Биология пәнін оқыту әдістері

Жоспар
Кіріспе

ЖОСПАР

І Кіріспе

ІІ Негізгі бөлім.
Биология пәнін оқыту әдістері
2.1 Оқыту әдістері және оның түрлері
2.2 Жаңа материалды оқытудың методтары
2.3 Білімді бекітудің методтары

І Кіріспе

Оқушылардың пәндер мен тірі табиғат құбылыстары танымынан сабақ үлгеруі көп жағдайларда оқыту методтарына байланысты болады. Мұғалім методты анықтау кезінде курстың жалпы қорытындылау сипаты мен мектегі оқушыларының жас ерекшеліктерін еске алуы қажет. Оқыту методын таңдап алу оқу материалының мазмұны және мектеп оқушыларының танымдық әрекеттері – репродукциялы (еске түсіру, иллюстрациялы) немесе зерттеу сипаттарымен анықталады.
Мектеп оқушысы репродукциялы танымдық әрекет кезінде мұғалімнен, кітаптан, оқу фильмінен даяр информация алатын болғандықтан оны онша көп қиналмай еске түсіреді.
Оқытуды өздігінен іздену жауабына мәжбүр етілетін зерттеу принципін пайдаланған кезде мектеп оқушыларының танымдық процесі мүлде басқаша өтеді. Оқушының танымдық әрекетін зерттеу сипаты өздігінен жұмыс істеу кезінде өте айқын байқалады.

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім.
Биология пәнін оқыту әдістері
2.1 Оқыту әдістері және оның түрлері
2.2 Жаңа материалды оқытудың методтары
2.3 Білімді бекітудің методтары

І Кіріспе

Оқушылардың пәндер мен тірі табиғат құбылыстары танымынан сабақ үлгеруі
көп жағдайларда оқыту методтарына байланысты болады. Мұғалім методты
анықтау кезінде курстың жалпы қорытындылау сипаты мен мектегі оқушыларының
жас ерекшеліктерін еске алуы қажет. Оқыту методын таңдап алу оқу
материалының мазмұны және мектеп оқушыларының танымдық әрекеттері –
репродукциялы (еске түсіру, иллюстрациялы) немесе зерттеу сипаттарымен
анықталады.
Мектеп оқушысы репродукциялы танымдық әрекет кезінде мұғалімнен,
кітаптан, оқу фильмінен даяр информация алатын болғандықтан оны онша көп
қиналмай еске түсіреді.
Оқытуды өздігінен іздену жауабына мәжбүр етілетін зерттеу принципін
пайдаланған кезде мектеп оқушыларының танымдық процесі мүлде басқаша өтеді.
Оқушының танымдық әрекетін зерттеу сипаты өздігінен жұмыс істеу кезінде өте
айқын байқалады.

ІІ Негізгі бөлім
2.1 Оқыту әдістері және оның түрлері

Биология пәнінің мазмұны мен құрылымын және сабақ өткізуге тиісті
материалдарды сараптап алуын тағайындаудан басқа, ең бір басты маңызды
мәселелердің бірі оның әдістерін де орынды қолдана білу болып табылады.
Пәннен сабақ өткізу әдісін дұрыс таңдай, қолданбаған жағдайда әрбір
ұстаз алдына қойған мақсатына жете алмайды.
Оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай оқу материалының мазмұнын
сәйкестендіре отырып, оқыту әдісін дұрыс таңдағанда ғана сапалы білім
беруді қамтамасыз етуге болады.
Оқыту әдісі дегеніміз – оқушы мен оқушының алдына қойған мақсатына жету
үшін екі жақты іс-әрекеттері деп айтуға болады. Сондықтанда осындай іс-
әрекетті дидактикалық принцип тұрғысынан қарайтын болсақ, білім беру мен
тәрбиелеуді дамыту деп те айтуға болады.
Сонымен, оқыту әдісі дегеніміз – ұстаздың білім беру әдістері деп
қарасақ, екінші жағынан оқушының білімді игеру, қабылдау кабілеттілігі
немесе әдісі. Оқыту әдістерінің құрылымы сабақ өткізу тәсілдерінен тұрады.
Тәсіл дегеніміз – оқыту әдісінің бір ғана элементі, оның жеке бір бөлігі.
Биологиядан сабақ беру практикасында оның көптеген әдістері бар
екендігін байқауға болады. Оларды кейбір белгілеріне қарай отырып, былай
топтастыруға болады.
Дәстүрлі сабақ беру әдістері, ол сол ертедегі философтар мен
педагогтардың сабақ беру жүйелері болып есептеледі. Бұл әдістегі ең басты
мақсат оқушыларға білім берудің қайнар көзіне, білімді қалай, қайдан алу
әдістері бойынша қолданады. Бүл әдіс бойынша білімнің қайнар көзі үшеу деп
көрсетеді: практика, көрнектілік, сөз. Соңғы кездерде тағы бір әдістер
қосылды, ол – оқулық және әртүрлі техникалық жүйелер. Сондықтан бұл топтан
бес әдісті бөліп қарауға болады: практикалық, көрнектілік, сөйлеу,
оқулықпен жұмыс жүргізу, техникалық құрал-жабдықтарды пайдалану. Осы
әдістердің өзіне тән қолдану ерекшеліктері бар.
Атқарылатын міндетіне қарай топтастыру әдістері. Сабақты өткізу
процесінің жүйелілік кезеңіне байданысты топтастыру. Ол мынандай әдістерден
тұрады:
а) білімді игеру;
ә) шеберлігі мен дағдылығын қаяыптастыру;
б) білімді іс жүзінде қолдану;
в) шығармашылық қызметі;
г) алған білімді бекіту, баяндау;
ғ) білімін, шеберлігін, іскерлігін тексеру.
Осы айтылған әдістердің басты ерекшеліктерінің бірі оқу процесін
ұйымдастырудың классикалық схемаларына сәйкестелінген, ұстаздарға оқу-
тәрбие жұмысын іске асыруға үлкен көмегін тигізетіндігі айқын.
3. Танымдылық іс-әрекетіне сәйкес топтастыру (И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин).
Бұл әдістердің көмегімен оқытушының көрсеткен тапсырмасы бойынша оқушы
өзінің білім деңгейін өз бетінше игеру. Бұл әрине әрбір оқушының ойлау
қабілеттілігін арттырады. Бұл топқа бірнеше әдістер кіретіндігін айту
керек:
- бейнелеу арқылы түсіндіру (ақпаратты-рецептивті);
- репродуктивтік;
- проблемалы мазмұндау;
- жартылай ізденіс (эвристический);
- зерттеу.
Егер, танымдылық іс-әрекетті тек қана мұғалімнің көмегімен іске
асырылса, оқушылар дайын материалдарды ұғып, есте сақтап, оны қатесіз айтып
берумен ғана шектелген жағдайда, олардың ойлау белсенділік деңгейінің
төмендігін көрсетеді.
Егер оқушының ойлау қабілеттілік деңгейі өте қарқынды болса, ол
танымдылық іс-әрекетінде шығармашылық еңбектің нәтижесінде, өз бетінше
ізденіс жасау және зерттеу әдістерін қолдану нәтижесінде ғана табысқа
жететіндігін байқауға болады.
Сондықтанда, әдістер осындай топтастыру өз қолдауын тауып, кең таралып
жүр. Енді осы әдістерге жеке-жеке тоқталып сипаттама берген жөн.
Ақпаратты-рецептивті (қабылдау) әдістің басты мәні, олар мынандай
белгілерімен сипатталады:
1. Оқушыға білімді дайын күйінде ұсынады.
2. Оқушы дұрыс түсіну үшін, оқытушы әртүрлі тәсілдерді пайдалана
отырып, оқу процесін ұйымдастырады.
3. Оқушы білімді қабылдап және оны есте сақтайды. Білімді қабылдауда
барлық ақпарат көздерін (сөз, көрнектілігі т.б.), мазмұндау логикасының
индукциялық және дедукциялық жақтарын дамытып пайдалану жолдарын іске
асырады.
- Репродуктивті әдіспен оқытудың басты белгілері:
1. Білімді оқушыға дайын күйінде беру.
2. Мұғалім оны түсіндірумен қатар, оны әңгімелей береді.
3. Оқушы оны саналы түрде ұға отырып, түсініп, есінде ұстайды. Оның
басты критериясы оқушының берген дұрыс жауабы болып танылады немесе дұрыс
есіне түсіру (воспроизведение, репродукция).
4. Білімінің тұрақтылығының ең басты куәсі, оны бірнеше рет қайталаудың
нәтижесінде болады.
Репродуктивті әдісті мынандай жағдайларда қолдану өте тиімді:
- оқу материалының мазмұны бірыңғай ақпаратта болса;
- практикалық және еңбек тану іс-әрекетін қолдануын сипаттауда;
- егер оқушының өз бетімен іздену, ойлану процесіне қиындақ жағдайлар
туатын болса;
- жаңа проблемалы материалдарды игеруге оқушының тіректік білімі әлі
аздау болған жағдайларда.
Бұл әдістің тағы да бір қолданылатын кездерінің бірі – проблемалық
маңызды мәселелерді өз бетімен шешу барысында оқушылар әлі дағдыланбаған
жағдайларда.
Репродуктивті әдістің тағы да бір ерекше пайдалы әсерлерінің бірі оқу
материалын жедел игеруді, практикалық, еңбекке деген шеберлігі мен
іскерлігін қалыптастыруды қамтамасыз етумен бірге, оқу процесіндегі
білімділігін, шеберлігін, іскерлігін басқаруды, кейбір қателік жақтарын
айқындауына мүмкіндік береді. Сондықтанда, жоғарыдағы айтылған көптеген
пайдалы жактарын басқа әдістермен байланыстыра отырып, күнделікті оқу
процессіне қолдана білген жөн.
Проблемалық-ізденіс оқыту әдістерінің ең басты принциптері оқу
процесінің кейбір кезеңдерінде оқушы кейбір проблемалық мәселелерді өз
бетімен шешуге әлі мүмкіншіліктері жоқ, сондықтан мұғалім, осы проблеманы
шешу үшін белгілі бір жүйемен, бағытпен оқушыларды тарта отырып, олардың
белсенділігін арттыра отырып, жаңа білімді игеру жолдарын көрсету арқылы,
оқу материалының танымдылық жағын арттыруға көмектеседі.
Проблемалы-ізденіс оқыту әдістері көп жағдайларда оқушының шығармашылық
шеберлігін дамытуда, оқу-танымдылық және еңбектену іс-әрекетінің дамыту,
ойлану және өз бетімен білімді игеру, жеке басының еңбекке деген
шығармашылық көзқарасын, белсенділігін, саналылығын дамытуға тиімді
әдістердің бірі болып саналады.
Проблемалы-ізденіс әдістерін қолдануының тағы да тиімді жерлерінің бірі
– оқу материалының мазмұнындағы жаңа ғылыми түсініктер мен заңдылықтарды,
теорияларды қалыптастыруда ең басты рөл атқарады. Осы алған білімдерінің
негізінде проблемалық ситуацияларды өз бетімен іздену барысында жаңа ғылыми
мәліметтерді шешуге, игеруге, түсінуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл
әдісті ең бір ерекше түрі деп есептеуге болмайды, себебі бұл әдіспен оқыту
көп уақыт алумен қатар, жаңа оқу материалын игеруге, оқушының базалық
білімі болмаса, оны қолдануда дұрыс нәтиже бермейді.
Егер оқу материалының күнделік деңгейі орта және оқушының базалық
білімі жеткілікті болса, олар өздерінің болжамдарын, құбылыстар мен
заңдылықтар арасындағы байланыстарды анықтауда осы әдісті қолдану өте
пайдалы деп есептеледі.
Зерттеу әдісінің басты мәні мынада:
- белгілі бір уақыт аралығында белгілі бір проблеманы анықтап, оны
шешуді оқытушы мен оқушы бірге жүргізеді;
- оқушыға проблема жайлы алдын ала хабарламай, оны өз бетімен шешуге
мақсат қою. Онын шешу жолын оқушы өзі тауып қорытындылайды;
- оқушының басты қызметі оперативті түрде берілген проблемаларды шешуді
басқару;
- оқу процессінің қарқыны жоғары, оқу өте қызықты жүргізілуде,
нәтижесінде білімнің тереңділігі, нақтылығы, жан-жақтылығы айқын көрініп
тұрады.
Сондықтан бұл әдіс оқушының білім алу барысында шығармашылық
қабілеттілігінің дамуына байланысты болатындығын көрсетеді. Оның басты
кемшілігі – оқушыдан да, оқытушыдан да көп уақытты және энергияны
шығындауды талап етеді және бұл әдісті қолдану оқытушының білім деңгейінің
жоғары болуын талап етеді.
4. Дидактикалық мақсатқа байланысты екі әдістер тобын бөліп қарауға
болады:
1. Оқу материалын алғаш игеруге мүмкіндік жасау әдісі.
2. Алған білімді тиянақтау және жетілдіруге мүмкіндік жасау әдісі
(Г.И.Шукина, И.Т.Огородников).
Бірінші топқа жататындар: ақпаратгы-дамытушы (ауызша мазмұндау, әңгіме,
кітаппен жұмыс істеу), ізденіс (эвристический, әңгімелесу, диспут,
лабораториялық жұмыс), ғылыми зерттеу әдісі.
Екінші топқа жататындар: жаттығу жұмысын орындау (үлгі бойынша,
жаттығудың комментариясы, вариативті жаттығулар т.б.), практикалық жұмыс.
5. Бинарлы және полинарлы әдістердің түрлерін құрастырудың қолдаушылар
бар. Мысалы, М.И.Махмутов бинарлы әдісті жасады:
1. оқыту тәсілі;
2. оқу тәсілі.
В.Ф. Паламарчук және В.М.Паламарчук полинарлы әдісті ұсынады.
6. Дидактикадағы соңғы кездегі ең көп тараған әдістердің бірі және
соңғы он жыл бойы пайдаланылып келе жатқан әдістің бірі Ю.К.Бабанский
ұсынған әдіс, онда үлкен үш топ әдістерге бөледі:
1. Оқу-танымдылық қызметін ынталандыру-дәлелдеу (мотив).
2. Оқу-танымдық процессінің тиімділік қызметін бақылау және өзіндік
бақылау.
3. Оқу-танымдылық процессін ұйымдастыру жәңе іске асыруқызметі.
Сонымен, әрбір әдісті алсақ та оның басты мақсаты оқу-тәрбие процесінде
мынандай қызметтерді атқаруға бағытталған: оқыту, дамыту, тәрбиелеу,
дәлелдеу және бақылау. Осы әдістерінің нәтижесінде әрбір ұстаз және шәкірт
алдына қойған мақсаттарына жетеді. Әдістердің атқаратын қызметіне
байланысты біреуінің функциясы жоғарыласа, екіншісі төмендеуі мүмкін.
2.2 Жаңа материалды оңытудың методтары

Әңгіме. Мектеп оқушыларының ботаникадан, зоологиядан, адам анатомиясы
мен физиологиясынан, физикадан, химиядан және басқада ғылымдардан алған
білім қоры жалпы биологияны оқытып үйрету практикасында әңгімені – мұғалім
мен мектеп оқушыларының қатысуымен екі жақты сөйлесу арқылы баяндалатын
методты пайдалануға мүмкіндік береді.
Оқушыларды жаңа материалдың мазмұнын ашуға жұмылдыру олардың танымдық
әрекетін күшейте түседі. Мұғалім әңгіме барысында баяндалатын материалдың
ұғыну дәрежесін ашып, баяндау сипатына түзетулер енгізеді, мәселенің
түсіндірілу тереңдігін оқушылардың танымдық мүмкіндігіне орай шамалайды.
Мұғалім оқушыларды талдау жасауға, процестерді салыстырып, оларды
бағалауға, маңызды белгілер мен байланыстарды баса көрсетуге, қорытуға
бағдарлайды.
IX-X класс оқушылары осыған дейінгі биология курстарында өтілген
материалды едәуір ұмытып қалатындығын жұмыс практикасы дәлелдеп отыр.
Сондықтан методты - әңгімені таңдап алу кезінде оқушылардың оған қаншалықты
дайын екендігін ескеру қажет. Егер оқушылардың білімі жеткіліксіз болса,
онда әңгіме алдында таратпа материалдармен, оқулықпен жұмыс істеуді
ұйымдастырып, тәжірибе көрсету керек, экскурсияға апарып, курста өтілген
материалдарды қайталауды ұйымдастыру қажет.
Биология тарихы, органикалық дүние эволюциясы туралы нақтылы білім
жинақталып, қорытындыланғанда, сондай-ақ цитологиялық, генетикалық және
экологиялық ұғымдарды оқып үйренудің жекелеген кезеңдері кезінде әңгіме
өткізген орынды.
Әңгіме қолдану методикасы өте жақсы талданған, Ол негізгі ұғымдардың
дамуына мүмкіндік беретін жүйелілікте құрылып, белгілі жоспар бойынша
өтіледі. Оқу информациялары жеке үзінділерге жіктеледі. Оларға мектеп
оқушылары өздігінен қорытынды жасауға жәрдемдесетін сұрақтар белгіленіп
беріледі. Әдетте әңгіме барысында әр түрлі көрнекі құралдар кеңінен
пайдаланылады.
Систематиканың пайда болуы туралы проблемалық әңгімені ұйымдастыруды
мысал ретінде қарастыралық.
Мектеп оқушылары өткен сабақта қайта өркендеу дәуірі, географиялық ұлы
ашылулар, жануарлар классификациясы туралы қайталап келуге тапсырма алды.
Мынадай құрал-жабдықтар даярланады: тарихтан таблицалар, жарты шарлар
картасы, тропиктік өсімдіктер мен жануарлар бейнеленген таблицалар, қолдан
жасалған таблицалар (Линней бойынша жасалған өсімдіктер мен жануарлар
әлемінің системасы, Органикалық дүниенің қазіргі системасы), бөлме
өсімдіктері, гербарийлер, әр түрлі жануарлардын, тұлыптары.
Әңгіменің басында оқушыларға феодализмнің капитализмге алмасу
себептері, жылдық өнімдерді өткізуге және өндіріске шикізаттар сатып алуға
рыноктар іздестіру, биология ғылымының дамуы үшін Үнді, Америка тәрізді
елдердің ашылу маңызы туралы еске түсіру ұсынылады.
Мұғалім жануарлар мен өсімдіктердің жаңа түрлері жүйесіз сипатталып,
бір түрдің өзіне ғана әр түрлі ат берілгендігін айтады. Мынадай сұрақ
беріледі: биология ғылымы алға қарай жедел жылжуы үшін түрлердің атын бір
ізге салуға мүмкіндік болды ма? Осыған байланысты Линней енгізген бинарлық
номенкулатураның мәні ашылады. Бұдан соң химияны дамытудағы элементтердің
периодтық системасының маңызы түсіндіріледі. Бұл мағлұматтар оқушылардың
биология үшін систематиканың ролі туралы қорытынды жасауына жәрдемдеседі.
Линнейді систематиканың негізін қалаушы ретінде хабарлау соңынан туыс
және түр категорияларының логикалық қайнар көзін ашып берген орынды.
Оқушыларға особьтарды бір түрге біріктіруге негіз боларлықтай принциптерді
анықтау ұсынылады. Оқушылар бір түр особындағы органдарының, дене пішінінің
және басқа да белгілерінің сырттай ұқсастықтарын көрсетеді. Қосымша
сұрақтар мектеп оқушыларының система жасау кезінде мекен ортасы,
бейімделушілік ерекшеліктері, тіршілік бейнесі, шығу тегі де есептелетін
анықтауына мүмкіндік береді. Мұғалім өсімдіктер мен жануарлардың линнейлік
классификациясының принциптері туралы жариялайды, ал мектеп оқушылары
қолдан жасалған осы системаның кемшіліктерін өздігінен тауып, оларды қолдан
жасалған таблицадағы мысалдармен иллюстрациялайды.
Мұғалім әңгіме барысында қолма-қол оқушылардың танымдық әрекетіне
басшылық жасап, оларды ой жүгірту, білімдерін дұрыс пайдалана білу, бақылау
ұйымдастыру арқылы сұрақтарға жауап іздестіруге бағыттайды.
Қазіргі уақытта әңгімені бір сабақта бақылауды, экспериментті,
кітаппен, өздігінен жұмыс істеуді, таратпа материалдарды техникалық
құралдарды, кинофильмдерді, телевизиялық хабарларды, әңгімемен ұштастыра
пайдаланудың дұрыстығы туралы пікір дәлелденіп отыр.
Сабақтың жалпы құрылысындағы орны мен мәніне (экскурсия, лабораториялық
сабақ, практикалық жұмыс) байланысты кіріспе, қорытынды, тексеру, жалпы
қорытындылау және т. б. әңгімелердің болуы мүмкін.
Күрделі теориялық проблемаларды оқып үйрену кезінде әңгіменің әрқашан
жақсы нәтиже бере алмауы мүмкін, өйткені жаңа материал бөлшектеніп, аздаған
бөлімдермен баяндалады да, тұтас ұғым алуға мүмкіндік болмай қалады. Екі
жақты сөйлесу кезінде жүйелілік жойылатын болғандықтан мектеп оқушысы
білімді белсенділікпен түсіне алмайды.
Лекция. Ең күрделі, оқушыларға белгілі материалды оқытып үйрену кезінде
лекция жиі пайдаланылады. Оны білімнің бастапқы негізіне бақылау және
эксперимент жасау мүмкіндігі болмағанда, программалық материалды оқытып
үйретуге уақыт жеткіліксіз болғанда қолданған орынды. Лекцияға әңгіме жиі
араласады, ол кезде сұрақтар қойылып, проблемалық жағдай туады да кері
байланыс іске асады.
Мектеп оқушыларын белсенді іске (конспекті немесе жоспар жасауға,
мәселенің алдын ала қойылуына, оқушылардың қысқаша хабарын енгізгенде)
араласуына мүмкіндік туғызатын әр түрлі методикалық тәсілдерді пайдаланған
кезде лекцияның тиімділігі арта түседі. Лекцияны конспектілеу мектеп
оқушыларын түп нұсқамен жұмыс істеуге әзірлейді.
Мәселен, Нуклеин қышқылдары – клетканың маңызды биополимерлері
тақырыбына жасалған лекция осы заттардың ашылуы туралы қысқаша тарихи
анықтамадан басталады. Бұдан соң олардың клеткалардағы мөлшері туралы
мағлұмат беріліп, нуклеин қышқылдарының маңызы, құрылысы және қызметі
туралы проблемалар ұсынылады. Нуклеин қышқылдарының периодты емес биомерлер
ретіндегі табиғатына, ДНК-ның қос спиральды структурасына және азотты
негіздердің қосымша принциптеріне назар аударылады. Бұл кезде структуралық
формулалар пайдаланылады, олардан заңды түрде изоморфты (ұқсас)
модельдерге, схемалы суреттерге ауысуға болады. Азотты негіздердің
қосымшалық принципінен ДНК-ның өздігінен қосарлану қасиеті келіп шығады.
Редупликация туралы информациялық проблеманың тууына – ДНК-ның өздігінен
қосарлана алатын периодты емес биополимер екендігіне сүйене отырып,
биологиялық ролін анықтауға себепкер болады. Бұдан соң мұғалім информация,
информациялық биополимерлер туралы ұғымды дамытып, клеткалардың көбеюі мен
ДНК молекулаларының өздігінен қосарлануы арасындағы, ДНК құрылысы мен
белоктар арасындағы байланысты анықтайды.
Бақылау. Тірі табиғат объектілерін бақылау (болмаған жағдайда олардың
модельдері мен көрнекі құралдарды) – оқушының объективті шындықты тану
процесіндегі маңызды кезең. Бақылаудың нәтижесінде оқушыларда түсініктердің
пайда болуына негіз болатын ұғым қалыптасады, яғни зерттелетін заттардың
маңызды белгілері көзге айқын түсіп, олардың арасындағы байланыс
белгіленеді.
Қойылған сұраққа жауап іздестіру мақсатындағы әңгімелеу және әңгіме
барысында бақылау жүргізіледі. Класта таратпа материалдарға, сондай-ақ
экскурсия кезінде тірі табиғат объектілеріне, лабораториялық сабақта
өздігінен және практикалық жұмыс істегенде бақылауды қолдану дұрыс нәтиже
береді. Бұл методтың тиімділігі оқушылардың алдына қойылған мақсаттың
қаншалықты айқындығына, тапсырманың қалай жасалғандығына, онда жұмыстың
негізгі кезеңдерінін ашылған-ашылмағандығына, бақылау объектісінің
анықталған-анықталмағандығына едәуір дәрежеде байланысты болады. Оқушыларға
затты немесе құбылысты жазып алуға және өздігінен қорытынды шығаруға жөн
сілтеудің маңызы зор.
Оқушылардың өздігінен әрекет етуінің қолайлы шарасы сақталып, олардың
зерттелетін құбылыстарды талдап, жинақтау бағытындағы танымдық әрекеті
жандандырыла түскенде бақылау өте нәтижелі болады.
Оқушының жоғары дәрежеде өздігінен әрекет етуі оның жақсы ойлана
алатындығын дәлелдейді. Сондықтан мүмкіндігінше зерттеу жолын пайдалануға,
бақылау процесін жаңа білім алуға сілтеуге ұмтылу қажет.
Мысалы, тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті, қолдан сұрыптау ықпалының
нәтижелерін, организмдердің мекен ортасына бейімделуін, органикалық дүние
системасын, эволюцияның танымдық методтарын, адамның жануарлардан шығу
дәлелдерін, модификациялық өзгергіштікті, жасанды және табиғи
экосистемаларды және басқа объектілер мен процестерді оқып үйренген кезде
бақылау пайдаланылады.
Әдетте бақылау ісі лабораториялық сабақтың бір бөлімін құрап, әңгіме
және лекция өткізгенде, табиғатқа, оқу-тәжірибе учаскесіне, музейге
дарвинизм мәселелерін, экологияны, генетика және селекцияны оқып үйренген
кезде, экскурсия жасағанда методикалық тәсіл ретінде байқалады.
Оқу-тәжірибе учаскесіндегі, оқушылардың өндірістік бригадасындағы
практикалық жұмыстар, әр түрлі кластан тыс жұмыстар да бақылауды қамтиды.
Лабораториялық сабақ кезінде Организмдердің мекен ортасына
бейімделушілігі және оның салыстырмалы сипаты тақырыбында бақылау өткізу
мысалын қарастыралық. Сабақ үшін табиғи объектілер - өсіп тұрған өсімдік,
сондай-ақ гербарийлер мен коллекциялар қажет. Уақытты бекерге өткізіп алмау
үшін оқушылар бұрыннан білетін объектіні анықтау ұтымды болады. Жұмыс
міндетінің нақтылы анықталуы оқушылардың бақылауына бағыт сілтеп,
жүйелілігін белгілейді.
1. Зерттелетін объектінің мекен ортасын сипаттап жазу.
2. Мекен ортасындағы организм құрылысының ұқсастық ерекшеліктерін табу.
3. Құрылыс белгілерінің барлығы бірдей әрқашан да бейімделе алатын-
алмайтындығын түсіндіру.
Бақылау ісі мектеп оқушыларына зерттелетін түр өткен ұзақ тарихи жол
процесіндегі адаптацияның пайда болуы туралы ғылыми жорамал құруға,
организмдердің өзгергіштік ролін, тіршілік үшін күресін, сұрыпталу әсерінің
бағытын белгілеуге жәрдемдеседі. Оқушылардың ауызша берген жауаптары,
сондай-ақ дәптерлеріндегі жазбалары бақылау нәтижелерін тексеруге
көмектеседі.
Бақылау барысында алынған білімді бекіту мақсатында таныс емес
объектілерге осыған ұқсас жұмыс істеуді, сондай-ақ организмдердің дене
пішіні, әлдебір органдарының құрылысы бойынша мекен ортасын анықтауды
оқушыларға ұсынады.
Бақылау ісін ұйымдастыру үшін оқушылар экскурсия туралы есеп беруге
арналған қажетті тапсырмалар мен жоспарларды пайдаланады. Мәселен, оқушылар
түрлердің құрылыс құрамын, биоценоздағы коректену тізбегін зерттеу үшін
мынадай тапсырмалар алады:
1. Өсімдіктердің негізгі түрлерін, туыстарын, тұқымдастарын және егер
мүмкіндігі болса, зерттелетін биоценозда орын тепкен жануарлар түрлерін
анықтау.
2. Өсімдіктердің вертикаль орналасу заңдылықтарын ашу және олардың
мекен ортасын сипаттап жазу.
3. Негізгі түрлер организмдеріндегі абиотикалық және биотикалық
факторларға бейімделу ерекшеліктерін анықтау.
4. Мүмкіндігінше биоценоздың мекендеушілері арасындағы қоректік
байланысты айқындау.
5. Өсімдіктер тіршілігіндегі (егер мүмкіндігі болса, жануарлардың да)
маусымдық өзгерістерді сипаттап жазу.
Оқушылар бақылау нәтижелерін жазбаша есеп ретінде дайындайды, оған қоса
гербарий материалдарын, коллекцияларды, фото-суреттерді, биоценоз құрамының
популяциялар, түрлер саны, табиғаттағы маусымдық өзгерістер туралы
таблицаларды және т. б. әзірлеп береді. Бұдан басқа экскурсия соңынан
өткізілетін жалпы қорытындылаушы әңгіме бақылаудың тиімділігі туралы пікір
айтуға мүмкіндік береді.
Эксперимент. Эксперимент тірі табиғат құбылыстары мен процестерін
зерттеудің ең тиімді методтарының қатарына жатады. Ол зерттеу принципін кең
жүргізуге мүмкіндік береді, оқушылардың, өздігінен жұмыс істеп, ойлануын
дамытады, ғылыми методтармен таныстырып, белгілі іскерлік қалыптастырады.
Эксперимент арнайы жасалған жағдайларда зерттелетін процесті жасанды
еске түсіруді ұйғарады және зерттелетін объектіні бөгде, қосымша
құбылыстардан тазартуға мүмкіндік береді. Бақылау – эксперименттің қажетті
компоненті.
Эксперимент оқу процесін ұйымдастырудың лабораториялық сабақ,
практикалық жұмыстар тәрізді формаларыңда цитология, генетика, селекция,
экология мәселелерін оқып үйрену кезінде жиі пайдаланылады.
Бұл методты лабораториялық сабақ барысында Клеткадағы зат алмасу
реакциясының ферментативтік сипаты тақырыбында пайдалану мысалын
қарастыралық.
Кезекші лаборанттар әрбір екі оқушыға дер кезінде крахмалды-желатинді
пластинкалар, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.