Қасым хан, Есім хан, Тәуке хан, жеті жарғы

Жоспар

I Кіріспе

II Негізгі бөлім

а) Қазақтың әдет.ғұрып құқығының бастаулары.
ә) «Қасым ханның қасқа жолы».
б) «Есім ханның ескі жолы».
в) Тәуке хан кезіндегі «Жеті жарғы».

III Қорытынды
IV Қолданылған әдебиеттер

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

I Кіріспе

II Негізгі бөлім

а) Қазақтың әдет-ғұрып құқығының бастаулары.
ә) Қасым ханның қасқа жолы.
б) Есім ханның ескі жолы.
в) Тәуке хан кезіндегі Жеті жарғы.

III Қорытынды
IV Қолданылған әдебиеттер
Қасым хан, Есім хан, Тәуке хан

Кіріспе
Қазақтардың құқықтық жүйесін әдет-ғұрып құқығы құрайды. Бұл жүйені
"адат" деп атады. Адат заңдастырылған әдет-ғұрып нормалары. Бұл нормалар
қазақ қоғамының барлық жақтарын реттеп отырды. "Адат" араб тілінде әдет-
ғұрып деген ұғымды білдіреді. "Адат" өте ерте кезден басталып, көптеген
өзгерістермен және толықтырулармен қазақ қоғамындағы негізгі реттеуіш
нормалар ретінде 1917 жылға дейін созылды. Дегенмен "адаттың" құқықтық
институттары ғасырлар барысында үлкен өзгерістерге ұшырамады.
Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы мынадай ерекше белгілермен
сипатталады:
1. Рулық, патриархалдық әдет-ғұрыптардың ұзақ сақталуынан көрінетін
консерватизмі. Мұндай ерекшеліктердің сақталуы заңды нәрсе. Ру қазақ
қоғамының негізі болды. Ал рудың негізі патриархалдық отбасы болды. Қазақ
отбасының басшысы немесе отағасы отбасындағы шешуші фигура болды. Бұл
ерекшеліктердің бәрі де көшпелі экономикалық қатынастардың бейнелері
болып табылады.
2. Қазақ әдет-ғұрпы құқығы барымта, қанға-қан, жанға-жан, әмеңгерлік, өз
бетімен сот ұйымдастыру сияқты өтпелі институттардың сақталуын қамтамасыз
етті. Бұл институттар қазақ қоғамында және оның құқықтық жүйесінде ерекше
орын алды.
Қоғамдық пікір бұл институттарды айьштамады.
3. Әдет-ғұрып құқығы бойынша қылмыстық істер мен азаматтық істердің
арасындағы айырмашылықтарға ерекше мән бере берілмеді.
4. Жерге жеке меншік құқының болмауы; қоғам мүшелерінің құқықтық жағынан
тендігі қазақ аристократиясының (сұлтандар, билер, қожалар) артықшылығымен
ұштастырылды. Қазақ ақсүйектерінің, әсіресе сұлтандар мен қожалардың
артықшылығы ресми заңдастырылды. Ал ел билеу ісі тек сұлтандардың үлесі
ретінде рәсімделді. Мұндай тәртіпті қоғамдық пікір де мойындады.
5. Жазаның түрлері салыстырмалы түрде гуманистік сипатта болды.
6. Құқықтық жүйе мен оның нормалары демократиялық және компромистік
сипатта болды.
7. Әдет-ғұрып құқығының партикулярлық сипаты. Әдет-ғұрып нормаларындағы
басты нәрсе — ол нормалардың өздерінен гөрі олардың ішкі мәні еді, олардың
негізінде жатқан принциптері еді. Ең басты нәрсс сол принциптердің өз
мәнін, мазмұнын жоймай іске асуы болатын. Айталық, қылмыс пен жаза
саласында — қанды кек не құн төлеу қағидасы, неке саласында — жеті атаға
дейін қыз алыспау қағидасы, сот саласында әділдік, жариялылық, шешендік
қағидалары. Әдет-ғұрып құқығы құқықтық әдеттер жинағы ғана емес, ол қағида,
көзқарас, ой түсінік жүйесі де болып табылады.
Әрине, әдет-ғұрып нормаларының белгілі бір бөлігі мемлекет
тарапынан қолдау тапты. Мемлекет оларға баса көңіл бөліп, өз мақсат-мүддесі
тұрғысынан әсер етуге, өз қызметіне жаратуға әрекет жасады (жинастырды,
жүйеледі, өз атынан жариялады). Бірақ әдет-ғұрып нормалары оның ішінде
Ереже жарғылары да, одан мемлекет заңына айналған жоқ, өзіндік өмір сүру
мәнін жоғалтқан жоқ... Қоғамдық тәртіп, демек, әдет-ғұрып нормаларын сақтап
орындау да көшпелілердің "автономиялығына", дербестігіне, өздерін өздері
басқаруға негізделген еді.

Қазақтың әдет-ғұрып құқығының бастаулары
Қазақтың әдет-ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде қалыптасты:
а) әдет-ғұрыптар — адат; б) билер сотының практикасы (сот-прецеденті); в)
билер сьездерінің ережелері; г) шариғат нормалары.
Ауызша әдет-ғұрыптар ең көне заманнан, рулық қауымның қалыптасуынан
бастау алады. Таптық қатынастардың күшейіп, әлеуметтік жіктелудің артуына
орай ауызша әдет-ғұрыптар құқықтық сипат алып билеуші топтардың мүддесіне
қызмет ете бастады.
Құқықтың бұл түрі қазақ қоғамының талаптары мен ерекшеліктеріне
сай келді. Көшпелі қоғам жағдайында ұзақ уақыт сақталып қалған рулық
қатынастар, патриархалдық отбасы, көшпелі мал шаруашылығы т.б. қатынастарды
реттеудің бірден-бір тиімді жолы әдет-ғұрып құқығы болып табылды.
Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп,
қоғамның талаптарына орай өзгерістерге ұшырап, оларға ресми сипат беріп
отырды. Әдет-ғұрып заңдарын алғашқы жүйелеуші Қасым хан болды. Оның
зандары бес бөлімнен тұрды. Бірінші бөлім — мүліктік және жер қатынастарын
реттеуші нормалардан тұрды. Екінші бөлім — қылмыс пен жазаға қатысты құқық
нормаларын жинақтады. Үшінші бөлім әскери міндеттілік жәнс оны орындау,
сондай-ақ әскери тәртіпті бұзғандағы жазаларға байланысты құқықты
нормаларды қарастырды. Төртінші бөлім — елшілік жораларға қатысты,
елшілерді тағайындау және қабылдау тәртібі, шет ел өкілдерімен келіссөздер
жүргізу, дипломатиялық этикет мәселелері туралы нормалардан тұрды. Бесінші
бөлім — қайтыс болғандарды жерлеу, еске алу, мерекелер өткізу т.б.
рәсімдерге арналды. Қасым ханнан соң шамамен жүз жылдан кейін әдет-ғұрып
құқықтары Есім ханның тұсында қайта жүйеленді. Қалмақтармен соғыстардың
күшеюіне байланысты Есім хан әскери міндеткерлікті күшейтіп, әскери
тәртіпті бұзғаны үшін жазаларды қатайтты. Есім хан негізінен бұрынғы Қасым
хан тұсындағы құқықтық ережелерді қайталады. Сондықтан оны ескі жолды
жалғастырушы ретінде " Есім ханның ескі жолы" деп атап кетті. Тәуке хан
Есім ханнан соң шамамен 80-90 жылдан соң дала заңдарына өзгерістер мен
толықтырулар ендіріп оны "Жеті жарғы" деген атаумен қайта қабылдатты. Тәуке
хан әдет-ғұрып заңдарын қайта жүйелеуге көп еңбек сіңірді. Аты аңызға
айналған Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің басшылығымен қазақтың белгілі
би, шешен, білгірлері бірнеше рет жиналып "Жеті жарғының" нормаларын
талқылаған " Күлтөбенің басында күнде жиын" деген сөз сол кезден калган.
Ақырында жан-жақты сұрыпталған "Жеті жарғы" зандар жинағы дүниеге келген.
"Жеті жарғының" алғашында қағазға түскен нұсқасы да бар болуы мүмкін деген
жорамалдар бар."Жеті жарғының" бізге жеткен қазіргі нұсқаларының бір-
бірінен өзгешеліктері бар. Оның қазақша нұсқасы бізге жетпеген. Бізге
жеткені XIX ғасырдың алғашқы ширегінде орыс ғалымдары жазып алған
нұсқалары.
Кіші жүздің жаппас руының старшины Көбек Шүкірәлиевтен 11
фрагменттен тұратын "Жеті жарғының" нұсқасын алғаш рет жазып алып
"Сибирский вестник" журналында жариялады, Екінші нұсқа атақты тарихшы
А.Левшиннің 1832 жылы Санкт-Петербургхе жарық көрген "Описание киргиз-
казахских или киргиз-кайсакских, орд и степей" атты кітабында келтіріледі.
Бұл нұсқа 34 фрагменттен тұрады. Нұсқаларды мұндай фрагменттерге бөлу
кейінірек жасалған.
Қазақтың ежелгі ғасырлар бойы қалыптасқан құқық дәрежесіне ие болған
әдет ғұрып қағидалары, солармен бітіскен хан би ережелері талай дәуірді
басынан кешірді. Соған қарамастан өзіндік алғашқы ішкі қасиеттері мен
құрылымдарын сақтап қалды, жаңа дәуірге шейін жеткізді. Ертедегі тұғыры мен
қасиеттерін сақтап қалған ата-баба заңдары қазақ қоғамы тарихының ажырамас
бөлігі.
Белгілі бір жүйе есебінде қазақ әдет-ғұрып заңдарының сыртқы-ішкі
өзгерістерге төтеп беріп, өз келбетін сақтап қалуының сыры неде еді? Ең
әуелі, бұл өзгерістердің қоғамның әлеуметтік-экономикалық негіздеріне
тигізген әсерінің аздығында еді.
Қазақ халқының мемлекеттік тарихында, құқықтық танымы мен
санасында халықтың әдет заңының мәдени-әлеуметтік, саяси құқықтың маңызы
өте жоғары. Тәуке хан тұсында жүйеге түсіп қабылданған әдет заңы тұсында ел
өмірінде өлшеусіз маңызды қызмет атқарды. Жеті арна болып, ел өмірінің жеті
саласын тұтас қамтыған әдет заңының жүйесі халық мемлекет жеке адам
тіршілігінің барлық бағыты бойынша белгілі өлшемдерді қағидалар мен
ережелерді қалыптастырды. Әдет заңының мұндай өлшемдерді; баптары мен
тармақтары, салалары Тәуке ханға дейін де, халық арасында, мемлекет ішінді
қолданылып келгенінде сөз жоқ Шыңғыс ханның "Яссы", "Есім ханның ескі
жолы", "Қасым ханның қасқа жолы" - бұлардың да заң ретінде қызмет атқарғаны
анық. Тәуке хан қабылданған әдет заңының баптары мен тармақтарының
бірқатарының негізгі көне Түркі қанағаты кезінде де болған. Бұдан тереңірек
іздегенде, қазақтың әдет заңының қайсібір өлшемдерінің көне үлгісің Ғұн
мемлекеттерінің біздің заманымызға дейін де әдет, салт өлшемдері ретінде
үлкен әлеуметік қызмет атқарғанына көз жеткізуге болады. "Жылнама",
"Ханнама" секілді ертедегі Қытай жазба ескерткіштерінде бұл пікірді
растайтын толып жатқан мәліметтер сақталған. Ол мәліметтердің біразы нақты
тұжырым күйінде қалыптасқан деңгейде көзге түссе, енді біреуінің туу,
қалыптасу процесіндегі жай күйі аңғарылады.
Осы ретте Ғұн мемлекетіндегі жерге иелік туралы қағиданың туу,
қалыптастыру тарихында назар аударуға болар еді. Ғұн тәңір құты мемлекет
жерін көрші елдердің бірінің иелігіне беру туралы ұсынысқа қолдау көрсеткен
кеңесшілер мен уәзірлерін өлім жазасына қиып, жер-елдіктің негізі, оны
қалайша жат елге береміз? - деп ашу шақырған. Мемлекет, халық иелігіндегі
жер туралы осы көзқарас бірте-бірте қағида, өлшем, ереже ретінде
қалыптасып, Көне, Түркі мемлекеті, қазақ хандығы тұсында заң тармағы, одан
соң әдет заңының тұтастай бір саласы ретінде орнықты. Қазақ халқының әдет
заңының бастау алған қайнар көздері тереңде жатқанын білдіретін басқа толып
жатқан деректер бар. Әдет заңының негізінде халықтың тұрмыс тіршілігінде
көптеген әдет өлшемдері қалыптасты. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті
жүйесіндегі әдеп өлшемдерінің көпшілігі әдеп заңына, негіз болса, сол заң
күшіне енген негіздер кейінгі тұстарда халықтың әдебін, мәдениетін
белгілейтін күнделікті, үйреншікті қағида да тәртіпке айналады. Мұндай
әдеп өлшемдері елдің тұрмыс-салтында күні бүгінге дейін сақталып келеді.
Екінші жағынан, қазақ халқының Абай тұсындағы және Абайдың қатысуымен
жасалған.
Қазақстандағы заң жүйесінде халықтың әдет заңының тарихи маңызы
жоғары екендігін көрсетеді. Әдет заңының қайсыбір өлшемдері баптары күні
бүгінге дейін өз мәнін практикалық маңызын жойған жоқ десек, бұл артық
болмайды. Нарық заманында нарық билеп кетуге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.