұмыс күніндегі валюталау күні жүргізілген операциялар.
- СВОП мәмілесі – бір валютаға қарсы екінші валютаны сатып алу
жәнесатуға байланысты осы валютаны болашақта қайта сатып алу және сатуға
сәйкес, яғни екі қарама-қарсы операциядан тұратын банктік мәміле.
• Аутрайтпен жасалатын мәміле – белгілі бір күнге валютамен жабдықтау
шартын білдіреді;
• Опционмен жасалатын мәміле – валютамен жабдықтаудың күні белгіленбеген
шартын сипаттайды.
5.Халықаралық есеп айырысу бойынша операциялар
Сыртқы саудада есеп айырысудың мынадай формалары қолданылады:
құжатталған аккредитив, құжатталған инкассо, банктік аударым.
Құжатталған аккредитив – аккредитивте көрсетілген құжаттарға қарсы
экспортердың пайдасына өзінің бұйырушы-клиентінің өтініші бойынша жасайтын
аккредитив ашушы банктің міндеттемесін білдіреді.
Құжатталған инкассо – эмитент банктің, сенім білдірушінің берген
құжаттарын төлеушіге төлеу үшін ұсынуға немесе ақшасын алып беруге өзіне
алған міндеттемесі.
Банктік аударым – банктік аударым жасаушының жасаған тапсырмасы
негізінде барлық есеп айырысудағы валюталық түсімдердің өкілетті банктердің
шотына есепке алынуын білдіреді.
6. Валюталық қаражаттарды тарту және орналастыру операциялары.
Мұндай операцияларға мыналар жатады:
1) депозиттерді тарту;
• жеке тұлғалардан;
• заңды тұлғалардан, соның ішінде, банкаралық депозиттер;
2) несиелер беру;
• жеке тұлғаларға;
• заңды тұлғаларға;
3) банкаралық нарықта несиелерді орналастыру.
2. Қазақстан Республикасының валюта нарығы менвалюталық саясат
2.1. Қазақстан Республикасының валюта жүиесі
Валюталық саясат – бүл елдің ағымдық және стратегиялық мақсаттарына
сәйкес халықаралық валюталық және басқа экономикалық қатынастар аумағында
жүзеге асырылатын шаралар жиынтығы.
Валюталық саясат экономикалық саясаттың ең басты мақсаттары: тұрақты
экономикалық өсуді қамтамасыз етуге, жұмыссыздық пен инфляцияның өсуін
тоқтатуға, төлем балансындағы тепе-теңдікті ұстап отыруға бағытталады.
Валюталық саясаттың басты бағыттары мен формалары елдердің валюталық-
экономикалық жағдайына, әлемдік шаруашылықтың эволюцияларына, әлемдік
аренадағы күштердің орналасуына байланысты анықталады.
Заңды түрде валюталық саясат валюталық заңдылықтар, яғни елдегі және
одан тысқары жерлердегі валюталық бағалылармен байланысты операциялардың
жасалу тәртібін реттейтін құқықтың нормалар жиынтығымен, сондай-ақ екі
жақты көп жақты валюталық проблемалар бойынша мемлекеттер арасында
жасалатын келісімшарттарға сүйенеді.
Валюталық саясатты іске асырудың басты бір құралы валюталық реттеу
болып табылады.
Тікелей валюталық реттеу – заңды актілер және атқарушы өкіметтің әрекет
ету жолымен іске асса, ал жанама валюталық реттеу – нарықтың экономикалық
агенттерінің мінез-құлқына экономикалық, валюталық және несиелік әдістерді
пайдалану арқылы әсер етеді.
Мемлекетаралық валюталық реттеу ұйымы – Халықаралық Валюталық қор (ХВҚ)
болып табылады.
Валюталық саясат өзінің мақсаттарына және формаларына байланысты екіге
бөлінеді:
1) құрылымдық валюталық саясат;
2) ағымдық валюталық саясат;
ҚҰрылымдық валюталық саясат – дүниежүзілік валюталық жүйедегі
құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыруға бағытталатын ұзақ мерзімді шаралар
жиынтығы.
Ол валюталық саясат реформа формасында іске асырылады. Құрылымдық
валюталық саясат ағымдық валюталық саясатқа әсер етеді.
Ағымдық валюталық саясат – валюталық бағамды, валюталық нарық пен алтын
нарығының қызметтерін күнделікті оперативті түрде реттеуге бағытталған
қысқа мерзімді шаралар.
Валюталық саясаттың мынадай формалары қолданылады:
1) Дисконттық валюталық саясат.
2) Девиздік валюталық саясат.
Сонымен қатар, девиздік саясаттың мынадай жүзеге асырылу формалары
болады:
а) валюталық интервенция;
ә) валюталық резервтерді диверсификациялау;
б) валюталық шектеу;
в) валюталардың алмастырылу дәрежесін реттеу;
г) валюталық бағам режимі;
д) девальвация;
з) ревальвация.
Дисконттық саясаты – бір жағынан, валюталық бағам мен балансын
реттеуге, екіншіден, ішкі несиелер динамикасын, ақша массасын, бағаны,
жиынтық сұранысты реттеуге бағытталатын орталық банктің есепке алу мөлшерін
өзгертуі.
Мысалға: пассивтік төлем балансы кезінде капиталдың еркін орын
ауыстыруы жағдайында есепке алу мөлшерінің көтерілуі, ең төменгі пайыз
мөлшерлемесі бар елдерден, капиталдың келуін ынталандырып, төлем балансының
жағдайын жақсартады және валюталық бағамды арттыра түседі. Алегер орталық
банк есепке алу ресми мөлшерін төмендететін болса, отандық және шетелдік
капитал сыртқа ағылып, төлем балансының активтік қалдығы азаяды және
валютаның бағамы төмендейді.
Қазіргі жағдайда дисконттық саясаттың тиімділігі төмендеген. Себебі,
егер де төлем балансын жақсарту мақсатында есепке алу мөлшерін арттыратын
болса, оның экономика үшін теріс әсері болады. Ал оның төмендеуі төлем
балансына кері әсер етіп, яғни капиталдың сыртқа ағылуына жол береді.
Девиздік саясат – мемлекеттік ұйымдардың немесе орталық банктің шетел
валюталық сату және сатып алу жолымен ұлттық валюта бағамына әсер ету
әдісі.
Ұлттық валюталық бағамын көтеру мақсатында орталық банк шетел валютасын
сатады, ал бағамын түсіру үшін, шетел валютасын ұлттық валютаға айырбастау
арқылы сатып алады.
Девиздік саясат көбіне валюталық интервенция формасында жүзеге
асырылады. Валюталық интервенция XIX ғасырдан бастап қолданыла бастаған.
Алтын монометаллизмі алынып тасталғаннан кейін валюталық интервенция
кеңінен қанат жайды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, жаңа құбылыс ретінде мемлекетаралық
валюталық реттеу ұйымдары – ХВҚ, сондай-ақ аймақтық – Еуропалық валюталық
институт құрылды (1994ж.).
Валюталық резервтерді диверсификациялау – бұл халықаралық есеп
айырысуларды қамтамасыз ету, валюталық интервенция жүргізу және валюталық
шығындардан сақтау мақсатында әр түрлі валюталарды қосу жолымен валюталық
резервтердің құрылымын реттеуге бағытталған мемлекеттің және банктердің
саясаты.
Бұл саясат қарапайым түрде тұрақсыз валюталарды сату және халықаралық
есеп айырысулар үшін қажетті тұрақты валюталарды сатып алу жолымен жүзеге
асырылады.
Валюталық паритет және валюталық бағам режимі Ұлттық және
мемлекетаралық реттеу объектісі болып табылады.
Девальвация мен ревальвация – валюталық саясаттың дәстүрлі әдістеріне
жатады.
Девальвация – ұлттық валютаның бағамын шетел валюталарына қатынасы
бойынша төмендету.
Ревальвация – ұлттық валюта бағамын шетел валюталарына қатынасы бойынша
жоғарлату.
Валюталық саясаттың келесі бір ыормасы ретінде валюталық үздіксіз
пайдаланылады.
Валюталық шектеу – резиденттер мен бейрезиденттердің валюталар және
басқа валюталық құндылықтармен жасалатын операцияларына заңды түрде немесе
әкімшілік түрде тыйым салуы немесе шектеуі.
Валюталық шектеу валюталық бақылаудың құрамдас бөлігі болып табылады.
Валюталық шектеу валюталық заңдылықтармен бекітеді.
Валюталық шектеудің мақсаттары мынадай:
- төлем балансын теңестіру;
- валюталық бағамды қолдау;
- ағымдағы және стратегиялық міндеттерді шешу үшін мемлекеттің қолында
валюталық бағалылықтардың шоғырлануы.
Валюталық шектеу мынадай қағидаларға сүйенеді:
- Валюталық операциялардың орталық және өкілетті банктерде
орталықтандырылуы;
- Валюталық операция жасау үшін рұқсат қағазының берілуі;
- Валюталық шоттарды толық немесе жартылай жабу;
- Валюталардың қайтарымдылығын шектеу.
2.2 Қазақстан Республикасының валюталық реттеулер және нормативті құқық
базасы
ҚР- ның валюталық заңнамасының негізі Валюталық реттеу туралы,
Лицензиялау туралы, ҚР-ның Ұлттық банкі туралы, банктер мен банктік іс
туралы Заңдар және өзне де валюталық қатнастар жүиесіне тиесілі заң
актілері болып табылады.
Қазақстанда шектеу тарапынан валюталық операциялардың жүзеге асырылуын
бауылау, сонымен қатар аталған тәртіпті анықтау, ескерту және оның алдын
алу шараларын өкілетті мемлекеттік органдар ҚР-ның Ұлттық банкі, ҚР-ның
қаржы министірлігі, ҚР-ның Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу мен
бақлау жөніндегі Агенттігі, валюталық бақылау органдары жүзеге асырады.
Валюталық құндылықтарды пайдалану себебінен немесе соған байланысты
туындайтын қоғамдық қатнастарды реттеу ережелерінің жиынтығы валюталық
құқықтық арақатынас деп атайды. Құқықтық арақатнастың екі түрі бар: ішкі
мемлекеттік және халықаралық. Екінші дүниежүзілік соғыста Еуропа
мемлекеттерінің қираған экономикасын қалпына келтіру және тұрақтандыру
мәселелерін шешу мақсатында 1944 жылы Бреттон-Вудсте өткен халықаралық
валюта-қаржылық конференциясында екі ұйым: Халықаралық валюта қоры (ХВҚ)
және Халықаралық қайта құру және даму банкін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz