Қазақ мәдениетінің саяси құрылымы және оның рухани -құқықтық дамуының ерекшеліктері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.Бөлім. XVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ мемлекетінің ішкі.сыртқы жағдайы.
1.1 Зерттеу жұмысына қатысты тарихи.құқықтық деректер және оның қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.2 Қазақ мемлекетінің нығаю, өрлеу кезеңіндегі ішкі.сыртқы жағдайы және оның тарих сахнасындағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.Бөлім.Қазақ мәдениетінің саяси құрылымы және оның рухани .құқықтық дамуының ерекшеліктері
2.1 Халқының қоныстану ерекшелігі: этнографиялық құрамы, этикалық құрылымы және оның территориялық байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.2 Қазақ әдет.ғұрып заңдарының маңызды ескерткіштері . Қасым ханның «Қасқа жолы» Есім ханның «Ескі жолы» құқықтық жүйесінің қазақ мемлекетінің қоғамдық.саяси өміріндегі және құқықтық мәдениетті қалыптастырудағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
1.Бөлім. XVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ мемлекетінің ішкі.сыртқы жағдайы.
1.1 Зерттеу жұмысына қатысты тарихи.құқықтық деректер және оның қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.2 Қазақ мемлекетінің нығаю, өрлеу кезеңіндегі ішкі.сыртқы жағдайы және оның тарих сахнасындағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.Бөлім.Қазақ мәдениетінің саяси құрылымы және оның рухани .құқықтық дамуының ерекшеліктері
2.1 Халқының қоныстану ерекшелігі: этнографиялық құрамы, этикалық құрылымы және оның территориялық байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.2 Қазақ әдет.ғұрып заңдарының маңызды ескерткіштері . Қасым ханның «Қасқа жолы» Есім ханның «Ескі жолы» құқықтық жүйесінің қазақ мемлекетінің қоғамдық.саяси өміріндегі және құқықтық мәдениетті қалыптастырудағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
Интеллектуал – Парасат
заңгерлік компаниясы
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
Интеллектуал – Парасат
заңгерлік компаниясы
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
заңгерлік компаниясы
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
Алматы, 2006 Интеллектуал – Парасатзаң
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
Интеллектуал – Парасат
заңгерлік компаниясы
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
Алматы, 200Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1-Бөлім. XVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекетінің ішкі-сыртқы жағдайы.
1.1 Зерттеу жұмысына қатысты тарихи-құқықтық
деректер және оның қайнар
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 13
1.2 Қазақ мемлекетінің нығаю, өрлеу кезеңіндегі ішкі–сыртқы жағдайы
және оның тарих сахнасындағы алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2-Бөлім.Қазақ мәдениетінің саяси құрылымы және оның рухани -құқықтық
дамуының ерекшеліктері
2.1 Халқының қоныстану ерекшелігі: этнографиялық құрамы, этикалық
құрылымы және оның территориялық
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..45
2.2 Қазақ әдет-ғұрып заңдарының маңызды ескерткіштері – Қасым ханның
Қасқа жолы Есім ханның Ескі жолы құқықтық жүйесінің қазақ мемлекетінің
қоғамдық-саяси өміріндегі және құқықтық мәдениетті қалыптастырудағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...88
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Дипломдық еңбек әлі де болса, кешеңді түрде толық зерттелмеген XVII
ғасырдың соңғы ширегі мен XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы қазақ
мемлекеттігінің ішкі сыртқы жағдайын, оған әсер еткен халықаралық ахуал
және оның әлеуметтік-экономикалық, құқықтық дамуының өзекті мәселелері,
қазақ тарихи-құқықтық деректердің қатыстыруымен жан-жақты сипатталады.
Зерттеуімізде ұлттық мемлекетіміздің сол кезеңдегі қоғамдық-саяси
құрылымына тікелей қатысты бар-халықтың қоныстану ерекшелігі, этнографиялық
құрамы, этникалық құрылымы және оның ішкі территориялық байланысы
тұрғысындағы маңызды мәселелеріде кешенді түрде сарапталып көрсетіледі.
Дипломдық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқы өзінің сан
ғасырлар бойы қилы-қилы тарихи даму кезеңінде әлемдік өркениеттің көшінен
қалмай өзіне ғана тән дала демократиясының негізіндегі ұлттық
мемлекеттігін құрып, оның әлеуметтік-саяси, құқықтық-рухани құндылықтарын
қалыптастырып, жетілдіріп келесі ұрпаққа жеткізіп, өрлігімізбен елдігімізді
аяққа таптатпау үшін жанқиярлықпен күрескен ауыр әрі абыройлы өткен тарихи
жолдарымызды мақтанышпен айта аламыз.
Ғасырлар көшімен ілесе, бірге дамып жоғарғы деңгейге көтерілген
көшпелі өркениетіміздің басты белгілері болып саналатын мемлекеттігіміздің,
оның әлеуметтік саяси құрылымы,құқықтық-рухани саладағы бастаулары, билік
пен басқару жүйесіндегі өзімізге ғана тән билер институтының, хандық
биліктің қалыптасуы, дамуы, қазақ қоғамының сыртқы әлеммен байланысы, ірі
қайраткерлеріміздің тарих сахнасына шығуы тағы басқа өзекті мәселелер –
кейбір реакцияшыл пиғылдағы зерттеушілерінің көрсеткеніндей тек тарихи
аңыз ретінде ғана болған жоқ, қарастырылып отырған кезеңдегі өмір
шындығының, өрісінің нақты әрі нағыз көрінісі болды. Осы тұрғыдай Қазақстан
Республикасының президенті Н.Назарбаев өзінің Тарих толқынында атты
еңбегінде: егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді
ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын
түсінгеніміз жөн [1.296] деп атап көрсеті.
Қазақ халқы өз алдына мемлекеттік егемендік алған соңғы он бес жылдың
ішінде саяси-құқықтық және рухани өркендеуімізде бірқатар оңды өзгерістер
болды.Соның нәтижесінде уақыт талабына сай зерттеушілер де, қазақ халқы да
өздерінің ұлттық мемлекеттігінің тарихына, құқықтық-рухани бастауларының
құндылықтарына, еліміздің өткен өміріндегі басты орын алған ерекше
тұлғалардың өмірі мен қызметіне жаңаша көзқараспен қарай бастады.Кеңес
дәуірі кезінде ұлттық тарихымызды еркін зерттеп шынайы нәтижесін
жариялауға сол кезеңдегі идеологияға байланысты мүмкіндік болмаған еді.
Мұндай жұмыстарға қатаң шектеу қойылып, ондай еңбектердің авторларын
социализм қағидаларынан алшақтап кеткен үшін, ескілікті көксегені,
тіпті ұлтшыл деп айыптауға дейін барып отырып. Соңда да, бұл тақырыптар
бойынша шектеулер болса да белгілі деңгейде зерттеулер жүргізілді. Аталған
еңбектерде қазақтың көшпелі қоғамының мемлекеттігі жоққа шығарылып, немесе
бұрмаланып көрсетіліп, әдет-ғұрып құқығы өткеннің сарқыншағы, патриархалды-
феодалдық қоғамның қалыптасу көрінісі деп бағаланған болса да, олардың
танымдық маңызын ешкім жоққа шығара алмайды.
Осы тұрғыдан дипломдық зерттеу еңбегіміздің жалпы концепциясы
қарастырылып отырған кезеңнің негізгі өзегі болып табылатын қазақ
мемлекеттігі мен құқығының, оның басқару жүйесінің және хандық биліктің,
билер институтының қалыптасу, даму, өркендеу мәселесіне қатысты патшалық
империя дәуірінде бастау алып, кеңестік-тоталитарлық режимнің коммунистік
идеологиясының үстемдік құруы кезінде одан әрі өзінің жалғасын тапқан,
қазақтарда ешқандай ұлттық мемлекеті болған емес, мемлекеттік құрылыстың
тек қана жеке элементтері ғана кезедеседі, оның өзі бірыңғай құрылым болған
жоқ, әрбір ру-тайпа, өз бетімен өмір сүрді, қазақтар бір-бірімен қырқысып
бытыраңқылықта болды, бей-берекет көшіп жүрді, халқы жаппай сауатсыз болып,
қайыршылықта өмір сүрді, яғни қазақ ешқандай біріңғай, біртұтас хандық
(мемлекет) құрған жоқ [2.76] деген ұлттық намысымызға тиетін, сыңаржақ,
реакцияшыл пікірлерге тың тарихи деректер, жаңаша көзқарастар тұрғысында
тойтарыс беріп, оларды теріске шығаруға бағытталған. Соңдықтан қарастырылып
отырған кезеңдегі дәстүрлі қазақ қоғамындағы мемлекеттіліктің жоғарыда
көрсетілген көкейкесті мәселелерін жаңа концепциялық негізде, тың
дереккөздерді қатыстыра отырып, жаңаша көзқараспен ғылыми талдаудан өткізе
отыра, өз ой-тұжырымдарымызды негіздеп, шынайы, объективті бағасын беру
өзекті мәселе деп қараймыз.
Халқымыздың дербес ұлт және мемлекет ретінде қалыптасқан ұзақ әрі
күрделі кезеңді бастан кешкен даму процесінде қазақтың ата заңдарының
(құқығының) бастаулары мен тарихи даму үрдісі қазіргі кезеңдегі заңтану
ғылымындағы іргелі мәселелердің бірі болып қалып отыр. Өйткені, ол қазақ
халқының қоғамдық – саяси тарихының маңызды құрамы болып қалыптасқан,
дәстүрлі қазақ мәдениеті мен өркениеті саласында аса маңызды әрі салмақты
орны бар ауқымды сала. Соңдықтан дәстүрге бай қазақ Ата заңдарының
бастауларын оның жүріп өткен тарихи жолын жан-жақты ғылыми тұрғыдан
зерделеп, сараптан өткізіп, талдау жасап, барымызды байыптап, жоғымызды
мүмкіндігінше түгендеу, жалпы құқықтану ғылымының, оның ішінде
диссертациялық зерттеуіміздің алдында тұрған келелі де өзекті мәселелердің
бірі деп сипаттауға толық негіз бар.
Қазіргі төрткүл дүниеде өзінің этностық заңы болмаған, этностық
құқығының тарихы болмаған бірде-бір мемлекет жоқ. Осы тұрғыдан ұзақ әрі бай
тарихы бар қазақ қоғамы да өзінің этностық құқығы, заңы бар және терең
тарихы бар мемлекет болды. Бірақ, елімізде осыған дейінгі кезеңде ұлттық
заңтану ғылымы жүйелі түрде қалыптаспағандықтан,қазақ заңтану ғылымының
басқа да теориялық мәселелері сияқты, Қазақ ата заңдарының (құқығының)
тарихы да бір жаққа ысырылып, немесе үстірт зерттеліп, оған оншалықты мән-
маңыз берілмеді. Бұдан теріс салдар туындауы мүмкін. Өйткені, әлемдік заң
ғылымының қазіргі талабына қарағанда қандай мемлекет болмасын өзінің ұлттық
заңының тарихы саналы, жүйелі түрде қамтылған ұлттық заң ғылымы болмаса,
елдің тұтас заң ғылымы толыққанды ғылым ретінде қаралмайды. Соңдықтан
ұлттық құқықтану ғылымындағы мұндай олқылықтардың орнын толтырып, оны
қазіргі кездегі ғылым талабына сай дамыту үшін Қазақ ата заңдарының
тарихын, қайнар көздерін, құндылықтарын қамтыған құқықтану ғылымының
жүйесін қалыптастырып, орнықтыру үшін, оны толықтырып, жаңаша көзқараспен
жан-жақты зерттеу қазіргі кездегі күн тәртібіндегі өзекті мәселелердің бірі
деп қарауға болады. Соңдай-ақ, бұл мәселені зерттеудің өзектілігі –
отанымыздың болашақ ұрпақтарын қазақтың құқықтық мәдениетінің тарихынан,
бұлақтарынан сусындатып, олардың ұлтжаңдылығын, патриоттық жауапкершілігін
барынша күшейтудің қажеттілігінен де туындайды.
Мәселенің зерттеудің деңгейі. Дәстүрлі қазақ қоғамының
мемлекеттілігінің тарихын, оның құқығын, нормативтік құрылымын, көшпелі
өмірдің әлеуметтік-саяси, демократиялық-рухани құндылықтарын зерттеу кеш
басталды. Өйткені, Европа үшін қазақ көшпелі әлемі XVIII ғасырдың соңы XIX
ғасырдың басында ғана белгілі бола бастаған еді. Дегенмен отарлаушылық,
саяси-экономикалық мүддені көздеген Ресей империясы сияқты шет
мемлекеттердің сыртқы саясаты XVIII ғасырдан бастап Қазақ Еліне деген
қызығушылығы мен қысымын күшейте түсті. Сонымен бірге бұл саясат – қазақ
мемлекеттігі мен құқығының табиғатын тануға, оның әкімшілік-саяси
құрылымын жете зерттеуге кеңінен жол ашты. Патша империясы қазақ қоғамын
зерттеуге қатысты іс-әрекетінде отаршылдық бағыттағы мүдде-мақсатты
көздеген өзіне тиімді саясат ұстанды.
Осы мақсатты көздей отырып патша үкіметі XIX ғасырдың 60-80-ші
жылдарында өткен дәуірдегі қазақ қоғамындағы саяси-әкімшілік басқару
жүйесін, әдет-ғұрып құқығының табиғатын, құрылымын, ондағы хандардың,
билердің ролін зерттеу жөнінде бірнеше рет арнайы комиссия құрған болатын.
Патшалық комиссиялардың бірқатар зерттеу қызметінің нәтижесінде қазақтардың
қоғамдық-саяси құрылымын, әдеттік-құқықтың ережелері туралы көлемді
материалдар жинақталды. Бұл материалдардың ғылыми-танымдық тұрғыдағы ролі
зор болды.
Осы кезде қазақ-әдет ғұрып құқығы туралы: Сборник обычного права
сибирских инородцев (Самокасов Р.Я., Варшава, 1876 г.); Народные обычаи,
имевшие, а отчасти и ныне имеющие в малой киргизской орде (Баллюзек Л.Ф.,
Оренбург, 1874 г.); Обычное право киргизов (Козлов И.А. Омск, 1886 г.);
Материалы для изучения юридических обычаев киргизов (Маковецкий К.Е. 1886
г.); Обычное право киргизов (Леонтьев А.М., 1890 г.) және тағы басқа
зерттеулер мен жинақтар шыға бастады.
Қарастырылып отырған кезеңдегі өзекті мәселелерге қатысты келесі
топтағы бірқатар зерттеу материалдары - XVIII ғасырдың алғашқы ширегіндегі
қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси ахуалын, қазақ хандықтарының Ресей
империясының қол астына өтуі процесіндегі саяси өзгерістерді, оқиғаларды
қамтиды. Атап айтқанда, осы кезеңде қазақ халқының әлеуметтік-құқықтық
өмірін зерттеушілер П.И.Рычковтың [4], И.Г.Георгидің [5], И.П. Палластың
[6], И.И.Крафтың [7], И.П.Фальктің [8], В.В. Вельяминов-Зерновтың [9],
Н.А.Аристовтың [10], А.П.Чулошниковтың [11], П.П.Румянцевтің [12],
М.Красовскийдің [13], В.В.Радловтың [14] еңбектерінде осы дәуірдегі қазақ
қоғамының ішкі-сыртқы ахуалы, әлеуметтік топтары жөнінде, құқықтық,
этнографиялық, рухани және шаруашылық саласын қамтитын өмірлеріне нақты
сипаттама берілген. Алайда бұл зерттеулердің басым көпшілігінің сол кезеңде
бастау алған, Ресей империясының қазақ халқына және жеріне қатысты
жүргізіле бастаған отарлау саясаты идеологиясының үдесінен шығуға
бағытталған еңбектер болғандығын баса айтуымыз керек.
Қарастырылып отырған кезеңдегі ғылыми зерттеулер мен ізденістерді
қамтитын бірқатар еңбектердің арасынан мән-мазмұны, құндылығы жағынан орын
алатын жұмыстың бірі – А.Левшиннің Описание киргиз-кайсакских или киргиз-
казачьих Орд и степей атты кітабын ерекше атауға болады. Үш бөлімнен
тұратын бұл еңбекте, автор сол кездегі қолда бар нақты материалдарға
сүйене отырып, XVI ғасырдың ортасынан XVIII ғасырдың басына дейінгі
дәуірдегі қазақ қоғамындағы орын алған әлеуметтік-саяси оқиғаларға,
қазақтардың құқықтық жүйесіне жан-жақты сипаттама береді [16].
Алайда, жоғарыда көрсетілген зерттеулердің ғылыми-танымдық тұрғыдан
құндылығы болғанымен, олардың мазмұнында қазақ мемлекеттігінің пайда
болуы, қалыптасуы, өмір сүру процесіне байланысты үстірт, біржақты керегар,
реакцияшыл пікірлердің орын алғандығын, тіпті қазақ халқының өзіне, атауына
қатысты кездесетін менмендік, өрескелдік, халқымыздың ар-намысына, беделіне
нұқсан келтірген анайы атаулардың, теңеулердің кездесетінің ашып айтуымыз
керек.
Қазақ қоғамының көшпелі дәуірдегі қоғамдық-саяси және құқықтық
өмірінің тыныс-тіршілігі тарихи тағылымдары өз ұлтымыздың зиялыларын да бей-
жай қалдыра алмады. Өйткені, олар өз халқының өткен дәуірдегі әлеуметтік-
саяси өміріне, құқық нормаларына немқұрайды, жоғарыдан қарай алмады. Олар
осы тұрғыдан орыс, еуропа заңдарына қарағанда Қазақтың ата заңдарының
артықшылығын, жергілікті халық тұрмысына, өмір сүру салтына мейлінше
жақындығын негіздеуге бағыт ұстанды. Бұл салада көрнекті ұлт зиялылары
Ш.Уәлихановтың [17], Ы.Алтынсариннің [18], Ж.Ақпаевтың [19],
А.Байтұрсыновтың [20], Б.Сырттановтың [21] еңбектері айтарлықтай болды.
Қарастырылып отырған дәуірдегі қазақ мемлекеттігінің саяси-құқықтық
тарихын, заңдық нормаларын жинауға, зерттеуге байланысты бетбұрыс шектеулі
ауқымда болса да Кеңес үкіметі тұсында жасалды. Алайда, бұл зерттеулер көп
жағдайда Кеңес мемлекетінің тоталитарлық саясатының бағытына, мүддесіне сай
жүргізілді. Осы кезеңде қазақ дәстүрлі қоғамының саяси-құқықтық мәселелерін
арнайы зерттеген С.Л.Фукстің [22], С.В.Юшковтың [23], Т.М.Култелеевтің [24]
еңбектері, Материалы по обычному праву казахов Т.1 (1948 ж.), Материалы
по политическому строю казахов Т.1 (1960 ж.), Проблемы казахского
обычного права (1989 ж.) атты көлемді ғылыми-зерттеу жинақтары жарық
көрді.
XVIII ғасырдың соңынан бастап XX ғасырдың басын қамтитын кезендегі
қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси, әкімшілік-құқықтық саладағы болған
өзгерістерін жете зерттеген ұлтымыздың белгілі заңгер ғалымдары –
С.З.Зимановтың [25, 26, 27], Ғ.Сапарғалиевтің [28,29], Қ.Ә.Жиреншиннің
[30], С.Өзбекұлының [31, 32, 33], С.А.Табановтың [34] еңбектерінің де
ғылыми-теориялық, әрі танымдық маңызы ерекше болды. Дегенмен, бұл
еңбектерде негізінен қазақ халқының Ресей империясының қол астына
түпкілікті өтіп, оның отарлық жүйесінің ауқымындағы саяси-әкімшілік
саладағы өзгерістері мен осы дәуірдегі ұлт зиялыларының саяси-құқықтық
көзқарастарына, мұраттарына талдау жасалған.
Зерттеудің объектісі XVII ғасырдың соңғы ширегі мен XVIII ғасырдың
алғашқы жартысындағы қазақ мемлекеттігінің және оның саяси-құқықтық даму
тарихындағы аса маңызды әрі күрделі, әрі қарама-қайшылықты дәуірді бастан
кешкен кезеңдегі ішкі-сыртқы жағдайын сипаттайды.
Зерттеудің пәні оған әсер еткен халықаралық ахуалды, оның әлеуметтік-
экономикалық, құқықтық дамуының өзекті мәселелерін, қазақ қоғамының тарих
сахнасындағы алған лайықты орнын бейнелейтін көкейкесті аспектілерін әр
мазмұндағы тарихи-құқықтық дереккөздердің негізінде кешенді түрде
зерттеуге, талдауға мүмкіндік береді. Қазақ қоғамының әлеуметтік – саяси
құрылымындағы, рухани – құқықтық қатынастарының арасындағы ерекшеліктерді
анықтау.
Зерттеудің ғылыми жауаптылығы қарастырылып отырған кзеңдегі қазақ
халқының қоғамдық – саяси құрылымының негізгі өзегі болып есептелген халық
қоныстану ерекшелігі этнографиялық құрамы, этикалық құрылымы территориялық
байланысы кешенді түрде алғаш рет зерттеліп отыр.
Зертттеудің теориялық маңызы ұлттық мемелекетімізді өткен дәуірдегі
ішкі – сыртқы жағдайына, саяси – құқықтық құндылықтарын оқып үйернуге
студенттерге септігін тигізеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.Дипломдық зерттеудің негізгі мақсаты
– қазақ халқының оның ұлттық мемлекетттігінің қалыптасу, даму, өркендеу
дәуіріндегі өте маңызды әрі, саяси қарама-қайшылықтарды бастан өткерген
күрделі кезеңі болып есептелетін XVII ғасырдың соңғы ширегі мен XVIII
ғасырдың алғашқы жартысындағы ішкі-сыртқы саяси жағдайын, құқықтық-рухани
құндылықтарын, жан-жақты сараптап, оның тарих сахнасында алған лайықты
орнын талдап көрсету. Аталған өзекті мәселелерді шешу үшін диссертант
алдына төмендегідей міндеттер қойды:
- тақырыптың өзектілігін және оның ішкі мән-мазмұндық табиғатын ашып
көрсету арқылы зерттеуге қатысты тарихи және құқықтық дереккөздерге жаңаша
тұрғыдан жан-жақты сараптама жасау.
- қарастырылып отырған XVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың бірінші
жартысындағы қазақ мемлекетінің ішкі-сыртқы жағдайын, саяси ақуалын жан-
жақты талдау арқылы оның нығаю, өрлеу және қайшылықты кезеңіндегі
көкейкесті мәселелеріне объективтік баға беру.
- қазақ қоғамының әлеуметтік-құқықтық және рухани дамуының
ерекшеліктерін сипаттай отырып, қазақ ата заңдарының ұлттық
мемлекеттігіміздің қоғамдық-саяси өміріндегі және құқықтық мәдениетті
қалыптастырудағы алатын орнын зерттеп–зерделеу.
- ұлттық мемлекетіміздің қоғамдық-саяси құрылымының негізгі өзегі
болып есептелген – патронимия және ел басқару үрдісі, әлеуметтік жіктелу
(стратификация), қоғамдық қатынастар жөніндегі пікір көзқарастарды
салыстыра отыра сараптап, зерттеп өз ой-тұжырымдарымызды негіздеу
Зерттеудің әдістемелік негіздерін қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы
танымдық және арнайы ғылыми әдістер құрады. Зерттеу барысында барлық
қоғамтану ғылымдарына тән тарихи-хронологиялық зерттеу әдісі, анализ
(талдау) және синтез тәсілдері және тарихи салыстырмалы – теңестірмелі
әдістері де көрініс тапты.
Дипломдық зерттеудің теориялық негізін Қазан төңкерісіне дейінгі
Ресей зерттеушілерінің, ұлт зиялыларының, Қазақстан ғалымдарының тарихи
және тарихи-құқықтық тақырыпқа жазылған зерттеу еңбектері, ғылыми
монографиялар және мұрағат құжаттары құрады. Дипломдық жұмысты жазуда
белгілі орыс зерттеушілері П.И.Рычковтің, И.Г.Георгидің, И.П.Палластың,
И.И.Крафтың, И.Фальктің, А.Тевкелевтің ұлтымыздың көрнекті зиялылары
Ш.Уәлихановтың, И.Алтынсариннің, А.Байтұрсыновтың, Ж.Ақпаевтың,
Б.Сырттановтың т.б. еңбектеріне арқа сүйедік.
Дипломдық жұмыста соңдай-ақ, Қазақстанда тарихи-құқықтық ғылымды
дамытуға елеулі үлес қосқан С.З.Зиманов, Ғ.С.Сапарғалиев, М.Т.Баймақанов,
С.С.Сартаев, З.Ж.Кенжалиев, С.Өзбекұлы, Н.Ө.Өсеров, К.А.Жиреншин,
С.Н.Сәбикенов, С.А.Фукс, Т.М.Күлтелеев сияқты ғалымдардың еңбектері
пайдаланылды.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар мен қорытындылар:
- XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы
қазақ мемлекетінің нығаю, өрлеу және дағдарысты кезеңіндегі ішкі-сыртқы
жағдайы, саяси ахуалы, әлеуметтік-құқықтық дамуының барысы, оның тарих
сахнасындағы және халықаралық қауымдастықтың толыққанды мүшесі ретіндегі
алған лайықты орны кешенді түрде зерттеліп, қазақтың көшпелі өркениетінің
өміршендік идеясы алға қойылып жан-жақты талданады.
- Тарихи сабақтастық, үндестік қағидасын сақтай отырып, әйгілі қазақ
хандары Қасымның, Есімнің, Тәукенің мемлекет, саясат және құқықтық жүйелер
саласында іске асырған реформаторлық қызметтеріне, және Қасым ханның қысқа
жолы, Есім ханның ескі жолы, Жеті жарғы құқықтық мұраларының саяси-
құқықтық идеяларына қазіргі қолданыстағы заңдарымызбен салыстыра отырып
талдау жасау арқылы, сол кезеңдегі қазаққұқығының маңызы мен аумағы бір
тарихи аймақ шеңберінен шектелмей, адамзат дүниесіндегі елеулі құбылыс
деңгейінде бағалауға лайық деген жаңаша ой-идеяны тұжырымдайды.
- Зерттеудің негізгі өзегі болып табылатын аталған кезеңдегі қазақ
мемлекеттігі мен құқығының, басқару жүйесінің даму, қалыптасу мәселесіне
қатысты патша империясы, кеңес тоталитарлық режимі кезінде айтылып келген
қазақтарда ешқандай біріңғай ұлттық мемлекеті болған емес, оның жеке
элементтері ғана болды деп тұжырымдалған сыңаржақ, реакцияшыл шовинистік,
евроцентристік пікірлер тың деректер, жаңаша көзқарастар негізінде жоққа
шығарылып, оларға тойтарыс беріліп6 егемендікжағдайында жаңаша қалыптасқан
саяси-құқықтық санамыздың бұрынғы идеологиялық қысымшылықтан арылу үрдісі
жан-жақты қарастырылады.
- Қарастырылып отырған кезеңдегі ұлттық мемлекетіміздің қоғамдық-
саяси құрылысына тікелей қатысты-патронимия және ел басқару үрдісі,
әлеуметтік жіктелу (стратификация) қоғамдық қатынастар, халықтың қоныстану
ерекшелігі, этнографиялық құрамы, этникалық құрылымы, территориялық
байланысы тұрғысындағы өзекті мәселелер де кешенді түрде талданып
көрсетіледі
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі
ғылыми-зерттеу тақырыбының міндеттері мен сипатына сай келеді. Дипломдык
зерттеу кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, төрт бөлімшеден, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-Бөлім. “XVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекетінің ішкі-сыртқы жағдайы, саяси ахуалы және оның әлеуметтік-
құқықтық дамуы”
1.1 Зерттеу жұмысына қатысты тарихи-құқықтық деректер және оның
қайнар көздері
Нақты тарихи деректерге негізделген қазақ халқының азаматтық тарихы
соңғы бір жарым мың жылдың ауқымын қамтиды. Тіпті, ерте замандағы Орталық
Азияны мекендеген ежелгі тайпалардың тарихи жылнамасын еске түсірсек, онда
халқымыздың негізгі түп-тамырын осыдан төрт-бес мың жыл бұрынғы тарих
қойнауынан іздеуге болады. Ақиқатқа осы тұрғыдан қарасақ, аса маңызды
тарихи құжат ретінде қытай тілінен аударылып, бізге дейін жеткен атақты
шығыстанушы ғалым Н.Я.Бичуриннің (Иакинф) еңбектері [44] екенін
мойындаймыз. Аталған еңбекте б.д.д. II ғ. – б.д. IX ғасырларда Солтүстік
Шығыс және Орталық Азияда өмір сүрген көшпелі тайпалардың (болашақ қазақ
халқының да – Ж.Ә.) қоғамдық-саяси, рухани-экономикалық саладағы өмірлері
жан-жақты сипатталады. Көшпенділер қоғамы туралы нақты деректер мен
фактілерді бірқатар ойшыл, ғалымдар – Н.Г. Чернышевскийдің [45], Адам
Смиттің [46], Д.И. Писаревтің [47], Ш. Монтескъенің [48] т.б. еңбектерінен
де кездестіруге болады. Бірақ, олардың басым көпшілігінің пікірінше,
ғұндардан бастап көк түріктер дәуірін қамтыған кезендегі бұл тайпалардың
көшпелі өмірі, жөңкіле көшу процесі реакцияшыл, кереғар көрініс ретінде
бағаланып, олардың тарихи дамуындағы батыс халықтарымен салыстырғандағы
артта қалып қоюын осы себеппен түсіндіреді.
Жоғарыда айтылған зерттеу еңбектерімен қатар, XIII ғасырлар аумағындағы
қазақ сахарасында өмір кешкен көшпелі тайпалардың саяси-әлеуметтік, рухани
саладағы даму ерекшеліктері туралы арагідік деректерді сол кездің
саяхатшылары Плана Карпини мен Рубруктің қалдырған жазбаларынан кездестіре
аламыз. Тарихи мағлұматтарға сүйенсек, П. Карпинидің 1246 ж. Қарақорымда
болғанын, Рубруктің 1252-1254 жылдары саяхатшылықпен айналысып, екеуінің де
қазақ жерімен жүріп өтіп, аялдағаны белгілі [49].
Сонымен, қазақ халқының (мемлекеттігінің) әлеуметтік-саяси, құқықтық-
рухани, экономикалық тұрғындағы тарихын зерттеу, сараптау, оқып-үйрену
жөніндегі мәселелерді шартты түрде төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады.
Бірінші кезең XVI-XVIII ғасырлар ауқымы, екінші кезең - XVIII ғасырдың 30-
шы жылдарынан ХІХ ғ. 70–жылдарына дейінгі, яғни қазақ халқы өзінің
мемлекеттік дербестігінен түпкілікті айырылып, Ресей империясының қол
астына толық кіріп, бодан болуымен сипатталады. Үшінші кезең, ХІХ ғасырдың
70-жылдарынан, 1917 жылғы қазан төңкерісіне дейінгі аралықты қамтып,
төртінші кезең - 1917-1991 жылдар аралығындағы уақытты қамтып, Кеңестік
тоталитарлық, әміршілік-әкімшілік жүйесінің үстемдік ету дәуірімен
аяқталады. 1991 жылы халқымыздың бостандыққа, тәуелсіздікке, дербес елдікке
қол жеткізіп бодандықтың “томағасын” сыпырып тастауы еліміздің, халқымыздың
тарихындағы жаңа да жарқын беттерді ашатынына күмән келтірмейміз.
Атап өтетін нәрсе, әр кезеңді қамтып, жарияланған материалдар бір-
бірімен салыстырғанда, сандық және сапалық ерекшеліктермен де сипатталады.
Сондықтан, әртүрлі деңгейдегі материалдар негізіне сүйене отырып, қазақ
халқы туралы төмендегідей жалпылама дерек, ақпарат алуға болады.
Біріншіден, - көшпелі қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық, саяси-
құқықтық өмірі, екіншіден – қазақ халқының патша империясының саяси және
экономикалық өмірінің кеңістігіне біртіндеп кіру процесін, үшіншіден - орыс
халқымен арадағы өзара қарым-қатынас нәтижесінде қазақ халқының қоғамдық-
саяси және экономикалық өміріндегі болған өзгерістерді сипаттайды.
Қазақтар туралы алғашқы деректер ХVІ ғасырдың екінші жартысындағы орыс
жылнамаларында да сақталған. Осы тұрғыдан, ХVІ ғасырдың соңындағы орыс-
қазақ қатынастарына қатысты бірнеше құжаттар сақталып, оның мерзімі - 1595
жыл деп көрсетіледі. Бірақ та осы кезден бастап 1694 жылға дейінгі аралықта
бізге мәлім емес себептермен орыс-қазақ қатынастарына қатысты, қазақтар
жайындағы деректер архив материалдарында кездеспейді. Бұдан орыс және қазақ
мемлекеттері арасындағы байланыстар сол кезеңде тоқтап, дағдарысты бастан
кешірді деген қорытынды жасауға болмайды, яғни екі жақты өзара байланыстар
жалғасын тапты. Негізінен бұл жағдайды объективті тұрғыдан түсіндіруге
болады. Белгілі зертеушілер А.П. Чулошниковтің, Н.Г.Апполованың [50]
пайымдауынша, ХVІІ-ХVІІІ ғасырлар ауқымында қазақ хандығының әлеуметтік
–саяси жағдайы туралы құнды деректер беретін, Г.Ф.Миллердің коллекциясынан
алынған “Списков Тобольксой Архивы” деп аталатын, маңызды архив
құжаттарының түпнұсқасының бізге дейін жетпей жоғалып кеткендігі, сондай-ақ
сол кезеңге қатысты бірқатар архив құжаттарының уақыт тезіне шыдамай,
үгіліп-шіріп, бұзылып, қайтадан қалпына келтіру мүмкіндігінен айырылғаны
туралы пікір айтады. Мәселен, бұл туралы Н.Г. Апполова былай деп
тұжырымдайды: В период с 1716-1730 гг. Несмотря на значительность событий,
в фонде “Киргиз-кайсакские дела” отложилась всего 5 дел [51]. Соған
қарамастан ХVІІ-ХVІІІ ғасырлар көлемінде орыс-қазақ қатынастары туралы
нақты хабардар ететін құжаттардың С-Петербург архивінде сақталғанын айтуға
болады. Бұл тұрғыдан Ресей патшасына елшілікке жіберліген Әз-Тәуке ханның
елшілері Тұманшы, Қаби, Сары, Килдей туралы деректерді кездестіруге болады.
ХVІІІ ғасыр ауқымында қазақтардың әлеуметтік құрылысын, тұрмысын,
шаруашылығын сипаттайтын, және саяси тұрғыдағы жеке маңызды мәселелерді
қамтитын архивтік құжаттар кездеседі. Мәселен, қазақтардың Ресей
империясының қол астына кіруі, Тевкелевтің Мәскеуге елшілік сапары т.б.
Мұндай деректер негізінен орыс елшілерінің, саяхатшыларының қазақ жерінде
болғаннан кейінгі жасаған есеп-ақпараттарында, баяндауларында,
күнделіктерінде, тіпті мақала түріндегі мазмұнда, сипатта берліген. Бұл
құжаттардың басым көпшілігі біздің дәуірімізде арнайы жинаққа топтастырылып
басылып шықты [52].
Бұл құжаттардың маңыздылығына қысқаша тоқталсақ, қарастырылып отырған
кезеңдегі қазақ мемлекетінің ішкі өмірі мен оның сыртқы саяси тарихы туралы
өте қомақты, құнды материалдар жинақталған.
Қазақтар туралы ең алғашқы әдеби-жазба түріндегі негізгі тарихи-
географиялық жәдігердің бірі – 1627 жылы құрастырлып, жарыққа шыққан
“Үлкен жазба кітабын” (“Книга Большому Чертежу”) қосуға болады. Бұл кітап
ХVІІ ғасырдың басында қазақ даласында әскери-барлау іс-әрекетін, мақсатын
жүзеге асыру үшін қолданылды, ол географиялық карта түрінде бейнеленген.
Книга Большому Чертежу [53] (Үлкен Жазба кітабы) біздің заманымызға
дейін бірқатар варианттар түрінде сақталып жеткен. Мәселен, аталғàн еңбекті
арнайы зерттеумен айналысқан К.Н.Сербина бұл кітаптың 38 вариантының
табылғанын растайды. Өйткені, Үлкен Жазба кітабы бірнеше рет қайта
көшіріліп, немесе бастырылып, нәтижесінде ХVІІ ғасырдағы әскери-барлау
тұрғысындағы ғана емес, географиялық саладағы маңызды құжат болды деп
тұжырымдауға болады. Бұл кітапта сол кездегі қазақ Ордасының жоңғарлармен,
ноғайлармен түйістетін, шектесетін, шекаралары және оның жалпы жер ауқымы
көрсетіледі. Осы кітап арқылы қазақ сахарасы мен Орта Азияның жер жағдайы
туралы деректерді жан-жақты бағамдап, зерттеген А.И.Макшеев бұл туралы
былай деп пікір білдіреді: Книга Большому Чертежу представляет весьма
обстоятельное и точное географическое описание Зауральских степей, которое
могло быть cделано на основании непосредственного и самого короткого
знакомства с ними [54].
Қазақстан Республикасы ғылыми Академиясы Тарих және Этнология
институтында, Ұлттық кітапхананың қорында халқымыздың тарихы үшін
құндылығын жоймаған, XVI-XIX ғасырлар аралығындағы орыс-қазақ
қатынастарындағы күрделі кезеңдердің сан-қилы мәселелерін сипаттайтын, мән-
мазмұны жағынан өте кең ауқымдағы құжаттар жинақталған [52.742]. Бұл құжат
жинақтарының құндылығы сонда, біріншіден, зерттеліп отырған тақырыптың
бірқатар жалпы және жеке мәселелерін нақты ашып көрсетуге септігі тисе,
екіншіден, бұл құжаттарда кең көлемде, нақты деректерді қамтитын, сол
кезеңдегі қазақ хандығының ішкі өмірі мен сыртқы саяси тарихынан, сондай-ақ
Ресей империясының Оңтүстік, Оңтүстік-Шығыс бағыттарындағы жүргізген сыртқы
саясатынан жан-жақты мағлұмат береді. Әсіресе, орыс-қазақ қатынастары
мәселелерін талдап, сараптауда орыстың құжат-жәдігерлерінің мән-маңызы зор.
Жоғарыда аталған орыс-қазақ қатынастарына қатысты құжат-жинақтарының
арасынан зерттеліп отырған тақырыпқа байланысты, алғашқы кезекте
төмендегідей деректерге, мағлұматтарға басты назар аударылды. Атап
айтқанда, орыс патшаларының грамоталары, Үкіметтік Сенат пен Сыртқы Істер
министрлігі алқасының жарлықтары, патша үкіметінің губернаторлармен,
хандармен, сұлтандармен, батырлармен, билермен, тархандармен, старшындармен
жазысқан хаттары, Орынбор Шекара Комиссиясы бастығының, Батыс-Сібір генерал-
губернаторларының қазақ хандарымен, басқа да қазақ сахарасы билеушілерімен
болған әңгіме-жазбалары, Ресей империясының қазақ жеріне жіберілген
дипломатиялық өкілдерінің, азаматтық және әскери шенеуініктерінің
баяндаулары, есеп-ақпараттары, күнделіктері, сондай-ақ Орыс және Батыс
Европа саяхатшыларының жазба деректері туралы құжаттар сұрыпталып,
қолданылды.
Осы мәселе тұрғысынан атап өтетін жайттын бірі – қазақ халқының және
мемлекетінің XYI-XIX ғасырлардығы дамуы, оның ішкі-сыртқы ахуалына қатысты
құжаттық материалдардың молдығына қарамасатан, зертелліп отырған тақырып
мәселесіне қатысты нақты деректердің онша көп еместігін атап өткен жөн
болады. Сонымен, осы тарихи кезеңге қатысты жазылып, сақталған
әдебиеттердің қайнар көздерін шартты түрде бірнеше топқа бөліп қарастыруға
болады. Олардың алғашқысы – XYI-XYII ғасырлар ауқымындағы әдебиеттерде
Европаны, Ресейді қазақ сахарасымен, халқымен таныстырудың алғашқы қадамы
жасалып, оның ел-жұрты туралы мағұлматтар беріледі. Өзінің сипаты жағынан
бұл деректер қазақтар тұрғысындағы алғашқы қайнар көздер деп саналғанымен
екінші тұрғыдан, бұларға ғылыми-ізденістік элементтерінің жиынтығы ретінде
қарауға болады.
Тұнғыш рет қазақтар жөнінде, олардың әдет-ғұрпы, салт-санасы, діни
сенімі туралы XY-XYI ғасырлардағы орыстың әдеби жылнамаларында орын
берілді. Мәселен, деректерге сүйенсек 1575-1584 жылдардағы сақталған патша
архивінің тізімінде: ...в 38-ящике хранились книги и списки казахские при
Касым-царе [55.339] делінген. Бұдан шығатын түйін – аталған құжаттар
архивінде қазақ жеріне жіберілген орыс көпестерінің, саяхатшыларының,
қызмет адамдарының, арнайы тыңшылардың қазақтар жөнінде берген жазбаша
сұрак-жауап хаттамалары сақталған деп пайымдауға болады. Осы тұрғыдан қазақ
даласына әр кезде арнайы тапсырмамен, яки әртүрлі себептермен, жағдайлармен
жолдары түсіп, келіп-кеткен, оның халқының салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, мәдени-
рухани өмірі туралы белгілі бір деңгейде ой түйіп, пікір-дерек жинақтаған
Ноғай Ордасының елшісі Даниил Губиннің, Австрия дипломаты Сигизмунд
Герберштейннің, Италия әдебиетшісі Павла Новокамскийдің, орыс елшілері
Третьяк Чебуковтың, Семен Мальцевтің, Борис Доможировтың, Вельямин
Степановтың, ноғай князі Жүсіптің және ағылшын саяхатшысы Антонино
Дженкинсонның [56] қалдырған жазбаша хабарлама-деректерінің маңызды
жақтарын атап өтуге болады.
Зерттеу тақырыбына қатысты екінші топтағы материалдар – XYIII ғасырдың
алғашқы ширегін, яғни қазақ хандықтарының Ресей империясының қол астына
өтуі процесіндегі өзгерістерді, оқиғаларды қамтиды. Осы кезеңде қазақ
халқының өмірін алғаш зерттеушілердің бірі – Орынбор губерниялық кеңсесінің
қызметкері П.И. Рычков [4.69] болды. Ол өзін патша әкімшілігінің ресми
лауазымдағы шенеунігі ретіңде ғана емес, қазақ халқының тарихына, тұрмыс-
салтына өте мән бере зерттеген ізденгіш-ғалым, саяхатшы тұлғасында да
танылды. Бірақ П.И. Рычковтың патша империясының қазақ даласындағы ресми
өкілі екенін ескерсек, оның барлық енбектерінің тұжырымдары мен
қорытындыларына орыс империясының бұратана халықтар тұрғысындағы сұрқия
саясатының қолтаңбасын айқын байқаймыз. Сонымен бірге XYIII ғасыр ауқымында
(1768-1774 ж. ж.) Ресей Ғылым академиясының бастамасымен қазақ даласын,
халқын кең ауқымда, жан-жақты зерттеу мақсатымен академиктер И.Г. Георги,
И.П. Паллас, И.П. Фальктің, капитан Н.Н. Рычковтың [57] басшылығымен
экспедиция аттандырылғаны белгілі. Аталған зерттеулер осы кезеңдегі қазақ
қоғамының ішкі ахуалын, жағдайын жіті бақылаудың, зерделеудің нәтижесінде
ғылыми тұрғыдан маңызы бар қызықты материалдар қалдырды. Мәселен, И.Г.
Георгидің, И.П. Фальктің, И.П.Палластың еңбектерінде этнографиялық
мазмұндағы, қазақ қоғамының әлеуметтік топтары жөнінде, сауда және
шаруашылық саласындағы сол кезенді қамтитын өмірлеріне нақты сипаттама
берілген.
Кіші жүз, Орта жүз қазақтарын Ресей империясының қол астына қарату
процесінің бел ортасында болып, маңызды роль атқарған А. Тевкелевтің [15]
XYIII ғасырдағы қазақ-орыс қатынастарына қатысты қалдырған кең ауқымды,
бағалы материалдары да ғылыми ізденіске арқау бола алатын құнды жәдігердер
деп бағалауымыз керек.
Қарастырылып отырған кезеңдегі ғылыми зерттеулер мен ізденістердің
келесі тобын қамтитын бірқатар еңбектердің арасынан мән-мазмұны, құндылығы
жағынан орын алатын іргелі еңбектің бірі – А.Левшиннің Қырғыз-қайсақ
немесе қырғыз-қазақ ордасы мен даласының сипаттамасы [16] (қазақшаға
аударылған нұсқасы бар – Ж.Ә.) атты кітабын ерекше атап өтуге болады. Үш
бөлімнен тұратын бұл еңбек 1832 жылы басылып шығып, жарық көргенімен,
автор, сол кездегі қолда бар нақты материалдарға сүйене отырып, XYI
ғасырдың ортасынан XYIII ғасырдың басына дейінгі дәуірдегі қазақ
қоғамындағы орын алған саяси оқиғаларды жан-жақты сипаттама береді. Әдетте,
қазақ қоғамын әр саладан зерттеушілер (қазан төнкерісіне дейінгілер де
қазіргілер де – Ж.Ә.) бай тарихи-этнографиялық деректердің негізгі
ақпараттық қайнар көзі ретінде бұл еңбекті кең түрде пайдаланады. Мәселен,
А.Левшиннің бұл еңбегінде осы кезеңге қатысты қазақтардың этниқалық-
әлеуметтік құрылымының жүйесін қысқаша түрде анықтап, былайша түсіндірледі:
- қазақтардың қоғамдық ұйымының негізіне тайпалық құрылыс жатады.
Сондай-ақ, тайпалық жүйеге тәуелділік, қандық, туысқандық
белгілерді сипаттайды.
- қоғамның этниқалық құрылымына корпаративтік (жеке, ерекшеленген –
Ж.Ә.), субэтниқалық топтар кіреді.
- аумақтық байланыстардың нашар дамуы.
- орталық биліктің әлсіздігі, тайпалардың дербес өзін-өзі басқаруы
және әдет-ғұрып құқығының басымдығы.
- ауыл-шаруашылық мақсаттағы өзара тиімділікке негізделген
отбасылық-туысқандық бірлестік деп сипаттайды. Тағы бір атап өтетін
жай, А.Левшиннің бұл еңбегінің ғылыми тұрғыдан құндылығы
болғанымен, қазақ халқының өзіне, оның атына қатысты шығарманың өне
бойында кездесетін менмендік, өрескелділік, халқымыздың ар-
намысына, беделіне нұқсан келтіретін анайы атаулардың, эпитеттердің
орын алғандығын ашып айтуымыз керек.
Қазақ хандықтарына патша империясының саяси ықпалының біртіндеп күшеу
процесінің жүруі жөніндегі бірқатар құнды материалдарды И.И.Крафтың [7]
еңбектерінен де табуға болады. Әсіресе, оның Сборник узаконении о
киргизских степных областей деп аталатын еңбегінде қарастырылып отырған
кезеңді қамтитын қазақ халқының басқарылу ерекшеліктеріне қатысты көптеген
материалдар берілген. Аталаған жинақтың алғашқы бөлімінде қазақ халқы
тарихының қысқаша очеркі беріліп, онда қазақ жүздерінің Ресей империясының
қол астына кіру процесі қарсаңындағы қазақ қоғамының ішкі және сыртқы саяси
ахуалы нақты сипатталып, көрініс табады. Бұл жинақты И.И. Крафтың қазақ
жеріне Ресей империясының орталық саясатын жүргізудің белсенді идеологы
және жақтаушысы ретінде Кіші жүздің ханы Әбілқайырдың осы процеске қосқан
тарихи еңбегін әсірелей бағалап, мадақтайды. Сондай-ақ бұл еңбекте
қазақтар өмірінде пайда болған кейбір әлеуметтік-шаруашылыққа көшу, пішен
дайындау, егін егу, балықшылықпен айналысу кәсіптері жөнінде деректер
беріледі.
Қазақ хандығының саяси-мемлекеттік бірлестік ретінде құрылып, оның
қалыптасуын, нығаюын жан-жақты дәйекті метериалдар негізінде зерттеген,
талдаған академик В.В. Вельяминов-Зерновтың [9.342] еңбегін де ерекше атап
өтуге болады. Ол ірі шағыстанушы-ғалым ретінде көптеген тарихи еңбектерді
орыс тіліне аудару арқылы өз зерттеулерінде жиі қолданған. Оның кітабында
XVI-XVII ғасырлар ауқымындағы қазақ мемлекетінің саяси-әлеуметтік,
экономикалық, шаруашылық өмірінің әр саласы жан-жақты сарапталып
көрсетіліп, қызықты, бағалы деректер келтіріледі. Дегенмен В.В. Вельяминов-
Зерновтың еңбегінде қазақ мемлекеттігінің пайда болуы, қалыптасуы, өмір
сүру процесіне байланысты мәселеде үстірт, біржақты пікірлердің орын
алатынын айта кеткен жөн. Атап айтқанда, қазақ хандығы саяси және
шаруашылық қатынастарда артта қалған, тек қана мал шаруашылығымен
айналасатын, қазақ даласындағы ру-тайпа басшыларының саяси одағы түрінде
пайда болған, көшпелі тайпалардың орнықсыз, тұрақсыз мемлекеттік құрылымы
ретінде қалыптасқан деген сыңаржақ пікір қылаң береді. Ірі шығыстанушы,
академик В.В. Бартольд [58] өзінің бірқатар еңбектерінде монғол және Орта
Азияны мекендейтін әртүрлі түрік тілдес халықтардың тарихынан факт-деректер
келтіреді, мұнда қазақ халқы туралы да нақты мағлұматтар кездеседі.
Зерттеліп отырған кезеңдегі ұлттық мемлекетіміздің ірге тасы, түп
қазығы болып есептелетін қазақ руларының әлеуметтік табиғатын түсіну
қажеттігіне қатысты қызықты материалдар Н.А. Аристовтың [10.149]
жұмыстарынан да табуға болады. Ол қазақ руларына қатысты өз пікірін былай
деп дұрыс тұжырымдайды: ...что родовые имена, записанные многие века тому
назад китайскими историками, - конечно, вследствие политического значения
носивших их родов – сохраняются частью и поныне [10.34]. Бұдан
байқайтынымыз, Шыңғыс хан шапқыншылығының нәтижесінде жаулап алынған
бірқатар қазақ рулары: Үйсін, Қаңлы, Қыпшақ, Жалайыр, Керей, Найман т.б.
атаулары ерте кездегі дербес тайпалар мен халықтардың аттары екенін
білеміз.
Қазақ қоғамының осы кездегі қоғамдық-саяси және экономикалық
қатынастары тұрғысындағы кейбір қызықты материалдарды А.П.Чулошниковтың
[11] жұмысынан да кездестіреміз, алайда ол, рулық тұрмыс-салт мәселесінің
мәнін дұрыс түсіндіріп көрсетпей, кейбір әдебиеттердегі сыңаржақ пікірлерді
механикалық жолмен қолдану арқылы береді.
Ұлттық мемлекетіміздің құрылу кезеңінен бастау алатын қазақ халқының
тарихи туралы пайдалы материалды П.П. Румянцевтің [59] еңбегі арқылы білуге
болады. Автор XVI ғасырдың екінші жартысынан бастап Ресей империясының
шекаралық шептерінің қазақ жеріне жақындасудың жалпы тарихи процесіне
объективтік тұрғыдан дұрыс баға береді. Ал XV-XVIII ғасырлардағы дәстүрлі
қазақ қоғамындағы әлеуметтік-саяси қатынастарды патриархалдық-феодалдық деп
атап, қазақ даласында феодалдық қатынастардың толық жеңуі үшін шаруаларды
жерге тұрақты бекіту қажет деген қате тұжырым айтады. Қарастырылып отырған
тақырып ауқымындағы мәселелерді сараптауда, талдауда М. Красовкийдің
[13.468] жұмысына да зейін қойып, мән беретін жақтар бар. Ол өз еңбегінде
XVIII-XIX ғасырлар ауқымындағы қазақтардың саяси-әлеуметтік өмірімен
шаруашылық жүргізу ерекшеліктері туралы нақты деректер береді; Әсіресе,
қазақ руларының әлеуметтік өмірінің көшіп-қону процесіндегі мал
шаруашылығының маңызын ерекше атай келіп, қазақтардың көшпелі өмір-салты,
мал шаруашылығының, ішкі тартыстың, қырқысудың негізінде пайда болды деп
тұжырымдайды. Сондай-ақ бұл еңбекте қазақ қоғамның әлеуметтік-экономикалық
өмірінің бірқатар ерекшеліктеріне объективтік тұрғыдан дұрыс баға
берілмеген. Өйткені, оның қазақ халқының саяси-әлеуметтік, таптық құрылымы
жөнінде айқын түсінігі болмағандығы көрінеді. Мәселен, қазақ халқының
қонақжайлық дәстүрін, олардың жаңалыққа, хабар-сыбысқа ден қойып,
қызығушылық танытуын әлеуметтік-рухани қатынастармен байланыстырып
қарастырады. Автор, Бас штаб офицерлерінен жасақталған, ресми адамдардың
жинаған материалдарын пайдаланғандықтан, кітаптағы кейбір фактілер де қазақ
халқын көзге ілмеу, менсінбеушілік және менмендік саясаттың ызғары есіп
тұрғанын байқауға болады.
Қазақ халқының этнографиялық, тілдік және әдеби ортасына, мұрасына
ерекше мән беріп, терең зерттеген әйгілі шығыстанушы-ғалым В.В. Радлов
болды. Ол өзінің көптеген зерттеу еңбектерінің ішіндегі Из Сибири деп
аталатын кітабында қазақ қоғамының саяси, этно-әлеуметтік, шарушылық-мәдени
құрылымын көп уақыт бойы жіті бақылап, зерттеудің нәтижесінде салихалы
пікір айтып былай дейді: Я сам долго жил среди казахов и имел возможность
в том, что у них господствует не анархия, а лищь своеобразные,
отличающиеся от наших, но по-своему вполне урегулированные культурные
отношения [14.749]. Ол қазақтардың көшпелі өмір-салтын, отырықшы
халықтардың мәдени даму кезеңіндегі, оларға балама түрдегі, қарама-қарсы
басқа бір өркениеттік сатысы ретінде сипаттап, олардың іс-әрекетіне, мінез-
құлқына басқаша көзқараспен, пікірмен қарау қажеттілігін тұжырымдайды.
Қазақтың көшпелі өмір-салт дәстүрін, шаруашылық жүргізу үрдісін, мінез-
құлқын, әдет-ғұрпын, ойлау жүйесі деңгейін жан-жақты талдай келе,
В.В.Радлов, қазақтардың көшіп-қону процесіне иен далада адасып көшіп
жүрген құбылыс ретінде қарамау керек, өйткені көп санды малдың жоспарлы
түрде жайлымын ауыстырып тұрмаса, оны сақтап қалу мүмкін емес, екіншіден;
көшпелі өмір сүру тәсілі – оның әлеуметтік құрылысымен тығыз байланысты.
Рулық топтардың отбасылық-туыстық топтан өзгешелігі – олар көптеген
ғасырлар бұрын пайда болып, бірге көшіп-қонып, сыртқы жаулардан бірігіп
қорғануға бейімделген жалпы шығу тегі жағынан қандас, сабақтас топтар деп
тұжырымдайды.
Қарастырылып отырған кезеңдегі қазақ халқының тарихына, этнографиясына,
саяси-әлеуметтік, әдет-ғұрыптық, шаруашылық саласына қатысты қызықты, әрі
құнды материалдарды халқымыздың алғашқы ғалымы – Ш. Уәлихановтың [60.307]
еңбегінен де таба аламыз.
Біз оның еңбегінен қазақ халқының саяси-құқықтық, этно-әлеуметтік
организмі сипатының, оның халық, ұлт ретіндегі дамуындағы этниқалық,
әлеуметтік-экономикалық процестермен тығыз байланысты екендігін
тұжырымдайтын жан-жақты, терең ойлы пікірлер мен идеяларды табамыз.
Мәселен, ол қазақтардың қоғамдық құрылымының тектік, қандық-туыстық
негізін, рулар мен тайпалардың тікелей қарым-қатынасы арқылы пайда болғанын
айта келе, қазақ халқының құрылу, қалыптасу процесіндегі әртүрлі тайпалық
топтарды біртұтас организмге (денеге) біріктірген саяси факторлардың рөлін
ерекше атап өтеді. Сондай-ақ ол, қазақтардың қоғамдық даму деңгейінің
өзіндік ерекшелігін тайпалық организмнің ортасына, жағдайына, салт-санаға
байланысты құбылыс деп қарастырады. Сондықтан қазақ қоғамында болып жататын
қылмыстық, басқа да теріс қылықты әрекеттерді орыстар немесе европалықтар
ойлаған пікірмен, көзқараспен бірдей тұжырымдау мүмкін еместігін алға
тартады.
Қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік, құқықтық, мәдени-шаруашылық
саласындағы мәселелерін қамтитын маңызды деректерді Ы. Алтынсаринның
[61.99], В.И. Плотниковтың, М.С. Бабажановтың еңбектерінен де табуға
болады.
Зерттеліп отырған кезеңдегі дәстүрлі қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік,
рухани-экономикалық өмірі саласындағы сан-алуан қатынастарды реттеп бір
жүйеге салуда қазақтың әдет-ғұрып құқығының ролі мен мән-маңызының аса зор
болғанын айтуымыз керек.
Өзінің қазақ даласындағы отарлық саясатын түпкілікті жүзеге асыру үшін
патша империясы алғашқы кезден бастап, қазақтың әдет-ғұрып құқығын жан-
жақты зерттеуге, талдауға, сараптауға ерекше мән беріп, өз эмиссарларын
жіберіп тұрғаны белгілі. Осы тұрғыдан, қазақтың әдет-ғұрып құқығын ден
қойып алғаш зерттегендердің бірі – А. Левшин болды. Патша империясы
әкімшілігінің ресми өкілі ретінде, оның отарлық жүйесін қазақ жеріне
біртіндеп енгізу саясатын жүзеге асыру үшін ерекше тапсырмамен келіп,
арнайы еңбек [16] жазғаны белгілі. Бұл еңбегінің XIV-тарауында А. Левшиннің
XVII ғ., соңыңда кодификацияланып, бір жүйеге түсірілген қазақтың әдет-
ғұрып құқығының маңызды ескерткіші – Тәуке ханның Жеті жарғы заңына
сипаттама береді. Көптеген зерттеушілердің пікірінше, Жеті жарғының А.
Левшин қалдырған нұсқасы, осы кезге дейін қолда бар нұсқалармен
салыстырғанда ауқымы, мазмұны мағынан жан-жақты, толыққанды деп есептеледі.
XIX ғасырдың алғашқы жартысында басқа да бірқатар патша империясы
шенеуініктерінің қатысуымен әдет-ғұрып құқығын жан-жақты, кешенді түрде
зерттеудің нәтижесінде өте кең көлемдегі материалдар жинақталып,
жарияланды. Бұл материалдардың көпшілігінің қарастырылып отырған кезеңдігі
қазақ мемлекетінің саяси-қоғамдық, экономикалық өмірін жан-жақты түсінуде,
ашуда, сұраптауда мән-маңызы зор. Қазақтың әдет-ғұрып құқығы
материалдарының алғашқы үлкен тобын, 1824 құрастырылған Материалы по
казахскому обычному праву и положения на них Омского временного комитета
[62] деп аталатын жинақ құрайды. Бұл құжаттардың жалпы мазмұнына зер
салсақ, сол кездегі қазақ қоғамы жағдайларындағы билер соты мен билер
қызметінің ерекшеліктері, куәгерлер туралы, кісі өлтіру, ұрлық, ұрыс-керіс,
барымта т.б. қылмыстар тұрғысындағы талап қою, сот жүргізу туралы ережелер,
қағидалар жинақталған.
Қазақтың әдет-ғұрып құқығы туралы мазмұнды әрі қызықты материалдар,
1846 жылы Орынбор Шекара комиссиясы шенеуініктерінің қатысуымен
құрастырылған жинақты айтуға болады [62.71].
Бұл құжаттар жинағында негізінен қазақ қоғамы жүйесіндегі маңызды
салалар – мүліктік қатынастарға, яғни жерге, малға меншіктің нысанына
мұрагерлік құқығы мәселелері қарастырылған. Аталған әдет-ғұрып құқығы
материалдарының басты ерекшелігі – біріншіден, бұл деректер қазақ халқының
салт-дәстүрі мен көшпелі өмір тұрмысын жақсы білетін адамдар арқылы
жинақталған болса, екіншіден; қазақтардың құқықтық тұрмысының әртүрлі
жақтарын сипаттайды.
Халқымыздың әдет-ғұрып құқығы жөніндегі ерекше мазмұнды деректерге
ерекше тапсырмалар жөніндегі шенеуінік Д. Андреннің, қазақ халқы өмірінің
білгірі, әрі шығыстанушы-ғалым В. Григорьевтің тікелей қатысуымен, ат
салысуымен жинақталған материалдарды қосуға болады [62.117]. Аталған
құқықтық метериалдар жинағы қазақтың әдет-ғұрып құқығын жан-жақты жақсы
білетін 128 билер мен ақсақалдардың басылған мөрлері мен қолтаңбалары
арқылы рәсімделген. Бұл материалдар да объективті түрде, яғни шындыққа сай
келетін фактілер негізінде құлдар, төлеңгіттер, ақсүйектер жөніндегі,
шариат негізіндегі алым-салық туралы, қазақ ауылының ішкі өмірінің
ерекшелігі, халық арасындағы кәсіпкерліктің дамуы тұрғысындағы материалдар
жинақталған.
Қазақтың әдет-ғұрып құқығын салыстырмалы түрде зерттеп, бағамдауда,
қазақ халықтырының Ресей империясының қол астына қарау процесі аяқталғаннан
кейінгі кезеңдегі қазақтардың қоғамдық өмірін жан-жақты саралауға мүмкіндік
беретін әдет-ғұрып құқығы жөніндегі материалдарды Торғай облысының Әскери
губернаторы А.Ф. Баллюзектің 1871 жылы жарияланған Народные обычаи,
имевшие отчастии и ныне имеющие в Малой киргизской орде силу Закона
[63.65]. Г.Загряжскийдің Юридический обычаи киргиз [64] атты еңбектерінен
де табуға болады. Жалпы алғанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
заңгерлік компаниясы
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
Интеллектуал – Парасат
заңгерлік компаниясы
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
заңгерлік компаниясы
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
Алматы, 2006 Интеллектуал – Парасатзаң
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
Интеллектуал – Парасат
заңгерлік компаниясы
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
Алматы, 200Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1-Бөлім. XVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекетінің ішкі-сыртқы жағдайы.
1.1 Зерттеу жұмысына қатысты тарихи-құқықтық
деректер және оның қайнар
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 13
1.2 Қазақ мемлекетінің нығаю, өрлеу кезеңіндегі ішкі–сыртқы жағдайы
және оның тарих сахнасындағы алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2-Бөлім.Қазақ мәдениетінің саяси құрылымы және оның рухани -құқықтық
дамуының ерекшеліктері
2.1 Халқының қоныстану ерекшелігі: этнографиялық құрамы, этикалық
құрылымы және оның территориялық
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..45
2.2 Қазақ әдет-ғұрып заңдарының маңызды ескерткіштері – Қасым ханның
Қасқа жолы Есім ханның Ескі жолы құқықтық жүйесінің қазақ мемлекетінің
қоғамдық-саяси өміріндегі және құқықтық мәдениетті қалыптастырудағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...88
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Дипломдық еңбек әлі де болса, кешеңді түрде толық зерттелмеген XVII
ғасырдың соңғы ширегі мен XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы қазақ
мемлекеттігінің ішкі сыртқы жағдайын, оған әсер еткен халықаралық ахуал
және оның әлеуметтік-экономикалық, құқықтық дамуының өзекті мәселелері,
қазақ тарихи-құқықтық деректердің қатыстыруымен жан-жақты сипатталады.
Зерттеуімізде ұлттық мемлекетіміздің сол кезеңдегі қоғамдық-саяси
құрылымына тікелей қатысты бар-халықтың қоныстану ерекшелігі, этнографиялық
құрамы, этникалық құрылымы және оның ішкі территориялық байланысы
тұрғысындағы маңызды мәселелеріде кешенді түрде сарапталып көрсетіледі.
Дипломдық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқы өзінің сан
ғасырлар бойы қилы-қилы тарихи даму кезеңінде әлемдік өркениеттің көшінен
қалмай өзіне ғана тән дала демократиясының негізіндегі ұлттық
мемлекеттігін құрып, оның әлеуметтік-саяси, құқықтық-рухани құндылықтарын
қалыптастырып, жетілдіріп келесі ұрпаққа жеткізіп, өрлігімізбен елдігімізді
аяққа таптатпау үшін жанқиярлықпен күрескен ауыр әрі абыройлы өткен тарихи
жолдарымызды мақтанышпен айта аламыз.
Ғасырлар көшімен ілесе, бірге дамып жоғарғы деңгейге көтерілген
көшпелі өркениетіміздің басты белгілері болып саналатын мемлекеттігіміздің,
оның әлеуметтік саяси құрылымы,құқықтық-рухани саладағы бастаулары, билік
пен басқару жүйесіндегі өзімізге ғана тән билер институтының, хандық
биліктің қалыптасуы, дамуы, қазақ қоғамының сыртқы әлеммен байланысы, ірі
қайраткерлеріміздің тарих сахнасына шығуы тағы басқа өзекті мәселелер –
кейбір реакцияшыл пиғылдағы зерттеушілерінің көрсеткеніндей тек тарихи
аңыз ретінде ғана болған жоқ, қарастырылып отырған кезеңдегі өмір
шындығының, өрісінің нақты әрі нағыз көрінісі болды. Осы тұрғыдай Қазақстан
Республикасының президенті Н.Назарбаев өзінің Тарих толқынында атты
еңбегінде: егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді
ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын
түсінгеніміз жөн [1.296] деп атап көрсеті.
Қазақ халқы өз алдына мемлекеттік егемендік алған соңғы он бес жылдың
ішінде саяси-құқықтық және рухани өркендеуімізде бірқатар оңды өзгерістер
болды.Соның нәтижесінде уақыт талабына сай зерттеушілер де, қазақ халқы да
өздерінің ұлттық мемлекеттігінің тарихына, құқықтық-рухани бастауларының
құндылықтарына, еліміздің өткен өміріндегі басты орын алған ерекше
тұлғалардың өмірі мен қызметіне жаңаша көзқараспен қарай бастады.Кеңес
дәуірі кезінде ұлттық тарихымызды еркін зерттеп шынайы нәтижесін
жариялауға сол кезеңдегі идеологияға байланысты мүмкіндік болмаған еді.
Мұндай жұмыстарға қатаң шектеу қойылып, ондай еңбектердің авторларын
социализм қағидаларынан алшақтап кеткен үшін, ескілікті көксегені,
тіпті ұлтшыл деп айыптауға дейін барып отырып. Соңда да, бұл тақырыптар
бойынша шектеулер болса да белгілі деңгейде зерттеулер жүргізілді. Аталған
еңбектерде қазақтың көшпелі қоғамының мемлекеттігі жоққа шығарылып, немесе
бұрмаланып көрсетіліп, әдет-ғұрып құқығы өткеннің сарқыншағы, патриархалды-
феодалдық қоғамның қалыптасу көрінісі деп бағаланған болса да, олардың
танымдық маңызын ешкім жоққа шығара алмайды.
Осы тұрғыдан дипломдық зерттеу еңбегіміздің жалпы концепциясы
қарастырылып отырған кезеңнің негізгі өзегі болып табылатын қазақ
мемлекеттігі мен құқығының, оның басқару жүйесінің және хандық биліктің,
билер институтының қалыптасу, даму, өркендеу мәселесіне қатысты патшалық
империя дәуірінде бастау алып, кеңестік-тоталитарлық режимнің коммунистік
идеологиясының үстемдік құруы кезінде одан әрі өзінің жалғасын тапқан,
қазақтарда ешқандай ұлттық мемлекеті болған емес, мемлекеттік құрылыстың
тек қана жеке элементтері ғана кезедеседі, оның өзі бірыңғай құрылым болған
жоқ, әрбір ру-тайпа, өз бетімен өмір сүрді, қазақтар бір-бірімен қырқысып
бытыраңқылықта болды, бей-берекет көшіп жүрді, халқы жаппай сауатсыз болып,
қайыршылықта өмір сүрді, яғни қазақ ешқандай біріңғай, біртұтас хандық
(мемлекет) құрған жоқ [2.76] деген ұлттық намысымызға тиетін, сыңаржақ,
реакцияшыл пікірлерге тың тарихи деректер, жаңаша көзқарастар тұрғысында
тойтарыс беріп, оларды теріске шығаруға бағытталған. Соңдықтан қарастырылып
отырған кезеңдегі дәстүрлі қазақ қоғамындағы мемлекеттіліктің жоғарыда
көрсетілген көкейкесті мәселелерін жаңа концепциялық негізде, тың
дереккөздерді қатыстыра отырып, жаңаша көзқараспен ғылыми талдаудан өткізе
отыра, өз ой-тұжырымдарымызды негіздеп, шынайы, объективті бағасын беру
өзекті мәселе деп қараймыз.
Халқымыздың дербес ұлт және мемлекет ретінде қалыптасқан ұзақ әрі
күрделі кезеңді бастан кешкен даму процесінде қазақтың ата заңдарының
(құқығының) бастаулары мен тарихи даму үрдісі қазіргі кезеңдегі заңтану
ғылымындағы іргелі мәселелердің бірі болып қалып отыр. Өйткені, ол қазақ
халқының қоғамдық – саяси тарихының маңызды құрамы болып қалыптасқан,
дәстүрлі қазақ мәдениеті мен өркениеті саласында аса маңызды әрі салмақты
орны бар ауқымды сала. Соңдықтан дәстүрге бай қазақ Ата заңдарының
бастауларын оның жүріп өткен тарихи жолын жан-жақты ғылыми тұрғыдан
зерделеп, сараптан өткізіп, талдау жасап, барымызды байыптап, жоғымызды
мүмкіндігінше түгендеу, жалпы құқықтану ғылымының, оның ішінде
диссертациялық зерттеуіміздің алдында тұрған келелі де өзекті мәселелердің
бірі деп сипаттауға толық негіз бар.
Қазіргі төрткүл дүниеде өзінің этностық заңы болмаған, этностық
құқығының тарихы болмаған бірде-бір мемлекет жоқ. Осы тұрғыдан ұзақ әрі бай
тарихы бар қазақ қоғамы да өзінің этностық құқығы, заңы бар және терең
тарихы бар мемлекет болды. Бірақ, елімізде осыған дейінгі кезеңде ұлттық
заңтану ғылымы жүйелі түрде қалыптаспағандықтан,қазақ заңтану ғылымының
басқа да теориялық мәселелері сияқты, Қазақ ата заңдарының (құқығының)
тарихы да бір жаққа ысырылып, немесе үстірт зерттеліп, оған оншалықты мән-
маңыз берілмеді. Бұдан теріс салдар туындауы мүмкін. Өйткені, әлемдік заң
ғылымының қазіргі талабына қарағанда қандай мемлекет болмасын өзінің ұлттық
заңының тарихы саналы, жүйелі түрде қамтылған ұлттық заң ғылымы болмаса,
елдің тұтас заң ғылымы толыққанды ғылым ретінде қаралмайды. Соңдықтан
ұлттық құқықтану ғылымындағы мұндай олқылықтардың орнын толтырып, оны
қазіргі кездегі ғылым талабына сай дамыту үшін Қазақ ата заңдарының
тарихын, қайнар көздерін, құндылықтарын қамтыған құқықтану ғылымының
жүйесін қалыптастырып, орнықтыру үшін, оны толықтырып, жаңаша көзқараспен
жан-жақты зерттеу қазіргі кездегі күн тәртібіндегі өзекті мәселелердің бірі
деп қарауға болады. Соңдай-ақ, бұл мәселені зерттеудің өзектілігі –
отанымыздың болашақ ұрпақтарын қазақтың құқықтық мәдениетінің тарихынан,
бұлақтарынан сусындатып, олардың ұлтжаңдылығын, патриоттық жауапкершілігін
барынша күшейтудің қажеттілігінен де туындайды.
Мәселенің зерттеудің деңгейі. Дәстүрлі қазақ қоғамының
мемлекеттілігінің тарихын, оның құқығын, нормативтік құрылымын, көшпелі
өмірдің әлеуметтік-саяси, демократиялық-рухани құндылықтарын зерттеу кеш
басталды. Өйткені, Европа үшін қазақ көшпелі әлемі XVIII ғасырдың соңы XIX
ғасырдың басында ғана белгілі бола бастаған еді. Дегенмен отарлаушылық,
саяси-экономикалық мүддені көздеген Ресей империясы сияқты шет
мемлекеттердің сыртқы саясаты XVIII ғасырдан бастап Қазақ Еліне деген
қызығушылығы мен қысымын күшейте түсті. Сонымен бірге бұл саясат – қазақ
мемлекеттігі мен құқығының табиғатын тануға, оның әкімшілік-саяси
құрылымын жете зерттеуге кеңінен жол ашты. Патша империясы қазақ қоғамын
зерттеуге қатысты іс-әрекетінде отаршылдық бағыттағы мүдде-мақсатты
көздеген өзіне тиімді саясат ұстанды.
Осы мақсатты көздей отырып патша үкіметі XIX ғасырдың 60-80-ші
жылдарында өткен дәуірдегі қазақ қоғамындағы саяси-әкімшілік басқару
жүйесін, әдет-ғұрып құқығының табиғатын, құрылымын, ондағы хандардың,
билердің ролін зерттеу жөнінде бірнеше рет арнайы комиссия құрған болатын.
Патшалық комиссиялардың бірқатар зерттеу қызметінің нәтижесінде қазақтардың
қоғамдық-саяси құрылымын, әдеттік-құқықтың ережелері туралы көлемді
материалдар жинақталды. Бұл материалдардың ғылыми-танымдық тұрғыдағы ролі
зор болды.
Осы кезде қазақ-әдет ғұрып құқығы туралы: Сборник обычного права
сибирских инородцев (Самокасов Р.Я., Варшава, 1876 г.); Народные обычаи,
имевшие, а отчасти и ныне имеющие в малой киргизской орде (Баллюзек Л.Ф.,
Оренбург, 1874 г.); Обычное право киргизов (Козлов И.А. Омск, 1886 г.);
Материалы для изучения юридических обычаев киргизов (Маковецкий К.Е. 1886
г.); Обычное право киргизов (Леонтьев А.М., 1890 г.) және тағы басқа
зерттеулер мен жинақтар шыға бастады.
Қарастырылып отырған кезеңдегі өзекті мәселелерге қатысты келесі
топтағы бірқатар зерттеу материалдары - XVIII ғасырдың алғашқы ширегіндегі
қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси ахуалын, қазақ хандықтарының Ресей
империясының қол астына өтуі процесіндегі саяси өзгерістерді, оқиғаларды
қамтиды. Атап айтқанда, осы кезеңде қазақ халқының әлеуметтік-құқықтық
өмірін зерттеушілер П.И.Рычковтың [4], И.Г.Георгидің [5], И.П. Палластың
[6], И.И.Крафтың [7], И.П.Фальктің [8], В.В. Вельяминов-Зерновтың [9],
Н.А.Аристовтың [10], А.П.Чулошниковтың [11], П.П.Румянцевтің [12],
М.Красовскийдің [13], В.В.Радловтың [14] еңбектерінде осы дәуірдегі қазақ
қоғамының ішкі-сыртқы ахуалы, әлеуметтік топтары жөнінде, құқықтық,
этнографиялық, рухани және шаруашылық саласын қамтитын өмірлеріне нақты
сипаттама берілген. Алайда бұл зерттеулердің басым көпшілігінің сол кезеңде
бастау алған, Ресей империясының қазақ халқына және жеріне қатысты
жүргізіле бастаған отарлау саясаты идеологиясының үдесінен шығуға
бағытталған еңбектер болғандығын баса айтуымыз керек.
Қарастырылып отырған кезеңдегі ғылыми зерттеулер мен ізденістерді
қамтитын бірқатар еңбектердің арасынан мән-мазмұны, құндылығы жағынан орын
алатын жұмыстың бірі – А.Левшиннің Описание киргиз-кайсакских или киргиз-
казачьих Орд и степей атты кітабын ерекше атауға болады. Үш бөлімнен
тұратын бұл еңбекте, автор сол кездегі қолда бар нақты материалдарға
сүйене отырып, XVI ғасырдың ортасынан XVIII ғасырдың басына дейінгі
дәуірдегі қазақ қоғамындағы орын алған әлеуметтік-саяси оқиғаларға,
қазақтардың құқықтық жүйесіне жан-жақты сипаттама береді [16].
Алайда, жоғарыда көрсетілген зерттеулердің ғылыми-танымдық тұрғыдан
құндылығы болғанымен, олардың мазмұнында қазақ мемлекеттігінің пайда
болуы, қалыптасуы, өмір сүру процесіне байланысты үстірт, біржақты керегар,
реакцияшыл пікірлердің орын алғандығын, тіпті қазақ халқының өзіне, атауына
қатысты кездесетін менмендік, өрескелдік, халқымыздың ар-намысына, беделіне
нұқсан келтірген анайы атаулардың, теңеулердің кездесетінің ашып айтуымыз
керек.
Қазақ қоғамының көшпелі дәуірдегі қоғамдық-саяси және құқықтық
өмірінің тыныс-тіршілігі тарихи тағылымдары өз ұлтымыздың зиялыларын да бей-
жай қалдыра алмады. Өйткені, олар өз халқының өткен дәуірдегі әлеуметтік-
саяси өміріне, құқық нормаларына немқұрайды, жоғарыдан қарай алмады. Олар
осы тұрғыдан орыс, еуропа заңдарына қарағанда Қазақтың ата заңдарының
артықшылығын, жергілікті халық тұрмысына, өмір сүру салтына мейлінше
жақындығын негіздеуге бағыт ұстанды. Бұл салада көрнекті ұлт зиялылары
Ш.Уәлихановтың [17], Ы.Алтынсариннің [18], Ж.Ақпаевтың [19],
А.Байтұрсыновтың [20], Б.Сырттановтың [21] еңбектері айтарлықтай болды.
Қарастырылып отырған дәуірдегі қазақ мемлекеттігінің саяси-құқықтық
тарихын, заңдық нормаларын жинауға, зерттеуге байланысты бетбұрыс шектеулі
ауқымда болса да Кеңес үкіметі тұсында жасалды. Алайда, бұл зерттеулер көп
жағдайда Кеңес мемлекетінің тоталитарлық саясатының бағытына, мүддесіне сай
жүргізілді. Осы кезеңде қазақ дәстүрлі қоғамының саяси-құқықтық мәселелерін
арнайы зерттеген С.Л.Фукстің [22], С.В.Юшковтың [23], Т.М.Култелеевтің [24]
еңбектері, Материалы по обычному праву казахов Т.1 (1948 ж.), Материалы
по политическому строю казахов Т.1 (1960 ж.), Проблемы казахского
обычного права (1989 ж.) атты көлемді ғылыми-зерттеу жинақтары жарық
көрді.
XVIII ғасырдың соңынан бастап XX ғасырдың басын қамтитын кезендегі
қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси, әкімшілік-құқықтық саладағы болған
өзгерістерін жете зерттеген ұлтымыздың белгілі заңгер ғалымдары –
С.З.Зимановтың [25, 26, 27], Ғ.Сапарғалиевтің [28,29], Қ.Ә.Жиреншиннің
[30], С.Өзбекұлының [31, 32, 33], С.А.Табановтың [34] еңбектерінің де
ғылыми-теориялық, әрі танымдық маңызы ерекше болды. Дегенмен, бұл
еңбектерде негізінен қазақ халқының Ресей империясының қол астына
түпкілікті өтіп, оның отарлық жүйесінің ауқымындағы саяси-әкімшілік
саладағы өзгерістері мен осы дәуірдегі ұлт зиялыларының саяси-құқықтық
көзқарастарына, мұраттарына талдау жасалған.
Зерттеудің объектісі XVII ғасырдың соңғы ширегі мен XVIII ғасырдың
алғашқы жартысындағы қазақ мемлекеттігінің және оның саяси-құқықтық даму
тарихындағы аса маңызды әрі күрделі, әрі қарама-қайшылықты дәуірді бастан
кешкен кезеңдегі ішкі-сыртқы жағдайын сипаттайды.
Зерттеудің пәні оған әсер еткен халықаралық ахуалды, оның әлеуметтік-
экономикалық, құқықтық дамуының өзекті мәселелерін, қазақ қоғамының тарих
сахнасындағы алған лайықты орнын бейнелейтін көкейкесті аспектілерін әр
мазмұндағы тарихи-құқықтық дереккөздердің негізінде кешенді түрде
зерттеуге, талдауға мүмкіндік береді. Қазақ қоғамының әлеуметтік – саяси
құрылымындағы, рухани – құқықтық қатынастарының арасындағы ерекшеліктерді
анықтау.
Зерттеудің ғылыми жауаптылығы қарастырылып отырған кзеңдегі қазақ
халқының қоғамдық – саяси құрылымының негізгі өзегі болып есептелген халық
қоныстану ерекшелігі этнографиялық құрамы, этикалық құрылымы территориялық
байланысы кешенді түрде алғаш рет зерттеліп отыр.
Зертттеудің теориялық маңызы ұлттық мемелекетімізді өткен дәуірдегі
ішкі – сыртқы жағдайына, саяси – құқықтық құндылықтарын оқып үйернуге
студенттерге септігін тигізеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.Дипломдық зерттеудің негізгі мақсаты
– қазақ халқының оның ұлттық мемлекетттігінің қалыптасу, даму, өркендеу
дәуіріндегі өте маңызды әрі, саяси қарама-қайшылықтарды бастан өткерген
күрделі кезеңі болып есептелетін XVII ғасырдың соңғы ширегі мен XVIII
ғасырдың алғашқы жартысындағы ішкі-сыртқы саяси жағдайын, құқықтық-рухани
құндылықтарын, жан-жақты сараптап, оның тарих сахнасында алған лайықты
орнын талдап көрсету. Аталған өзекті мәселелерді шешу үшін диссертант
алдына төмендегідей міндеттер қойды:
- тақырыптың өзектілігін және оның ішкі мән-мазмұндық табиғатын ашып
көрсету арқылы зерттеуге қатысты тарихи және құқықтық дереккөздерге жаңаша
тұрғыдан жан-жақты сараптама жасау.
- қарастырылып отырған XVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың бірінші
жартысындағы қазақ мемлекетінің ішкі-сыртқы жағдайын, саяси ақуалын жан-
жақты талдау арқылы оның нығаю, өрлеу және қайшылықты кезеңіндегі
көкейкесті мәселелеріне объективтік баға беру.
- қазақ қоғамының әлеуметтік-құқықтық және рухани дамуының
ерекшеліктерін сипаттай отырып, қазақ ата заңдарының ұлттық
мемлекеттігіміздің қоғамдық-саяси өміріндегі және құқықтық мәдениетті
қалыптастырудағы алатын орнын зерттеп–зерделеу.
- ұлттық мемлекетіміздің қоғамдық-саяси құрылымының негізгі өзегі
болып есептелген – патронимия және ел басқару үрдісі, әлеуметтік жіктелу
(стратификация), қоғамдық қатынастар жөніндегі пікір көзқарастарды
салыстыра отыра сараптап, зерттеп өз ой-тұжырымдарымызды негіздеу
Зерттеудің әдістемелік негіздерін қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы
танымдық және арнайы ғылыми әдістер құрады. Зерттеу барысында барлық
қоғамтану ғылымдарына тән тарихи-хронологиялық зерттеу әдісі, анализ
(талдау) және синтез тәсілдері және тарихи салыстырмалы – теңестірмелі
әдістері де көрініс тапты.
Дипломдық зерттеудің теориялық негізін Қазан төңкерісіне дейінгі
Ресей зерттеушілерінің, ұлт зиялыларының, Қазақстан ғалымдарының тарихи
және тарихи-құқықтық тақырыпқа жазылған зерттеу еңбектері, ғылыми
монографиялар және мұрағат құжаттары құрады. Дипломдық жұмысты жазуда
белгілі орыс зерттеушілері П.И.Рычковтің, И.Г.Георгидің, И.П.Палластың,
И.И.Крафтың, И.Фальктің, А.Тевкелевтің ұлтымыздың көрнекті зиялылары
Ш.Уәлихановтың, И.Алтынсариннің, А.Байтұрсыновтың, Ж.Ақпаевтың,
Б.Сырттановтың т.б. еңбектеріне арқа сүйедік.
Дипломдық жұмыста соңдай-ақ, Қазақстанда тарихи-құқықтық ғылымды
дамытуға елеулі үлес қосқан С.З.Зиманов, Ғ.С.Сапарғалиев, М.Т.Баймақанов,
С.С.Сартаев, З.Ж.Кенжалиев, С.Өзбекұлы, Н.Ө.Өсеров, К.А.Жиреншин,
С.Н.Сәбикенов, С.А.Фукс, Т.М.Күлтелеев сияқты ғалымдардың еңбектері
пайдаланылды.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар мен қорытындылар:
- XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы
қазақ мемлекетінің нығаю, өрлеу және дағдарысты кезеңіндегі ішкі-сыртқы
жағдайы, саяси ахуалы, әлеуметтік-құқықтық дамуының барысы, оның тарих
сахнасындағы және халықаралық қауымдастықтың толыққанды мүшесі ретіндегі
алған лайықты орны кешенді түрде зерттеліп, қазақтың көшпелі өркениетінің
өміршендік идеясы алға қойылып жан-жақты талданады.
- Тарихи сабақтастық, үндестік қағидасын сақтай отырып, әйгілі қазақ
хандары Қасымның, Есімнің, Тәукенің мемлекет, саясат және құқықтық жүйелер
саласында іске асырған реформаторлық қызметтеріне, және Қасым ханның қысқа
жолы, Есім ханның ескі жолы, Жеті жарғы құқықтық мұраларының саяси-
құқықтық идеяларына қазіргі қолданыстағы заңдарымызбен салыстыра отырып
талдау жасау арқылы, сол кезеңдегі қазаққұқығының маңызы мен аумағы бір
тарихи аймақ шеңберінен шектелмей, адамзат дүниесіндегі елеулі құбылыс
деңгейінде бағалауға лайық деген жаңаша ой-идеяны тұжырымдайды.
- Зерттеудің негізгі өзегі болып табылатын аталған кезеңдегі қазақ
мемлекеттігі мен құқығының, басқару жүйесінің даму, қалыптасу мәселесіне
қатысты патша империясы, кеңес тоталитарлық режимі кезінде айтылып келген
қазақтарда ешқандай біріңғай ұлттық мемлекеті болған емес, оның жеке
элементтері ғана болды деп тұжырымдалған сыңаржақ, реакцияшыл шовинистік,
евроцентристік пікірлер тың деректер, жаңаша көзқарастар негізінде жоққа
шығарылып, оларға тойтарыс беріліп6 егемендікжағдайында жаңаша қалыптасқан
саяси-құқықтық санамыздың бұрынғы идеологиялық қысымшылықтан арылу үрдісі
жан-жақты қарастырылады.
- Қарастырылып отырған кезеңдегі ұлттық мемлекетіміздің қоғамдық-
саяси құрылысына тікелей қатысты-патронимия және ел басқару үрдісі,
әлеуметтік жіктелу (стратификация) қоғамдық қатынастар, халықтың қоныстану
ерекшелігі, этнографиялық құрамы, этникалық құрылымы, территориялық
байланысы тұрғысындағы өзекті мәселелер де кешенді түрде талданып
көрсетіледі
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі
ғылыми-зерттеу тақырыбының міндеттері мен сипатына сай келеді. Дипломдык
зерттеу кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, төрт бөлімшеден, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-Бөлім. “XVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекетінің ішкі-сыртқы жағдайы, саяси ахуалы және оның әлеуметтік-
құқықтық дамуы”
1.1 Зерттеу жұмысына қатысты тарихи-құқықтық деректер және оның
қайнар көздері
Нақты тарихи деректерге негізделген қазақ халқының азаматтық тарихы
соңғы бір жарым мың жылдың ауқымын қамтиды. Тіпті, ерте замандағы Орталық
Азияны мекендеген ежелгі тайпалардың тарихи жылнамасын еске түсірсек, онда
халқымыздың негізгі түп-тамырын осыдан төрт-бес мың жыл бұрынғы тарих
қойнауынан іздеуге болады. Ақиқатқа осы тұрғыдан қарасақ, аса маңызды
тарихи құжат ретінде қытай тілінен аударылып, бізге дейін жеткен атақты
шығыстанушы ғалым Н.Я.Бичуриннің (Иакинф) еңбектері [44] екенін
мойындаймыз. Аталған еңбекте б.д.д. II ғ. – б.д. IX ғасырларда Солтүстік
Шығыс және Орталық Азияда өмір сүрген көшпелі тайпалардың (болашақ қазақ
халқының да – Ж.Ә.) қоғамдық-саяси, рухани-экономикалық саладағы өмірлері
жан-жақты сипатталады. Көшпенділер қоғамы туралы нақты деректер мен
фактілерді бірқатар ойшыл, ғалымдар – Н.Г. Чернышевскийдің [45], Адам
Смиттің [46], Д.И. Писаревтің [47], Ш. Монтескъенің [48] т.б. еңбектерінен
де кездестіруге болады. Бірақ, олардың басым көпшілігінің пікірінше,
ғұндардан бастап көк түріктер дәуірін қамтыған кезендегі бұл тайпалардың
көшпелі өмірі, жөңкіле көшу процесі реакцияшыл, кереғар көрініс ретінде
бағаланып, олардың тарихи дамуындағы батыс халықтарымен салыстырғандағы
артта қалып қоюын осы себеппен түсіндіреді.
Жоғарыда айтылған зерттеу еңбектерімен қатар, XIII ғасырлар аумағындағы
қазақ сахарасында өмір кешкен көшпелі тайпалардың саяси-әлеуметтік, рухани
саладағы даму ерекшеліктері туралы арагідік деректерді сол кездің
саяхатшылары Плана Карпини мен Рубруктің қалдырған жазбаларынан кездестіре
аламыз. Тарихи мағлұматтарға сүйенсек, П. Карпинидің 1246 ж. Қарақорымда
болғанын, Рубруктің 1252-1254 жылдары саяхатшылықпен айналысып, екеуінің де
қазақ жерімен жүріп өтіп, аялдағаны белгілі [49].
Сонымен, қазақ халқының (мемлекеттігінің) әлеуметтік-саяси, құқықтық-
рухани, экономикалық тұрғындағы тарихын зерттеу, сараптау, оқып-үйрену
жөніндегі мәселелерді шартты түрде төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады.
Бірінші кезең XVI-XVIII ғасырлар ауқымы, екінші кезең - XVIII ғасырдың 30-
шы жылдарынан ХІХ ғ. 70–жылдарына дейінгі, яғни қазақ халқы өзінің
мемлекеттік дербестігінен түпкілікті айырылып, Ресей империясының қол
астына толық кіріп, бодан болуымен сипатталады. Үшінші кезең, ХІХ ғасырдың
70-жылдарынан, 1917 жылғы қазан төңкерісіне дейінгі аралықты қамтып,
төртінші кезең - 1917-1991 жылдар аралығындағы уақытты қамтып, Кеңестік
тоталитарлық, әміршілік-әкімшілік жүйесінің үстемдік ету дәуірімен
аяқталады. 1991 жылы халқымыздың бостандыққа, тәуелсіздікке, дербес елдікке
қол жеткізіп бодандықтың “томағасын” сыпырып тастауы еліміздің, халқымыздың
тарихындағы жаңа да жарқын беттерді ашатынына күмән келтірмейміз.
Атап өтетін нәрсе, әр кезеңді қамтып, жарияланған материалдар бір-
бірімен салыстырғанда, сандық және сапалық ерекшеліктермен де сипатталады.
Сондықтан, әртүрлі деңгейдегі материалдар негізіне сүйене отырып, қазақ
халқы туралы төмендегідей жалпылама дерек, ақпарат алуға болады.
Біріншіден, - көшпелі қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық, саяси-
құқықтық өмірі, екіншіден – қазақ халқының патша империясының саяси және
экономикалық өмірінің кеңістігіне біртіндеп кіру процесін, үшіншіден - орыс
халқымен арадағы өзара қарым-қатынас нәтижесінде қазақ халқының қоғамдық-
саяси және экономикалық өміріндегі болған өзгерістерді сипаттайды.
Қазақтар туралы алғашқы деректер ХVІ ғасырдың екінші жартысындағы орыс
жылнамаларында да сақталған. Осы тұрғыдан, ХVІ ғасырдың соңындағы орыс-
қазақ қатынастарына қатысты бірнеше құжаттар сақталып, оның мерзімі - 1595
жыл деп көрсетіледі. Бірақ та осы кезден бастап 1694 жылға дейінгі аралықта
бізге мәлім емес себептермен орыс-қазақ қатынастарына қатысты, қазақтар
жайындағы деректер архив материалдарында кездеспейді. Бұдан орыс және қазақ
мемлекеттері арасындағы байланыстар сол кезеңде тоқтап, дағдарысты бастан
кешірді деген қорытынды жасауға болмайды, яғни екі жақты өзара байланыстар
жалғасын тапты. Негізінен бұл жағдайды объективті тұрғыдан түсіндіруге
болады. Белгілі зертеушілер А.П. Чулошниковтің, Н.Г.Апполованың [50]
пайымдауынша, ХVІІ-ХVІІІ ғасырлар ауқымында қазақ хандығының әлеуметтік
–саяси жағдайы туралы құнды деректер беретін, Г.Ф.Миллердің коллекциясынан
алынған “Списков Тобольксой Архивы” деп аталатын, маңызды архив
құжаттарының түпнұсқасының бізге дейін жетпей жоғалып кеткендігі, сондай-ақ
сол кезеңге қатысты бірқатар архив құжаттарының уақыт тезіне шыдамай,
үгіліп-шіріп, бұзылып, қайтадан қалпына келтіру мүмкіндігінен айырылғаны
туралы пікір айтады. Мәселен, бұл туралы Н.Г. Апполова былай деп
тұжырымдайды: В период с 1716-1730 гг. Несмотря на значительность событий,
в фонде “Киргиз-кайсакские дела” отложилась всего 5 дел [51]. Соған
қарамастан ХVІІ-ХVІІІ ғасырлар көлемінде орыс-қазақ қатынастары туралы
нақты хабардар ететін құжаттардың С-Петербург архивінде сақталғанын айтуға
болады. Бұл тұрғыдан Ресей патшасына елшілікке жіберліген Әз-Тәуке ханның
елшілері Тұманшы, Қаби, Сары, Килдей туралы деректерді кездестіруге болады.
ХVІІІ ғасыр ауқымында қазақтардың әлеуметтік құрылысын, тұрмысын,
шаруашылығын сипаттайтын, және саяси тұрғыдағы жеке маңызды мәселелерді
қамтитын архивтік құжаттар кездеседі. Мәселен, қазақтардың Ресей
империясының қол астына кіруі, Тевкелевтің Мәскеуге елшілік сапары т.б.
Мұндай деректер негізінен орыс елшілерінің, саяхатшыларының қазақ жерінде
болғаннан кейінгі жасаған есеп-ақпараттарында, баяндауларында,
күнделіктерінде, тіпті мақала түріндегі мазмұнда, сипатта берліген. Бұл
құжаттардың басым көпшілігі біздің дәуірімізде арнайы жинаққа топтастырылып
басылып шықты [52].
Бұл құжаттардың маңыздылығына қысқаша тоқталсақ, қарастырылып отырған
кезеңдегі қазақ мемлекетінің ішкі өмірі мен оның сыртқы саяси тарихы туралы
өте қомақты, құнды материалдар жинақталған.
Қазақтар туралы ең алғашқы әдеби-жазба түріндегі негізгі тарихи-
географиялық жәдігердің бірі – 1627 жылы құрастырлып, жарыққа шыққан
“Үлкен жазба кітабын” (“Книга Большому Чертежу”) қосуға болады. Бұл кітап
ХVІІ ғасырдың басында қазақ даласында әскери-барлау іс-әрекетін, мақсатын
жүзеге асыру үшін қолданылды, ол географиялық карта түрінде бейнеленген.
Книга Большому Чертежу [53] (Үлкен Жазба кітабы) біздің заманымызға
дейін бірқатар варианттар түрінде сақталып жеткен. Мәселен, аталғàн еңбекті
арнайы зерттеумен айналысқан К.Н.Сербина бұл кітаптың 38 вариантының
табылғанын растайды. Өйткені, Үлкен Жазба кітабы бірнеше рет қайта
көшіріліп, немесе бастырылып, нәтижесінде ХVІІ ғасырдағы әскери-барлау
тұрғысындағы ғана емес, географиялық саладағы маңызды құжат болды деп
тұжырымдауға болады. Бұл кітапта сол кездегі қазақ Ордасының жоңғарлармен,
ноғайлармен түйістетін, шектесетін, шекаралары және оның жалпы жер ауқымы
көрсетіледі. Осы кітап арқылы қазақ сахарасы мен Орта Азияның жер жағдайы
туралы деректерді жан-жақты бағамдап, зерттеген А.И.Макшеев бұл туралы
былай деп пікір білдіреді: Книга Большому Чертежу представляет весьма
обстоятельное и точное географическое описание Зауральских степей, которое
могло быть cделано на основании непосредственного и самого короткого
знакомства с ними [54].
Қазақстан Республикасы ғылыми Академиясы Тарих және Этнология
институтында, Ұлттық кітапхананың қорында халқымыздың тарихы үшін
құндылығын жоймаған, XVI-XIX ғасырлар аралығындағы орыс-қазақ
қатынастарындағы күрделі кезеңдердің сан-қилы мәселелерін сипаттайтын, мән-
мазмұны жағынан өте кең ауқымдағы құжаттар жинақталған [52.742]. Бұл құжат
жинақтарының құндылығы сонда, біріншіден, зерттеліп отырған тақырыптың
бірқатар жалпы және жеке мәселелерін нақты ашып көрсетуге септігі тисе,
екіншіден, бұл құжаттарда кең көлемде, нақты деректерді қамтитын, сол
кезеңдегі қазақ хандығының ішкі өмірі мен сыртқы саяси тарихынан, сондай-ақ
Ресей империясының Оңтүстік, Оңтүстік-Шығыс бағыттарындағы жүргізген сыртқы
саясатынан жан-жақты мағлұмат береді. Әсіресе, орыс-қазақ қатынастары
мәселелерін талдап, сараптауда орыстың құжат-жәдігерлерінің мән-маңызы зор.
Жоғарыда аталған орыс-қазақ қатынастарына қатысты құжат-жинақтарының
арасынан зерттеліп отырған тақырыпқа байланысты, алғашқы кезекте
төмендегідей деректерге, мағлұматтарға басты назар аударылды. Атап
айтқанда, орыс патшаларының грамоталары, Үкіметтік Сенат пен Сыртқы Істер
министрлігі алқасының жарлықтары, патша үкіметінің губернаторлармен,
хандармен, сұлтандармен, батырлармен, билермен, тархандармен, старшындармен
жазысқан хаттары, Орынбор Шекара Комиссиясы бастығының, Батыс-Сібір генерал-
губернаторларының қазақ хандарымен, басқа да қазақ сахарасы билеушілерімен
болған әңгіме-жазбалары, Ресей империясының қазақ жеріне жіберілген
дипломатиялық өкілдерінің, азаматтық және әскери шенеуініктерінің
баяндаулары, есеп-ақпараттары, күнделіктері, сондай-ақ Орыс және Батыс
Европа саяхатшыларының жазба деректері туралы құжаттар сұрыпталып,
қолданылды.
Осы мәселе тұрғысынан атап өтетін жайттын бірі – қазақ халқының және
мемлекетінің XYI-XIX ғасырлардығы дамуы, оның ішкі-сыртқы ахуалына қатысты
құжаттық материалдардың молдығына қарамасатан, зертелліп отырған тақырып
мәселесіне қатысты нақты деректердің онша көп еместігін атап өткен жөн
болады. Сонымен, осы тарихи кезеңге қатысты жазылып, сақталған
әдебиеттердің қайнар көздерін шартты түрде бірнеше топқа бөліп қарастыруға
болады. Олардың алғашқысы – XYI-XYII ғасырлар ауқымындағы әдебиеттерде
Европаны, Ресейді қазақ сахарасымен, халқымен таныстырудың алғашқы қадамы
жасалып, оның ел-жұрты туралы мағұлматтар беріледі. Өзінің сипаты жағынан
бұл деректер қазақтар тұрғысындағы алғашқы қайнар көздер деп саналғанымен
екінші тұрғыдан, бұларға ғылыми-ізденістік элементтерінің жиынтығы ретінде
қарауға болады.
Тұнғыш рет қазақтар жөнінде, олардың әдет-ғұрпы, салт-санасы, діни
сенімі туралы XY-XYI ғасырлардағы орыстың әдеби жылнамаларында орын
берілді. Мәселен, деректерге сүйенсек 1575-1584 жылдардағы сақталған патша
архивінің тізімінде: ...в 38-ящике хранились книги и списки казахские при
Касым-царе [55.339] делінген. Бұдан шығатын түйін – аталған құжаттар
архивінде қазақ жеріне жіберілген орыс көпестерінің, саяхатшыларының,
қызмет адамдарының, арнайы тыңшылардың қазақтар жөнінде берген жазбаша
сұрак-жауап хаттамалары сақталған деп пайымдауға болады. Осы тұрғыдан қазақ
даласына әр кезде арнайы тапсырмамен, яки әртүрлі себептермен, жағдайлармен
жолдары түсіп, келіп-кеткен, оның халқының салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, мәдени-
рухани өмірі туралы белгілі бір деңгейде ой түйіп, пікір-дерек жинақтаған
Ноғай Ордасының елшісі Даниил Губиннің, Австрия дипломаты Сигизмунд
Герберштейннің, Италия әдебиетшісі Павла Новокамскийдің, орыс елшілері
Третьяк Чебуковтың, Семен Мальцевтің, Борис Доможировтың, Вельямин
Степановтың, ноғай князі Жүсіптің және ағылшын саяхатшысы Антонино
Дженкинсонның [56] қалдырған жазбаша хабарлама-деректерінің маңызды
жақтарын атап өтуге болады.
Зерттеу тақырыбына қатысты екінші топтағы материалдар – XYIII ғасырдың
алғашқы ширегін, яғни қазақ хандықтарының Ресей империясының қол астына
өтуі процесіндегі өзгерістерді, оқиғаларды қамтиды. Осы кезеңде қазақ
халқының өмірін алғаш зерттеушілердің бірі – Орынбор губерниялық кеңсесінің
қызметкері П.И. Рычков [4.69] болды. Ол өзін патша әкімшілігінің ресми
лауазымдағы шенеунігі ретіңде ғана емес, қазақ халқының тарихына, тұрмыс-
салтына өте мән бере зерттеген ізденгіш-ғалым, саяхатшы тұлғасында да
танылды. Бірақ П.И. Рычковтың патша империясының қазақ даласындағы ресми
өкілі екенін ескерсек, оның барлық енбектерінің тұжырымдары мен
қорытындыларына орыс империясының бұратана халықтар тұрғысындағы сұрқия
саясатының қолтаңбасын айқын байқаймыз. Сонымен бірге XYIII ғасыр ауқымында
(1768-1774 ж. ж.) Ресей Ғылым академиясының бастамасымен қазақ даласын,
халқын кең ауқымда, жан-жақты зерттеу мақсатымен академиктер И.Г. Георги,
И.П. Паллас, И.П. Фальктің, капитан Н.Н. Рычковтың [57] басшылығымен
экспедиция аттандырылғаны белгілі. Аталған зерттеулер осы кезеңдегі қазақ
қоғамының ішкі ахуалын, жағдайын жіті бақылаудың, зерделеудің нәтижесінде
ғылыми тұрғыдан маңызы бар қызықты материалдар қалдырды. Мәселен, И.Г.
Георгидің, И.П. Фальктің, И.П.Палластың еңбектерінде этнографиялық
мазмұндағы, қазақ қоғамының әлеуметтік топтары жөнінде, сауда және
шаруашылық саласындағы сол кезенді қамтитын өмірлеріне нақты сипаттама
берілген.
Кіші жүз, Орта жүз қазақтарын Ресей империясының қол астына қарату
процесінің бел ортасында болып, маңызды роль атқарған А. Тевкелевтің [15]
XYIII ғасырдағы қазақ-орыс қатынастарына қатысты қалдырған кең ауқымды,
бағалы материалдары да ғылыми ізденіске арқау бола алатын құнды жәдігердер
деп бағалауымыз керек.
Қарастырылып отырған кезеңдегі ғылыми зерттеулер мен ізденістердің
келесі тобын қамтитын бірқатар еңбектердің арасынан мән-мазмұны, құндылығы
жағынан орын алатын іргелі еңбектің бірі – А.Левшиннің Қырғыз-қайсақ
немесе қырғыз-қазақ ордасы мен даласының сипаттамасы [16] (қазақшаға
аударылған нұсқасы бар – Ж.Ә.) атты кітабын ерекше атап өтуге болады. Үш
бөлімнен тұратын бұл еңбек 1832 жылы басылып шығып, жарық көргенімен,
автор, сол кездегі қолда бар нақты материалдарға сүйене отырып, XYI
ғасырдың ортасынан XYIII ғасырдың басына дейінгі дәуірдегі қазақ
қоғамындағы орын алған саяси оқиғаларды жан-жақты сипаттама береді. Әдетте,
қазақ қоғамын әр саладан зерттеушілер (қазан төнкерісіне дейінгілер де
қазіргілер де – Ж.Ә.) бай тарихи-этнографиялық деректердің негізгі
ақпараттық қайнар көзі ретінде бұл еңбекті кең түрде пайдаланады. Мәселен,
А.Левшиннің бұл еңбегінде осы кезеңге қатысты қазақтардың этниқалық-
әлеуметтік құрылымының жүйесін қысқаша түрде анықтап, былайша түсіндірледі:
- қазақтардың қоғамдық ұйымының негізіне тайпалық құрылыс жатады.
Сондай-ақ, тайпалық жүйеге тәуелділік, қандық, туысқандық
белгілерді сипаттайды.
- қоғамның этниқалық құрылымына корпаративтік (жеке, ерекшеленген –
Ж.Ә.), субэтниқалық топтар кіреді.
- аумақтық байланыстардың нашар дамуы.
- орталық биліктің әлсіздігі, тайпалардың дербес өзін-өзі басқаруы
және әдет-ғұрып құқығының басымдығы.
- ауыл-шаруашылық мақсаттағы өзара тиімділікке негізделген
отбасылық-туысқандық бірлестік деп сипаттайды. Тағы бір атап өтетін
жай, А.Левшиннің бұл еңбегінің ғылыми тұрғыдан құндылығы
болғанымен, қазақ халқының өзіне, оның атына қатысты шығарманың өне
бойында кездесетін менмендік, өрескелділік, халқымыздың ар-
намысына, беделіне нұқсан келтіретін анайы атаулардың, эпитеттердің
орын алғандығын ашып айтуымыз керек.
Қазақ хандықтарына патша империясының саяси ықпалының біртіндеп күшеу
процесінің жүруі жөніндегі бірқатар құнды материалдарды И.И.Крафтың [7]
еңбектерінен де табуға болады. Әсіресе, оның Сборник узаконении о
киргизских степных областей деп аталатын еңбегінде қарастырылып отырған
кезеңді қамтитын қазақ халқының басқарылу ерекшеліктеріне қатысты көптеген
материалдар берілген. Аталаған жинақтың алғашқы бөлімінде қазақ халқы
тарихының қысқаша очеркі беріліп, онда қазақ жүздерінің Ресей империясының
қол астына кіру процесі қарсаңындағы қазақ қоғамының ішкі және сыртқы саяси
ахуалы нақты сипатталып, көрініс табады. Бұл жинақты И.И. Крафтың қазақ
жеріне Ресей империясының орталық саясатын жүргізудің белсенді идеологы
және жақтаушысы ретінде Кіші жүздің ханы Әбілқайырдың осы процеске қосқан
тарихи еңбегін әсірелей бағалап, мадақтайды. Сондай-ақ бұл еңбекте
қазақтар өмірінде пайда болған кейбір әлеуметтік-шаруашылыққа көшу, пішен
дайындау, егін егу, балықшылықпен айналысу кәсіптері жөнінде деректер
беріледі.
Қазақ хандығының саяси-мемлекеттік бірлестік ретінде құрылып, оның
қалыптасуын, нығаюын жан-жақты дәйекті метериалдар негізінде зерттеген,
талдаған академик В.В. Вельяминов-Зерновтың [9.342] еңбегін де ерекше атап
өтуге болады. Ол ірі шағыстанушы-ғалым ретінде көптеген тарихи еңбектерді
орыс тіліне аудару арқылы өз зерттеулерінде жиі қолданған. Оның кітабында
XVI-XVII ғасырлар ауқымындағы қазақ мемлекетінің саяси-әлеуметтік,
экономикалық, шаруашылық өмірінің әр саласы жан-жақты сарапталып
көрсетіліп, қызықты, бағалы деректер келтіріледі. Дегенмен В.В. Вельяминов-
Зерновтың еңбегінде қазақ мемлекеттігінің пайда болуы, қалыптасуы, өмір
сүру процесіне байланысты мәселеде үстірт, біржақты пікірлердің орын
алатынын айта кеткен жөн. Атап айтқанда, қазақ хандығы саяси және
шаруашылық қатынастарда артта қалған, тек қана мал шаруашылығымен
айналасатын, қазақ даласындағы ру-тайпа басшыларының саяси одағы түрінде
пайда болған, көшпелі тайпалардың орнықсыз, тұрақсыз мемлекеттік құрылымы
ретінде қалыптасқан деген сыңаржақ пікір қылаң береді. Ірі шығыстанушы,
академик В.В. Бартольд [58] өзінің бірқатар еңбектерінде монғол және Орта
Азияны мекендейтін әртүрлі түрік тілдес халықтардың тарихынан факт-деректер
келтіреді, мұнда қазақ халқы туралы да нақты мағлұматтар кездеседі.
Зерттеліп отырған кезеңдегі ұлттық мемлекетіміздің ірге тасы, түп
қазығы болып есептелетін қазақ руларының әлеуметтік табиғатын түсіну
қажеттігіне қатысты қызықты материалдар Н.А. Аристовтың [10.149]
жұмыстарынан да табуға болады. Ол қазақ руларына қатысты өз пікірін былай
деп дұрыс тұжырымдайды: ...что родовые имена, записанные многие века тому
назад китайскими историками, - конечно, вследствие политического значения
носивших их родов – сохраняются частью и поныне [10.34]. Бұдан
байқайтынымыз, Шыңғыс хан шапқыншылығының нәтижесінде жаулап алынған
бірқатар қазақ рулары: Үйсін, Қаңлы, Қыпшақ, Жалайыр, Керей, Найман т.б.
атаулары ерте кездегі дербес тайпалар мен халықтардың аттары екенін
білеміз.
Қазақ қоғамының осы кездегі қоғамдық-саяси және экономикалық
қатынастары тұрғысындағы кейбір қызықты материалдарды А.П.Чулошниковтың
[11] жұмысынан да кездестіреміз, алайда ол, рулық тұрмыс-салт мәселесінің
мәнін дұрыс түсіндіріп көрсетпей, кейбір әдебиеттердегі сыңаржақ пікірлерді
механикалық жолмен қолдану арқылы береді.
Ұлттық мемлекетіміздің құрылу кезеңінен бастау алатын қазақ халқының
тарихи туралы пайдалы материалды П.П. Румянцевтің [59] еңбегі арқылы білуге
болады. Автор XVI ғасырдың екінші жартысынан бастап Ресей империясының
шекаралық шептерінің қазақ жеріне жақындасудың жалпы тарихи процесіне
объективтік тұрғыдан дұрыс баға береді. Ал XV-XVIII ғасырлардағы дәстүрлі
қазақ қоғамындағы әлеуметтік-саяси қатынастарды патриархалдық-феодалдық деп
атап, қазақ даласында феодалдық қатынастардың толық жеңуі үшін шаруаларды
жерге тұрақты бекіту қажет деген қате тұжырым айтады. Қарастырылып отырған
тақырып ауқымындағы мәселелерді сараптауда, талдауда М. Красовкийдің
[13.468] жұмысына да зейін қойып, мән беретін жақтар бар. Ол өз еңбегінде
XVIII-XIX ғасырлар ауқымындағы қазақтардың саяси-әлеуметтік өмірімен
шаруашылық жүргізу ерекшеліктері туралы нақты деректер береді; Әсіресе,
қазақ руларының әлеуметтік өмірінің көшіп-қону процесіндегі мал
шаруашылығының маңызын ерекше атай келіп, қазақтардың көшпелі өмір-салты,
мал шаруашылығының, ішкі тартыстың, қырқысудың негізінде пайда болды деп
тұжырымдайды. Сондай-ақ бұл еңбекте қазақ қоғамның әлеуметтік-экономикалық
өмірінің бірқатар ерекшеліктеріне объективтік тұрғыдан дұрыс баға
берілмеген. Өйткені, оның қазақ халқының саяси-әлеуметтік, таптық құрылымы
жөнінде айқын түсінігі болмағандығы көрінеді. Мәселен, қазақ халқының
қонақжайлық дәстүрін, олардың жаңалыққа, хабар-сыбысқа ден қойып,
қызығушылық танытуын әлеуметтік-рухани қатынастармен байланыстырып
қарастырады. Автор, Бас штаб офицерлерінен жасақталған, ресми адамдардың
жинаған материалдарын пайдаланғандықтан, кітаптағы кейбір фактілер де қазақ
халқын көзге ілмеу, менсінбеушілік және менмендік саясаттың ызғары есіп
тұрғанын байқауға болады.
Қазақ халқының этнографиялық, тілдік және әдеби ортасына, мұрасына
ерекше мән беріп, терең зерттеген әйгілі шығыстанушы-ғалым В.В. Радлов
болды. Ол өзінің көптеген зерттеу еңбектерінің ішіндегі Из Сибири деп
аталатын кітабында қазақ қоғамының саяси, этно-әлеуметтік, шарушылық-мәдени
құрылымын көп уақыт бойы жіті бақылап, зерттеудің нәтижесінде салихалы
пікір айтып былай дейді: Я сам долго жил среди казахов и имел возможность
в том, что у них господствует не анархия, а лищь своеобразные,
отличающиеся от наших, но по-своему вполне урегулированные культурные
отношения [14.749]. Ол қазақтардың көшпелі өмір-салтын, отырықшы
халықтардың мәдени даму кезеңіндегі, оларға балама түрдегі, қарама-қарсы
басқа бір өркениеттік сатысы ретінде сипаттап, олардың іс-әрекетіне, мінез-
құлқына басқаша көзқараспен, пікірмен қарау қажеттілігін тұжырымдайды.
Қазақтың көшпелі өмір-салт дәстүрін, шаруашылық жүргізу үрдісін, мінез-
құлқын, әдет-ғұрпын, ойлау жүйесі деңгейін жан-жақты талдай келе,
В.В.Радлов, қазақтардың көшіп-қону процесіне иен далада адасып көшіп
жүрген құбылыс ретінде қарамау керек, өйткені көп санды малдың жоспарлы
түрде жайлымын ауыстырып тұрмаса, оны сақтап қалу мүмкін емес, екіншіден;
көшпелі өмір сүру тәсілі – оның әлеуметтік құрылысымен тығыз байланысты.
Рулық топтардың отбасылық-туыстық топтан өзгешелігі – олар көптеген
ғасырлар бұрын пайда болып, бірге көшіп-қонып, сыртқы жаулардан бірігіп
қорғануға бейімделген жалпы шығу тегі жағынан қандас, сабақтас топтар деп
тұжырымдайды.
Қарастырылып отырған кезеңдегі қазақ халқының тарихына, этнографиясына,
саяси-әлеуметтік, әдет-ғұрыптық, шаруашылық саласына қатысты қызықты, әрі
құнды материалдарды халқымыздың алғашқы ғалымы – Ш. Уәлихановтың [60.307]
еңбегінен де таба аламыз.
Біз оның еңбегінен қазақ халқының саяси-құқықтық, этно-әлеуметтік
организмі сипатының, оның халық, ұлт ретіндегі дамуындағы этниқалық,
әлеуметтік-экономикалық процестермен тығыз байланысты екендігін
тұжырымдайтын жан-жақты, терең ойлы пікірлер мен идеяларды табамыз.
Мәселен, ол қазақтардың қоғамдық құрылымының тектік, қандық-туыстық
негізін, рулар мен тайпалардың тікелей қарым-қатынасы арқылы пайда болғанын
айта келе, қазақ халқының құрылу, қалыптасу процесіндегі әртүрлі тайпалық
топтарды біртұтас организмге (денеге) біріктірген саяси факторлардың рөлін
ерекше атап өтеді. Сондай-ақ ол, қазақтардың қоғамдық даму деңгейінің
өзіндік ерекшелігін тайпалық организмнің ортасына, жағдайына, салт-санаға
байланысты құбылыс деп қарастырады. Сондықтан қазақ қоғамында болып жататын
қылмыстық, басқа да теріс қылықты әрекеттерді орыстар немесе европалықтар
ойлаған пікірмен, көзқараспен бірдей тұжырымдау мүмкін еместігін алға
тартады.
Қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік, құқықтық, мәдени-шаруашылық
саласындағы мәселелерін қамтитын маңызды деректерді Ы. Алтынсаринның
[61.99], В.И. Плотниковтың, М.С. Бабажановтың еңбектерінен де табуға
болады.
Зерттеліп отырған кезеңдегі дәстүрлі қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік,
рухани-экономикалық өмірі саласындағы сан-алуан қатынастарды реттеп бір
жүйеге салуда қазақтың әдет-ғұрып құқығының ролі мен мән-маңызының аса зор
болғанын айтуымыз керек.
Өзінің қазақ даласындағы отарлық саясатын түпкілікті жүзеге асыру үшін
патша империясы алғашқы кезден бастап, қазақтың әдет-ғұрып құқығын жан-
жақты зерттеуге, талдауға, сараптауға ерекше мән беріп, өз эмиссарларын
жіберіп тұрғаны белгілі. Осы тұрғыдан, қазақтың әдет-ғұрып құқығын ден
қойып алғаш зерттегендердің бірі – А. Левшин болды. Патша империясы
әкімшілігінің ресми өкілі ретінде, оның отарлық жүйесін қазақ жеріне
біртіндеп енгізу саясатын жүзеге асыру үшін ерекше тапсырмамен келіп,
арнайы еңбек [16] жазғаны белгілі. Бұл еңбегінің XIV-тарауында А. Левшиннің
XVII ғ., соңыңда кодификацияланып, бір жүйеге түсірілген қазақтың әдет-
ғұрып құқығының маңызды ескерткіші – Тәуке ханның Жеті жарғы заңына
сипаттама береді. Көптеген зерттеушілердің пікірінше, Жеті жарғының А.
Левшин қалдырған нұсқасы, осы кезге дейін қолда бар нұсқалармен
салыстырғанда ауқымы, мазмұны мағынан жан-жақты, толыққанды деп есептеледі.
XIX ғасырдың алғашқы жартысында басқа да бірқатар патша империясы
шенеуініктерінің қатысуымен әдет-ғұрып құқығын жан-жақты, кешенді түрде
зерттеудің нәтижесінде өте кең көлемдегі материалдар жинақталып,
жарияланды. Бұл материалдардың көпшілігінің қарастырылып отырған кезеңдігі
қазақ мемлекетінің саяси-қоғамдық, экономикалық өмірін жан-жақты түсінуде,
ашуда, сұраптауда мән-маңызы зор. Қазақтың әдет-ғұрып құқығы
материалдарының алғашқы үлкен тобын, 1824 құрастырылған Материалы по
казахскому обычному праву и положения на них Омского временного комитета
[62] деп аталатын жинақ құрайды. Бұл құжаттардың жалпы мазмұнына зер
салсақ, сол кездегі қазақ қоғамы жағдайларындағы билер соты мен билер
қызметінің ерекшеліктері, куәгерлер туралы, кісі өлтіру, ұрлық, ұрыс-керіс,
барымта т.б. қылмыстар тұрғысындағы талап қою, сот жүргізу туралы ережелер,
қағидалар жинақталған.
Қазақтың әдет-ғұрып құқығы туралы мазмұнды әрі қызықты материалдар,
1846 жылы Орынбор Шекара комиссиясы шенеуініктерінің қатысуымен
құрастырылған жинақты айтуға болады [62.71].
Бұл құжаттар жинағында негізінен қазақ қоғамы жүйесіндегі маңызды
салалар – мүліктік қатынастарға, яғни жерге, малға меншіктің нысанына
мұрагерлік құқығы мәселелері қарастырылған. Аталған әдет-ғұрып құқығы
материалдарының басты ерекшелігі – біріншіден, бұл деректер қазақ халқының
салт-дәстүрі мен көшпелі өмір тұрмысын жақсы білетін адамдар арқылы
жинақталған болса, екіншіден; қазақтардың құқықтық тұрмысының әртүрлі
жақтарын сипаттайды.
Халқымыздың әдет-ғұрып құқығы жөніндегі ерекше мазмұнды деректерге
ерекше тапсырмалар жөніндегі шенеуінік Д. Андреннің, қазақ халқы өмірінің
білгірі, әрі шығыстанушы-ғалым В. Григорьевтің тікелей қатысуымен, ат
салысуымен жинақталған материалдарды қосуға болады [62.117]. Аталған
құқықтық метериалдар жинағы қазақтың әдет-ғұрып құқығын жан-жақты жақсы
білетін 128 билер мен ақсақалдардың басылған мөрлері мен қолтаңбалары
арқылы рәсімделген. Бұл материалдар да объективті түрде, яғни шындыққа сай
келетін фактілер негізінде құлдар, төлеңгіттер, ақсүйектер жөніндегі,
шариат негізіндегі алым-салық туралы, қазақ ауылының ішкі өмірінің
ерекшелігі, халық арасындағы кәсіпкерліктің дамуы тұрғысындағы материалдар
жинақталған.
Қазақтың әдет-ғұрып құқығын салыстырмалы түрде зерттеп, бағамдауда,
қазақ халықтырының Ресей империясының қол астына қарау процесі аяқталғаннан
кейінгі кезеңдегі қазақтардың қоғамдық өмірін жан-жақты саралауға мүмкіндік
беретін әдет-ғұрып құқығы жөніндегі материалдарды Торғай облысының Әскери
губернаторы А.Ф. Баллюзектің 1871 жылы жарияланған Народные обычаи,
имевшие отчастии и ныне имеющие в Малой киргизской орде силу Закона
[63.65]. Г.Загряжскийдің Юридический обычаи киргиз [64] атты еңбектерінен
де табуға болады. Жалпы алғанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz