Түріктердің наным-сенімдері, діни ұғымдары

Жоспар

Кіріспе
1. Түріктердің наным.сенімдері, діни ұғымдары.
2. Түріктер мен Иранның дін мен руханият саласындағы байланыстар.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет:

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Жоспары
Кіріспе
1. Түріктердің наным-сенімдері, діни ұғымдары.
2. Түріктер мен Иранның дін мен руханият саласындағы байланыстар.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет:

Кіріспе
Халықтардың ұлы қоныс аударуы Қазақстанның, Орта және Алдңғы Азияның,
сондай-ақ, Еуропаның этникалық жән саяси картасын едәуір дәрежеде өзгертті.
Қазақстан территориясында жергілікті тұрғындардың антропологиялық типіне
монғол типтес элементтердің жайылуының алғашқы күшті толқындарының бірі
және, бәлкім, өлкенің бүкіл территориясында түркі тілдерінің кеңінен
таралуы ғұндардың қысымымен болған шығыс тайпаларының миграциясымен
байланысты болса керек.
Орта Азия мен Қазақсан территориясында бірте-бірте патриархалды-
феодалдық қатынастар қалыптасып, ежелгі феодалдық мемлекеттер құрыла
бастады. Орталық Азиядағы көптеген тайпалық одақтардан бірігіп пайда болған
осындай ежелгі феодалдық мемлекеттердің бірі – Түрік қағанаты (552-745
ж.ж.) еді. Бұл қағандыққа енген тайпалар алғашында Алтай мен Жетісудің бір
бөлігін мекендеді. Түрік деген термин тұңғыш рет 542 жылы аталды. Түрік
этнонимі алғашқы кезде белгілі бір адамның ата-тегі шонжар топтан немесе
әскери ақсүйектерден шыққанын білдірген. Кейінірек бұл сөздің семантикасы
бірте-бірте ұлғайып, билік жүргізуші, үстемдік етуші, яғни патша шыққан
тайпаның символы болған. Бертін келе сол билік етуші тайпаға бағынышты
болып қалған тайпаларды да көршілері түрік деп атап кеткен.
Түрік қағандығының әлеуметтік, саяси және қоғамдық өмірінде әскери
істер аса маңызды орын алып, үлкен роль ойнағаны тарихтан жақсы мәлім.
Түріктердің алғашқы көсемдерінің бірі Бумын қаған болды. Оның билік
жүргізген кезінде көптеген көрші елдер Түрік өкіметіне бағынды. Қағандықтың
ортасы Орхон өзенінің жоғарғы сағасында болды. Бумынның інісі Істемі қаған
6-ғасырдың орта кезінде Орта Азиядағы эфталиттер мемлекетін күйрете жеңді.
Түрік қағандығының территориясы бұрынғыдан да ұлғайып, әскери қуаты арта
түсті.
Бірақ бұл ұзаққа созылған жоқ. Түрік аристократиясы жаулап алған
өлкелерді әрқайсысы жеке-жеке бөліп алып, дербес басқаруға тырысты. Осыдан
саяси дағдарыс туып, билікке таласқан өзара қырқыс соғыстар басталды. Ақыры
Түрік қағандығы бір-бірімен жауласқан екі қағандыққа бөлініп кетті: Шығыс
(Орталық Азия) және Батыс (Орта Азия, Жетісу, Шығыс Түркістан) Түрік
қағанаты.
Батыс Түрік қағандығы яки қағанаты Түрік қағандығының негізінде 603
жылы құрылған ертедегі феодалдық мемлекет. Ол қағанаттың территориясы
Жетісу мен Шығыс Түркістанды, Тянь-Шаньнің батыс беткейі мен Орта Азияны
алып жатыр. Қағанаттың орталығы Шу өзеніндегі Суяб қаласы еді. Қағанаттың
бірінші басшысы қаған, жоғарғы әмірші және ірі әскер басы болды.

1.Түріктердің наным-сенімдері, діни ұғымдары.

Ежелгі түріктер негізінен қос күшке – Көкке (оны Тәңірі деп те атаған)
және Жерге (Жер-Суға) сыйынатын болғаны тарихтан жақсы мәлім.
Қарапайым түріктер өздерінің қағандарын сол Көк-Тәңірінің әмірімен
билік жүргізіп отыр деп түсінген. Сонымен бірге, түріктер табынатын үшінші
күш болған. Ол – үйдегі от басы, бала-шағаны қорғаушы әйел тәңірісі Ұмай.
Ежелгі түріктер жерді, дүние кеңістігін төртбұрышты (төрт булуң)
деп ойлаған. Бұл төртбұрыш – ілгеру (күн шығыс), қурыйа (күн батыс),
берійе (күн ортасы немесе оңтүстік), йырайа (түн ортасы немесе
солтүстік) деп аталған.
Оғызнама эпосында Оғыз батыр жорыққа аттанғанда Көкжал бөрі, яғни
арлан қасқыр қағанның сан мың әскерін бастап, жол көрсетіп жүреді. Түріктер
арлан қасқырды киелі аң санап, оған арнап құрбандық шалатын болған.
Сонымен бірге, ежелгі түріктер иен даланы, орман-тоғайды, тау-тасты
т.б. күні-түні түрлі рухтар кезіп жүреді деп түсінген. Олардың адамдарға
деген қаһарын қайтарып отыру үшін жұрт сол рухтарғар тасаттық садақа беріп
отырды.
Жалпы, зороастризм ілімі бойынша, әлемдегі нәрсенің бәрі бір-біріне
қарама-қарсы тұрған екі топқа бөлінеді. Олар – бірі-қайытымдылық әлемі,
екіншісі-зұлымдық әлемі, бірі-сәулелі дүние, екіншісі-қараңғылық патшалығы.
Бұл екі күштің арасында үздіксіз күрес жүріп жатады.
Түріктер отты киелі құбылыс есептеген, оны пір тұтқан. Зұлымдық,
қараңғылық, жамандық әкелетін рухтарды отпен тазалап, аластайтын діни ғұрып
болған. Түрік қағанына келген Византия елшісі Зимархтың өзін, тіпті киім-
кешегіне дейін қалайша отпен аластағанын атақты тарихшы Менандр қызықты
етіп баяндаған деректер сақталған.
Ежелгі түріктер өлген адамды шаман рәсімі бойынша жерлеген. Дәлірек
айтсақ, биіктеу жерге киіз үй тігіп, өлікті алдымен сол үйге қойған. Сол
маңайға құрбандыққа келген малды байлаған. Өлген адамның жақындары жылап-
сықтап, бетін тілгілеп, шашын жұлып, өлік жатқан үйді жеті рет айналатын
болған. Көшпелі түріктер арасында ислам дінін зорлап тарату 8-ғасырда
басталған. Ал соған қарамастан қазақ жерін мекендеген тайпалар мен халықтар
арасында Көкті, Күнді, Отты құдай тұтып, табиғат құбылыстарына сыйыну 10-12
ғасырларда да кеңінен орын алып келді. Көшпелі түріктер арасында исламды
бұл кезде интенсивті түрде насихаттап жатса да, халықтың едәуір бөлігі
шамандық дінді ұстанды. Бұл кезде қыпшақтар ата-баба рауағына сыйынып, тас
мүсіндерге табынатын еді. Кумандар немесе половецтер жұлдыздарғар
табынады, аспан әлеміне сенеді және астрологияны оқып-үйренуге бейім
тұрады - деп жазды араб саяхатшысы Абул Фида.
Ислам дінінің көбірек тараған жері Орта Азия мен Қазақстанның
оңтүстік аймақтары болды. Мұнда 10-12 ғасырларда мұсылман дінінің суфизм
немесе сопылық деп аталатын мистикалық ағымы тараған еді.

2.Түріктер мен Иранның дін мен руханият саласындағы байланыстар.

Орта ғасырлар бойы дала көшпенділерінің талай мәрте шабуылына ұшыраған
Иран үшін олар ең алдымен осы аймақтағы ислам діні мен өркениетінің
өркендеуіне ат салысуымен маңызды.Орта ғасырлық ислам өркениетінің кез
келген салаларынан дала өркениетінің белгілерін байқауға болады. Бұл
белгілер кездейсоқ қосылған құбылыс емес, керісінше, түркі билеушілерінің
тікелей араласуымен іске асқан үрдіс еді. Сондай-ақ түркілердің басып алған
жерлердегі қабырғасын қалаған мемлекеттеріндегі биліктерінің табысты
болуына олардың ортодоксальды ислам үшін исламдағы күпірлік болып табылатын
кез-келген басқа бағыттарға қарсылық тудырып, дәстүрлі исламды мемлекеттік
дәрежеде көтермелеуінің тікелей әсері болды. Діни алауыздықтардан қажыған
ислам әлемінің біртұтастығы мен қауіпсіздігі үшін бұл өте маңызды шара еді.
Исламның пайда болуынан көп уақыт өте қоймаса да
Діннің бір-бірімен жауласушы бірнеше ағымдарға бөлініп кетуі Исламның
біртұтастығына кері әсерін тигізерін ұққан түркілер Құран негізіне жақын,
дәстүрлі болып табылатын діни ағымға қолдау көрсетіп отырды. Селжүк билігі
Тоғрул бектің кезінде-ақ исламның суннизм ағымының ханафилік бағытын
қолдады. Бірақ, кейін олар шафийлік бағытын да кезек қолдап, ауысып отырды.
Осы ағымның белсенді қолдаушысы селжүк империясында өз салмағы бар ақсүйек
таджы ал-Мүлік Бағдадта таджийа медресесін салдырды. Селжүктер дәуірі
кезінде көптеп салынған низамия мен таджийа сияқты медреселерде мұсылман
теологиясы мен құқық (фикх) шафийлік мазхаб және ашарит бойынша жүргізілді.
Бұл медреселерде сол заманның атақты теологтары дәріс берді. Мысалы,
Бағдадтағы низамия медресесінде 1067 жылы лекцияны негізінен Абу Хамит ал-
Газали мен Хорасан мен Иранның көрнекті теологтары мен философтары
жүргізді. Сұлтан уәзірі Низам ал-Мүліктің басқаруымен ислам әлемінің
бірқатар ірі ірі қалаларында низамия медреселері салынып, жұмыс істеді. Бұл
медреселерде сабақ айрыкша бағдарламамен жүргізілді.Осындай оқу орындары
Бағдадта, Мосулда, Басра, Дамаск, Нишапур, Амул, Балх, Мерв, Гератта болды.

Селжүк билеушілері медреселер құрлысының барлық сән- салтанатымен
салуынуына ерекше мән берді. Низам ал-Мүлік Бағдатта өзінің салдырған
Низамие медресесіне 200 мың динар ақша жұмсап, айналасына базарлар, жайма
базар, монша, қоймалар салды. Бұлардың барлығ медресеге Вакф ретінде
берілді. Медреседе тәрбиеленушілер шафиилік –ханифилік ілімдерді үйренумен
қатар, осында тұрып мемлекет есебінен шәкірт ақы алды (147,98).
Егер хронологиялық жағынан назар аударсақ, бұл медреселердің дені
түркілік әулеттер кезінде пайда болды. Медреселер жергілікті халық өкілдері
уәзірлердің ат салысуымен жұмыс істегенімен, бұлардың түркі билеушілерінің
тікелей бақылауында болып, олардың саясатын іске асырғаны белгілі болып
отыр. Г.Лейзердің айтуынша, медреселер ғазнауилер кезінде пайда болып,
селжүктер кезінде қанат жайды (148,17). Жалпы, негізі түркілік мемлекеттер
тұсында қаланып, жұмыс істеген ислам өркениетінің белгілерінің бірі болып
саналатын осы медреселердің мұсылман мемлекеттерінде маңызы қандай болды?
Осы орайда Дж. Гильберттің айтуына сүйенсек, медресенің негізгі мақсаты
қоғамда мұсылман заңын яғни діни және құқықтық ақпаратты тарату үшін
кәсіби ғалымдар тобын даярлап шығару болды (149,121). Г. Лейзердің
айтуынша, медресе шиизммен күрес және үкіметтің осы институты арқылы діни
элитаны бақылауда ұстау еді (148,65). Яғни, сол қанатын жая бастап,
теологтар мен дінбасылардың, тіпті, әрбір қарапайым мұсылманның күпір деп
таныған және империяда ғана емес бүкіл ислам әлеміне қауіпті болған діни
ағымдарға қарсы рухани базаны сақтап қалу үшін селжүк билеушілерінің
тарапынан жасалған әрекет еді. Осылайша, исламның жауы исмайлизмге қарсы
мемлекет тарапынан берік ғылыми база қаланды. Медресе өздерінің орналасқан
қалаларында өздерінің негізгі діни міндетінен басқа мәдениет пен ғылым
орталықтары функцияларын да атқарды.
Негізі түркілердің дәстүрлі мекен ету аймағымен жапсарлас орналасқан
шығыс Иранда пайда болған медреселер, кейін ислам әлемінің басқа да
неғұрлым шеткірек аудандарына ауысты. В.Бартольдтың айтуынша батысқа қарай
селжүк империясының кеңеюмен, шығыс ирандық мәдениеттің таралуы қоса жүрді;
Шығыс Иранда негізі дайындалған діни мектептің бір түрі медресенің
Месопатамияға, Сирияға, Мысыр мен Солтүстік Африкаға біртіндеп ауысу
процесі жүрді (104,286).
Қол астындағы елдерге билігінің баянды болуына барлық мүмкіншіліктерін
жұмсаған түркілер, осы аймақтағы ішкі саяси тұрақтылыққа баса назар
аударды. Дегенмен, олардың ислам дінбасыларына құрметінен сол саяси
тұрақтылық пен дінбасылар арқылы халық абыройына бөленушілікті ғана іздеу
толық емес болар еді. Дін мен дін қызметкерлеріне деген құрмет түркілер
үшін әу бастағы дүниетаныммен байланысты қасиеттер еді. Моңғол-түркілер
билігі кезінде болсын, селжүктер кезінде болсын ислам пайғамбары (ғ.с)
ұрпағы билеушілер тарапынан қорғауға ие болды. Селжүктер кезінде нақты
корпорация шеңберінде біріккен саийдтар(пайғамбар ұрпақтары) бірқатар
жеңілдіктерге ие болды. Саийдтардың арасындағы вакф иелігінен түскен
материалдық игіліктерді бөлуді Накиб жүргізді. Атабат ал-Катаба құжаттар
жинағында осындай накибтердің бірі Джамал ад-Дин туралы жазылады. Оның
қызметіне әрбір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.