Қиял-ғажайып ертегілердегі мифтік образдар және олардың негізгі типтері
Кіріспе
1 Хайуанаттар туралы ертегілердің мифтік бейнелер жүйесі
2 ҚИЯЛ.ҒАЖАЙЫП ЕРТЕГІЛЕРДЕГІ МИФТІК ОБРАЗДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ ТИПТЕРІ
3 Батырлық ертегілердегі мифтік бейнелерге
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Хайуанаттар туралы ертегілердің мифтік бейнелер жүйесі
2 ҚИЯЛ.ҒАЖАЙЫП ЕРТЕГІЛЕРДЕГІ МИФТІК ОБРАЗДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ ТИПТЕРІ
3 Батырлық ертегілердегі мифтік бейнелерге
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
1 Хайуанаттар туралы ертегілердің мифтік бейнелер жүйесі
2 ҚИЯЛ-ҒАЖАЙЫП ЕРТЕГІЛЕРДЕГІ МИФТІК ОБРАЗДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ ТИПТЕРІ
3 Батырлық ертегілердегі мифтік бейнелерге
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
XX ғасырдың соңғы он жылдығында құлаш жая бастаған тіл білімінің
антропологиялық парадигмаға көшу үрдісі адам – тіл – мәдениет үштігі
негізіндегі гуманитарлық зерттеулердің пән аралық салалардың дамуын
күшейтті. Олардың құрамына этнолингвистика және әлеуметтік лингвистика,
лингвомәдениеттану және лингвоелтану ғылымдары кіреді.
Антропологиялық тіл білімінің түрлі бағыттары өз бастауын В. Фон
Гумбольдттің, тіл – халық рухының, оның танымы мен менталитетінің
көрінісі концепцияларынан бастау алатыны белгілі. Л.Вайсгербер тілді
шындық әлем мен адамның және оның санасының арасындағы аралық әлем деп
есептейді. Жалпы тіл білімінің маманы, ғалым Э.Бенвенист сөзімен айтсақ Мы
мыслим: мир таким, каким нам оформил его сначала наш язык. Различия в
философии и духовной жизни стоят в неосознаевамой зависимости от
классификации, которую осуществляет язык[ 1.36б].
Тіл – мәдениеттің құрамдас бөлігі, оны меңгерудің негізгі құралы,
ұлттық менталитеттің ерекше белгілерін сақтаушы. Солай бола тұрса да,
мәдениет тілде көрініс табады, сонда өмір сүреді. Бұдан тіл мен мәдениеттің
арасына теңдік белгісін қоюға болады деген ой тумаса керек.
Мәдениеттану терминін 1909 жылы алғаш ғылымға енгізген неміс филосифы
және химигі В.Оствальт болатын. 1939 жылы Лесли А.Уайт өзінің
антропологиялық зерттеулерінде аталмыш терминді ұсынады.
Белгілі ғалым Э. Бенвенистің тіл, мәдениет және жеке адам үштігі
(триада) негізінен басқа бір лингвистика тууы мүмкін,– деген ұшқыр ойы XX
ғасырдың соңында қалыптаса бастаған жеке дербес лингвистикалық мәдениеттану
пәнінің пайда болуының болжамы сияқты. Лингвокультурология – лингво
мәдениетттану термини соңғы үш-төрт жыл көлемінде фразеологиялық мектептің
өкілдері В.В.Воробьев пен В.Н.Телияның негізгі ой желісі барысында туды.
Лингвистикалық мәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттану пәндерінің
тоғысуында пайда болған, халықтық мәдениеттің тілге әсер етуін зерттейтін
ғылым. Тіл мен мәдениеттің өзара жиі әсері және өзара байланысын
қарастыратын ғылым саласы жоғарыда көрсетілген анықтамамен берілгенмен,
аталған мәселе бүгінгі күннің жаңа бағыты емес. Этностың тілі мен
мәдениетінің ерекшеліктері соңғы кезде жаңаша көзқараспен, бұған дейін
ғалымдар бұл мәселені психология, әлеуметтік лингвистика, этнопедагогика,
этнолингвистика, т.б. пәндердің негізінде зерттеп келді.
Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы мәселесін алғаш зерттеген ғалымдар
Я.Гримм, Р.Раск, А.А.Потебня, т.б. болды. Бұл проблеманың қайнар көзі В.фон
Гумбольдттің ғылыми еңбектері. Оларда ғалым мынандай ғылыми ой тұжырым
жасайды:
1. материалдық және рухани мәдениет тілге әсер етеді;
2. кез келген мәдениет ұлттық нышанға ие, бұндай сипат тілдік жүйеде
айқын көрінеді;
3. тіл–адам және қоршаған ортаны жалғастырушы буын;
4.халықтық рух пен мәдениеттің белгісі – ішкі форма тілге тән.
Белгілі ғалым А.Потебня тіл халықтың мәдениеттің қайнар көзі екендігін
дәлелдеп, халық ауыз әдебиетіндегі аңыз – әңгімелердің ерекшеліктерін
анықтады.
Ғалым, тілші В.Н.Телияның пікірінше , лингвомәдениеттану – тілдің
корресподенциясы мен мәдениеттің өзара қатынасының синхронды түрін
зерттейтін және сипаттайтын этнолингвистиканың бір бөлігі.
Лингвомәдениеттану шекаралас пәндердің қиылуысында пайда болған және
олармен тығыз байланыста болады, мәдениеттану, лингвоелтану, әлеуметтік
лингвистика, этнолингвистика пәндеріне қарағанда арнайы аспектісі – тіл мен
мәдениеттің өзара байланысы мәселесін өзінше қарастырады.
Осыған орай В.В.Воробьев лингвомәдениеттану пәніне төменгіше анықтама
береді: “Лингвокультурология – комплексная научная дициплина синтезирующего
типа изучающая взаимосвязь и взаимодействие культуры языка в его
функционировании и отражающая этот процесс как целостную структуру единиц в
единстве их языкового и внеязыкового (культурного) содержания при помощи
системных методов с ориентацией на современные приоритеты и культурные
установления “ система норм и общечеловеческих ценностей” [2. 25б].
Демек лингвомәдениеттанудың объектісі тіл білімі мен мәдениеттану
пәндерінің қиылысқан жерінде зерттейді. Ал зерттеу пәні төмендегідей
объектілерді атауымызға болады:
1.Лингвомәдениеттану объектісі–эквивалентсіз лексика мен лакуналар;
2. Тілдің паремиологиялық қоры;
3.Тіл–дін арақатынасы;
4.сөйлеу әрекеті;
5.сөйлеу этикеті;
6.аңыздар, ертегілер, ырымдар,және салт–дәстүрдің тілдегі формалары;
Сонымен лигнвомәдениеттану ғылымының зерттеу объектісі адам қалыптастырған
материалды және рухани мәдениеттің, яғни еңбек құралдарынан бастап, адам
өміріндегі салт – дәстүр, өнер, дін, ғылым, тәрбие, мораль және философия
болып табылады.Біз өз жұмысымызда лингвомәдениеттанудың негізгі
объектілерінің бірі – ертегілердегі мифтік бейнелер.
Ертегілер халық өмірі, тарихы, дүниетанымымен тығыз байланысты. А.Н.
Толстой халық ертегілерінің ғылыми–тарихи құндылығын ескере отырып:
”Ертегілер халықтың рухани мәдениеті, оны біз біртіндеп жинаймыз. Ертегілер
арқылы мың- жылдық тарих біздің көз алдымызға елестейді”– деген болатын.
Ертегілер барлық елдер фольклорында сөз өнерінің ең көп тараған, ең
демократиялық түрі болып табылады. Оның шығу тарихы тереңде – адам өмірінің
алғашқы сатысында жатыр.
Қайсы бір халықтың ертегісін алмайық сюжеті, композициялық құрылысы мен
идеялық мазмұнында бір–біріне жақындығы барлығы сезіліп турады. Ертегілер
халық ауыз әдебиетінің басқа жанрлары сияқты өмір тәжірибесінен, болмыс
құбылыстарынан, еңбектерінен келіп туады. Адам өзін қоршап тұрған кеңістік
пен табиғат құбылыстарынан әсерленеді де, соның негізінде пайда болған
түсініктер, фантастика, көркем әсерлеу түрінде ертегіге арқау болады. Өткен
замандарда жаратылып, бізге дейін сақталып келген аңыздарда, ертегілерде
өмірдің, тарихтің романтикалық және реалистік бейнесі айқын көрінеді.
Ертегі фантазияны, өз дәуірінің әлеуметтік–саяси қайшылықтары, халықтың
мұң–мүддесі мен тілек–талабы арқылы дүниеге келтірілген.
Қазақ және ұйғыр халықтарының табиғат сырын білу, оны меңгеруден туған
қиялдық түсініктері ертегі, аңыз ретінде туып тараған. Мұндай ертегілер
қиялдың ғана жемісі болмай сол заманның шындық бейнесін, қоғамдық
құрылысын, тап тартысын, бұқара халықтың мұң – мүддесін , әділет - арманын
түгел жинаған. Қазақ халық ертегісі мен ұйғыр халық ертегілеріндегі туыс
тақырыптар, ұқсас сарындар, ортақ кейіпкерлердің болуы осы екі халықтың
көне заманнан бері үзілмей келе жатқан туыстығының нәтижесі. Қазақ және
ұйғыр фольклорында ұқсас дүниелер өте көп. Бұның бір себебі тұрмыстан,
қоғамнан алған бір түрлі әсер бір–біріне ұқсас ертегілерді тудырған болса,
екіншіден экономикалық, саяси, мәдени және діни байланыстар ертегілердің
көрші елдерге кең тарауына себепші болғаны. Сол себепті қазақ және ұйғыр
халықтарының ертегілері Орта Азия және тағы басқа шығыс халықтарының
фольклорының туындыларына ұқсап келеді, кейде тіпті бірін – бірі қайталап
келеді.
Адамның дүниетанымы дамып, тереңдеген сайын ақиқат деген не, оны жалғаннан
немесе қателесуден қалай айыруға болады, ар, намыс, борыш, жауапкершілік,
әділеттік пен әділетсіздік, зұлымдық пен қайырымдылық дегеніміз не деген
сияқты әлеуметтік сұрақтар да қалыптаса бастайды.
Бұл сияқты сұрақтарға жауап беру үшін олар жайында дұрыс ұғым, дүниенің
өзгерісі мен дамуы туралы кең көлемді көзқарас, ой – пікір керек. Шындық
дүние және адам туралы, адамның мінез - құлқы мен іс - әрекеттері туралы
жалпы ұғымдарды айқындапберетін пікірлер мен тұжырымдардың жиынтығы дүниеге
көзқарас деп аталады. Дүниеге көзқарас адамзат санасының, дүниетанымының
бір бөлігі. Әрине, әрбір адамның философиялық ой – пікірлерге келуінің бір
ортақ жолы болды. Ол мифологиядан дінге өту жолы.
Мифология – адам мен табиғат туралы ғылымның қай - қайсысының да күрделі
негіздерінің бірі. Миф туралы ілімнің философия, психология, лингвистика,
әдебиеттану. археология антропология, өнертану теология, логика т.б. толып
жатқан ғылымдармен шектесіп жататындығы да содаи болса керек. Адамды түсіну
үшін, оның дүниетанымын, көзқарасын, идеал-дарын яғни рухани әлемін білу
қажет.
Мәдени-философиялық энциклопедиялык сөздікте: "Мифология -
а) адамның өзін тамыту құралы, адамның шығармашылық қабілсттерін
айқындаудың ежелгі, мәңгілік бітімі. Ол адамзат мәдениетінің барлық типтері
мен бітімдерінің негізінде жатыр; ә) миф теориясы немесе оның
түсініктемесі. Мифтің жалпыға ортақ теориясы жоқ. Бірақ мифті түсіндіру мен
зерттеу үздіксіз жалгасып келеді делінген. Сөйтіп миф үғымына үш түрлі
мағына беріледі:
1) көне аңыз, әңгіме;
2) мифошығармашылық (миф тудыру), мифологиялық космогенез;
3)тарихи-мәдени шартталган сана күйі.
Адамзаттың негізгі мифтерінің бірі - уақытты цикл ретінде қабылдайтын
мифологиялық санамен байланысты мәңгілік айналымдар туралы миф. Мифошығарма
космогенез ретіндегі мифтің екінші мағынасы-әлемнің хаостан жаралуы. Бұл
космогониялық мифтерге бастау береді. Олардың басты тақырыбы: "қасиетті
(киелі) тарих", дүниенің, адамның және т.б. жаралуы. Әдетте, мифте
жаратылыс уақыты киелі сипатқа ие болады, ол үлгі ретінде қүрметтеледі.
Үшінші мағынасына оның бейнелі-рәміздік түсіндір-месі, қайта жаңғыру
ретінде анықталады. Миф өзі пайда болған дәуірдің дүниетүсінігін
бейнелейді, ол адамзаттың рухани медениетінің алғашқы бітімі [3.186-187б].
Миф адамзат мәдениетінің базистік феномені, адам баласының ең ерте заманғы
ұғым – түсініктерінің, дүниені танып білу ой - өрісінің өте ескі көрінісі.
Сондықтан да, ол қоғамдық сананың барлық түрлеріне ортақ, бәріне де қатысы
бар. Осыған қарағанда мифология – адам мен табиғат туралы ғылымның қай -
қайсысының да күрделі негіздерінің бірі. Мифтің поэтикасын зерттеген ғалым
Е.М.Мелитинский мифологиялық таным-түсініктерде қандай да болмасын заттың
мәні оның пайда болуымен байланыстырылады; яғни айнала қоршаған дүниені
сипаттау деген сөз - сол дүниенің пайда болу тарихын баяндау дейді
[4.172б]. Мәселен, көптеген қазақ ертегілерінде зәулім бәйтерек
суреттеледі. Ол кейіпкердің өмір жолында өте маңызды рөл атқарады. Бәйтерек
түбінде айдаһарды өлтірген кейіпкер аспан әлеміне көтерілуге, немесе жер
астына түсуге мүмкіндік алады. Міне, мұндағы зәулім бәйтерек бейнесі -
қазақ жағдайына сәйкес космостық ағаштың өзгерген түрі.
Бұл туралы деректер этнографиялық материалдарда да кездеседі: ...В центре
мира высится первозданный Кок-тюбе (священная синяя небесная Гора), на
вершине холма растет великий Байтерек, четыре ветви которого на каждом
ярусе охватывают весь небесный свод. Корни дерева проникают через все
уровни земли до нижних вод [5.56б]. Немесе Қашаған жыраудың мына жыр
жолдарына назар аударсақ:
Ғазіреті ғали тауында Дарак деген ағаш бар.
Сондай-ақ, қазақ тілінде өте алыс мағынасында айтылатын жер ортасы -
көктөбе деген фразеологизм бар. Мысалы: Енді айттырған күйеуім алмайды, жер
ортасы - кектөбеде ұлытып тастайтын кісің мен емес (М.Әуезов Абай жолы).
Ерте кездегі аңыздарда алып бәйтерек жер ортасы - көктөбеде (Жер
кіндігінде) болады дейді. Осы әлемдік ағаштың тау түріндегі формалары
тіліміздегі күлтөбенің басында күнде жиын, жер ортасы көктөбе сөздерінде
кездеседі.
Жұмыстың өзектілігі. Ғасырлар бойы жер бетінде тіршілік етіп келе жатқан
қай халықтың болмасын күнделікті тұрмыс – тіршілігін, салт – дәстүрін,
кәсібін, ұлттық сана мен талғам негізінде бейнеленетін рухани дүниесі
(мақал – мәтел, ертегі, аңыз т.б. ) болатыны белгілі. Адамзат баласы үшін
ең қажетті осындай рухани дүниенің бір саласы – ертегі.
Атап айтқанда, осы зерттеу тілдік жүйені зерттеудің кейінгі дәуірде пайда
болған түрлерінің бірі, тереңдеп барлаудың бір жолы – оның құрылымы тек
тілдің өз ішінде қараумен бірге тілден, яғни ақиқат өмірмен тығыз
байланыста қарауды мақсат етеді. Осыған орай жұмысымыздың өзектілігін
айқындауда тақырыпқа сай тілдік қырларын сабақтастыра зерттеудің мәні
ерекше.
Яғни жұмысымыздың өзегі – екі халық ертегілеріндегі мифтік бейнелерге
талдау жасауды, сол мифтік бейнелердің шығу төркінін этнос табиғатының
тарихылығымен, мәдениетімен сабақтас зерттеу. Сонымен қатар қазақ және
ұйғыр тілінің сөздік қорында ерекше орын алған мифтік бейнелер атауларын
тілдік және экстралингвистикалық мәнділіктермен байланыста және ұлттық
болмыс, ұлттық таныммен етене байланысты “ұлт пен тіл біртұтас” деген
ұстанымға лингвомәдениеттану тұрғыдан кешенді түрде зерттеу жүргізу
тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Жұмыстың басты мақсаты - қазақ және ұйғыр
халық ертегілеріндегі мифтік бейнелерді сұрыптап, олардың шығу тегін,
айырмашылығы мен ұқсастығын анықтап, лингвистикалық табиғатын ашу.
Жұмысымыздың жалпы мақсаты ертегілердегі мифтік бейнелердің лексикалық
қордан алатыналатын орны мен ұлттық тарихи – мәдени тұрғыдан лингвомәдени
табиғатын танып білу. Бұл мақсатты орындау үшін зерттеу жұмысымыздың алдына
мынадай нақтылы міндеттер қойылады:
хайуанаттар туралы ертегілердегі мифтік бейнелерді жүйелеп көрсету;
екі халықтың қиял - ғажайып ертегілеріндегі мифтік бейнелердің лингвомәдени
табиғатын жүйелеу;
батырлық ертегілердегі мифтік бейнелерді сұрыптап, талдау;
Жұмыстың дерек көздері. Халық ауыз әдебиеті үлгілері мен көркем әдеби
шығармалар, түркі, қазақ және ұйғыр тіл біліміндегі тарихи – этнографиялық
зерттеу материалдары мен түрлі сөздіктер, осы тақырыпқа қатысты жарық
көрген мәдени танымдық және ғылыми зерттеулер мен мақалалар. Сонымен бірге
ертегідегі мифтік бейнелер мәселесі бойынша жазылған С.Қасқабасовтың, М.М.
Әлиеваның, А.А. Бейсеевтің, Осман Исмайылдың және т.б. ғалымдардың зерттеу
еңбектерінен қажетті мәліметтер алынды.
Жұмыстың әдістері мен тәсілдері. Тақырыптың ерекшелігіне және мақсатына
байланысты сипаттама, тарихи – салыстырмалы, жаппай сұрыптау лингвомәдени
талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Қазақ және ұйғыр тіл білімінің
ономасиология, этимология, семасиология салаларына, сонымен қатар
фольклордың кейбір жанрларына теориялық - практикалық үлес қосты деп
айтуымызға болады.
Жұмыстың жариялануы. Жұмысымысымыз “Поиск” журналының N3 номерінің 22-24
беттерінде “Қиял-ғажайып ертегілердегі мифтік бейнелер” атты мақала, “Уйғур
авази” газетінің сәуірдегі санында N15 (751) “ Уйғур хәлиқ чөчәклиридики
мифологиялық образлар” атты мақаламыз жарияланды.
1 Хайуанаттар туралы ертегілердің мифтік бейнелер жүйесі
Хайуанаттар туралы ертегілердің түп төркіні адамзат тарихының ең арғы
заманында, аңшылық өмірде жатыр. Басқаша айтқанда жануарлар жайындағы
ертегілер ертедегі адамдардың аң аңлаумен ғана күнелткен шағында туған. Ол
кездегі адамдар кейбір аңдарды қасиетті деп санап, қадір тұтқан, оларды
өздерімен туыстас деп ойлаған, ал кейбір жануарларды рудың бабасы деп
сенген. Осындай аңдардың мейірі түспесе, аңшылыардың жолы болмайды деп
түсінген. Сондықтан еркектер аң аңлауға кеткенде, әйелдер үйде отырып, сол
аңдарды мақтаған, оларға арнап неше түрлі әдемі әңгімелер, өлеңдер
шығарған. Оларды өте күшті, айлалы, айбарлы етіп бейнелеген. Мұндай мақтау
ертегі мен әңгімелерді ол аңдар естиды, мейірленеді деп ойлаған. Сөйтіп,
аңшылырға көмек болады деп ойлаған.
Ол заманда мифпен бірге аңдар турулы әңгімелерге сенген, олардың магиялық
құдіреті бар деп түсінген. Сол себепті бұл әңгімелерде тұспалдау болмаған.
Ондағы аңдарды – жануарлар деп түсінген (ал, кейінгі ертегілерде аңдар-адам
орнында болған), олардың іс - әрекетін шын деп қабылдаған, себебі ол
кездегі табиғат, өмір туралы түсініктер мен пайымдаулар тотемизмге,
анимизмге және магияға негізделген. Сондықтан дүниені, адамның өзін
қоршаған маңайды тануға бағытталған әлемнің, тіршіліктің қалай пайда
болғаны туралы көне мифтермен қатар жан – жануарлардың шығуы, мінез -
құлқы, ерекшеліктері жайындағы әңгімелер де танымдық қызмет атқарған.
Алайда адамзат санасы мен қоғамы ілгерілеп дамыған сайын өмір туралы, тірі
табиғат пен өлі табиғат жайлы түсініктер түбегейлі өзгерді. Бір кезде
қасиетті деп саналып, қадірленген нәрселер, бірте – бірте мінеле бастайды,
сынға ілінеді. Баяғы кезде тотемдік қасиеттерге ие болып жүрген аң мен құс
енді басқаша қабылданады. Сөйтіп, көне дәуірде шыққан мифтер мен әңгімелер
келе – келе магиялық сипатынан айрылып, ондағы пір тұтқан жануарлар енді
сынға алынады, немесе аллегориялық сипат алады. Сөйте – сөйте баяғы
жануарларды қастерлейтін әңгімелер басқаша айтылады, тіпті уақыт өте келе
жаңа әңгімелер шығады, жануарлар қасиетті болып көрінбейді, қайта керісінше
бейнеленеді. Байырғы сүйікті жануарлардың мінез - құлқындағы күлкілі
жақтары ирониялық түрде суреттеледі. Сөйтіп, қазіргі ғылымда әлі анықтала
қоймаған, ел арасында осы күнге дейін сақталған жануарлар туралы ескі
тотемистік түсінік пен классикалық ертегілер арасында қайшылықтар пайда
болады. Басқаша айтқанда, ескі мифтер мен әңгімелерде жануарлар тотемистік
тұрғыдан бейнеленсе, кейінгі әңгімелер мен ертегілерде олар мүлде керағар
көрсетіледі. Демек, мұндағы алшақтық тура мағына мен ауыспалы мағынаның,
шын бейне мен оның тұпалының арасында болады.
Кейінгі замандарда туған әңгімелер мен ертегілер бұрынғыдан тек
кейіпкерлерді мирас еткен, ал олардың іс - әрекеті мен мінез - құлқын басқа
тұрғыдан бағалаған. Бірақ мұнда бір айтатын нәрсе сол: Жануарлар туралы
классикалық ертегімен ескі мифтік әңгімелер арасында әлі де болса
тотемистік ұғымды сақтаған, бірақ, әрине, сол алғашқы күйіндегідей емес.
Жоғарыда айтқанымыздай хайуанаттар туралы ертегілердің пайда болуына
маңызды рөл атқарған – тотемизм болды. Ертедегі адамдар өздері қасиетті деп
санаған аңдармен, жануарлармен туыспыз деп есептеп, кейде кейбір
өсімдіктермен де туыстық қатынастамыз деп есептеген. Қазақтың хайуанаттар
туралы ертегілерін Н.С.Смиирнова үшке бөледі:
1.Этиологиялық ертегілер. Шығу мерзімі жағынан ең көне миф жанрымен
байланысын толық үзбеген, жануарлардың ішіндегі немесе жүріс – тұрысындағы,
я болмаса мінез - құлқындағы, әйтеуір қандай да болмасын ерекшелігін
түсіндіре баяндайды.
2. Нақты хайуандар туралы ертегілер. Шығыс және Батыс халықтарының
көпшілігіне мәлім, яғни дүние жүзі елдерінің жануарлық эпосын құрайтын
классикалық ертегілер. Бұлар бүгінгі дәуірде балалардың үлесіне тиген. Қай
халықтың болмасын жануарлар туралы классикалық ертегілері адам мінезінің
ақылдылық, ақымақтық, құлық - сұмдық сияқты жақтарын қарапайым аллегориялық
формамен ашып береді.
3.Үй хайуандары туралы және ертек – апологтар. Бұл ертегілер көбінесе
кітаби болып келеді де, әдебиетке жақын тұрады.[6.27-28б]
Осылардың ішінде ертек – апологтар маңызды орын алады. Онда белгілі бір
жануардың сыртқы келбетіне, қимылына түсінік беріледі. Мысалы: Маса неге
сөйлеу қабілетінен айрылды?, Қарлығаштың құйрығы неге аша? және т.б.
Хайуанаттар туралы классикалық ертегілерді төмендегідей екі топқа
бөлуімізге болады:
Адам мен хайуандар арасындағы қарым–қатынасты көрсететін ертегілер: Бала
билән йолвас, Момай билән бөрә, Гадай билән илан, Бир кәмбәғәл билән
ишт және т.б.
Тек хайуандардың өзара қарым – қатынасы туралы ертегілер.
Хайуанаттар туралы ертегілер фольклор дамуының сатысына орай әртүрлі болып
келеді. Хайуанаттартуралы ертегілерді зерттеушілер бұл фольклор жанрының
тарихи ерекшелігі – оның бейнелерінің жүйелі дамығандығында дейді.
Бейнелерді осы қалыпта жүйелеу адамның тек қана табиғатқа деген қарым –
қатынасын емес, сонымен бірге адамның қоршаған ортаға деген қатынасын да
көрсетеді.
Бұлай бөлу көптеген халықаралық және ұлттық ертегі сюжеттерінің
көрсеткіштерінде, әлеуметтік құндылығын, дидактикалық бағытын және идеялық
толықтыруын ескере отырып талдау жасалған.
Қазақ және ұйғыр халықтарының хайуанаттар туралы ертегілердің бейнелері
ертеден осы екі халық өмір сүріп келе жатқан территорияның хауанаттар
әлемі. Бұл жөнінде н.С.Смирнова былай дейді: По пути следование кочевок и
на стоянках человек постоянно сталкивался с обитателями степи, пустыни,
лесов игор. Хищники держались близ стад и табунов; распологаясь на стоянки,
аулы спугивали стада кииков, сайгаков; охотники и скотоводы встречались с
крупными и мелкими зверями и птицами у водо поев. Дикие козы, куланы около
Сарысу скапливались большими табунами; волки и лисы, корсаки, в горных
лесах – медведи, барсы, архары, а в камышах Сырдарьи – тигры. Разнобразен
был мир животных, чьи повадки хорошо изучил кочевник – казах [ 6.8б].
Сонымен, осы екі халықтың хайуанаттар туралы ертегілерінің атақты бейнелері
халық күнделікті өмірде кездестіретін хауанаттар әлемінің өкілдері болып
табылады.
Қазақ мифтерінде магиялық әдет – ғұрыппен, тотемдік культпен байланысты
хайуанаттар бейнесі кездеседі. Көптеген діни әдебиеттерде тотемизм діннің
бір формасы ретінде қарастырылады. Бұл жөнінде С.А.Токарев былай
қорытындылайды: есть ни что иное, как религия раннего общества ... [7.28б]
. Алғашқы қауымдық кездегі адамдар өздерін ерекше, қалайда бір тотеммен
байланыстырып, оны әулие көреді. Кей кездерде олар өздерін осы тотемнен осы
тотемнен туылғанын мойындайды. Осының арқасында тотемдік хайуандарды
өлтіруге, оны қорек етуге тыйым салынады.
Көшпенді малшылар сол себептен үй жануарларын негізгі орынға қойған.
Көптеген этиологиялық мифтер үй хайуандарымен тығыз байланысты. Үй
жануарларын құрбандық шалуда қолданды және олардың ішкі мүшелерін шамандар,
бақсы – балгерлер әртүрлі тұмарлар, емдік дәрілер жасады. Сол себептен болу
керек үй жануарлары мифологиялық ойлаудың алғашқы себебі болды.
Үй жануарының төрт түрінің өкілдері көптеген сиқырлы қызметтердің иесі яғни
адамдарды және хайуандарды әртүрлі шабуылдан, қиыншылықтан сақтайды.
Көптеген әдет ғұрыптар, бақсы сарыны, бәдік, арбау жануарлар бейнесімен
тығыз байланысты. Мысалы, бақсы сарынында негізгі рөлді қой бейнесі
атқарады.
Үй жануарларының өкілдері көптеген қазақ мифтерінде, әлемді жарату туралы
мифтерде белсенді түрде қатысады. Үй жануарлары туралы мифтерде үй
жануарларын әртүрлі шабуылдан қорғайтын ерекше бір күш бар деп есептеген.
Қазақ мифтерінде осы бейнелер өзінің табиғи тотемдік жағын көрсетеді.
Текенің, қошқардың тотемдік мәні барлық түрік халықтарында сақталған. Түркі
халықтарының территориясында тасқа қашалған суреттерде ең көп кездесетіні
теке бейнесі. Бұл жөнінде Л.П.Потанин былай дейді: “Не вызывает сомнения
тотемическое происхождение названия племени теке у туркмен и турок и рода
теке у казахов. Козла теке считают своим прародителем представители
якутского рода хэрдық [ 8.11б].Қошқар мен текеге табыну көптеген түркі
монғол халықтарының шамандық әдеттерінде сақталған. “ У хакасских шаманов
плащ выполнялся из бараней шкуры; у тувинцев принято сжигать баранью голову
на специальном жертвеннике перед ламсой молельней; из шкуры дикого козла-
теке изготавливалась одежды туба-кижи и тувинцев [ 9. 175б].
Қошқарға табынудың іздері халық медицинасында, аруаққа табыну және аурудан
қорғау әдет-ғурыптарында сақталған. Буряттар емшіні Хусай-убуюгун ( Қошқар
шал ) деп атаған. Ол емшіге міндетті түрде қошқар жүнінін құрақ тігетін
болған. Ал якуттар болса, қошқардың төс сүйегін гауһармен, алтынмен,
күміспен безендіріп, оны ерендерге ілетін болған. Ал қазақтарда қошқардың
төсінің астындағы еттті керегеге ататын әдет бар. Бұл әдеттің мәні Шопан
ата яғни қойдың пірі малды қорғасын деп сенген. Ал ұйғырларда болса қара
қошқар ашық жолдың қожасы деп есептеген. Е.Д. Тұрсынов қошқар жөнінде
төмендегідей пікір айтады: “ ...в дуалистической мифологии наших
первопредков козел-теке олицетворял доброго и мудрого брата, а баран-кошкар
-злогои глупого. Теке был умным, опытным, и смелым, кошкар-глупым,
неопытным, неумелым и трусоватым” [ 10.50б].
Хайунаттар туралы классикалық ертегілерде қошқар мен теке өзінің бұрынғы
мифологиялық сипатын жоғалтпаған тәрізді.
Хайуанаттар туралы ертегілерде негізгі сиқырлы қызметті жабайы аңдармен
қатар құстар да атқарады. Қазақ және ұйғыр халық ертегілерінде жапалақ
немесе құс биі бейнесі көп кездеседі. Себебі құстың бұл түрін қазақтар пір
тұтқан. Ол әртүрлі аурудан, жамандықтан, көз тиюден сақтаған. Сонымен қатар
үкі мен жапалақ отбасының қорғаушысы ретінде қаралған.
Хайуанаттар туралы ертегілерде адамның өмірінде маңызды орын алмайтын
бейнелердің мысалы, түлкінің, қоянның, бөдененің негізгі бейнеге айналуын
К. Леви-Стросс полиазиаттық бейне Қарға арқылы түсіндіріледі. “ Мифология
имеет дело с медиацией, смягчает антиномии, открывающиеся в человеческом
существовани. Одна из важнейших-антиномия жизни и смерти. Ворон и есть
смягчение этой исвязанных с ней антиномий. Он есть падаль, и в этом
отражается компрамисс между хищними животными и травоядными (метафора жизни
и смерти ). Копаясь в земле, Ворон связан с царством мертвых.. Но он птица-
он связывает небо и землю. Он не улетает с другими птицами осенью-он
связывает зиму и лето” [ 11. 23б]. Бұнда К. Леви-Стросс қарғаға медиальды
қызмет береді.
Хайуанаттар туралы ертегілерде ірі, зор аң ешқашан жеңіске жетпейді. Бұл
құбылыс барлық халық ертегілерінде кездеседі. Оны күші жоқ майда жануарлар-
тасбақа, қоян, тышқан сияқты хайуандар жеңеді.
Сонымен хайуанаттар туралы ертегілер өзінің негізін мифтің негізгі
сәттерінен алған-адам мен хайуанаттар әлемінің қарым-қатынасынан. Ертегі
мифтен тек әлеуметтік қызметі жағынан ерекшеленеді Миф неотделим от
социальных институтов первобытного общества, тотемическая мифология имела
глобальное значение-от установления связи настоящего и прошлого, поддержки
природно-социального порядка по поддержания размножения тотемных животных[
11.56б ].
Хайуанаттар туралы классикалық ертегілер негізінен адамды күлдіруге
арналған. Осы ертегілердің негізінде екі бейненің арасындағы бәсекелестік
жиі бейнеленеді. Адам және хайуан ортақ әлемнің өкілдері. Ертеде адамдар
қасқырларға, аюларға, жолбарыстарға қарсы шығалмаған, оларды тек қулық
арқылы жеңген. Осыған орай жануарлар туралы ертегілердің бас кейіпкері
әлсіз хайуандар. Қазақ және ұйғыр халық етегілерінде түлкі (ол қасқыр мен
жолбарысқа қарағанда әлсіз), құстар (бөдене, қаз, сауысқан), жәндіктер
(кене), үй хайуандары (қошқар, лақ, есек, жылқы, түйе) бейнелері жиі
кездеседі.
Көптеген зерттеушілерді бейненің іс-әрекеті қызықтырады. Олардың іс-
әрекетінің көбі өз өмірін сақтап қалу үшін құлыққа бару яғни өмір үшін
күрес.
Қазақ және ұйғыр халық ертегілеріндегі атақты бейнелердің бірі-түлкі
бейнесі. Фольклордың бұл жанрында түлкі бейнесі бірнеше қырынан көрінеді.
Ол қу, тапқыр, айлакер және қызыққа құмар, басқа бейнелерге қарағанда
өмірге деген белсенділігімен ерекшеленеді. Түлкінің бұл мінезі оның
қарсыластары арқылы көрінеді.Залымдығының арқасында ол көбінесе жолбарыс,
қасқыр, аю сияқты өзінен күшті жыртқыштарды үнемі жеңіпжүреді: еттің дәмін
тат деп қасқырды қақпанға түсіреді, өзін ордан шығару үшін ешкіні алдап,
мүйізін пайдаланады, аңқау аюдың масқарасын шығарады. Бірақ түлкінің
осыншама айлалы әрекеттері оның өзінен әлдеқайда әлсіз жануарлармен немесе
адамдармен қақтығысы үстінде ашылып, я болмаса әшкереленіп отырады. Мысалы:
бірде түлкі әтештен алданып қалады, бірде оны бөдене ақымақ етеді, бірде
тасбақа және кенемен жарыста жеңіліс табады, енді бірде малшының ітінен
қорқып, зәресі кетеді.
Хайуанаттар туралы классикалық ертегілерде жануарлар мен адамдар бір заңға
бағынатын бүтін әлемде өмір сүреді. Хайуанаттар туралы ертегеілерде жиі
кездесетін мотив тамақ табу үшін жануарлардың жасайтын құлық-сұмдығы. Тамақ
табу үшін ертегінің кейіпкерлері барлық нәрсеге барады. “Главную тему...
составляет голая, без каких-либо прикрас борьба за пищу для поддержания
каждодневного существования” [12.192б]. Көптеген ертегілерде түлкі өзінің
қарсыластарына опасыздық жасайды. “Қу түлкі” ертегісінде түлкі мен қасқыр
түйені қалай жеуді ойластырады. Сонда түлкі арыстанға: “ О, аңдардың
патшасы ! Біздің тамағымыз бітті ,сол себептен мен осы арамыздағы
біреуімізді жеуді сұраймын” дейді. Сонда ақкөңіл түйе өзін жеуді ұсынады.
Ал басқа ертегілерде түлкі қулыққа жиі сүйенеді. “Түлкі, қасқыр, арыстан”
ертегісінде түлкі түйеге қыстың таяп қалғанын және осы қыс өте қатты
болатынын, шөптің бәрі қалың қар астында қалатыны туралы айтады. Қасқыр,
түлкі, арыстан өз індерінде жанын құтқарады, ал сен болсаң қаһарлы суықта
үсіп өлесің дейді. Сонда аңғал түйе түлкіден өзін құтқарудың амалын тауып
беруді сурайды. Түлкі соңында өз қулығын жүзеге асырып, түйені өз жемтігіге
айналдырады. Ертегілерде түлкінің қулығымен қатар достарына деген
опасыздығы жиі көрінеді. Етегілерде түлкі өз достарын бәсекелес ретінде
санап, бүкіл жемтікті өзі алу мақсатында достарының көзін жояды.
Сонымен қазақ және ұйғыр халық ертегілерінде түлкінің қу, айлакер, тапқыр
қасиеттерімен қоса опасыз, зұлым жақтары көрінеді. Бірақ түлкі әркашан
кенеден, тасбақадан, сауысқаннан, бөденеден жеңіледі.
Қазақ және ұйғыр халық ертегілеріндегі түлкі бенесіне қарама-қарсы бейне -
қасқыр. Оның сиқы да жалпыға мәлім – ақымақ та ашқарақ. Түлкінің алдағанына
иланып, өзінің көтен ішегін суыртып қаза болады, ешкі, қой жылқы сияқты
жануарлардан алданып қор болатын да қасқыр. Сонымен бірге қасқыр –
зорлықшыл, сәтсіздікке көп ұшырайтындардың бірі. Ерттегілерде ол қу
түлкінің ойластырған айласын жүзеге асырамын деп соңында мерт болады.
Ертегі әлемінде қасқырдың күші – тек жеңіліс пен сәтсіздікке алып келеді.
Қазақ және ұйғыр халық ертегілерінде қасқыр бейнесі жан-жақтан көрінеді.
“Қасқыр,түлкі және есек” ертегігісінде қасқырдың қу, екі жүзді, сараң
жақтары айкын көрінеді. Ол түлкімен бірігіп есекті айыптап, сонында оны
мерт қылады. Ал “Қойшы мен қасқыр” ертегісінде қасқыр адаммен тең дәрежеде
әрекет жасай бастайды және адамның үйреткенін үйренеді. Қойшы бір күні
қасқырдың күшігін тауып алады, оны бағады. Күндердің күнінде қойшы қасқырға
көрші отардан қой ұрлауды үйретеді. Бұған үйренген қасқыр қойшыға айтады:
“Сен маған ұрлық жасауды үйреттің, енді қойларыңды жақсылап күзет, өз
отарыңнан қойларыңды жоғалта бастайсың” дейді.
Түріктер мен монғолдар арасында қасқыр олардың ататегі, қолдаушысы,
қамқоршысы ретінде ең маңызды тотемі болған. “В мифологических
представлениях многих народов Евразии и Северной Америки образ волка был
преимущественно связан с культом предводителя дружины (или бога войны) и
родоначальника племени...”[13.212б]. Бұл күшті, еркін және ақылды хайуан
ата-бабаларымыздың ерекше қастерлеуі кездейсоқ құбылыс емес сияқты. Бұл
жөнінде Ә.Қ. Марғұлан: “ Волк являлся одним из сильнейших тотемов тюрко-
монголов, олицетворяющим могущество и власть, охраняющий землю и пастбища,
Легенды о значении волка как защитника и покравителя людей в период
бедствий, широко распространены среди тюркских племен, начиная со времен
саков, гуннов, усуней. Древний человек делает волка своим тотемом, ибо в
его представлении волк – наиболее сильное, агресивное и опасное существо, у
которого следует искать покравительства и которого желательно видеть своим
предком [14. 7-8б].
Түркі халықтарының тегі қасқырдан шыққаны туралы Чжоу, Хань, Вэй және Тань
қытай деректерінде жазылған. Л.Н.Гумилев қытай деректерінен Ашин тайпасының
қалай пайда болғаны дерек келтіреді. Яғни олардың тегі тоғыз жасар баланы
құтқарған қасқыр анадан тарады дейді. Ұлдарының бірін Ашина деп атап, ол
кейін ел басқарады. Өзінің шыққан тегінің белгісі ретінде ол қасқырдың басы
бейнеленген ту жасатады [15.23б].
Ғундардың, үйсіндердің және түріктердің мифологиялық ойлауы көне түркі
жәдігері “Оғыз намеде” айқын көрінеді. Бұл ескерткіште қасқыр әрқашан “КӨК”
эпитетімен беріледі. Аспанның сәулесі арқылы пайда болған Тәңрінің
жіберушісі көк бөрі қажет кезінде Оғыз қағанға көмекке келеді және оның
әскерлерін жеңіске жетелейді:
Ол жаруктун көк
Түлүклүг, көк жаллуғ бэдүк.
Бір эркәк бөрі чікті. Отул бөрі. Оғуз
Қағанға сөз бэріб турур эрді.
Такі дэді кім аі аі Оғуз Урум
Үстігә сэнатлар боласән.
Аі аі Оғуз тапуғуңларға мэн
Жүкүр боламэн, дэб дэді. Кэнә
Андан соң Оғуз Қағанға
Нуріканні түртүрді, кэтті, көрді
Кім чэрігнің тапукларі-
Да көк түлүклүг көк жаллуғ
Бэдүк бір эркәк бөрі жүрүгүдэ
Турур. Ол бөрінің артларин катағ-
Лаб жүрүгдэ турур эрділар[16. 52б]
Қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінде қасқыр бейнесі “ Оғыз наме” дастанындай
адамға көмектеседі. Мысалы: “Қасқырдың жасаған қамқорлығы”, “Елеместің
көргендері”, “Жігіт пен өнерлі қыз” ертегілерінде кездеседі. Шығыс
Қазақстандағы қазақтардың мәдениеті мен тұрмыс-тіршілігін зерттеген ғалым
Р.Куртц өз зерттеуінде қасқыр туралы төмендегідей мысал келтіреді: “ Казахи
живущие Мангышлаке использовали волчьи кости в качестве амулета, в то же
время волк воспринимался ими как недобрый дух, упоминать которого
запрещали, так как иначе он нападает на стадо, а казахи-охотники именовали
волка “дурной рот” [17.41б]. Сонымен қатар ұйғыр халқында қасқырдың сыңары
киелі саналған. Оны балгерлер ұрланған нәрсені табуда пайдаланған.
Ертегілерде қасқыр мен түлкі бейнесіне қарағанда аз кездесетін бейнелердің
бірі-аю бейнесі. Қазақ және ұйғыр халық ертегілерінде аю бейнесі ақымақ,
қорқақ ретінде көрінеді. Аюдың бұл бейнесі шынайы аюмен еш қатысы жоқ, яғни
мифтік ойлаумененде шатастырмауымызға болады. Мифте “Медведь - это зверь
производственный, зверь-заместитель всей охотничьей добычи. Он соединен с
человеком посредством женщины. Он является тотемным героем и предком, по
некоторым вариантом-отцом, по другим-только дядей человеческой юношей,
убивших его и тем самым получивших от него боевое крещение. Он же являлся
духом-покравителем, культурным героем и племенным богом” [18. 50б].
Қазақтың бақташылык өмірінен туған ғажап ертегілердің бірі -" Бозінген "
сюжеті. Ондағы Бағланбай малының құты болған Бозінгенді тумады деп, бір шал
мен кемпірге бақтырады. Бозінген басы алтын, құйрығы күміс бота туғанда,
кемпір мен шал інгенді бір керуеншілерге сатып жіберіп, ботасын алып
калады. Қысқа ғана ертегінің көп жері ботасын жоқтап жылаған Бозінгеннің
зарлы сөздеріне кұрылған. Бағланбайдың екі баласы Бозінгеннің даусын танып,
оны ботасына қосады. Малды, әсіресе түйе түлігін қасиет тұтқан қазақ халқы
бұл тұста ботасын сүйген Бозінгенді үлкен образға айналдырған.
Бозінгеннің зары - монолог түрінде берілген. Онысы - жоқтау:
Жаралғаннан жасымнан,
Күйіп, жанып сабылдым.
Тартып беру бала үшін,
Үстіме кілем жамылдым.
Көрер күнім бар ма екен,
Мен ботамды сағындым.
Бұдан әрі өзі жат қолына түскен Бозінген ұшкан қүстардан, түнде жортқан
жапалақтан ботасының дерегін сұрайды. Иесі түйені қүтқарып, ботасын алып
келе жатқанда да Бозінген оны көруге асығып, адамша мұңданып, көз жасын
төгеді. Малды қадір түтқан казақ үғымында түйенің бала сүюі адамға үқсас
болып шығады.
Мал күту мен еңбек мәнін биік бағалайтын "Қотыр торғай", "Кім күшті?",
"Қуыршақ" сияқты жас балаларға арналған қысқа ертегілердің мазмүны да аса
қызық, тартымды. "Кім күшті?" ертегісінде мұздан күшті нәрсе жоқ деп
ойлайтын қырғауыл, одан жаңбыр, жер, шөп, тоқты, касқыр, олардьщ бәрінен
оқтың күшті екенін айтады. Ал оқтан мылтық пілтесін жеп қоятын тышқан,
тышқаннан ін қазып, алты батпан ауырды арқалап, жеті батпан ауырды сүйреген
құмырсқа күшті болып шығады. Өйткені ол еңбек сүйгіш, ұйымшыл."Тепең кек"
ертегісінде сараң байдың кедейленген үш баласына малдан қалған жалғыз көк
тай олжа түсіреді.
Ауырып жатқан кемпір - шалға дәрі шөп іздеп шығатын қошқар мен теке -
кедейдің сүйенер қолқанаты. Олар жолай түрлі жыртқыш аңдарға жем бола
жаздаса да, дәрі шөптерді тауып келіп, өз иелерін ажалдан құткарады. "Мақта
кыз бен мысық" ертегісінде мал баққан елдің баласы жасынан-ақ сол тірлікті
қадірлей бастайды. Қазак. ертегілерінде төрт түлік мал адамның құты, досы,
тірегі ретінде суреттеледі.
Қазақ фольклорында жабайы аңдар жөнінде айтылатын ертегілер де көп. Оның
көркем үлгілері жарияланып келеді. Тақырыбы жағынан күлдіргілеу болып
келетін бұл ертегілерді ("Түлкі, қойшы, аю", "Түлкі мен бөдене", "Арыстан
мен түлкі") еріккеннің ермегінен туған деп түсінуге болмайды. Олар көп
жайда түрлі аңдар мінезін танытып қана қоймай, сол мінездер арқылы қоғам
өміріндегі әлеуметтік теңсіздікті де көрсетеді. Қу түлкіге, ақымақ
арыстанға халық ертегілері сықак, сын қолданған. Кейде бұл
ертегілерді қара сөзбен айтылған мысал десе де болғандай. Бұл реттен "Түйе,
арыстан, қасқыр мен түлкі" ертегісінің айтары тіпті терең. Түйе еңбекшілер
образын берсе, түлкі, қасқыр, арыстан -қанаушылар бейнесін суреттейді.
Хайуанаттар туралы кейбір ертегілерге адам образы қосыла бастайды. "Мақта
қыз" бен "Қотыр торғай" оқиғалары енбек процесімен тікелей байланысып
жатады. Қотырын ауыртқан шеңгелді торғай ешкіге шағады, шеңгелді ешкі
жейді. Тілін алмаған ешкіні қасқырға шағады, сөйтіп торғай өзінің кегін
жоқтайды. Мұның айтары - нашарға қиянат жасама, өзіңнен зор шықса, көзің
шығар деген әділет идеясы болмак;. Тым кішкене құйыршықтың өзі де әділет
адамы, батыр, "Бозінгең", "Тепен көк" ертегілері тірліктің қамын айтады.
Хайуанаттар ертегілерінде сатира сарыны бар.Мысалы, "Түлкі мен маймыл"
ертегісінде маймылдың акымақтығы, түлкінің қулығы дәріптеледі. Маймыл -
бақкұмар, ол патша болсам дейді. Соны түлкі қақпанға түсіріп, "басыңа
тепкілесең кетпейтін бақ қонды" деп мазақ етеді. Түлкі қай елде болса да
ақылды, қу аңнан саналған. "Түлкі мен қаскыр" ертегісінде қорқау қасқьір
қыс айында түлкіден балық алып жемек болса, ол "балық өзенде көп, суға
құйрығыңды салып отырсан, балыққа молығасың" дейді. Қаскырдың қүйрығы мүзға
қатып қалып, суға келген шаруалардан таяқ жейді, қүйрығы мұзда калады.
Қасқыр - қорқау, акылсыздау аң. "Кәрі арыстан" ертегісінде сол тойымсыз
қасқырдың өзіне де зауал туады. Арыстан қартайып, жүре алмайтын болған
кезде, патшамыздын көңілін сураймыз деп барлык аңдар келеді. Келмегені
қасқыр болыпты. Түлкі оны арыстанға шағып, мерт қылады. "Түлкім, түлкім,
тілімді жеші" деген арыстанға, ол: "Амандық болса, көтеншегіңді де жермін",
- дейді.
Арыстан образында хан, патшалардың да сыны бар. Осы ретпен хайуанатгар
жөніндегі ертегілердің сюжеті өмір құбылыстарымен де жалғасып жатады.
Халықтың меңзеп отырғаны бір ғана андар арасындағы жайлар емес, әлеумет
өңіріндегі теңсіздіктер, содан құтылу - күнкөріс, өмір сүрудің шарты дейтін
меже болмақ.
2 ҚИЯЛ-ҒАЖАЙЫП ЕРТЕГІЛЕРДЕГІ МИФТІК ОБРАЗДАР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ ТИПТЕРІ
Қиял - ғажайып ертегілер – халық ауыз әдебиетіндегі ең көне жанрлардың
бірі. Оның шығу – мезгілі алғашқы қауымдық қоғам дәуірі. Сондықтан
ертегінің бұл түрінде адамзаттың ертедегі өмірінің көптеген белгілері
сақталған. Мысалы, матриархат заманына тән аналық ру мен көптеген әдет -
ғұрыптардың көріністері (дуальдық ұйым, аналық мекен, аналық неке т.б. ),
ерте заманғы анимизм, тотемизм, магия сияқты діни нанымдар мен
сенімдер.Бірақ көне дәуірдің бұл көріністерінкейінгі заманда халық тек қиял
ғана деп түсінген.Сол себепті де ертекшілер әңгімесін "ерте уақытта болған"
деп ескертеді.
Қазақ және ұйғыр қиял - ғажайып ертегілеріндегі жанрлық жағынан біркелкі
емес, оның құрамында алғашқы қауымға тән қарапайым әңгімелер, батырлық
ертегілер кездеседі, сондай – ақ тұрмыс – салтты авантюралық шығармалар да
ұшырасады.
Аталмыш жанрдың сюжетіне, поэтикасы мен құрылысына батырлық жыр үлкен ықпал
еткен. Көптеген қиял - ғажайып ертегілердің сюжеттік желісінде батырлар
жырындағыдай тұрақты прологтар эпилогтар бар. Әдетте, сюжеттің прологында
ертегі қаһармандарының кәрі ата – анасы мен оның тууы туралы баяндалады.
Қартайғанша перзент көрмей, қубас аталған кемпір мен шал құдайдан бала
сұрап, әулие - әмбиелердің басына түнеп, жалбарынады. Кемпір иен шалдың
тілегі қабыл болып бір бала туады. Ол – ертегінің бас кейіпкері. Осындай
сюжеттер қазақ қиял - ғажайып ертегілерінде жиі кездеседі.
Қазақ қиял -ғажайып ертегілерінің сюжеттік құрамы әралуан. Атап айтсақ,
онда барлық халықтың шығарған халықаралық сюжетте, бізге басқа халықтардан
ауысқан және тек өзімізге тән сюжеттер бар. Бұның себебі қазақ халқы
сахарада жеке дара ғұмыр сүрген жоқ. Ол өмірбойы басқа халықтармен қоян -
қолтық аралас, тығыз қарым - қарым қатынаста болды.
Ерте заманда туып, көне дәуірдің көріністерін сақтап келсе де, қиял -
ғажайып ертегілер тікелей сол қалпында емес, эстетикалық тұрғыдан алып
қарағанда уақыт өтісімен көптеген өзгерістерге ұшырады.
Сөз болып отырған ертегілердің бас қаһарманы, эстетикалық мұраты – халық
идеалы. Ертегі тек мұратын мадақтайды. Қазақ және ұйғыр халық ертегілерінің
ұқсас жері - қаһармандарының ортақтығында. Қазақ және ұйғыр халық
ертегілерінің бас қаһармдары – аңшы – мерген, жауынгер – батыр, кенже бала,
тазша және басқа әлеуметтік теңсіздіктегі бұқара өкілдері. Бұлардың бәрі
халақ арманынан әр кезде туған идеалды кейіпкерлер, яғни идеал – тарихи
құбылыс. Ертеде табиғаттың дүлей күштерімен алысып, күнделікті өмір үшін аң
- хайуанаттармен күрескен кезде, халықтың арманы, идеалы – соларды жеңетін
балуан, күшті батыр менген болды.
Кейінгі дәуірде, адамзат рулық қоғамға көшкенде халықтың идеалы өз руын
бөтен елден, шапқыншы жаудан қорғайтын жауынгер болды. Бұл бейне қазақ
ертегілерінің біразында кездеседі. Рулық қоғам ыдырай бастағанда - идеал
басқа. Енді ол – ыдырап бара жатқан қоғамның дәстүрін қолдаушы, ата жолын
қуушы. Ол қазақ өміріндегі қара шаңырақтың иесі – кенже бала. Біздің
көптеген ертегілерімізде бас кейіпкер кенже бала.
Қоғамда әлеуметтік теңсіздік шарықтау шегіне жеткен кездегі ертегі идеал
етіп, мадақтайтын бейне - әлеуметтік теңсіздіктегі бұқара өкілі,
жәбірлеуші, жапа шегуші. Бұл кезде қиял - ғажайып ертегілер өмірге тікелей
жақындап, толық бұқараланады, бұқара арманаын дәріптеп, халық мұратын
эстетикалық мұратқа айналдырады.
Аталмыш жанардағы басты тақырып – сиқырлы заттардың көмегімен бас
қаһарманның небір ғажайыптар мен қыруар қиындықтарды жеңіп, мұратына жетуі.
Мұның үстінде үнемі әділеттілік жеңіп, зұлымдық әшкереленіп отырады.
Ертегілердің бұл түрінде дәстүрлі идеялардың комплексі оның
композициясымен, сюжеттік желілерімен және қаһармандардың айқын
анықталғанидеясымен біте қайнасып кеткен. Бұл қатаңбірліктен сәл ауытқу
қиял - ғажайып ертегісінің мүлдем бөтен түрін туғызады. Егер қаһарман
бардық күшін сарқа пайдаланып, небір қиындықтарды жеңіп шықса, ол батыр
атағына ие болады да , мұндай қаһарманы бар ертегі өзіндік ерекшелігімен
дараланатын, батырлық ертегілер деп аталады. Екінші жағынан, дәстүрлі
композициядан ауытқу қиял - ғажайып ертегілеріне жақын әрі біршама бөтен
идеялармен байланыстырылады. Қиял - ғажайып ертегілердің классикалық типі
қаһарманды басқа дүниеге аттандыру, ғажайып құралдарды табу, қиын
тапсырмаларды орындау, құда түсу, жауыз күштерден құтылу сияқты
композициялық бөлшектерді қамтиды. Ол көбінесе қаһарманның үйленуімен және
таққа отыруымен аяқталады. Ертегілердің классикалық түрі шығыс пен батыс
халықтарына кең таралған. Қазақтың қиял - ғажайып ертегілері ерекше дара
тұрған дүние емес, оның көптеген сюжеттері дүниежүзіне белгілі ертегілердің
варианттары болып келеді.
Ертегі әдетте қаһарманның үйден аттануымен басталады. Оның себептері де әр
түрлі : бірде үйірімен жылқы ұрланып, ағайынды жігіттер ұрыны іздеп шығады
("Сәрсенғали"), бірде мыстан кемпірдің алдын ала ескертуі бұзылып, әкесі
оған ұлын жіберуге мәжбүр болады ("Қаратай"), бірде қаһарманның шешесін
Алып Қарақұс әкетіп, оны іздеуге шығады ("Қанбаба"). Басталудың мұндай
типтерібарынша көне болып келеді.
Алғашқы рулық қауымның ыдырауы және жанұя ішіндегі алауыздықтың пайда
болуымен ертегі басталуының жаңа формасы пайда болды: "Алтын айдар" мен "Үш
қыз" ертегілерінде бәйбіше тоқалдан туғуан балаларды тастатқызып, орнына
күшік салып қояды, хан тоқалды үйінен қуып жібереді. Ертегілердің бұндай
басталуы ұйғыр халық ертегілерінде де кездеседі ("Шынтемір батыр").
Кейінірек кезде ертегілерде әлеуметтік мотив ене бастайды. Кедей жігіттің
әйелін ұнатқан хан оны өлтіру мақсатында әртүрлі қиын жұмыстарға жұмсайды
("Барып кел де, алып кел", "Адам білмес тас", "Кенже бала").
Үйімен қош айтысып, қаһарман жолға шығады. Оның алдында сиқырлы заттар мен
қалыңдық табу мақсаты турады. Кейде оны сапар шегуге итермелейтін өзінің
табиғи әуесқойлығы тұрады. Осы жолда ол кездейсоқ өз бақытын табады. Қолына
темір таяқ ұстап, аяғына темір етік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Хайуанаттар туралы ертегілердің мифтік бейнелер жүйесі
2 ҚИЯЛ-ҒАЖАЙЫП ЕРТЕГІЛЕРДЕГІ МИФТІК ОБРАЗДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ ТИПТЕРІ
3 Батырлық ертегілердегі мифтік бейнелерге
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
XX ғасырдың соңғы он жылдығында құлаш жая бастаған тіл білімінің
антропологиялық парадигмаға көшу үрдісі адам – тіл – мәдениет үштігі
негізіндегі гуманитарлық зерттеулердің пән аралық салалардың дамуын
күшейтті. Олардың құрамына этнолингвистика және әлеуметтік лингвистика,
лингвомәдениеттану және лингвоелтану ғылымдары кіреді.
Антропологиялық тіл білімінің түрлі бағыттары өз бастауын В. Фон
Гумбольдттің, тіл – халық рухының, оның танымы мен менталитетінің
көрінісі концепцияларынан бастау алатыны белгілі. Л.Вайсгербер тілді
шындық әлем мен адамның және оның санасының арасындағы аралық әлем деп
есептейді. Жалпы тіл білімінің маманы, ғалым Э.Бенвенист сөзімен айтсақ Мы
мыслим: мир таким, каким нам оформил его сначала наш язык. Различия в
философии и духовной жизни стоят в неосознаевамой зависимости от
классификации, которую осуществляет язык[ 1.36б].
Тіл – мәдениеттің құрамдас бөлігі, оны меңгерудің негізгі құралы,
ұлттық менталитеттің ерекше белгілерін сақтаушы. Солай бола тұрса да,
мәдениет тілде көрініс табады, сонда өмір сүреді. Бұдан тіл мен мәдениеттің
арасына теңдік белгісін қоюға болады деген ой тумаса керек.
Мәдениеттану терминін 1909 жылы алғаш ғылымға енгізген неміс филосифы
және химигі В.Оствальт болатын. 1939 жылы Лесли А.Уайт өзінің
антропологиялық зерттеулерінде аталмыш терминді ұсынады.
Белгілі ғалым Э. Бенвенистің тіл, мәдениет және жеке адам үштігі
(триада) негізінен басқа бір лингвистика тууы мүмкін,– деген ұшқыр ойы XX
ғасырдың соңында қалыптаса бастаған жеке дербес лингвистикалық мәдениеттану
пәнінің пайда болуының болжамы сияқты. Лингвокультурология – лингво
мәдениетттану термини соңғы үш-төрт жыл көлемінде фразеологиялық мектептің
өкілдері В.В.Воробьев пен В.Н.Телияның негізгі ой желісі барысында туды.
Лингвистикалық мәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттану пәндерінің
тоғысуында пайда болған, халықтық мәдениеттің тілге әсер етуін зерттейтін
ғылым. Тіл мен мәдениеттің өзара жиі әсері және өзара байланысын
қарастыратын ғылым саласы жоғарыда көрсетілген анықтамамен берілгенмен,
аталған мәселе бүгінгі күннің жаңа бағыты емес. Этностың тілі мен
мәдениетінің ерекшеліктері соңғы кезде жаңаша көзқараспен, бұған дейін
ғалымдар бұл мәселені психология, әлеуметтік лингвистика, этнопедагогика,
этнолингвистика, т.б. пәндердің негізінде зерттеп келді.
Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы мәселесін алғаш зерттеген ғалымдар
Я.Гримм, Р.Раск, А.А.Потебня, т.б. болды. Бұл проблеманың қайнар көзі В.фон
Гумбольдттің ғылыми еңбектері. Оларда ғалым мынандай ғылыми ой тұжырым
жасайды:
1. материалдық және рухани мәдениет тілге әсер етеді;
2. кез келген мәдениет ұлттық нышанға ие, бұндай сипат тілдік жүйеде
айқын көрінеді;
3. тіл–адам және қоршаған ортаны жалғастырушы буын;
4.халықтық рух пен мәдениеттің белгісі – ішкі форма тілге тән.
Белгілі ғалым А.Потебня тіл халықтың мәдениеттің қайнар көзі екендігін
дәлелдеп, халық ауыз әдебиетіндегі аңыз – әңгімелердің ерекшеліктерін
анықтады.
Ғалым, тілші В.Н.Телияның пікірінше , лингвомәдениеттану – тілдің
корресподенциясы мен мәдениеттің өзара қатынасының синхронды түрін
зерттейтін және сипаттайтын этнолингвистиканың бір бөлігі.
Лингвомәдениеттану шекаралас пәндердің қиылуысында пайда болған және
олармен тығыз байланыста болады, мәдениеттану, лингвоелтану, әлеуметтік
лингвистика, этнолингвистика пәндеріне қарағанда арнайы аспектісі – тіл мен
мәдениеттің өзара байланысы мәселесін өзінше қарастырады.
Осыған орай В.В.Воробьев лингвомәдениеттану пәніне төменгіше анықтама
береді: “Лингвокультурология – комплексная научная дициплина синтезирующего
типа изучающая взаимосвязь и взаимодействие культуры языка в его
функционировании и отражающая этот процесс как целостную структуру единиц в
единстве их языкового и внеязыкового (культурного) содержания при помощи
системных методов с ориентацией на современные приоритеты и культурные
установления “ система норм и общечеловеческих ценностей” [2. 25б].
Демек лингвомәдениеттанудың объектісі тіл білімі мен мәдениеттану
пәндерінің қиылысқан жерінде зерттейді. Ал зерттеу пәні төмендегідей
объектілерді атауымызға болады:
1.Лингвомәдениеттану объектісі–эквивалентсіз лексика мен лакуналар;
2. Тілдің паремиологиялық қоры;
3.Тіл–дін арақатынасы;
4.сөйлеу әрекеті;
5.сөйлеу этикеті;
6.аңыздар, ертегілер, ырымдар,және салт–дәстүрдің тілдегі формалары;
Сонымен лигнвомәдениеттану ғылымының зерттеу объектісі адам қалыптастырған
материалды және рухани мәдениеттің, яғни еңбек құралдарынан бастап, адам
өміріндегі салт – дәстүр, өнер, дін, ғылым, тәрбие, мораль және философия
болып табылады.Біз өз жұмысымызда лингвомәдениеттанудың негізгі
объектілерінің бірі – ертегілердегі мифтік бейнелер.
Ертегілер халық өмірі, тарихы, дүниетанымымен тығыз байланысты. А.Н.
Толстой халық ертегілерінің ғылыми–тарихи құндылығын ескере отырып:
”Ертегілер халықтың рухани мәдениеті, оны біз біртіндеп жинаймыз. Ертегілер
арқылы мың- жылдық тарих біздің көз алдымызға елестейді”– деген болатын.
Ертегілер барлық елдер фольклорында сөз өнерінің ең көп тараған, ең
демократиялық түрі болып табылады. Оның шығу тарихы тереңде – адам өмірінің
алғашқы сатысында жатыр.
Қайсы бір халықтың ертегісін алмайық сюжеті, композициялық құрылысы мен
идеялық мазмұнында бір–біріне жақындығы барлығы сезіліп турады. Ертегілер
халық ауыз әдебиетінің басқа жанрлары сияқты өмір тәжірибесінен, болмыс
құбылыстарынан, еңбектерінен келіп туады. Адам өзін қоршап тұрған кеңістік
пен табиғат құбылыстарынан әсерленеді де, соның негізінде пайда болған
түсініктер, фантастика, көркем әсерлеу түрінде ертегіге арқау болады. Өткен
замандарда жаратылып, бізге дейін сақталып келген аңыздарда, ертегілерде
өмірдің, тарихтің романтикалық және реалистік бейнесі айқын көрінеді.
Ертегі фантазияны, өз дәуірінің әлеуметтік–саяси қайшылықтары, халықтың
мұң–мүддесі мен тілек–талабы арқылы дүниеге келтірілген.
Қазақ және ұйғыр халықтарының табиғат сырын білу, оны меңгеруден туған
қиялдық түсініктері ертегі, аңыз ретінде туып тараған. Мұндай ертегілер
қиялдың ғана жемісі болмай сол заманның шындық бейнесін, қоғамдық
құрылысын, тап тартысын, бұқара халықтың мұң – мүддесін , әділет - арманын
түгел жинаған. Қазақ халық ертегісі мен ұйғыр халық ертегілеріндегі туыс
тақырыптар, ұқсас сарындар, ортақ кейіпкерлердің болуы осы екі халықтың
көне заманнан бері үзілмей келе жатқан туыстығының нәтижесі. Қазақ және
ұйғыр фольклорында ұқсас дүниелер өте көп. Бұның бір себебі тұрмыстан,
қоғамнан алған бір түрлі әсер бір–біріне ұқсас ертегілерді тудырған болса,
екіншіден экономикалық, саяси, мәдени және діни байланыстар ертегілердің
көрші елдерге кең тарауына себепші болғаны. Сол себепті қазақ және ұйғыр
халықтарының ертегілері Орта Азия және тағы басқа шығыс халықтарының
фольклорының туындыларына ұқсап келеді, кейде тіпті бірін – бірі қайталап
келеді.
Адамның дүниетанымы дамып, тереңдеген сайын ақиқат деген не, оны жалғаннан
немесе қателесуден қалай айыруға болады, ар, намыс, борыш, жауапкершілік,
әділеттік пен әділетсіздік, зұлымдық пен қайырымдылық дегеніміз не деген
сияқты әлеуметтік сұрақтар да қалыптаса бастайды.
Бұл сияқты сұрақтарға жауап беру үшін олар жайында дұрыс ұғым, дүниенің
өзгерісі мен дамуы туралы кең көлемді көзқарас, ой – пікір керек. Шындық
дүние және адам туралы, адамның мінез - құлқы мен іс - әрекеттері туралы
жалпы ұғымдарды айқындапберетін пікірлер мен тұжырымдардың жиынтығы дүниеге
көзқарас деп аталады. Дүниеге көзқарас адамзат санасының, дүниетанымының
бір бөлігі. Әрине, әрбір адамның философиялық ой – пікірлерге келуінің бір
ортақ жолы болды. Ол мифологиядан дінге өту жолы.
Мифология – адам мен табиғат туралы ғылымның қай - қайсысының да күрделі
негіздерінің бірі. Миф туралы ілімнің философия, психология, лингвистика,
әдебиеттану. археология антропология, өнертану теология, логика т.б. толып
жатқан ғылымдармен шектесіп жататындығы да содаи болса керек. Адамды түсіну
үшін, оның дүниетанымын, көзқарасын, идеал-дарын яғни рухани әлемін білу
қажет.
Мәдени-философиялық энциклопедиялык сөздікте: "Мифология -
а) адамның өзін тамыту құралы, адамның шығармашылық қабілсттерін
айқындаудың ежелгі, мәңгілік бітімі. Ол адамзат мәдениетінің барлық типтері
мен бітімдерінің негізінде жатыр; ә) миф теориясы немесе оның
түсініктемесі. Мифтің жалпыға ортақ теориясы жоқ. Бірақ мифті түсіндіру мен
зерттеу үздіксіз жалгасып келеді делінген. Сөйтіп миф үғымына үш түрлі
мағына беріледі:
1) көне аңыз, әңгіме;
2) мифошығармашылық (миф тудыру), мифологиялық космогенез;
3)тарихи-мәдени шартталган сана күйі.
Адамзаттың негізгі мифтерінің бірі - уақытты цикл ретінде қабылдайтын
мифологиялық санамен байланысты мәңгілік айналымдар туралы миф. Мифошығарма
космогенез ретіндегі мифтің екінші мағынасы-әлемнің хаостан жаралуы. Бұл
космогониялық мифтерге бастау береді. Олардың басты тақырыбы: "қасиетті
(киелі) тарих", дүниенің, адамның және т.б. жаралуы. Әдетте, мифте
жаратылыс уақыты киелі сипатқа ие болады, ол үлгі ретінде қүрметтеледі.
Үшінші мағынасына оның бейнелі-рәміздік түсіндір-месі, қайта жаңғыру
ретінде анықталады. Миф өзі пайда болған дәуірдің дүниетүсінігін
бейнелейді, ол адамзаттың рухани медениетінің алғашқы бітімі [3.186-187б].
Миф адамзат мәдениетінің базистік феномені, адам баласының ең ерте заманғы
ұғым – түсініктерінің, дүниені танып білу ой - өрісінің өте ескі көрінісі.
Сондықтан да, ол қоғамдық сананың барлық түрлеріне ортақ, бәріне де қатысы
бар. Осыған қарағанда мифология – адам мен табиғат туралы ғылымның қай -
қайсысының да күрделі негіздерінің бірі. Мифтің поэтикасын зерттеген ғалым
Е.М.Мелитинский мифологиялық таным-түсініктерде қандай да болмасын заттың
мәні оның пайда болуымен байланыстырылады; яғни айнала қоршаған дүниені
сипаттау деген сөз - сол дүниенің пайда болу тарихын баяндау дейді
[4.172б]. Мәселен, көптеген қазақ ертегілерінде зәулім бәйтерек
суреттеледі. Ол кейіпкердің өмір жолында өте маңызды рөл атқарады. Бәйтерек
түбінде айдаһарды өлтірген кейіпкер аспан әлеміне көтерілуге, немесе жер
астына түсуге мүмкіндік алады. Міне, мұндағы зәулім бәйтерек бейнесі -
қазақ жағдайына сәйкес космостық ағаштың өзгерген түрі.
Бұл туралы деректер этнографиялық материалдарда да кездеседі: ...В центре
мира высится первозданный Кок-тюбе (священная синяя небесная Гора), на
вершине холма растет великий Байтерек, четыре ветви которого на каждом
ярусе охватывают весь небесный свод. Корни дерева проникают через все
уровни земли до нижних вод [5.56б]. Немесе Қашаған жыраудың мына жыр
жолдарына назар аударсақ:
Ғазіреті ғали тауында Дарак деген ағаш бар.
Сондай-ақ, қазақ тілінде өте алыс мағынасында айтылатын жер ортасы -
көктөбе деген фразеологизм бар. Мысалы: Енді айттырған күйеуім алмайды, жер
ортасы - кектөбеде ұлытып тастайтын кісің мен емес (М.Әуезов Абай жолы).
Ерте кездегі аңыздарда алып бәйтерек жер ортасы - көктөбеде (Жер
кіндігінде) болады дейді. Осы әлемдік ағаштың тау түріндегі формалары
тіліміздегі күлтөбенің басында күнде жиын, жер ортасы көктөбе сөздерінде
кездеседі.
Жұмыстың өзектілігі. Ғасырлар бойы жер бетінде тіршілік етіп келе жатқан
қай халықтың болмасын күнделікті тұрмыс – тіршілігін, салт – дәстүрін,
кәсібін, ұлттық сана мен талғам негізінде бейнеленетін рухани дүниесі
(мақал – мәтел, ертегі, аңыз т.б. ) болатыны белгілі. Адамзат баласы үшін
ең қажетті осындай рухани дүниенің бір саласы – ертегі.
Атап айтқанда, осы зерттеу тілдік жүйені зерттеудің кейінгі дәуірде пайда
болған түрлерінің бірі, тереңдеп барлаудың бір жолы – оның құрылымы тек
тілдің өз ішінде қараумен бірге тілден, яғни ақиқат өмірмен тығыз
байланыста қарауды мақсат етеді. Осыған орай жұмысымыздың өзектілігін
айқындауда тақырыпқа сай тілдік қырларын сабақтастыра зерттеудің мәні
ерекше.
Яғни жұмысымыздың өзегі – екі халық ертегілеріндегі мифтік бейнелерге
талдау жасауды, сол мифтік бейнелердің шығу төркінін этнос табиғатының
тарихылығымен, мәдениетімен сабақтас зерттеу. Сонымен қатар қазақ және
ұйғыр тілінің сөздік қорында ерекше орын алған мифтік бейнелер атауларын
тілдік және экстралингвистикалық мәнділіктермен байланыста және ұлттық
болмыс, ұлттық таныммен етене байланысты “ұлт пен тіл біртұтас” деген
ұстанымға лингвомәдениеттану тұрғыдан кешенді түрде зерттеу жүргізу
тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Жұмыстың басты мақсаты - қазақ және ұйғыр
халық ертегілеріндегі мифтік бейнелерді сұрыптап, олардың шығу тегін,
айырмашылығы мен ұқсастығын анықтап, лингвистикалық табиғатын ашу.
Жұмысымыздың жалпы мақсаты ертегілердегі мифтік бейнелердің лексикалық
қордан алатыналатын орны мен ұлттық тарихи – мәдени тұрғыдан лингвомәдени
табиғатын танып білу. Бұл мақсатты орындау үшін зерттеу жұмысымыздың алдына
мынадай нақтылы міндеттер қойылады:
хайуанаттар туралы ертегілердегі мифтік бейнелерді жүйелеп көрсету;
екі халықтың қиял - ғажайып ертегілеріндегі мифтік бейнелердің лингвомәдени
табиғатын жүйелеу;
батырлық ертегілердегі мифтік бейнелерді сұрыптап, талдау;
Жұмыстың дерек көздері. Халық ауыз әдебиеті үлгілері мен көркем әдеби
шығармалар, түркі, қазақ және ұйғыр тіл біліміндегі тарихи – этнографиялық
зерттеу материалдары мен түрлі сөздіктер, осы тақырыпқа қатысты жарық
көрген мәдени танымдық және ғылыми зерттеулер мен мақалалар. Сонымен бірге
ертегідегі мифтік бейнелер мәселесі бойынша жазылған С.Қасқабасовтың, М.М.
Әлиеваның, А.А. Бейсеевтің, Осман Исмайылдың және т.б. ғалымдардың зерттеу
еңбектерінен қажетті мәліметтер алынды.
Жұмыстың әдістері мен тәсілдері. Тақырыптың ерекшелігіне және мақсатына
байланысты сипаттама, тарихи – салыстырмалы, жаппай сұрыптау лингвомәдени
талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Қазақ және ұйғыр тіл білімінің
ономасиология, этимология, семасиология салаларына, сонымен қатар
фольклордың кейбір жанрларына теориялық - практикалық үлес қосты деп
айтуымызға болады.
Жұмыстың жариялануы. Жұмысымысымыз “Поиск” журналының N3 номерінің 22-24
беттерінде “Қиял-ғажайып ертегілердегі мифтік бейнелер” атты мақала, “Уйғур
авази” газетінің сәуірдегі санында N15 (751) “ Уйғур хәлиқ чөчәклиридики
мифологиялық образлар” атты мақаламыз жарияланды.
1 Хайуанаттар туралы ертегілердің мифтік бейнелер жүйесі
Хайуанаттар туралы ертегілердің түп төркіні адамзат тарихының ең арғы
заманында, аңшылық өмірде жатыр. Басқаша айтқанда жануарлар жайындағы
ертегілер ертедегі адамдардың аң аңлаумен ғана күнелткен шағында туған. Ол
кездегі адамдар кейбір аңдарды қасиетті деп санап, қадір тұтқан, оларды
өздерімен туыстас деп ойлаған, ал кейбір жануарларды рудың бабасы деп
сенген. Осындай аңдардың мейірі түспесе, аңшылыардың жолы болмайды деп
түсінген. Сондықтан еркектер аң аңлауға кеткенде, әйелдер үйде отырып, сол
аңдарды мақтаған, оларға арнап неше түрлі әдемі әңгімелер, өлеңдер
шығарған. Оларды өте күшті, айлалы, айбарлы етіп бейнелеген. Мұндай мақтау
ертегі мен әңгімелерді ол аңдар естиды, мейірленеді деп ойлаған. Сөйтіп,
аңшылырға көмек болады деп ойлаған.
Ол заманда мифпен бірге аңдар турулы әңгімелерге сенген, олардың магиялық
құдіреті бар деп түсінген. Сол себепті бұл әңгімелерде тұспалдау болмаған.
Ондағы аңдарды – жануарлар деп түсінген (ал, кейінгі ертегілерде аңдар-адам
орнында болған), олардың іс - әрекетін шын деп қабылдаған, себебі ол
кездегі табиғат, өмір туралы түсініктер мен пайымдаулар тотемизмге,
анимизмге және магияға негізделген. Сондықтан дүниені, адамның өзін
қоршаған маңайды тануға бағытталған әлемнің, тіршіліктің қалай пайда
болғаны туралы көне мифтермен қатар жан – жануарлардың шығуы, мінез -
құлқы, ерекшеліктері жайындағы әңгімелер де танымдық қызмет атқарған.
Алайда адамзат санасы мен қоғамы ілгерілеп дамыған сайын өмір туралы, тірі
табиғат пен өлі табиғат жайлы түсініктер түбегейлі өзгерді. Бір кезде
қасиетті деп саналып, қадірленген нәрселер, бірте – бірте мінеле бастайды,
сынға ілінеді. Баяғы кезде тотемдік қасиеттерге ие болып жүрген аң мен құс
енді басқаша қабылданады. Сөйтіп, көне дәуірде шыққан мифтер мен әңгімелер
келе – келе магиялық сипатынан айрылып, ондағы пір тұтқан жануарлар енді
сынға алынады, немесе аллегориялық сипат алады. Сөйте – сөйте баяғы
жануарларды қастерлейтін әңгімелер басқаша айтылады, тіпті уақыт өте келе
жаңа әңгімелер шығады, жануарлар қасиетті болып көрінбейді, қайта керісінше
бейнеленеді. Байырғы сүйікті жануарлардың мінез - құлқындағы күлкілі
жақтары ирониялық түрде суреттеледі. Сөйтіп, қазіргі ғылымда әлі анықтала
қоймаған, ел арасында осы күнге дейін сақталған жануарлар туралы ескі
тотемистік түсінік пен классикалық ертегілер арасында қайшылықтар пайда
болады. Басқаша айтқанда, ескі мифтер мен әңгімелерде жануарлар тотемистік
тұрғыдан бейнеленсе, кейінгі әңгімелер мен ертегілерде олар мүлде керағар
көрсетіледі. Демек, мұндағы алшақтық тура мағына мен ауыспалы мағынаның,
шын бейне мен оның тұпалының арасында болады.
Кейінгі замандарда туған әңгімелер мен ертегілер бұрынғыдан тек
кейіпкерлерді мирас еткен, ал олардың іс - әрекеті мен мінез - құлқын басқа
тұрғыдан бағалаған. Бірақ мұнда бір айтатын нәрсе сол: Жануарлар туралы
классикалық ертегімен ескі мифтік әңгімелер арасында әлі де болса
тотемистік ұғымды сақтаған, бірақ, әрине, сол алғашқы күйіндегідей емес.
Жоғарыда айтқанымыздай хайуанаттар туралы ертегілердің пайда болуына
маңызды рөл атқарған – тотемизм болды. Ертедегі адамдар өздері қасиетті деп
санаған аңдармен, жануарлармен туыспыз деп есептеп, кейде кейбір
өсімдіктермен де туыстық қатынастамыз деп есептеген. Қазақтың хайуанаттар
туралы ертегілерін Н.С.Смиирнова үшке бөледі:
1.Этиологиялық ертегілер. Шығу мерзімі жағынан ең көне миф жанрымен
байланысын толық үзбеген, жануарлардың ішіндегі немесе жүріс – тұрысындағы,
я болмаса мінез - құлқындағы, әйтеуір қандай да болмасын ерекшелігін
түсіндіре баяндайды.
2. Нақты хайуандар туралы ертегілер. Шығыс және Батыс халықтарының
көпшілігіне мәлім, яғни дүние жүзі елдерінің жануарлық эпосын құрайтын
классикалық ертегілер. Бұлар бүгінгі дәуірде балалардың үлесіне тиген. Қай
халықтың болмасын жануарлар туралы классикалық ертегілері адам мінезінің
ақылдылық, ақымақтық, құлық - сұмдық сияқты жақтарын қарапайым аллегориялық
формамен ашып береді.
3.Үй хайуандары туралы және ертек – апологтар. Бұл ертегілер көбінесе
кітаби болып келеді де, әдебиетке жақын тұрады.[6.27-28б]
Осылардың ішінде ертек – апологтар маңызды орын алады. Онда белгілі бір
жануардың сыртқы келбетіне, қимылына түсінік беріледі. Мысалы: Маса неге
сөйлеу қабілетінен айрылды?, Қарлығаштың құйрығы неге аша? және т.б.
Хайуанаттар туралы классикалық ертегілерді төмендегідей екі топқа
бөлуімізге болады:
Адам мен хайуандар арасындағы қарым–қатынасты көрсететін ертегілер: Бала
билән йолвас, Момай билән бөрә, Гадай билән илан, Бир кәмбәғәл билән
ишт және т.б.
Тек хайуандардың өзара қарым – қатынасы туралы ертегілер.
Хайуанаттар туралы ертегілер фольклор дамуының сатысына орай әртүрлі болып
келеді. Хайуанаттартуралы ертегілерді зерттеушілер бұл фольклор жанрының
тарихи ерекшелігі – оның бейнелерінің жүйелі дамығандығында дейді.
Бейнелерді осы қалыпта жүйелеу адамның тек қана табиғатқа деген қарым –
қатынасын емес, сонымен бірге адамның қоршаған ортаға деген қатынасын да
көрсетеді.
Бұлай бөлу көптеген халықаралық және ұлттық ертегі сюжеттерінің
көрсеткіштерінде, әлеуметтік құндылығын, дидактикалық бағытын және идеялық
толықтыруын ескере отырып талдау жасалған.
Қазақ және ұйғыр халықтарының хайуанаттар туралы ертегілердің бейнелері
ертеден осы екі халық өмір сүріп келе жатқан территорияның хауанаттар
әлемі. Бұл жөнінде н.С.Смирнова былай дейді: По пути следование кочевок и
на стоянках человек постоянно сталкивался с обитателями степи, пустыни,
лесов игор. Хищники держались близ стад и табунов; распологаясь на стоянки,
аулы спугивали стада кииков, сайгаков; охотники и скотоводы встречались с
крупными и мелкими зверями и птицами у водо поев. Дикие козы, куланы около
Сарысу скапливались большими табунами; волки и лисы, корсаки, в горных
лесах – медведи, барсы, архары, а в камышах Сырдарьи – тигры. Разнобразен
был мир животных, чьи повадки хорошо изучил кочевник – казах [ 6.8б].
Сонымен, осы екі халықтың хайуанаттар туралы ертегілерінің атақты бейнелері
халық күнделікті өмірде кездестіретін хауанаттар әлемінің өкілдері болып
табылады.
Қазақ мифтерінде магиялық әдет – ғұрыппен, тотемдік культпен байланысты
хайуанаттар бейнесі кездеседі. Көптеген діни әдебиеттерде тотемизм діннің
бір формасы ретінде қарастырылады. Бұл жөнінде С.А.Токарев былай
қорытындылайды: есть ни что иное, как религия раннего общества ... [7.28б]
. Алғашқы қауымдық кездегі адамдар өздерін ерекше, қалайда бір тотеммен
байланыстырып, оны әулие көреді. Кей кездерде олар өздерін осы тотемнен осы
тотемнен туылғанын мойындайды. Осының арқасында тотемдік хайуандарды
өлтіруге, оны қорек етуге тыйым салынады.
Көшпенді малшылар сол себептен үй жануарларын негізгі орынға қойған.
Көптеген этиологиялық мифтер үй хайуандарымен тығыз байланысты. Үй
жануарларын құрбандық шалуда қолданды және олардың ішкі мүшелерін шамандар,
бақсы – балгерлер әртүрлі тұмарлар, емдік дәрілер жасады. Сол себептен болу
керек үй жануарлары мифологиялық ойлаудың алғашқы себебі болды.
Үй жануарының төрт түрінің өкілдері көптеген сиқырлы қызметтердің иесі яғни
адамдарды және хайуандарды әртүрлі шабуылдан, қиыншылықтан сақтайды.
Көптеген әдет ғұрыптар, бақсы сарыны, бәдік, арбау жануарлар бейнесімен
тығыз байланысты. Мысалы, бақсы сарынында негізгі рөлді қой бейнесі
атқарады.
Үй жануарларының өкілдері көптеген қазақ мифтерінде, әлемді жарату туралы
мифтерде белсенді түрде қатысады. Үй жануарлары туралы мифтерде үй
жануарларын әртүрлі шабуылдан қорғайтын ерекше бір күш бар деп есептеген.
Қазақ мифтерінде осы бейнелер өзінің табиғи тотемдік жағын көрсетеді.
Текенің, қошқардың тотемдік мәні барлық түрік халықтарында сақталған. Түркі
халықтарының территориясында тасқа қашалған суреттерде ең көп кездесетіні
теке бейнесі. Бұл жөнінде Л.П.Потанин былай дейді: “Не вызывает сомнения
тотемическое происхождение названия племени теке у туркмен и турок и рода
теке у казахов. Козла теке считают своим прародителем представители
якутского рода хэрдық [ 8.11б].Қошқар мен текеге табыну көптеген түркі
монғол халықтарының шамандық әдеттерінде сақталған. “ У хакасских шаманов
плащ выполнялся из бараней шкуры; у тувинцев принято сжигать баранью голову
на специальном жертвеннике перед ламсой молельней; из шкуры дикого козла-
теке изготавливалась одежды туба-кижи и тувинцев [ 9. 175б].
Қошқарға табынудың іздері халық медицинасында, аруаққа табыну және аурудан
қорғау әдет-ғурыптарында сақталған. Буряттар емшіні Хусай-убуюгун ( Қошқар
шал ) деп атаған. Ол емшіге міндетті түрде қошқар жүнінін құрақ тігетін
болған. Ал якуттар болса, қошқардың төс сүйегін гауһармен, алтынмен,
күміспен безендіріп, оны ерендерге ілетін болған. Ал қазақтарда қошқардың
төсінің астындағы еттті керегеге ататын әдет бар. Бұл әдеттің мәні Шопан
ата яғни қойдың пірі малды қорғасын деп сенген. Ал ұйғырларда болса қара
қошқар ашық жолдың қожасы деп есептеген. Е.Д. Тұрсынов қошқар жөнінде
төмендегідей пікір айтады: “ ...в дуалистической мифологии наших
первопредков козел-теке олицетворял доброго и мудрого брата, а баран-кошкар
-злогои глупого. Теке был умным, опытным, и смелым, кошкар-глупым,
неопытным, неумелым и трусоватым” [ 10.50б].
Хайунаттар туралы классикалық ертегілерде қошқар мен теке өзінің бұрынғы
мифологиялық сипатын жоғалтпаған тәрізді.
Хайуанаттар туралы ертегілерде негізгі сиқырлы қызметті жабайы аңдармен
қатар құстар да атқарады. Қазақ және ұйғыр халық ертегілерінде жапалақ
немесе құс биі бейнесі көп кездеседі. Себебі құстың бұл түрін қазақтар пір
тұтқан. Ол әртүрлі аурудан, жамандықтан, көз тиюден сақтаған. Сонымен қатар
үкі мен жапалақ отбасының қорғаушысы ретінде қаралған.
Хайуанаттар туралы ертегілерде адамның өмірінде маңызды орын алмайтын
бейнелердің мысалы, түлкінің, қоянның, бөдененің негізгі бейнеге айналуын
К. Леви-Стросс полиазиаттық бейне Қарға арқылы түсіндіріледі. “ Мифология
имеет дело с медиацией, смягчает антиномии, открывающиеся в человеческом
существовани. Одна из важнейших-антиномия жизни и смерти. Ворон и есть
смягчение этой исвязанных с ней антиномий. Он есть падаль, и в этом
отражается компрамисс между хищними животными и травоядными (метафора жизни
и смерти ). Копаясь в земле, Ворон связан с царством мертвых.. Но он птица-
он связывает небо и землю. Он не улетает с другими птицами осенью-он
связывает зиму и лето” [ 11. 23б]. Бұнда К. Леви-Стросс қарғаға медиальды
қызмет береді.
Хайуанаттар туралы ертегілерде ірі, зор аң ешқашан жеңіске жетпейді. Бұл
құбылыс барлық халық ертегілерінде кездеседі. Оны күші жоқ майда жануарлар-
тасбақа, қоян, тышқан сияқты хайуандар жеңеді.
Сонымен хайуанаттар туралы ертегілер өзінің негізін мифтің негізгі
сәттерінен алған-адам мен хайуанаттар әлемінің қарым-қатынасынан. Ертегі
мифтен тек әлеуметтік қызметі жағынан ерекшеленеді Миф неотделим от
социальных институтов первобытного общества, тотемическая мифология имела
глобальное значение-от установления связи настоящего и прошлого, поддержки
природно-социального порядка по поддержания размножения тотемных животных[
11.56б ].
Хайуанаттар туралы классикалық ертегілер негізінен адамды күлдіруге
арналған. Осы ертегілердің негізінде екі бейненің арасындағы бәсекелестік
жиі бейнеленеді. Адам және хайуан ортақ әлемнің өкілдері. Ертеде адамдар
қасқырларға, аюларға, жолбарыстарға қарсы шығалмаған, оларды тек қулық
арқылы жеңген. Осыған орай жануарлар туралы ертегілердің бас кейіпкері
әлсіз хайуандар. Қазақ және ұйғыр халық етегілерінде түлкі (ол қасқыр мен
жолбарысқа қарағанда әлсіз), құстар (бөдене, қаз, сауысқан), жәндіктер
(кене), үй хайуандары (қошқар, лақ, есек, жылқы, түйе) бейнелері жиі
кездеседі.
Көптеген зерттеушілерді бейненің іс-әрекеті қызықтырады. Олардың іс-
әрекетінің көбі өз өмірін сақтап қалу үшін құлыққа бару яғни өмір үшін
күрес.
Қазақ және ұйғыр халық ертегілеріндегі атақты бейнелердің бірі-түлкі
бейнесі. Фольклордың бұл жанрында түлкі бейнесі бірнеше қырынан көрінеді.
Ол қу, тапқыр, айлакер және қызыққа құмар, басқа бейнелерге қарағанда
өмірге деген белсенділігімен ерекшеленеді. Түлкінің бұл мінезі оның
қарсыластары арқылы көрінеді.Залымдығының арқасында ол көбінесе жолбарыс,
қасқыр, аю сияқты өзінен күшті жыртқыштарды үнемі жеңіпжүреді: еттің дәмін
тат деп қасқырды қақпанға түсіреді, өзін ордан шығару үшін ешкіні алдап,
мүйізін пайдаланады, аңқау аюдың масқарасын шығарады. Бірақ түлкінің
осыншама айлалы әрекеттері оның өзінен әлдеқайда әлсіз жануарлармен немесе
адамдармен қақтығысы үстінде ашылып, я болмаса әшкереленіп отырады. Мысалы:
бірде түлкі әтештен алданып қалады, бірде оны бөдене ақымақ етеді, бірде
тасбақа және кенемен жарыста жеңіліс табады, енді бірде малшының ітінен
қорқып, зәресі кетеді.
Хайуанаттар туралы классикалық ертегілерде жануарлар мен адамдар бір заңға
бағынатын бүтін әлемде өмір сүреді. Хайуанаттар туралы ертегеілерде жиі
кездесетін мотив тамақ табу үшін жануарлардың жасайтын құлық-сұмдығы. Тамақ
табу үшін ертегінің кейіпкерлері барлық нәрсеге барады. “Главную тему...
составляет голая, без каких-либо прикрас борьба за пищу для поддержания
каждодневного существования” [12.192б]. Көптеген ертегілерде түлкі өзінің
қарсыластарына опасыздық жасайды. “Қу түлкі” ертегісінде түлкі мен қасқыр
түйені қалай жеуді ойластырады. Сонда түлкі арыстанға: “ О, аңдардың
патшасы ! Біздің тамағымыз бітті ,сол себептен мен осы арамыздағы
біреуімізді жеуді сұраймын” дейді. Сонда ақкөңіл түйе өзін жеуді ұсынады.
Ал басқа ертегілерде түлкі қулыққа жиі сүйенеді. “Түлкі, қасқыр, арыстан”
ертегісінде түлкі түйеге қыстың таяп қалғанын және осы қыс өте қатты
болатынын, шөптің бәрі қалың қар астында қалатыны туралы айтады. Қасқыр,
түлкі, арыстан өз індерінде жанын құтқарады, ал сен болсаң қаһарлы суықта
үсіп өлесің дейді. Сонда аңғал түйе түлкіден өзін құтқарудың амалын тауып
беруді сурайды. Түлкі соңында өз қулығын жүзеге асырып, түйені өз жемтігіге
айналдырады. Ертегілерде түлкінің қулығымен қатар достарына деген
опасыздығы жиі көрінеді. Етегілерде түлкі өз достарын бәсекелес ретінде
санап, бүкіл жемтікті өзі алу мақсатында достарының көзін жояды.
Сонымен қазақ және ұйғыр халық ертегілерінде түлкінің қу, айлакер, тапқыр
қасиеттерімен қоса опасыз, зұлым жақтары көрінеді. Бірақ түлкі әркашан
кенеден, тасбақадан, сауысқаннан, бөденеден жеңіледі.
Қазақ және ұйғыр халық ертегілеріндегі түлкі бенесіне қарама-қарсы бейне -
қасқыр. Оның сиқы да жалпыға мәлім – ақымақ та ашқарақ. Түлкінің алдағанына
иланып, өзінің көтен ішегін суыртып қаза болады, ешкі, қой жылқы сияқты
жануарлардан алданып қор болатын да қасқыр. Сонымен бірге қасқыр –
зорлықшыл, сәтсіздікке көп ұшырайтындардың бірі. Ерттегілерде ол қу
түлкінің ойластырған айласын жүзеге асырамын деп соңында мерт болады.
Ертегі әлемінде қасқырдың күші – тек жеңіліс пен сәтсіздікке алып келеді.
Қазақ және ұйғыр халық ертегілерінде қасқыр бейнесі жан-жақтан көрінеді.
“Қасқыр,түлкі және есек” ертегігісінде қасқырдың қу, екі жүзді, сараң
жақтары айкын көрінеді. Ол түлкімен бірігіп есекті айыптап, сонында оны
мерт қылады. Ал “Қойшы мен қасқыр” ертегісінде қасқыр адаммен тең дәрежеде
әрекет жасай бастайды және адамның үйреткенін үйренеді. Қойшы бір күні
қасқырдың күшігін тауып алады, оны бағады. Күндердің күнінде қойшы қасқырға
көрші отардан қой ұрлауды үйретеді. Бұған үйренген қасқыр қойшыға айтады:
“Сен маған ұрлық жасауды үйреттің, енді қойларыңды жақсылап күзет, өз
отарыңнан қойларыңды жоғалта бастайсың” дейді.
Түріктер мен монғолдар арасында қасқыр олардың ататегі, қолдаушысы,
қамқоршысы ретінде ең маңызды тотемі болған. “В мифологических
представлениях многих народов Евразии и Северной Америки образ волка был
преимущественно связан с культом предводителя дружины (или бога войны) и
родоначальника племени...”[13.212б]. Бұл күшті, еркін және ақылды хайуан
ата-бабаларымыздың ерекше қастерлеуі кездейсоқ құбылыс емес сияқты. Бұл
жөнінде Ә.Қ. Марғұлан: “ Волк являлся одним из сильнейших тотемов тюрко-
монголов, олицетворяющим могущество и власть, охраняющий землю и пастбища,
Легенды о значении волка как защитника и покравителя людей в период
бедствий, широко распространены среди тюркских племен, начиная со времен
саков, гуннов, усуней. Древний человек делает волка своим тотемом, ибо в
его представлении волк – наиболее сильное, агресивное и опасное существо, у
которого следует искать покравительства и которого желательно видеть своим
предком [14. 7-8б].
Түркі халықтарының тегі қасқырдан шыққаны туралы Чжоу, Хань, Вэй және Тань
қытай деректерінде жазылған. Л.Н.Гумилев қытай деректерінен Ашин тайпасының
қалай пайда болғаны дерек келтіреді. Яғни олардың тегі тоғыз жасар баланы
құтқарған қасқыр анадан тарады дейді. Ұлдарының бірін Ашина деп атап, ол
кейін ел басқарады. Өзінің шыққан тегінің белгісі ретінде ол қасқырдың басы
бейнеленген ту жасатады [15.23б].
Ғундардың, үйсіндердің және түріктердің мифологиялық ойлауы көне түркі
жәдігері “Оғыз намеде” айқын көрінеді. Бұл ескерткіште қасқыр әрқашан “КӨК”
эпитетімен беріледі. Аспанның сәулесі арқылы пайда болған Тәңрінің
жіберушісі көк бөрі қажет кезінде Оғыз қағанға көмекке келеді және оның
әскерлерін жеңіске жетелейді:
Ол жаруктун көк
Түлүклүг, көк жаллуғ бэдүк.
Бір эркәк бөрі чікті. Отул бөрі. Оғуз
Қағанға сөз бэріб турур эрді.
Такі дэді кім аі аі Оғуз Урум
Үстігә сэнатлар боласән.
Аі аі Оғуз тапуғуңларға мэн
Жүкүр боламэн, дэб дэді. Кэнә
Андан соң Оғуз Қағанға
Нуріканні түртүрді, кэтті, көрді
Кім чэрігнің тапукларі-
Да көк түлүклүг көк жаллуғ
Бэдүк бір эркәк бөрі жүрүгүдэ
Турур. Ол бөрінің артларин катағ-
Лаб жүрүгдэ турур эрділар[16. 52б]
Қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінде қасқыр бейнесі “ Оғыз наме” дастанындай
адамға көмектеседі. Мысалы: “Қасқырдың жасаған қамқорлығы”, “Елеместің
көргендері”, “Жігіт пен өнерлі қыз” ертегілерінде кездеседі. Шығыс
Қазақстандағы қазақтардың мәдениеті мен тұрмыс-тіршілігін зерттеген ғалым
Р.Куртц өз зерттеуінде қасқыр туралы төмендегідей мысал келтіреді: “ Казахи
живущие Мангышлаке использовали волчьи кости в качестве амулета, в то же
время волк воспринимался ими как недобрый дух, упоминать которого
запрещали, так как иначе он нападает на стадо, а казахи-охотники именовали
волка “дурной рот” [17.41б]. Сонымен қатар ұйғыр халқында қасқырдың сыңары
киелі саналған. Оны балгерлер ұрланған нәрсені табуда пайдаланған.
Ертегілерде қасқыр мен түлкі бейнесіне қарағанда аз кездесетін бейнелердің
бірі-аю бейнесі. Қазақ және ұйғыр халық ертегілерінде аю бейнесі ақымақ,
қорқақ ретінде көрінеді. Аюдың бұл бейнесі шынайы аюмен еш қатысы жоқ, яғни
мифтік ойлаумененде шатастырмауымызға болады. Мифте “Медведь - это зверь
производственный, зверь-заместитель всей охотничьей добычи. Он соединен с
человеком посредством женщины. Он является тотемным героем и предком, по
некоторым вариантом-отцом, по другим-только дядей человеческой юношей,
убивших его и тем самым получивших от него боевое крещение. Он же являлся
духом-покравителем, культурным героем и племенным богом” [18. 50б].
Қазақтың бақташылык өмірінен туған ғажап ертегілердің бірі -" Бозінген "
сюжеті. Ондағы Бағланбай малының құты болған Бозінгенді тумады деп, бір шал
мен кемпірге бақтырады. Бозінген басы алтын, құйрығы күміс бота туғанда,
кемпір мен шал інгенді бір керуеншілерге сатып жіберіп, ботасын алып
калады. Қысқа ғана ертегінің көп жері ботасын жоқтап жылаған Бозінгеннің
зарлы сөздеріне кұрылған. Бағланбайдың екі баласы Бозінгеннің даусын танып,
оны ботасына қосады. Малды, әсіресе түйе түлігін қасиет тұтқан қазақ халқы
бұл тұста ботасын сүйген Бозінгенді үлкен образға айналдырған.
Бозінгеннің зары - монолог түрінде берілген. Онысы - жоқтау:
Жаралғаннан жасымнан,
Күйіп, жанып сабылдым.
Тартып беру бала үшін,
Үстіме кілем жамылдым.
Көрер күнім бар ма екен,
Мен ботамды сағындым.
Бұдан әрі өзі жат қолына түскен Бозінген ұшкан қүстардан, түнде жортқан
жапалақтан ботасының дерегін сұрайды. Иесі түйені қүтқарып, ботасын алып
келе жатқанда да Бозінген оны көруге асығып, адамша мұңданып, көз жасын
төгеді. Малды қадір түтқан казақ үғымында түйенің бала сүюі адамға үқсас
болып шығады.
Мал күту мен еңбек мәнін биік бағалайтын "Қотыр торғай", "Кім күшті?",
"Қуыршақ" сияқты жас балаларға арналған қысқа ертегілердің мазмүны да аса
қызық, тартымды. "Кім күшті?" ертегісінде мұздан күшті нәрсе жоқ деп
ойлайтын қырғауыл, одан жаңбыр, жер, шөп, тоқты, касқыр, олардьщ бәрінен
оқтың күшті екенін айтады. Ал оқтан мылтық пілтесін жеп қоятын тышқан,
тышқаннан ін қазып, алты батпан ауырды арқалап, жеті батпан ауырды сүйреген
құмырсқа күшті болып шығады. Өйткені ол еңбек сүйгіш, ұйымшыл."Тепең кек"
ертегісінде сараң байдың кедейленген үш баласына малдан қалған жалғыз көк
тай олжа түсіреді.
Ауырып жатқан кемпір - шалға дәрі шөп іздеп шығатын қошқар мен теке -
кедейдің сүйенер қолқанаты. Олар жолай түрлі жыртқыш аңдарға жем бола
жаздаса да, дәрі шөптерді тауып келіп, өз иелерін ажалдан құткарады. "Мақта
кыз бен мысық" ертегісінде мал баққан елдің баласы жасынан-ақ сол тірлікті
қадірлей бастайды. Қазак. ертегілерінде төрт түлік мал адамның құты, досы,
тірегі ретінде суреттеледі.
Қазақ фольклорында жабайы аңдар жөнінде айтылатын ертегілер де көп. Оның
көркем үлгілері жарияланып келеді. Тақырыбы жағынан күлдіргілеу болып
келетін бұл ертегілерді ("Түлкі, қойшы, аю", "Түлкі мен бөдене", "Арыстан
мен түлкі") еріккеннің ермегінен туған деп түсінуге болмайды. Олар көп
жайда түрлі аңдар мінезін танытып қана қоймай, сол мінездер арқылы қоғам
өміріндегі әлеуметтік теңсіздікті де көрсетеді. Қу түлкіге, ақымақ
арыстанға халық ертегілері сықак, сын қолданған. Кейде бұл
ертегілерді қара сөзбен айтылған мысал десе де болғандай. Бұл реттен "Түйе,
арыстан, қасқыр мен түлкі" ертегісінің айтары тіпті терең. Түйе еңбекшілер
образын берсе, түлкі, қасқыр, арыстан -қанаушылар бейнесін суреттейді.
Хайуанаттар туралы кейбір ертегілерге адам образы қосыла бастайды. "Мақта
қыз" бен "Қотыр торғай" оқиғалары енбек процесімен тікелей байланысып
жатады. Қотырын ауыртқан шеңгелді торғай ешкіге шағады, шеңгелді ешкі
жейді. Тілін алмаған ешкіні қасқырға шағады, сөйтіп торғай өзінің кегін
жоқтайды. Мұның айтары - нашарға қиянат жасама, өзіңнен зор шықса, көзің
шығар деген әділет идеясы болмак;. Тым кішкене құйыршықтың өзі де әділет
адамы, батыр, "Бозінгең", "Тепен көк" ертегілері тірліктің қамын айтады.
Хайуанаттар ертегілерінде сатира сарыны бар.Мысалы, "Түлкі мен маймыл"
ертегісінде маймылдың акымақтығы, түлкінің қулығы дәріптеледі. Маймыл -
бақкұмар, ол патша болсам дейді. Соны түлкі қақпанға түсіріп, "басыңа
тепкілесең кетпейтін бақ қонды" деп мазақ етеді. Түлкі қай елде болса да
ақылды, қу аңнан саналған. "Түлкі мен қаскыр" ертегісінде қорқау қасқьір
қыс айында түлкіден балық алып жемек болса, ол "балық өзенде көп, суға
құйрығыңды салып отырсан, балыққа молығасың" дейді. Қаскырдың қүйрығы мүзға
қатып қалып, суға келген шаруалардан таяқ жейді, қүйрығы мұзда калады.
Қасқыр - қорқау, акылсыздау аң. "Кәрі арыстан" ертегісінде сол тойымсыз
қасқырдың өзіне де зауал туады. Арыстан қартайып, жүре алмайтын болған
кезде, патшамыздын көңілін сураймыз деп барлык аңдар келеді. Келмегені
қасқыр болыпты. Түлкі оны арыстанға шағып, мерт қылады. "Түлкім, түлкім,
тілімді жеші" деген арыстанға, ол: "Амандық болса, көтеншегіңді де жермін",
- дейді.
Арыстан образында хан, патшалардың да сыны бар. Осы ретпен хайуанатгар
жөніндегі ертегілердің сюжеті өмір құбылыстарымен де жалғасып жатады.
Халықтың меңзеп отырғаны бір ғана андар арасындағы жайлар емес, әлеумет
өңіріндегі теңсіздіктер, содан құтылу - күнкөріс, өмір сүрудің шарты дейтін
меже болмақ.
2 ҚИЯЛ-ҒАЖАЙЫП ЕРТЕГІЛЕРДЕГІ МИФТІК ОБРАЗДАР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ ТИПТЕРІ
Қиял - ғажайып ертегілер – халық ауыз әдебиетіндегі ең көне жанрлардың
бірі. Оның шығу – мезгілі алғашқы қауымдық қоғам дәуірі. Сондықтан
ертегінің бұл түрінде адамзаттың ертедегі өмірінің көптеген белгілері
сақталған. Мысалы, матриархат заманына тән аналық ру мен көптеген әдет -
ғұрыптардың көріністері (дуальдық ұйым, аналық мекен, аналық неке т.б. ),
ерте заманғы анимизм, тотемизм, магия сияқты діни нанымдар мен
сенімдер.Бірақ көне дәуірдің бұл көріністерінкейінгі заманда халық тек қиял
ғана деп түсінген.Сол себепті де ертекшілер әңгімесін "ерте уақытта болған"
деп ескертеді.
Қазақ және ұйғыр қиял - ғажайып ертегілеріндегі жанрлық жағынан біркелкі
емес, оның құрамында алғашқы қауымға тән қарапайым әңгімелер, батырлық
ертегілер кездеседі, сондай – ақ тұрмыс – салтты авантюралық шығармалар да
ұшырасады.
Аталмыш жанрдың сюжетіне, поэтикасы мен құрылысына батырлық жыр үлкен ықпал
еткен. Көптеген қиял - ғажайып ертегілердің сюжеттік желісінде батырлар
жырындағыдай тұрақты прологтар эпилогтар бар. Әдетте, сюжеттің прологында
ертегі қаһармандарының кәрі ата – анасы мен оның тууы туралы баяндалады.
Қартайғанша перзент көрмей, қубас аталған кемпір мен шал құдайдан бала
сұрап, әулие - әмбиелердің басына түнеп, жалбарынады. Кемпір иен шалдың
тілегі қабыл болып бір бала туады. Ол – ертегінің бас кейіпкері. Осындай
сюжеттер қазақ қиял - ғажайып ертегілерінде жиі кездеседі.
Қазақ қиял -ғажайып ертегілерінің сюжеттік құрамы әралуан. Атап айтсақ,
онда барлық халықтың шығарған халықаралық сюжетте, бізге басқа халықтардан
ауысқан және тек өзімізге тән сюжеттер бар. Бұның себебі қазақ халқы
сахарада жеке дара ғұмыр сүрген жоқ. Ол өмірбойы басқа халықтармен қоян -
қолтық аралас, тығыз қарым - қарым қатынаста болды.
Ерте заманда туып, көне дәуірдің көріністерін сақтап келсе де, қиял -
ғажайып ертегілер тікелей сол қалпында емес, эстетикалық тұрғыдан алып
қарағанда уақыт өтісімен көптеген өзгерістерге ұшырады.
Сөз болып отырған ертегілердің бас қаһарманы, эстетикалық мұраты – халық
идеалы. Ертегі тек мұратын мадақтайды. Қазақ және ұйғыр халық ертегілерінің
ұқсас жері - қаһармандарының ортақтығында. Қазақ және ұйғыр халық
ертегілерінің бас қаһармдары – аңшы – мерген, жауынгер – батыр, кенже бала,
тазша және басқа әлеуметтік теңсіздіктегі бұқара өкілдері. Бұлардың бәрі
халақ арманынан әр кезде туған идеалды кейіпкерлер, яғни идеал – тарихи
құбылыс. Ертеде табиғаттың дүлей күштерімен алысып, күнделікті өмір үшін аң
- хайуанаттармен күрескен кезде, халықтың арманы, идеалы – соларды жеңетін
балуан, күшті батыр менген болды.
Кейінгі дәуірде, адамзат рулық қоғамға көшкенде халықтың идеалы өз руын
бөтен елден, шапқыншы жаудан қорғайтын жауынгер болды. Бұл бейне қазақ
ертегілерінің біразында кездеседі. Рулық қоғам ыдырай бастағанда - идеал
басқа. Енді ол – ыдырап бара жатқан қоғамның дәстүрін қолдаушы, ата жолын
қуушы. Ол қазақ өміріндегі қара шаңырақтың иесі – кенже бала. Біздің
көптеген ертегілерімізде бас кейіпкер кенже бала.
Қоғамда әлеуметтік теңсіздік шарықтау шегіне жеткен кездегі ертегі идеал
етіп, мадақтайтын бейне - әлеуметтік теңсіздіктегі бұқара өкілі,
жәбірлеуші, жапа шегуші. Бұл кезде қиял - ғажайып ертегілер өмірге тікелей
жақындап, толық бұқараланады, бұқара арманаын дәріптеп, халық мұратын
эстетикалық мұратқа айналдырады.
Аталмыш жанардағы басты тақырып – сиқырлы заттардың көмегімен бас
қаһарманның небір ғажайыптар мен қыруар қиындықтарды жеңіп, мұратына жетуі.
Мұның үстінде үнемі әділеттілік жеңіп, зұлымдық әшкереленіп отырады.
Ертегілердің бұл түрінде дәстүрлі идеялардың комплексі оның
композициясымен, сюжеттік желілерімен және қаһармандардың айқын
анықталғанидеясымен біте қайнасып кеткен. Бұл қатаңбірліктен сәл ауытқу
қиял - ғажайып ертегісінің мүлдем бөтен түрін туғызады. Егер қаһарман
бардық күшін сарқа пайдаланып, небір қиындықтарды жеңіп шықса, ол батыр
атағына ие болады да , мұндай қаһарманы бар ертегі өзіндік ерекшелігімен
дараланатын, батырлық ертегілер деп аталады. Екінші жағынан, дәстүрлі
композициядан ауытқу қиял - ғажайып ертегілеріне жақын әрі біршама бөтен
идеялармен байланыстырылады. Қиял - ғажайып ертегілердің классикалық типі
қаһарманды басқа дүниеге аттандыру, ғажайып құралдарды табу, қиын
тапсырмаларды орындау, құда түсу, жауыз күштерден құтылу сияқты
композициялық бөлшектерді қамтиды. Ол көбінесе қаһарманның үйленуімен және
таққа отыруымен аяқталады. Ертегілердің классикалық түрі шығыс пен батыс
халықтарына кең таралған. Қазақтың қиял - ғажайып ертегілері ерекше дара
тұрған дүние емес, оның көптеген сюжеттері дүниежүзіне белгілі ертегілердің
варианттары болып келеді.
Ертегі әдетте қаһарманның үйден аттануымен басталады. Оның себептері де әр
түрлі : бірде үйірімен жылқы ұрланып, ағайынды жігіттер ұрыны іздеп шығады
("Сәрсенғали"), бірде мыстан кемпірдің алдын ала ескертуі бұзылып, әкесі
оған ұлын жіберуге мәжбүр болады ("Қаратай"), бірде қаһарманның шешесін
Алып Қарақұс әкетіп, оны іздеуге шығады ("Қанбаба"). Басталудың мұндай
типтерібарынша көне болып келеді.
Алғашқы рулық қауымның ыдырауы және жанұя ішіндегі алауыздықтың пайда
болуымен ертегі басталуының жаңа формасы пайда болды: "Алтын айдар" мен "Үш
қыз" ертегілерінде бәйбіше тоқалдан туғуан балаларды тастатқызып, орнына
күшік салып қояды, хан тоқалды үйінен қуып жібереді. Ертегілердің бұндай
басталуы ұйғыр халық ертегілерінде де кездеседі ("Шынтемір батыр").
Кейінірек кезде ертегілерде әлеуметтік мотив ене бастайды. Кедей жігіттің
әйелін ұнатқан хан оны өлтіру мақсатында әртүрлі қиын жұмыстарға жұмсайды
("Барып кел де, алып кел", "Адам білмес тас", "Кенже бала").
Үйімен қош айтысып, қаһарман жолға шығады. Оның алдында сиқырлы заттар мен
қалыңдық табу мақсаты турады. Кейде оны сапар шегуге итермелейтін өзінің
табиғи әуесқойлығы тұрады. Осы жолда ол кездейсоқ өз бақытын табады. Қолына
темір таяқ ұстап, аяғына темір етік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz