Түркілердің Иран мәдениетіне ықпалы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.11
1. XI.XIV ғғ.Түркілер мен Иранның саяси байланыстары.
1.1 Селжүктар тұсындағы Иран ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12.35
1.2. Монғол.түркі кезеніңдегі Иран ... ... ... ... ... ... ... ... ...36.48
2. Түркілердің Иран мәдениетіне ықпалы.
2.1. Дін мен руханият саласындағы байланыстар ... ... ... ...49.56
2.2.Түркілердің Ирандағы материалдық мәдениетке ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57.70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71.76
Пайданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77.82
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.11
1. XI.XIV ғғ.Түркілер мен Иранның саяси байланыстары.
1.1 Селжүктар тұсындағы Иран ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12.35
1.2. Монғол.түркі кезеніңдегі Иран ... ... ... ... ... ... ... ... ...36.48
2. Түркілердің Иран мәдениетіне ықпалы.
2.1. Дін мен руханият саласындағы байланыстар ... ... ... ...49.56
2.2.Түркілердің Ирандағы материалдық мәдениетке ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57.70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71.76
Пайданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77.82
Мазмұны.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...3-11
1. XI-XIV ғғ.Түркілер мен Иранның саяси байланыстары.
1.1 Селжүктар тұсындағы Иран ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12-
35
1.2. Монғол-түркі кезеніңдегі Иран ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-
48
2. Түркілердің Иран мәдениетіне ықпалы.
2.1. Дін мен руханият саласындағы байланыстар ... ... ... ...49-56
2.2.Түркілердің Ирандағы материалдық мәдениетке
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...57-70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .71-76
Пайданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 77-82
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Егемендікке қол жеткізумен, тарихи – мәдени мұраларды түгендеу тұсында
барша түркі халықтарының ортақ ата – бабаларының жасаған мәдени мұраларын
зерттеу аса өзекті маңызы бар мәселелер болып отыр. Міне, сондықтан да
Түркістан даласында пайда болған көшпелілердің материалдық мәдениет
нұсқаларының мәдени құндылықтары мен дүниетанымдық мұраларының жекелеген
элементтерінің олардың өздерімен басып алынған жерлерге, оның ішінде Иранға
енуін көрсету өз өзектілігі мен маңыздылығын жоғалтпай отырған мәселелер
болып табылады.
Магистрлік диссертацияның деректік негізі: Магистрлік диссертацияны
жазу барысында негізінен жазба деректер қолданды. Бұл жұмысты жазу
барысында еуропа, парсы, түрік және қазақ зерттеушілерінің еңбектері
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысымыздың негізгі ауқымы: Мәселеге қатысты тұжырымдар жасап,
дәлелдеу сол дәуірлердегі түркілердің дүниетанымына терең талдау жасаусыз
күрделі болып қала береді. Осы орайда, зерттеушілер тарапынан жеткілікті
түрде зерттелмей, назардан тыс қалған түркілер дүниетанымының ислам дінімен
рухани байланысы арқылы түркілердің ислам өркениеті мен тарихындағы алар
орнын анықтау жұмыстың негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. Жұмысты
жазу барысында алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
- Тақырыпқа байланысты зерттеулерді талдау;
- Түркілер мен Иранның саяси қарым – қатынасына байланысты тарихи
оқиғаларды анықтау;
- Түркілердің күшеюін және де көрші мемлекеттермен қалыптасқан қарым –
қатынасын зерделеп қарастыру.
Зерттеудің мерзімдік шегі: Магистрлік диссертация негізінен
түркілердің Иранмен саяси және рухани қарым – қатынас мәселелерінің ауқымын
қарастырады.
Зерттеу методологиясы және теориялық негізі: Соңғы жолдары Қазақстан
тарихнамасында тарихи зерттеудегі әдістер, зерттеу барысында араб, парсы,
еуропа және қазақ авторларының тарихи мәліметтері мен көзқарастары
қолданылды.
Магистрлік диссертацияның ерекшелігі: 11-14 ғасырлардағы Түркілердің
Иранмен қатынасының бағыттары мен сипаттары қарастырылды. Магистрлік
диссертацияның құрылымы: Жұмыс кіріспеден, іштей жіктелген бөлімдері бар
екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеуде Түркістан түркілерінің Иранды жаулап алуының негізгі екі кезеңі
– селжүк түркілері мен монғол – түркілері мкезеңі қарастырылады. Аталмыш
екі кезеңнің тарихи сабақтастығы, этникалық жақтары, олардың жаулап
алуларының саяси себеп – салдарлары тұрғысынан болсын жақындықтары осы
біріктіріп қарастырудың негізгі себебі болып табылады.
Тәуелсіздікке қол жеткізумен, халқымыздың мәдени мұралары жинақтап,
зертеудің оңтайлы мүмкіндігіне ие болып отырғанымыз шындық. Тарихымыздың
зерттелмей, кумәнды мәселелерге өзек болған тұстары да аз емес. Әсіресе,
кеңістік идеология әсерінен халқымыздың орта ғасырлық түркі бабаларымыздың
мекен ету аймағынан тысқары аймақтардағы тарихы жете зерттелмеді. Осы
орайда халқымыздың мәдениетті мен өрениетіне қатысты осындай мұралардың
дені олар билік құрған Иран мен Ислам әлемінде молынан кездестіріп отырмыз.
Дегенмен, бұл мұраларға ортақтығымызды білдіріп, иемдену оларды терең
зерттеусіз мүмкін емес. Осы кезге деиін түркілер өркениетіне, оның ішінде
түркілердің тарихи отандарынан тыс аймақтарда түркілер жасаған мәдениетке
қомсына қараушылық ұрдісі басым болып, түркілерге тек басқа дайын
мәдениеттерді тұтынушылар ғана ретінде қарап, олар билік құрған
аймақтардағы мәдениетке түркілер қосқан үлестер де зерттеліп, өз бағасын
алмады. Егемендікке қол жеткізумен, тарихи – мәдени мұраларды түгендеу
тұсында барша түркі халықтарының ортақ ата-бабаларының жасаған мәдени
мұраларын зерттеу аса өзекті мемлекеттік- идеологиялық маңызы бар мәселелер
болып отыр. Міне, сондықтан да Түркістан даласында пайда болған
қөшпелілердің материалдық мәдениет нұсқаларының, мәдени құндылықтары мен
дүние танымдық мұраларының жекелеген элементерінің олардың өздерімен басып
алынған жерлерге, оның ішінде Иранға енуін көрсету өз өзектілігі мен
маңыздылығын жоғалтпай отырған мәселелер.
Мәселеге қатысты тұжырымдар жасап, дәлелдеу сол дәуірлердегі
түркілердің дүние танымына терен талдау жасаусыз күрделі болып қала береді.
Осы орайда, зерттеушілер тарапынан жеткілікті түрде зерттелмей, назардан
тыс қалған түркілер дүние танымының ислам дінімен рухани байланысы арқылы
түркілердің ислам өркениетті мен тарихындағы алар орның анықтау жұмыстың
негізгі мақсатарының бірі болып табылады.
XI-XIV ғ.ғ Ирандағы түркілік мемлекеттердің негізін қалаушы
түркілерді осы аймақтағы саяси, діни және мәдени маңызына арналған біршама
зерттеулер бар. Өкінішке орай, бұл зерттеулер түрлі себептерге байланысты
сыңаржақ сипатта болып, мәселенің шынайы шешуіне көп үлес қоса алмады.
Мұның басты себебі, біріншіден олар деректік негіз ретінде қарастырылған
материалдар авторлары- орта ғасырлық араб-парсы тарихшыларының денінің
түркілерге қатысының барлығына теріс көз қарасы болса, екіншіден әлемдік
тарих ғылымындағы еуроцентристік үрдіс те орта ғасырлық түркілер манызының
төмендетілуіне себепші болды.
Жалпы, түркілерге деген парсы тарихшыларының теріс көзқарасы өз негізін
ирандықтардың дәстүрлі діни сенімі – зороастризмнен алады. Зороастризм діні
бойынша дүние жауыздық пен жақсылық, жарық пен қараңғы сияқты қарама-қарсы
екі қасиеттерден тұрады. Сондай-ақ, бұл дін халықтарды да екі топқа бөле
қарап, түркілерді жауыздық пен қараңғылықтың иесі –Ахриманның хақына
жатқызып, оларға қарама-қарсы шаруашылық пен мәдениет формаларына ие
парсыларды ізгілік пен жақсылық пірі-Ахураның сүйікті ұлдарына теліп,
қарастырды. Осы көзқарас негізінде бүкіл орта ғасырлар бойы жазылған тарихи-
әдеби шығармалардан ирандықтардың түркілерге деген жеке көрушілік сезімі
мен теріс көзқарас лебін байқауға болады. Түркілерге қатысты там-тұмдаған
деректерді табуға болатын Ә. Фирдаусидің Шахнамасынан бастау алатын
біршама тарихи шығармалар дәл осы көңіл күйде жазылып, түркілердің орта
ғасырлық Ирандағы тарихи маңызына шынайы баға беруде елеулі кедергілер
келтірді. Осы тарихи қайнар кездерді негіз ете жүргізілген кейінгі кездерде
жазылған зерттеу жұмыстары да ирандық ортағасырлық тарихшыларының көзқарасы
шеңберінен шыға алмады.
Кеңес дәуірі кезеңінде кеңестік тарихшылар әлемдік пікірлестерімен
бірге көшпенділер құндылықтарын белсенді түрде қаралаудан танбады.
Л.Н.Гумилев бұл туралы: Түркілер өз мәдениетін дамытып, оны Қытай, Иран,
Үндістан, Византия өркениеттерімен қатар тұр деп есептеді. Осынау өзгеше,
дала мәдениеті сүйексіңді дәстүрлері мен терең тамырларға ие. Бірақ, біз
онымен отырықшы халықтың мәдениетіне қарағанда болмашы дәрежеде ғана
таныспыз. Мұның себебі әлбетте, түріктер мен да көшпелі халықтардың
көршілермен салыстырғанда дарын- қабілеттерінің кемдігінде емес, олардың
материалдық мәдени жәдігерлері – киіз, тері бұйымдары ағаш пен ұлпа-тастан
гөрі нашар сақталғандығында. Міне, сондықтан да батыс ғалымдарының арасында
көшпелілер адамзаттың арамтамақтары деген пікір де пайда болған. Қазіргі
таңда Оңтүстік Сібірде, Монғолия мен Орта Азияда жүргізіліп жатқан
археологиялық жұмыстар бұл пікірді жылдан жылға жоққа шығарып келеді. Енді,
көп ұзамай көне түркілерді көркем өнері жайлы әңгіме қозғайтын да күн алыс
емес[1,5] деп сәуегейлікпен болжап кеткен болатын. Осыған орай, жас
тәуелсіз еліміздің тарихи құндылықтарын қайта түгендеп, тарихи ақиқаттарды
қайта қалпына келтіру де зерттеу мақсаты болып табылады.
Негізінен, зерттеушілерді олардың осы мәселеге ғылыми көзқарастарына
байланысты үш топқа бөліп қарауға болады. Біріншілері, түркілердің ислам
әлемі тарихындағы орнын мүлде жоққа шығарады. Мұндай зерттеушілердің
қатарына батыс ғалымдары А.Мюллер [2], Г.Э.Грюнебаумды[3] жатқызуға болады.
Мысалы, А.Мюллер өзінің История ислама с основания до новейщих времен
атты еңбегінде түркілер адамзат тарихында айтарлықтай ештеңе жасаған жоқ.
Ислам әлемінде қандай да бір айтарлықтай мемлекеттік және заң шығарушы
жүйе, жаңа бір діни ағым немесе діни түсінік, ешбір жаңалық жасалмады-
олардың қолынан тек атқа міну мен бас кесу ғана келді [2,209] дейді.
Г.Э.Грюнебаум да түркілердің ислам тарихындағы маңызына күдікпен қарайды
[3,115]. Кеңес тарихшылары В.А.Гордлевский [4], Л.А.Семенова [5] да осы
пікірдегі көзқарастарын білдірді. В.А.Гордлевский өзінің Таңдамалы
шығармаларының түркілерге қатысты бөлімінде түркілердің исламға жан-
тәнімен қызмет етуінің мүмкін еместігін олардың исламды сырттай ғана
қабылдағанымен түсіндіріп діни фанатизм оларға жат, батысқа қозғалыстың
негізгі себебі саяси- экономикалық болды дейді. [4,197]. Осыған жақын
пікірді Л.А.Семенова да білдірді. Бұл зерттеушінің айтуынша Түркілер
тобыры жеребе бойынша барған жерінің құдайын өздеріне таңып алды. Басқаша
айтқанда, жоғарыдағылардың пікірінше дін таңдау мәселесі ең бастан-ақ
оғыздар үшін өзекті болмады, бұл олардың жетекшілерінің нақты саяси
қажеттілігіне сәйкес орындалды [5,2486].
Түркілердің ортағасырлық Ирандағы мәденй-рухани ахуалға тигізген
әсерлері жайлы ирандық зерттеушілерінің де пікірі осы шамалас болып келеді.
Мысалы, ирандық зерттеуші Сириус Яздидің пайымдауынша: бұл жаулап алушылар
(түркілер-Ж.Ж.) өте бейшара халық болды, не бір білімге, не мәдениетке, не
не кітапқа ие болмады. Тілдері өте қарабайыр, сөздері аз, тек күнделікті
сөйлесуге пайдаланатын сөздерге ғана ие болды. Раушанибек деген біреу
Иранға саяхат жасап, бұл жерде кездестірген тарихи ескерткіштерден түркілік
рухты кездестіреді. Зенджандағы Сұлтания мешіті мен Тәбріздегі Кабуд мешіті
күмбездерін түркілерге телиді. Егер бұл ескерткіштер моңғол мен түркі
рухына тола болса, онда осындай шығармалар неге олардың тарихи отандары
Моңғолияда салынбаған [6,23]. Ирандық зерттеушілердің дені Ирандағы
түркілер өркениетінің мұраларына сенімсіздікпен қарап, аталмыш дәуірдегі
Ирандағы мәдени дамулардв бар болғаны түркілердің жергілікті парсы
уәзірлерінің еңбектерімен байланыстырады.
Бұдан өзге түркілердің ортағасырлық Иран тарихындағы саяси маңызына
шынайы баға беруге тырысқан екінші пікірдегі зерттеушілер түркілердің
мұсылман тарихындағы орнына ерекше мән беріп, олардың ортағасырлық Иран
тарихындағы саяси, діни және мәдени маңызын жоғары бағалайды. Осы
деңгейдегі зерттеушілердің өзін еуропа, түрік және қазақ зерттеушілері деп
үш топқа бөліп, қарастыруға болады. Г.Лейзер [148], Дж.Гильберт [149],
С.Лень-Пул [7], К.Босворт [14], Б.Шпулер [134], Э.Лэмбтон [8], Д.Морган
[152], т.б. сияқты еуропа ғалымдары ортағасырлық Иран тарихындағы түркілер
маңызын ғылыми дәйектеп, аталмыш тақырыпта біршама зерттеулер жазды.
Түркілер дәуіріндегі Ирандағы діни ахуал жайлы С.Лень-Пул өзінің
Мусульманские династии атты зерттеуінде селжүктер өздерінің жабайы
жүрегімен ынты-шынтысымен исламды қабылдап, іріп құлағалы тұрған мемлекетті
қайта тірілтуге келіп, шынында да оған жаңа өмір әкелді дейді [7,158].
В.В.Бартольд [50] пен К. Босворт та мұсылман тарихындағы түркілер роліне
жоғары баға береді. XI-XIV ғ.ғ. Ирандағы түркілер билігіне қатысты
Нашествия варваров: появление тюрок в мусульманском мире, Тарихэ сиости
ва дудмониэ Иран (390-414х-1000-1217м.ж) атты мақалалар, Мусульманские
династии атты тарихи зерттеу жазған К.Босворт түркілер шын ниетпен
исламды қабылдап, олардың шамандық қалдықтары суфиилік ордендерде көрініс
тапты. Олар белсенді түрде суннизмнің ханафилік бағытын ұстанды. Мұсылман
әлемін шииттік бүйлердің Ирандағы X-XI ғасырда пайда болып гүлденген
мемлекет) қаупінен құтқарды. Сирия, Палестина және Қасиетті қалаларды
мұсылман әлеміне қайта қосты. Исмайлшы фатимилерге, исмайлшыларға қарсы
болды. Түркілер бұл ағым исламды іштен шірітетін іріткі екеніне сенімді
болды,- [8,328] деп, ортағасырлық Ирандағы түркілердің саяси маңызына баға
береді.
Бұл пікірдегі зерттеушілерге негізінен түрік тарихшылары З.В.Тоған
[57], Кафесоглу, О.Асланапа, О.Тұранды т.б. жатқызуға болады.З.В.Тоғанның
kuran ve turkler , О.Асланапаның turk sanati атты зерттеулер ислам
әлеміндегі туркілер орнын ашып, көрсетуге арналған. Олар орта ғасырларда
түркі билеушілерінің қол астында болған аймақтардағы саяси, мәдени
бағыттардағы ілгерушіліктерді дұрыс байқағанымен, Түркістан көшпелілерінің
дәстүрлі мәдениетімен таныстықтың аздығы олардың батыл ғылыми шешімдер
қабылдауын тежейді.
Үшінші топқа жататын зерттеушілер Иран мен ислам әлемінің саяси
тарихындағы жетістіктеріндегі және ислам өркениетінің құрылуындағы түркілер
маңызын теріске шығармайды. Дегенмен, олар мұның басты себебін түркілердің
дүниетанымдық -рухани ерекшеліктерімен байланыстырмай, олардың билігі
тұсындағы қолайлы саяси экономикалық ахуалмен немесе олардың парсы
уәзірлерінің жеке бас қасиеттері арқылы түсіндіруге тырысады.Бұл қатардағы
зерттеушілерді еуропа, кеңес, тіпті ирандық тарихшылар арасынан табуға да
болады. В.В.Бартольд [50], Г.Курпалдис [147],З.Буниятов [128], [108],
Зарринкуб [153], Ширин Баяни [138], Дж.Хуг [168], Дональд. Н. Вильбер
[170], П.Палолези [169] сияқты зерттеушілер ортағасырлық Ирандағы түркілер
маңызын ашып көрсеткенмен, оның себебін түркілер қамтамасыз еткен қолайлы
саяси экономикалық ахуалмен, немесе парсы шенеуніктерінің еңбектерімен
байланыстыра қарайды. Мысалы, өзінің Карнамайе ислами атты еңбегінде
ирандық зерттеуші, осындай ұлан байтақ өркениетке әртүрлі-еврей, грек,
үнді, ирандық, түркілік тіпті, қытайлық мәдениеттің де әсері болды. Осы
өркениеттің әлемдік болуына әр түрлі ұлт өкілдерінің белсене қатысуының
тікелей әсері бар,-деп, ислам өркениеттінің сол дәуірлеріндегі әртүрлі
халықтардың ортақ игілігі екендігін көрсеткенмен, осы халықтардың іргелі
мәдениетімен таныстықтың әлсіздігінен нақты нендей әсерлері болғанын ашып
көрсете алмады.
Шынында, кейінгі пікірдегі зерттеушілер түркілердің орта ғасырдағы
мұсылман әлемі тарихындағы алар лайықты орнын көрсете білгенмен оның
себебін шынайы түсіндіре алмады. Исламды қабылдағанға дейін әртүрлі діни
нанымдарды ұстанған түркілердің кенеттен ислам жауынгерлер болып, Ирандағы
саяси, діни және мәдени өмірге белсене араласып кетуі расында олардың
таңданысын тудыралды.Бұл таңданыс олардың түркілер қозғалысына тек саяси
–экономикалық рең беріп, діни сипатына жеткілікті дәрежеде назар
аудармауынан туды. Ал мұның мәнісі түсінікті-түркілердің рухани өмірінің
тарихымен үстірт таныс шет елдік тарихшы-зерттеушілер көп нәрсеге жете мән
бермеді.Осы орада америкалық ғалым Наттан Лайттың мына мойындауыныңи жаны
бар сияқты: аз топтарға қатысты тарихи зерттеулеркөбінесе жетімсіздікпен
жазылды. Зерттеулерге аз оптардың өкілдерінің қатысуы шектелді. Билеуші
көпшілік ұлттың алдыңғы қатарлы зерттеушілерінің еңбектері қайнар
көздерінің негізіне айналып,азшылық топтардың идеялары мен мотивтері сирек
талқыланды Міне, сондықтан да алдыңғы қатарлы зерттеушілер үшін
көшпенділердің тарихының көп мәселелері түсініксіз күйіне қалды да олардың
өздігінше шешуге тырысқан талпыныстары өзімшілдікпен бұрмаланып, өрескел
қателіктерге жол берілді.
Осыған қарамастан, түркілердің XI-XIII ғасырлардағы Иранды жаулап
алуларына қатысты төмендегідей тарихи зерттеу еңбектері бар.
И.Петрушовскийдің Ислам в Иране в XII-XV века, Р.А.Гусейновтың Огузы,
Кыпчаки и Азербайджан XI-XII в.в, Иракские сельджукиды, ильдегизиды и
закавказье Г.Курпалдистің Государство великих Сельджукидов,
М.А.Лордкипанидзенің История Грузии XI-нач. XIII в.в атты еңбектері XI
ғасырда Иранды жаулап алып, өз мемлекеттерін құрған түркілердің осы
аймақтағы саяси әрекеттерді жайлы жазылған еңбектер қатарына жатады. Аты
аталған ғалымдар араб-парсы, армян-грузин қайнар көздерін пайдаланып орта
ғасырдағы мұсылман әлеміндегі түркілік мемлекеттік ұйымдардың тарихы
бойынша біраз зерттеу еңбектерін жазды. Дегенмен, түркі және ислам тарихына
деген кеңестік саяси –идеологиялық көзқарастың шектелген шеңберіңнен шыға
алмаған олар, түркілердің орта ғасырлық Кіші Азия мен Таяу Шығыс
мемлекеттернің ислам тарихындағы алар орны мен діни маңызын ашып
көрсетпеді.
Осы тақырыпта қалам тартқан ирандық тарихшылар туралы да осыны айтуға
болады. Абдол Али Дастғейбттың Худжумэ ордуэ моғул бе иран М.Дж.Машкурдың
Торихе иронзамин, Азизола Бейаттың тарихэ Иран аз зохурэ эслам та
дэйоламэ, Реза Эсфаханидың Иран аззардошт та киомхай ирани, А.үБасанидың
Дин дар охдэ моғул атты зеттеулері мазмұны жағынан кеңестік авторлар
еңбектерімен сарындас болып келеді. Жалпы алғанда, Түркістан түркілерінің
Иранды жаулап алулары жайлы кеңес және ирандық зерттеулерден бір
сарандылықты бапйқауға болады.Тіпті бұл зеттеулер өздерінің смақсаты мен
мазмұна жағынан бір-біріне өте ұқсас, екеуіде түркі-моңғол халықтарының
иранды жаулап алуларынан тек жаппай қырып жою, бақытсыздық пен елдің саяси-
экономикалық және мәдени құлдырауын ғана көре алады. Біздіңше, бұл
ұқсастықтың басты себебі орыстардың да , ирандықтардың да белгілі дәрежеде
түркі билеушілерінің саяси билігі астында болып, екі халықтың да
түркілердің өз елдерінің тарихындағы маңызы мен орнына теріс қарастары
болған сияқты.
Дегенмен де, кейбір зерттеушілер еңбегінен түркілер билігі кезіндегі
Ирандағы саяси – діни ахуалдың өзгеруіне жаңаша көзқарасты байқауға болады.
Әсіресе, Б. Шпулердің Тарихэ моғул дар Иран, Ширин Байанидің Иран дар
бархурд бо моғул, К. Босворттың Тарихэ сиоси ва дудмониэ Иран атты
зерттеу еңбектері мәселеге әділетті түрде баға беруге тырысқан.
Түркілер билігі кезіндегі Ирандағы мәдени ахуалдың қалыптасуы мен
дамуы жайлы еңбектердің ирандық авторлар жазған бөлігі көбінесе бір жақты
кетіп, Ирандағы ирандық емес мәдениетті көзге ілмеуге тырысады. Бұл
әсіресе, Мухаммад Юсуф Кйанидың Ма’морие Иран [174], Ғаламхусейн но’йдың
Ұлттық дүниетаным және Иран сәулетіндегі өмірлік қасиеттер [167], С.
Сафаның А history of the Islamic era [109], И. Зарринкубтық Карнамейе
ислами [9] атты зерттеулерінде анық байқалады.
Алайда, бұл зерттеушілер де түркілік дәстүрлі мәдениетпен етене таныс
болмағандақтан ислам мен иран мәдениетіндегі көшпенділік сарындарды үзілді-
кесілді түрде түркілерге тели алмады.
Мәселеге сондай – ақ, қазақтың бірқатар көрнекті зерттеушілерінің
археологиялық, этнографиялық және тарихи зерттелерінің де тікелей болмаса
да жанама қатысы болғаның айта кету керек. Мысалы, Ө. Жәнібеков [154], Ә.
Марғулан [164], Б.Т. Тұяқбаева [180], М. Мендікулов [61], К. Байпақов
[65], Ә. Төлеубаев [48], т.б. сияқты ғалымдардың еңбектеріндегі түркілердің
рухани – материалдық мәдениеті жайлы мәліметтері, М.С. Орынбеков [69], Т.
Таджикова [71], н.Д. Нұртазина [63], А. Ғалиев [77], т.б. сияқты
зерттеушілердің жұмыстарынан түркілердің дәстүрлі дүниетанымы жайлы
пікірлері, сондай-ақ Қ.Т. Жұмағуловтың еңбектері [37] ұлы қоныс аударулар
қарсаңындағы көне герман тайпалары мен Иран мен ислам әлемін жаулап алулары
қарсаңындағы түркілер қоғамын салыстырулар кезінде кеңінен пайдаланылды.
Сондай-ақ Б.Е. Көмеков [36], А. Ювалы, Қ.Р. Аманжолов [129.105], З.З.
Жандарбек [68], А. Қадырбаев, С.М. Сыздыков [56], С.Ә. Тортаев [99], С.
Әбушәрәп [89] сияқты тарихшы ғалымдардың орта ғасырлық түркі
мемлекеттерінің тарихы жайлы зерттеу еңбектеріндегі тұжырымдары да жұмыс
барысында кеңінен пайдаланылды. Зерттеу барысында әлі де отандық тарих
ғылымында айналысқа түсе қоймаған біршама дереккөздер кенінен
пайдаланылады. Зерттеу барысында әлі де отандық тарих ғылымында айналысқа
түсе қоймаған біршама дереккөздер кеңінен пайдаланылады. Жұмыс мақсатына
орай бұл дерек көздерге ретімен, тиімді түрде сілтемелер жасалынып,
келтірілген деректер зерттеу талабына сай тұжырымдалды. Мысалы,
ортағасырлық анонимді автордың Аджайб аддунийа [28] атты еңбегі,
Иақубидің Ал-Булданы [393], Истахридің Масалек ва мамолегі
[13], Бирунидің шығармалары [62], Ибн Исках Абу Сайэдтің Тарихэ Гардизиі
[94]мен М.Қашғаридің Дивани луғат ат-туркиі [95] мен еуропа
саясатшыларының еңбектеріндегі мәліметтер пайдаланылды.
XIII ғасырдағы моңғол-түркілердің жаулап алуларына байланысты
мәселелер төңірегіне Рашид ад-диннің ‘Джами ат-тауарих”(116),Ата Мәлік
Джувейнидің, Тарихе Джахангуша‘(130), Хонмирдің ‘Тарихе әл-Асир’(
97),Шахаб ад-дин ан—Нисавидің Сират Джалал ад-Дин Минкбурни т.б сияқты кең
танымал еңбектермен қатар Афзал ад-Дин Керманидің Тарихе Керман.Әбу-әл-
Хасан әл-Қашанидің Тарихе Олжайту,Хендушах ибн Санжар Нахджеванидің
Таджароб ас-Салаф, Тарихке Адаб Сафа, Ақсарайдың Тарихе саложеқе, Хафиз
Абрудың Зейль Джомэ ат-Тауарих рашиди сияқты шығармалардағы мәліметтер
кеңінен пайдаланды.
Осы орайда Афзал ад-Дин Керманидің ‘Тарихе Керман’ атты еңбегінде
(XXI )ғасырлдағы селжүктер билігі кезіндегі Ирандағы саяси ахуалмен қатар
селжүктер қол астындағыы Орта Азия мен Қазақстандағы саяси оқиғалар
турасында да мәліметтер бере алады.Әбу-әл Хасан әл-Қашанидің тарихи Олжайту
шығармасы да екінші Ильхан Олжайтуға арналып негізінің осы билеушінің
тұсындағы Ирандағы саяси оқиғаларды қамти отырып Алтын Ордамен қарым
қатынасты суреттегенді де ондағы саяси ахуал жайлы да мәліметтер бере
кетеді.
Ислам өркениетіндегі түркілік мәдениеттің айқын қолтаңбасын, орта
ғасырлардағы Ислам әлеміндегі діни-мәдени ахуалдың орталық Азиядағы түркі
тайпалардың енуімен өзгеруі тақырыбы түркілердің дүниетанымы мен наным-
сенімдері негізінде кең көлемде арнайы ғылыми зерттеу нысаны болып отыр.
Ислам өркениетіне түркілердің өз үлесін қосуы, Ислам әлеміндегі оқиғаларға
түркі-көшпенділердің белсене араласуы тек әлеуметтік-саяси себептермен ғана
шектелмей, бұл құбылыстың заңғылықтары түркілердің төл мәденикті және
дүниетанымы мен байланыстары жан-жақты зерттелді.
1-тарау. XI-XIV ғасырлардағы түркілер мен Иранның саяси байланыстары
1.1. Селжүктер тұсындағы Иран
Жаңа аймақтарға келместен бұрын-ақ селжүктер ислам дінін қабылдай
бастады.Дүниетанымдағы алшақтықтың, қарама-қайшылықтың болмауы түркілердің
ислам дінінің тез қабылдауына мұрындық болды.Түркілердің ислам әлемімен
Иранды жаулап алуының діни сипатқа ие болуына сел жүктерді исламды
қабылдауының да, тікелей әсері болды. Түркі даласына исламның таралуына
Хорасанда орын алған саяси оқиғалар нәтижесінде моральдық құлдырауға ұшырай
бастаған ресми халифат билігіне оппазициялық көзқарастағы қайсание ілімін
ұстанушылардың Мәуереннахр мен түркістанға келулері себепші болды.
З.З. Жандарбековтің бастапқыда ресми ислам мен халифаттың жақтаушылары
болған түркілер уақыт өте келе осы ілім мен осы ілімді ұстанушылардың
ықпалына түсе бастады деген пікірінің жаны бар. Түкілер арасында ислам
дінін таратуда табысты болған шейхтар Әбдрахман Баб, Әбдіжәліл Баб, Ысқақ
баптармен рухани байланысы бар Хорасан шейхтары мен осы ілім арқылы ислам
қағидаларын бойларына сіңірген алғашқы селжүк билеушілері халифтың көзсіз
қолшоқпарларына айналмай, керісінше, халиф билігін айтарлықтай шектеді.
Дегенмен, исламды қабылдау селжүктер арасында бірдей деңгейде жүрмеді.
Билеушілер мен ақсүйектер жаңа дінді тез қабылдаса, қарапайым жұрт бұл
дінге уақыт өте келе мойынсына бастады. Бірақ, бұл қандай да бір золықсыз,
жанжалсыз ерікті түрде жүрген үдеріс болды. Жалпы, ортағасырлық араб-парсы
деректерді селжүктердің ислам дінін дн болғанын жазады. Мысалы, ар-Раванди:
“бұлар діни адамдар, қанық олар дінсіздіктен бойларын аулақ салып, исламға
ұмтылды, пайғамбарымыз көрсеткендей Қағбаға бет бұрып, имамға ұйыды”, деп
жазды. Селжүктердің арасында исламның тарауына соқпылықтың көнекті өкілдері
айрықша роль атқарады. Хорасанда өмір сүрген атақты шейх Абу Са'йд Мейхани
жайлы оның шөпшегі Мұхаммед ибн ал-Мунаббардың жазған “биографиялық
жазбасында” шейх селжүктердің жетекшілері Чарғы бек пен Торғул бектің ғазна
билеушісі Масудпен болатын жанжалдың нәтижесін алдын-ала болжап біледі. Осы
болжаудың нәтижесі бойынша ағайындылар жеңіске жетіп, Хорасан мен Иракты
бөліп алатыны белгілі болды. Торғуыл мен Чарғы шейхе сәлем беруге
Мейхенеге келді. Шейх бір топ сопылармен мешітте отыр еді. Олар
(ағайындылар) шейхке жақын келіп оның қолын сүйіп амандасты. Шейх сәлемді
алған соң әдеттегіше басын біраз төмен салып отырды да, басын көтеріп
Чағрыға айтты: саған біз Хорасанды береміз. Тұғрыл, саған Иракты береміз, –
деді. Олар рахметін айтып қайта кетті. Біраз уақыт өткенде біздің шейх
айтқандай Чағры бек Хорасанды басқарды, ал Тоғрыл бек Иракты биледі.
[75,23] дейді биограф.
Осы шейхқа Тус маңында, Нишапурдан үйіне Мейхенеге келе жатқанда, ол өз
жолдастарынан озып кетекен кезде оғыздардың қарақшы тобы шабуыл жасайды.
Қарақшылар шейхтан астындағы атын беруді талап етеді (шабуыл жасаушылар
оның кім екенін білмейді, әрине). Шейх жайбарақат олардың атын ерін өздері
шешіп алуларын сұрайды да, атты алып кетуге рұқсат береді. Осы кезде
қарақшылардың бір бөлігі кетіп қалып, шейхтың қасында аз-ақ адам қалады.
Артта қалып қойған шейх жолдастары келіп, біз көппіз, олар аз, атты
берменіз деп кеңес береді. Бірақ шейх жоқ мен бұларға атымды беремін деп
уәде бергенмін, әкете берсін – дейді. Қарақшылар атты алып кетеді. Ал шейх
жолдастармен Хуругли ауылына келеді. Бесін намазынан соң, оғыздар шейх атын
және оған қоса асыл тұқымды ат алып келеді. Олар шейхтан өтініп тұрып
кешірім сұрады: – О шейх! Бұл жастар сіздің кім екеніңізді білмейді, сіз өз
ұлылығыңызды көрсетініз. Содан шейх аттарды алмаса да, олардың қылығын
кешірді. Бұдан соң барлық түркілер шашын кестіріп қажылыққа кетті және
шейхтың кешірімділігінің арқасында мұсылман болды. [75,24]. Келтірілген
деректерден Хорасанға келген түркілердің исламды қабылдауы әлеуметтік
жіктелуге орай іске асқанын көреміз. Исламды алдымен түркілердің
билеушілері қабылдап, қара халық келесі кезекте, қандай да бір зорлықсыз,
еркін түрде қабылдағанын байқаймыз. Назар аударуға турарлық маңызды жайт
бұл мұсылман болғандардың жаңа дінді сопы қайраткерлері көмегімен танығанын
да байқаймыз.
Селжүктер қозғалысы жайлы алғашқы деректер орта ғасырлық бастау
хаттардан көрінеді. Ибн Ал Асирдің айтуынша қынық руынан шыққан Туғақтың
ұлының ( Селжүктің ) сюбаши ( әскер басы ) болуы байғудың әйелін қатты
мазасыздандырды. Хатун күйеуін Селжүкті өлтіруге үгіттей бастайды. Өзіне
төнген қауіпті сезген ол өз тайпасымен және бағыныштыларымен дінсіздер
елінен ислам еліне қашады [97,247]. Мұсылмандардың билігіне сүйенген
селжүктер Х ғасырдың 80-ші жылдарда Жендті өз билігіне қаратады. Селжүктер
бұл жеңісті місе тұтпастан хорезм шахы Харун ибн Алтынташтың қолдауына
сүйеніп ғазна билеушілерінің қол астындағы Хорасанға көз аларта бастады.
Бұл аймаққа шабуылдар кезінде Амударияда селжүктерге, құрамында оғыздар мен
қыпшақтар бар түркі топтары қосылды. Насири Хосрау да селжүктердің
Хорасанды жаулап алуын оғыздар мен қыпшақтардың шабуылы ретінде
айтады."Оғыздар мен қыпшақтар дейді ол, Хорасан маңында арам шөптей
қаптады" [27,329]. Бұдан соң селжүк топтарының басты қарсыласы ғазна
мемлекеті болды. Ғазна билеушісі көшпенділердің өз державасының қақ
ортасындағы провинцияда орын тебкінің қауіптілігін түсініп, 1035 жылы
әскери кеңес кезінде селжүктердің келген жердерде өздерін бейбіт ұстап
жүргендеріне қарамастан олардың мекені Нисаға жорық жасауды дұрыс деп тапты
[98,26] . Бұл соғыста сұлтан армиясы басым жағдайда болғанмен ұрыс
селжүктердің жеңісімен аяқталды. Екі жақта соғыстан соң әскери күштерін
қайта қалпына келтіру үшін келісім жасап тынықты. Ал, сұлтан Масуд әскері
жаңа әскери науқанға белсенді түрде дайындала бастады.
1036 жылы Ғазнаға жаңа елшілік келіп сұлтаннан Мерв, Серахс, Абиверд
қалаларын өздерінің әскери қызметінің қарымтасына беруін талап етті. 1038
жылы ғазна әскері үлкен жорыққа шықты. Селжүктер оларды талқандап Тус пен
Гератқа дейін қуып келіп, Ибрахим Инал бастаған селжүк әскері Нишапурға
келді. Қаланың ақсүйектері мен дінбасылары өзара кеңестен соң қаланы беруге
шешім қабылдайды. Иран қалаларын жаулап алған селжүктер жергілікті халықтың
өмірі мен қауіпсіздігіне кепілдік берді. Ибрахим Инал Нишапурға кірген соң
мешітте Тоғрұл бек атынан хұтба оқылды. Бұдан үш күн өткенде Мұхаммед
Тоғрұл бек үш мың аттыларымен жібек шапан сәлде мен киіз етік киіп
Нишапурға кірді. Нишапур билеушілері Тоғрұлды үлкен құрметпен қарсы алды.
1039 жылы жазда Ғазна әскері жаңа жорыққа шығып, нәтижесінде осы жылдың
қараша айында селжүктер қалаларды тастап солтүстікке, Балқан тауларына
кетті. Селжүктер көне дала тактиткасын қолданып шөлді кезіп құдықтарды
құммен көме, өздерін қуған сұлтан армиясын әбден титықтатты. Селжүк
көсемдері он алты мыңдық аттыларымен Масут армиясына басты соққы беруге
дайындала бастады. 1040 жылы 23 мамырда бақайшығына дейін қаруланған сұлтан
әскеріне Данденекан түбінде қатты соққы береді. [99,135]. Селжүк көсемдері
өздерінің жеңістері жайлы хабарларды Мауереннахр, Түркістанның қарахан
билеушілеріне, ал-Кайм халифке жіберді.
1053 жылы Мұхаммед Тоғрұл бекке Шираздың буйлік билеушісі Фулат Султтун
бағынып Дәуіт Чағры бектің қызына үйленді. Жыл өткен соң оғыз-түркмен
әскері Хузистанға кірді. Марванид билеушісі Диарбакрдегі Насыр ад-Даул
селжүктер билігін мойындады. Ал, 1054 жылы Оңтүстік Азербайжан мен Арранда
билік құрған астанасы Тебриз қаласы болған раввадилер селжүктерді
мойындады. Вахсудан ибн Мамлан өзінің ұлын Тоғрұлға кепілдікке берді.
Шаддилер де Құтлымышты Гәнжі қақпасында құрметпен қарсы алып бағынды.
Сұлтан армиясы Закавказьеден өтіп, Анатолияда Манцикерт пен Арзурумға
кетті.
Осылайша, түркілердің жаулап алуының бұл кезеңінің саяси салдары,
осыған дейін бытыранқы болып келген ирандық кіші мемлекеттерді жойып, бір
орталыққа бағындыруларына байланысты болды. Сол кездегі ислам әлемі үшін
маңызы ерекше бір орталыққа бағынған қуатты ислам мемлекеті осы селжүктер
кезінде орнады.
Алғашқы селжүк билеушісі Мұхаммед Тоғрұл бек болды. Ол 1038 жылы-ақ
сұлтан титулын иемденген болатын. Ал Данденекан шайқасынан соң селжүк
көсемдері Тоғрұлды таққа отырғызып ант береді. Тоғрұлдан кейінгі тұлға
Дәуіт Чағры бек болды. Ол 1037 жылы-ақ Мерв билеушісі болып, ирандық
шахиншах титулына қол жеткізді.
1040 жылы Масуд сұлтанды талқандаған соң селжүктер Иран, Ирак,
Закавказье және Кіші Азияға жорық жасады. Жаз соңында Тоғрұл бек 10 мыңдық
әскермен Нишапурға аттанады. Ал Мұса байғу Мервте қалды да, Дәуіт қалған
күштермен Балх пен Тохаристанға аттанады.
Селжүктер Данденекандағы жеңістен соң-ақ жаулап алған жерлерін бөліске
салды. Чағры бек Хорасанның үлкен бөлігін алып, астанасы етіп Мервті
жариялады. Буст, Герат маңайы, Исфизар, Систан, Кабулистан Мұсаға қарады.
Дәуіттің үлкен ұлы Кавурд Керман, Табес пен Кухистан маңайы Тоғрұл бек
оңтүстік Иран және Ибрахим Инал, Якути және Құтлымышпен Рейге қарай
қозғалды.
Түркілердің Иран әлемін жаулап алуларының тағы бір діни-саяси
салдарлары, олардың ислам әлеміне үнемі қауіп төндіріп келген христиан
дінінің қолшоқпарлары – армиян – грузин патшалықтарының қатерін сейілтіп,
олардың агрессиялық жоспарларына қарсы тұрулары болды. ХІ ғасыр қырқыншы
жылдардың басында селжүктер Хорезмге әскери жорық жасады. Хорезмді алған
соң Тоғрұл әскері Закавказье мен Кіші Азияға аттанды. Закавказьеге жылжыған
Ибрагим Иналдың армиясына қарсы армян, грузин әскерін Липард Орбелян бастап
шықты. Вананд маңында болған шайқаста селжүктер жеңіске жетіп Болгар
патшалығын талқандады. Осы кездерде Византия шығыста өте-мөте агрециялық
саясат жүргізген болатын. Византия агрециясының нысанасы Грузия мен
тәуелсіз армян патшалықтары болды [100,55]. Закавказьені түркілердің жаулап
алуынан қорыққан Византия ипериясының жаулап алу саясатын жалғастырып
кейбір территорияларды тікелей бағындыруға кірісті. Негізгі соққы армян
патшалықтарына бағытталып, олардың бірқатары саяси тәуклсіздіктерінен
айырылды. Арменияны саяси жою нәтижесінде империя селжүктермен күресті өз
мойындарына алуға тура келді. Византияның империямен келісім нәтижесінде
шығыстан қорғауға елу мыңдық әскері бар Грузияға саясаты да көрегендік
болмады. Селрығынан сәл ақ бұрын император Константин IX Мономах (1042-
1055) бұл бағыншылықты ақшамен айырбастап, селжүктерге қарсы империяның
закавказьедегі жаулап алған жерлерін қауіптен қорғайтын күш қоймады
[101,56]. 1042 жылы Ибрагимнің әскері Рейді алды. Тоғрул бек Рейді
көркейтуге тапсырма берді де, сол жылы оны өз державасының астанасы етті.
1043 жылы Торғулдың әскері Ибрахим Иналдың басқаруымен Керманға аттанып,
аймақтың қалалары, мен ауылдарын тонап, Ресейге қайта оралды.
Жаңа жерлерге келіп ислам әлемінің едәуір бөлігін жаулап алған түркілер
билеушілерді осы аймақ пен мен ислам әлемдегі орындарын терең түсіне
білді. Олар бәрәнен бұрын түркілерді ислам жауынгерлері деп білетін
мұсылмандардың сенімінен шығуға тырысты. Имад ад-дин Исфаханидің айтуынша
жылы Тус пен Нишапурды алған соң, түркілер қаланы аясыз тонағысы келді.
Бірақ оларға Тоғрул бек қазір қасиетті рамазан айы, бұл айда оның
қасиеттілігіне дақ түсіріп, масқаралмайық. Тонаудан еш пайдаға келмейсің.
Бұдан тек даңқымызға нұсқан келіп, масқара атымыз тарайды. Осы айдың аяғына
дейін күтіңдер, (102,158) – деді.
Селжүктер Хорасанда жергілікті феодалдармен достасып Бағдад
халифтерімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты (33,203). Селжүктер
халифке өздерінің Аббасилерге адалдығын айтып хат жіберді. Равандидің
айтуынша хатта: Біз қызметшілер, селжүк руы, өзіңіздің бағыныштыларыңыз,
сіздің әрқашан жақтастырыңыз болып едік. Біз әрдайым дінсізідермен
соғысып, Ұлы каабаға мінәжат еттік. Біздің өзіміз құрметтеген Исрайм ибн
Селжүк деген ағамыз болды. Ямин ад-даул Махмуд ибн Себуктегин (Ғазна
билеушісі) оны ешбір себепсіз қолға түсіріп, хиндустандағы Каланджар
қамалына қамап қойды. Махмұд жеті жыл бойы оны өлгенге дейін қапаста
ұстады. Біздің көптеген таныстарымыз бен жақындарымызды осылайша қапаста
шірітті. Махмұд өлген соң, оның ұлы Масуд дұрыс жолдан тайып, қызық қуып,
мемлекет басқару ісін доғарды. Сонда Хорсан халқы селжүктерді көмекке
шақырды. Біз оны талқандадаық. Біз енді іс діннің дәстүрлері мен ислам
заңдарының сақталуы мен халифтің бұйрығымен іске асқанын қалаймыз -
(96,26) деп жазылды.
Тоғрұл бек тәж кию салтанаты кезінде жергіліктерге: Сіздер енді
мұңаймаңыздар, осы уаөқытқа дейін болған тонау, заңсыздықтар енді болмайды.
Енді іс басқашва – аймақ біздікі, ешкім енді тырп ете алмайды - деді.
Түркілердің Иран мен ислам әлемін жаулап алуының маңызды салдарларының
бірі, ол бұған дейін осы аймақтардағы діни саяси дағдарыстардышешугі мүлде
қабілетсіздік танытқан халиф билігін едәуір шектеп, өз биліктерін
нығайтулары болып табылады. Алғашқы селжүк билеушілері исламның тірегі
саналған халифтың билігінің қасиеттілігін мойындады. Халиф тарапынын
оларға әрдайым төніп тұрған қатерге қарамастан, оның билігін мүлдем
шектеуден сақтанды. Алғашқы селжүк билеушілерінің халиф билігі жүйесін
қиратудан бойларын аулақ салу себебін психологиялық тұрғыдан түсіндірген
жөн сияқты. Салыстырмалы түрде бас айналдырар әскери табыстарға қол
жеткізген селжүктер, ислам тірегі саналған халиф билігін құлату
психологиялық тұрғыдан дайын болмады. Екіншіден, ұзақ жылғы әскери
жорықтардан титықтаған түркілер, қол жеткен табыстарды місе тұтып, бұдан
әрі халифпен одақтаса қимыл жасағанды жөн көрді.
1040 жылғы жеңістен соң Тоғрұл бек өзін сұлтен деп жариялады. Түркі
билеушісінің бұл әрекеті халиф ал-Қаимге ұнамады. Ол сұлтанға адамдар
жіберіп оны өзін әмір деп қана атауын сұрады. Х ғасырда сұлтан деп
зайырлы билеушіні, діни билеуші имамнан бөлік қарады. Селжүктердің әсерінен
сұлтан идеясы, яғни зайырлы билік әрі қарай дамып ислам әлеміне әсер
етті. Селжүктер кезінде сұлтан термині мұсылман әлемнің зайырлы жетекшісі
сияқты түсініктер де жоғары болды. Мұхаммед (ғ.с.) хадисі бойынша сұлтан
Алланың жердегі көлеңкесі, одан барлық зардап шеккендер пана іздейді
(102,163). Сонымен қатар селжүктер өз мүдделері үшін мұсылман әлемінде
өздерінің айтқанынан шықпайтын халифтің беделін сенушілер қауымының діни
жетекшісі дәрежесіне көтерді. Халиф Тоғрұлға хат жолдап, онда оның басып
алған жері жетеді, одан әрі батысқа араптар жаулап алған жерлерге жылжудың
қажеті жоқ деп мәімдеді. Селжүктер Бағдадқа бағынып халифтың бағыныштысы
ретінде аббасилерге адал болып оларға жаулап алған жерлерден дәстүр бойынша
салық беріп тұруы тиіс еді. Тоғрұл бұны жауапсыз қалдырды. Осылайша,
селжүктердің жаңа жеңістері жайлы хабарлар Бағдадқа жеткенде ал-Қаиым оны
сұлтан ретінде ресми мойындайды.
1055 жылы Мұхаммед Тоғрул бек әскері Бағдатқа халифтың шақыруымен
кірді. Селжүктердің Бағдатты алар кезінде халиф ал-Қаим (1031-1075ж.ж) мен
Ирак Буйлары арасында шиеленіскен күрес жүріп жатқан болатын. Күреске,
суннизмнің қайта көтерілуі, антишиизм, ашариттік теологиялық жүйе мен
дәстүрлі ханбалит мектебінің ықпалының өсуі себеп болып еді. Бастапқыда
солтүстік Хорасан мен батыс Ирандағы селжүктердің жеңісі Аббас халифтерінің
позициясының өсуіне себеп болды. Оның үстіне иелікте дейлемилік күштер мен
күпірлер, айарлар көтерілістері күшейген болатын. Мұхаммед Тоғрұл бек
күресті халифатты күпірлерден құтқару ұранымен жүргізді. Буйлардан Бағдадта
фатимишіл гарнизон бастығы түркі қолбасшысы Арслан Бассасириге сүйенді.Ал-
Бсасири мұсылмандардың әмірі ал-Қаим би-амри-иллахмен өктем қкрым-қтынас
жасап оған еш құрмет көрсетпеді және (тек бір мәрте емес) оның қайғылануына
әсер етті [85,37]. Халиф селжүктерге елші ибн Масламды көмек сұраттырып
дипломатиялық миссия ретінде жіберген болатын. 1055 жылы селжүктер Ирактағы
Буйлар билігін тоқтатты. Халиф өз қолымен түркі көшпендісіне тәж кигізіп,
жеті құрметті шапан, екі семсер, екі алтын тәж беріп ұлы сұлтан деп
жариялады. Оған рукн ад-дин малик ал-машрик ва ал-мағриб (батыспен
шығыстағы мемлекеттердің дінінің сүйеніші) атақтары берілді. Осы кезден
бастап оның атынан Бағдадтағы мешітте хұтба оқылды. Селжүктер мен Аббасилер
туысты. Қаим халиф бірінші болып 1056 жылы Дәуіт Чағры бектің қызы Арслан
қатынға үйленді. Ал 1063 жылы Тоғрұл бек Қаимның қызы Саидаға үйленді.
Кейін бұл дәстүрлі жүйеге айналды. 1084 жылы Муктади Мәлік шахтың қызын
алды. Одан Абул Фадл Джафар атты ұлы болғанда, 1092 жылы сұлтан оның
аббасилер тағының мұрагері болуын қалады. Бірақ Муктади бұдан бас тартты
[87,133]. Осылайша, селжүктер енді, діни басшылықтың өзіне түркі тектес өз
өкілдерін қоюға тырысты.
Сұлтан термині алғашқыда Аббас халифтерінің теократиалық және саяси
билігін білдірді. Бірақ селжүктер кезінде бұл мұсылман әлемнің зайырлы
(светтік) жетекшілері мағынасын білдірді. Бұл түсініктің өзгеруіне Бағдад
халифтерінің алғшқыда буйлерден, содан соң селжүктерден зайырлы биліктен іс
жүзінде айырылуынан соң болды. Мұның бәріне XI ғ. көрнекті мұсылман
теологтары ал-Маварди мен ал-Газалидің ұсынған халифат пен сұлтанаттың
қарым- қатынасын біріктіру концепциясы негіз болды.
Кейін қалыптасқан жағдайға қарамастан, қуыршақтың ролін ойнағысы
келмеген халиф ал-Қайм мен оның мирас қоры ал-Мухтаби Алып Арслан мен Мәлік
шахтардың келісімінсіз тәуелсіз саясат жүргізгісі келді. Ал-Қайм өзін тек
мұсылмандардың әмірі (амир ал-му минум) ғана емес, билікті Алла тағала
мәңгілікке берген сұлтан деп атады [87,135]. Мұхаммед Тоғрул бек
билігінен бастап селжүк жетекшілері өз әскери қатысы мен іс жүзіндегі
аббасилер астанасындағы билікті бекітуге ұмтылды. Сұлтан өз өкілін Бағдадта
үлкен рөлге ие шихна қызметіне тағаиындады. Әскери күшке ие шихна ең
алдымен тәртіпті қадағалап, керек кезінде толқу мен наразылықтарды басып
отырды. Осылайша, уақыт өте келе селжүк-аббасилер қатынасы теріс және ашық
күрес сипатына ие болмай қоймады.
Дегенмен де халиф беделі селжүктер кезінде едәуір өсті. 1070 жылы Алп
Арсланның талап етуімен Меккеде хұтба аббасилер атына оқылды. Сұлтан
Қасиетті қала билеушісін Фатимилер атына хұтба оқымағаны үшін отыз мың
динар беріп, жыл сайын қосымша мың динар беріп тұруға уәде берді. Мәдине
әміріне жиырма мың, жыл сайын үстеме 5 мың динар беріп отырды.
К. Босврттың айтуынша Амудария мен Сырдариядағы түркі тайпаларының
қозғалысы тек қана Иран үшін маңызды болып, саяси, тайпалық және әскери
өзгерістер әкелген жоқ, сондай-ақ Таяу Шығыс үшін де маңызды болды. Иран
әлемнің солтүстік – шығысындағы бейбіт сүйгіш тұрғындары көрші қарақшы дала
тұрғындарын Аббас халифатының жалдамалы жауынгерлері және олардың
провинциялардағы өкілгері ретінде білді. Бірақ тек селжүктер дәуірінде
ғана бұл кішкене бөлшектер адамдардың селіне айналды. Түркі қауымдарының
батысқа келуі селжүктердің жаулап алуларымен ғана шектелген жоқ, бұл
процесс моңғолдардың жаулап алуынан соң да жалғасын тапты. Иранның
оңтүстігінде мекендейтін бахарлы, иналы, қашқай тайпалары моңғол
шапқыншылығынан сол қоныс аударған тайпалар болатын. Селжүктер дәуірінде
көптеген түркімен күштерін Византиямен, Кавказдағы христиан мемлекеттерімен
болып тұратын шекаралық соғыстар мен араб әмірліктерінің өзара қырқысын
тоқтатуға және Сирия мен Палестинадағы кестшілердің жорықтарын алдын алуға
пайдаланды. Көп түркімендер Ираннан батысқа кетті. Басқалары Каспий теңізі
жағалауымен Дехистан мен Горган аймағына, Мұған далалары, Азербайжан мен
Хорсанға келді. Күрдістанның бір бөлігі Хамадан, Фарстың үлкен бөлігі
түркілене бастады[14,188]. Осы мәліметтерді талдай ХІ ғасырдың бірінші
жартысындағы селжүктердің Иранға қозғалысы саяси-экономикалық сипаттан
бөлек діни-саяси сипат алды. Алғашқы төрт халифтан соңғы Ирандағы орын
алған ислам қағидаларын алыс кетіп, дінсіздене бастсған мұсылман қоғамының
мүшелері ислам әлемін құтқарушы күш ретінде шығыстан келетін түркілерге
үміт артты. Ислам дінін қабылдаған селжүк-түркілері шынында да батысқа осы
миссияны атқарушылар, ислам әлемін жіни алауыздықтар мен юөлшектенуден,
әлеуметтік әділетсіздіктер мен халифаттың іштен шіріуін пайдаланып қауіп
төндірген сыртқы жаудан қорғаушылар ретінде келді. әрине, бастапқы мақсат
өздері бастапқыда мекен еткен аймақтағы саяси ахуалдың шиеленісуі мен мал
жайылымдарына қажеттілік болғанмен бұл Иран үшін діни маңызға ие болды.
ХI ғасырдың түркілер қозғалысы мұсылман әлемінің саяси тарихында үлкен
роль атқарды. Дәстүрлі түркілік мемлекеттік жүйе мен отырықшыларға тән
жүйелер арасында болмай қоймайтын синтездер қалыптасты. Түркістанның
көшпенді түркі тайпалардың көсемдері негізін қалаған мемлект бастапқыда екі
негізгі иеліктерден тұрды. Мұхаммед пен қол астындағы мемлекеттің жоғарғы
билеушісі Тоғрул бек болса да, оның билігі бар болғаны Рейдің батысы мен
оңтүстігіндегі елдерде таратады. Чағры бек солтүстік Хорасан мен
селжүктердің жаулап алған Орта Азия аймағына таратады. Осылайша, XI ғ.
жиырмасыншы жылдарының басы мен алпысыншы жылдарының басында селжүк
мемлекеті көне түркілік сипатқа ие қарахандар мемлекетінде орын алған
динарлық сипатқа ие болды.
Бірақ, қарахандар мемлекетінен өзгеше селжүк империясы өзінің бсатапқы
динарлық жүйесін ұзақ ұстап тұра алмады. Алпысыншы жылдардың басында
биліктың мұраға қалуының жаңа принципі бұдан әрі бекітіліп мемлекеттің екі
бөлігі бір-бірімен бірікті. 1060 жылы Дәуіт Чағры бек қайтыс болып, оның
жесіріне түркілік дәсрүрге орай ағасы МұхаммедТорғул үйленді. Көптеген
көшпелі тайпаларда, кейінгі кезге дейін қазақ халқында сақталып отырған
кевираттық некелік дәрежесі ру мен жетекшінің мүлікті, дәстүрді сақтап
қалуына көмектесті. Осы орайда Дәуіттің жесіріне Тоғрулдың үйленуі оның
жаулап алынған жерлердің сұлтанның жоғарғы билігі астына жиналуға мүмкіндік
берді.
Сұлтан Мұхаммед те өзінің інісінен ұзақ өмір сүрмеді, ол 1063 жылы
қайтыс болды. Хусайни, Тоғрул жайлы: ержүрек, шыдымды, мейірімді еді.
Аллаға бой ұсынып бесуақыт намазын оқыды. Дүйсенбі, бейсенбі күндері ораза
ұстап ізгі ниетпен нәпсісін тыйды. Ол (қарапайым) киім-ал-вазари киді.
Оның күндері ізгі істерден (миюалы) баққа ұқсады. Ол өлімді жек көрді, қан
төкпеді, тиым салынған істерді істемеді. Ол өте шыдамды және шыншыл еді.
Қайыр-садақа беруде, әсіресе, мешіттер салуда жомарт еді. Ол қайтыс болар
алдында өзінің мұрагері етіп Чағры бектің ұлдарының бірі жас Сүлейменді
тағайындады. Амид ал-Мүлк Кундури бастаған жергілікті шонжарлар мемлекетте
өз биліктерін сақтауды ойлап Сүлейменді белсенді түрде қолдады. Бірақ,
Сүлейменге оның үлкен ағасының кандидитурасын таққа ұсынған оппозициямен
күресуге тура келді. Алп Арслан көп ретте ғұламдар көсмдері мен жақында
құрылған, мүдделері орталық билік пен тығыз байланысты кәсіби әскерге
сүйенді. Сүлеймен мен оның жақтастары билікті ұзақ сақтай алмады. 1063
жылы қыста Қазвинде жоғарғы сұлтан болып Алп Арслан тағайындалды. Билікті
Алп Арсланның жаулап алуы батыс және шығыс аймақтарды бір империяға
біріктіру процесін жеделдетті. Алп Арсланды Бағдад танып, ол халифтан
құрметті титул-Адуд ад-даул мен зийа ад-динді алды. Селжүк иеліктерінің
бір мемлекет шеңберіне бірігуі күрделі жағдайда өтіп, көшпелі тайпалардың
толқуларымен қатар жүрді.
Хусайнидің айтуынша Ала Арслан билікке қолы жетіп, патшалық тағын
иемденгенде, әділет пен жомарттық қанатының бағыныштыларының үстіне жайды.
Ол халықты (ар-ра'аййа) жыл сайынғы екі мәрте негізгі салық харадждан (ао-
харадж ал-асли) босатты. Жыл сайын рамадан айында ол төрт мың динар садақа
бөлді; мың динар Балхқа, мың динардан Мервке, Герат пен Нишапураға. Бұдан
басқа ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...3-11
1. XI-XIV ғғ.Түркілер мен Иранның саяси байланыстары.
1.1 Селжүктар тұсындағы Иран ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12-
35
1.2. Монғол-түркі кезеніңдегі Иран ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-
48
2. Түркілердің Иран мәдениетіне ықпалы.
2.1. Дін мен руханият саласындағы байланыстар ... ... ... ...49-56
2.2.Түркілердің Ирандағы материалдық мәдениетке
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...57-70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .71-76
Пайданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 77-82
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Егемендікке қол жеткізумен, тарихи – мәдени мұраларды түгендеу тұсында
барша түркі халықтарының ортақ ата – бабаларының жасаған мәдени мұраларын
зерттеу аса өзекті маңызы бар мәселелер болып отыр. Міне, сондықтан да
Түркістан даласында пайда болған көшпелілердің материалдық мәдениет
нұсқаларының мәдени құндылықтары мен дүниетанымдық мұраларының жекелеген
элементтерінің олардың өздерімен басып алынған жерлерге, оның ішінде Иранға
енуін көрсету өз өзектілігі мен маңыздылығын жоғалтпай отырған мәселелер
болып табылады.
Магистрлік диссертацияның деректік негізі: Магистрлік диссертацияны
жазу барысында негізінен жазба деректер қолданды. Бұл жұмысты жазу
барысында еуропа, парсы, түрік және қазақ зерттеушілерінің еңбектері
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысымыздың негізгі ауқымы: Мәселеге қатысты тұжырымдар жасап,
дәлелдеу сол дәуірлердегі түркілердің дүниетанымына терең талдау жасаусыз
күрделі болып қала береді. Осы орайда, зерттеушілер тарапынан жеткілікті
түрде зерттелмей, назардан тыс қалған түркілер дүниетанымының ислам дінімен
рухани байланысы арқылы түркілердің ислам өркениеті мен тарихындағы алар
орнын анықтау жұмыстың негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. Жұмысты
жазу барысында алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
- Тақырыпқа байланысты зерттеулерді талдау;
- Түркілер мен Иранның саяси қарым – қатынасына байланысты тарихи
оқиғаларды анықтау;
- Түркілердің күшеюін және де көрші мемлекеттермен қалыптасқан қарым –
қатынасын зерделеп қарастыру.
Зерттеудің мерзімдік шегі: Магистрлік диссертация негізінен
түркілердің Иранмен саяси және рухани қарым – қатынас мәселелерінің ауқымын
қарастырады.
Зерттеу методологиясы және теориялық негізі: Соңғы жолдары Қазақстан
тарихнамасында тарихи зерттеудегі әдістер, зерттеу барысында араб, парсы,
еуропа және қазақ авторларының тарихи мәліметтері мен көзқарастары
қолданылды.
Магистрлік диссертацияның ерекшелігі: 11-14 ғасырлардағы Түркілердің
Иранмен қатынасының бағыттары мен сипаттары қарастырылды. Магистрлік
диссертацияның құрылымы: Жұмыс кіріспеден, іштей жіктелген бөлімдері бар
екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеуде Түркістан түркілерінің Иранды жаулап алуының негізгі екі кезеңі
– селжүк түркілері мен монғол – түркілері мкезеңі қарастырылады. Аталмыш
екі кезеңнің тарихи сабақтастығы, этникалық жақтары, олардың жаулап
алуларының саяси себеп – салдарлары тұрғысынан болсын жақындықтары осы
біріктіріп қарастырудың негізгі себебі болып табылады.
Тәуелсіздікке қол жеткізумен, халқымыздың мәдени мұралары жинақтап,
зертеудің оңтайлы мүмкіндігіне ие болып отырғанымыз шындық. Тарихымыздың
зерттелмей, кумәнды мәселелерге өзек болған тұстары да аз емес. Әсіресе,
кеңістік идеология әсерінен халқымыздың орта ғасырлық түркі бабаларымыздың
мекен ету аймағынан тысқары аймақтардағы тарихы жете зерттелмеді. Осы
орайда халқымыздың мәдениетті мен өрениетіне қатысты осындай мұралардың
дені олар билік құрған Иран мен Ислам әлемінде молынан кездестіріп отырмыз.
Дегенмен, бұл мұраларға ортақтығымызды білдіріп, иемдену оларды терең
зерттеусіз мүмкін емес. Осы кезге деиін түркілер өркениетіне, оның ішінде
түркілердің тарихи отандарынан тыс аймақтарда түркілер жасаған мәдениетке
қомсына қараушылық ұрдісі басым болып, түркілерге тек басқа дайын
мәдениеттерді тұтынушылар ғана ретінде қарап, олар билік құрған
аймақтардағы мәдениетке түркілер қосқан үлестер де зерттеліп, өз бағасын
алмады. Егемендікке қол жеткізумен, тарихи – мәдени мұраларды түгендеу
тұсында барша түркі халықтарының ортақ ата-бабаларының жасаған мәдени
мұраларын зерттеу аса өзекті мемлекеттік- идеологиялық маңызы бар мәселелер
болып отыр. Міне, сондықтан да Түркістан даласында пайда болған
қөшпелілердің материалдық мәдениет нұсқаларының, мәдени құндылықтары мен
дүние танымдық мұраларының жекелеген элементерінің олардың өздерімен басып
алынған жерлерге, оның ішінде Иранға енуін көрсету өз өзектілігі мен
маңыздылығын жоғалтпай отырған мәселелер.
Мәселеге қатысты тұжырымдар жасап, дәлелдеу сол дәуірлердегі
түркілердің дүние танымына терен талдау жасаусыз күрделі болып қала береді.
Осы орайда, зерттеушілер тарапынан жеткілікті түрде зерттелмей, назардан
тыс қалған түркілер дүние танымының ислам дінімен рухани байланысы арқылы
түркілердің ислам өркениетті мен тарихындағы алар орның анықтау жұмыстың
негізгі мақсатарының бірі болып табылады.
XI-XIV ғ.ғ Ирандағы түркілік мемлекеттердің негізін қалаушы
түркілерді осы аймақтағы саяси, діни және мәдени маңызына арналған біршама
зерттеулер бар. Өкінішке орай, бұл зерттеулер түрлі себептерге байланысты
сыңаржақ сипатта болып, мәселенің шынайы шешуіне көп үлес қоса алмады.
Мұның басты себебі, біріншіден олар деректік негіз ретінде қарастырылған
материалдар авторлары- орта ғасырлық араб-парсы тарихшыларының денінің
түркілерге қатысының барлығына теріс көз қарасы болса, екіншіден әлемдік
тарих ғылымындағы еуроцентристік үрдіс те орта ғасырлық түркілер манызының
төмендетілуіне себепші болды.
Жалпы, түркілерге деген парсы тарихшыларының теріс көзқарасы өз негізін
ирандықтардың дәстүрлі діни сенімі – зороастризмнен алады. Зороастризм діні
бойынша дүние жауыздық пен жақсылық, жарық пен қараңғы сияқты қарама-қарсы
екі қасиеттерден тұрады. Сондай-ақ, бұл дін халықтарды да екі топқа бөле
қарап, түркілерді жауыздық пен қараңғылықтың иесі –Ахриманның хақына
жатқызып, оларға қарама-қарсы шаруашылық пен мәдениет формаларына ие
парсыларды ізгілік пен жақсылық пірі-Ахураның сүйікті ұлдарына теліп,
қарастырды. Осы көзқарас негізінде бүкіл орта ғасырлар бойы жазылған тарихи-
әдеби шығармалардан ирандықтардың түркілерге деген жеке көрушілік сезімі
мен теріс көзқарас лебін байқауға болады. Түркілерге қатысты там-тұмдаған
деректерді табуға болатын Ә. Фирдаусидің Шахнамасынан бастау алатын
біршама тарихи шығармалар дәл осы көңіл күйде жазылып, түркілердің орта
ғасырлық Ирандағы тарихи маңызына шынайы баға беруде елеулі кедергілер
келтірді. Осы тарихи қайнар кездерді негіз ете жүргізілген кейінгі кездерде
жазылған зерттеу жұмыстары да ирандық ортағасырлық тарихшыларының көзқарасы
шеңберінен шыға алмады.
Кеңес дәуірі кезеңінде кеңестік тарихшылар әлемдік пікірлестерімен
бірге көшпенділер құндылықтарын белсенді түрде қаралаудан танбады.
Л.Н.Гумилев бұл туралы: Түркілер өз мәдениетін дамытып, оны Қытай, Иран,
Үндістан, Византия өркениеттерімен қатар тұр деп есептеді. Осынау өзгеше,
дала мәдениеті сүйексіңді дәстүрлері мен терең тамырларға ие. Бірақ, біз
онымен отырықшы халықтың мәдениетіне қарағанда болмашы дәрежеде ғана
таныспыз. Мұның себебі әлбетте, түріктер мен да көшпелі халықтардың
көршілермен салыстырғанда дарын- қабілеттерінің кемдігінде емес, олардың
материалдық мәдени жәдігерлері – киіз, тері бұйымдары ағаш пен ұлпа-тастан
гөрі нашар сақталғандығында. Міне, сондықтан да батыс ғалымдарының арасында
көшпелілер адамзаттың арамтамақтары деген пікір де пайда болған. Қазіргі
таңда Оңтүстік Сібірде, Монғолия мен Орта Азияда жүргізіліп жатқан
археологиялық жұмыстар бұл пікірді жылдан жылға жоққа шығарып келеді. Енді,
көп ұзамай көне түркілерді көркем өнері жайлы әңгіме қозғайтын да күн алыс
емес[1,5] деп сәуегейлікпен болжап кеткен болатын. Осыған орай, жас
тәуелсіз еліміздің тарихи құндылықтарын қайта түгендеп, тарихи ақиқаттарды
қайта қалпына келтіру де зерттеу мақсаты болып табылады.
Негізінен, зерттеушілерді олардың осы мәселеге ғылыми көзқарастарына
байланысты үш топқа бөліп қарауға болады. Біріншілері, түркілердің ислам
әлемі тарихындағы орнын мүлде жоққа шығарады. Мұндай зерттеушілердің
қатарына батыс ғалымдары А.Мюллер [2], Г.Э.Грюнебаумды[3] жатқызуға болады.
Мысалы, А.Мюллер өзінің История ислама с основания до новейщих времен
атты еңбегінде түркілер адамзат тарихында айтарлықтай ештеңе жасаған жоқ.
Ислам әлемінде қандай да бір айтарлықтай мемлекеттік және заң шығарушы
жүйе, жаңа бір діни ағым немесе діни түсінік, ешбір жаңалық жасалмады-
олардың қолынан тек атқа міну мен бас кесу ғана келді [2,209] дейді.
Г.Э.Грюнебаум да түркілердің ислам тарихындағы маңызына күдікпен қарайды
[3,115]. Кеңес тарихшылары В.А.Гордлевский [4], Л.А.Семенова [5] да осы
пікірдегі көзқарастарын білдірді. В.А.Гордлевский өзінің Таңдамалы
шығармаларының түркілерге қатысты бөлімінде түркілердің исламға жан-
тәнімен қызмет етуінің мүмкін еместігін олардың исламды сырттай ғана
қабылдағанымен түсіндіріп діни фанатизм оларға жат, батысқа қозғалыстың
негізгі себебі саяси- экономикалық болды дейді. [4,197]. Осыған жақын
пікірді Л.А.Семенова да білдірді. Бұл зерттеушінің айтуынша Түркілер
тобыры жеребе бойынша барған жерінің құдайын өздеріне таңып алды. Басқаша
айтқанда, жоғарыдағылардың пікірінше дін таңдау мәселесі ең бастан-ақ
оғыздар үшін өзекті болмады, бұл олардың жетекшілерінің нақты саяси
қажеттілігіне сәйкес орындалды [5,2486].
Түркілердің ортағасырлық Ирандағы мәденй-рухани ахуалға тигізген
әсерлері жайлы ирандық зерттеушілерінің де пікірі осы шамалас болып келеді.
Мысалы, ирандық зерттеуші Сириус Яздидің пайымдауынша: бұл жаулап алушылар
(түркілер-Ж.Ж.) өте бейшара халық болды, не бір білімге, не мәдениетке, не
не кітапқа ие болмады. Тілдері өте қарабайыр, сөздері аз, тек күнделікті
сөйлесуге пайдаланатын сөздерге ғана ие болды. Раушанибек деген біреу
Иранға саяхат жасап, бұл жерде кездестірген тарихи ескерткіштерден түркілік
рухты кездестіреді. Зенджандағы Сұлтания мешіті мен Тәбріздегі Кабуд мешіті
күмбездерін түркілерге телиді. Егер бұл ескерткіштер моңғол мен түркі
рухына тола болса, онда осындай шығармалар неге олардың тарихи отандары
Моңғолияда салынбаған [6,23]. Ирандық зерттеушілердің дені Ирандағы
түркілер өркениетінің мұраларына сенімсіздікпен қарап, аталмыш дәуірдегі
Ирандағы мәдени дамулардв бар болғаны түркілердің жергілікті парсы
уәзірлерінің еңбектерімен байланыстырады.
Бұдан өзге түркілердің ортағасырлық Иран тарихындағы саяси маңызына
шынайы баға беруге тырысқан екінші пікірдегі зерттеушілер түркілердің
мұсылман тарихындағы орнына ерекше мән беріп, олардың ортағасырлық Иран
тарихындағы саяси, діни және мәдени маңызын жоғары бағалайды. Осы
деңгейдегі зерттеушілердің өзін еуропа, түрік және қазақ зерттеушілері деп
үш топқа бөліп, қарастыруға болады. Г.Лейзер [148], Дж.Гильберт [149],
С.Лень-Пул [7], К.Босворт [14], Б.Шпулер [134], Э.Лэмбтон [8], Д.Морган
[152], т.б. сияқты еуропа ғалымдары ортағасырлық Иран тарихындағы түркілер
маңызын ғылыми дәйектеп, аталмыш тақырыпта біршама зерттеулер жазды.
Түркілер дәуіріндегі Ирандағы діни ахуал жайлы С.Лень-Пул өзінің
Мусульманские династии атты зерттеуінде селжүктер өздерінің жабайы
жүрегімен ынты-шынтысымен исламды қабылдап, іріп құлағалы тұрған мемлекетті
қайта тірілтуге келіп, шынында да оған жаңа өмір әкелді дейді [7,158].
В.В.Бартольд [50] пен К. Босворт та мұсылман тарихындағы түркілер роліне
жоғары баға береді. XI-XIV ғ.ғ. Ирандағы түркілер билігіне қатысты
Нашествия варваров: появление тюрок в мусульманском мире, Тарихэ сиости
ва дудмониэ Иран (390-414х-1000-1217м.ж) атты мақалалар, Мусульманские
династии атты тарихи зерттеу жазған К.Босворт түркілер шын ниетпен
исламды қабылдап, олардың шамандық қалдықтары суфиилік ордендерде көрініс
тапты. Олар белсенді түрде суннизмнің ханафилік бағытын ұстанды. Мұсылман
әлемін шииттік бүйлердің Ирандағы X-XI ғасырда пайда болып гүлденген
мемлекет) қаупінен құтқарды. Сирия, Палестина және Қасиетті қалаларды
мұсылман әлеміне қайта қосты. Исмайлшы фатимилерге, исмайлшыларға қарсы
болды. Түркілер бұл ағым исламды іштен шірітетін іріткі екеніне сенімді
болды,- [8,328] деп, ортағасырлық Ирандағы түркілердің саяси маңызына баға
береді.
Бұл пікірдегі зерттеушілерге негізінен түрік тарихшылары З.В.Тоған
[57], Кафесоглу, О.Асланапа, О.Тұранды т.б. жатқызуға болады.З.В.Тоғанның
kuran ve turkler , О.Асланапаның turk sanati атты зерттеулер ислам
әлеміндегі туркілер орнын ашып, көрсетуге арналған. Олар орта ғасырларда
түркі билеушілерінің қол астында болған аймақтардағы саяси, мәдени
бағыттардағы ілгерушіліктерді дұрыс байқағанымен, Түркістан көшпелілерінің
дәстүрлі мәдениетімен таныстықтың аздығы олардың батыл ғылыми шешімдер
қабылдауын тежейді.
Үшінші топқа жататын зерттеушілер Иран мен ислам әлемінің саяси
тарихындағы жетістіктеріндегі және ислам өркениетінің құрылуындағы түркілер
маңызын теріске шығармайды. Дегенмен, олар мұның басты себебін түркілердің
дүниетанымдық -рухани ерекшеліктерімен байланыстырмай, олардың билігі
тұсындағы қолайлы саяси экономикалық ахуалмен немесе олардың парсы
уәзірлерінің жеке бас қасиеттері арқылы түсіндіруге тырысады.Бұл қатардағы
зерттеушілерді еуропа, кеңес, тіпті ирандық тарихшылар арасынан табуға да
болады. В.В.Бартольд [50], Г.Курпалдис [147],З.Буниятов [128], [108],
Зарринкуб [153], Ширин Баяни [138], Дж.Хуг [168], Дональд. Н. Вильбер
[170], П.Палолези [169] сияқты зерттеушілер ортағасырлық Ирандағы түркілер
маңызын ашып көрсеткенмен, оның себебін түркілер қамтамасыз еткен қолайлы
саяси экономикалық ахуалмен, немесе парсы шенеуніктерінің еңбектерімен
байланыстыра қарайды. Мысалы, өзінің Карнамайе ислами атты еңбегінде
ирандық зерттеуші, осындай ұлан байтақ өркениетке әртүрлі-еврей, грек,
үнді, ирандық, түркілік тіпті, қытайлық мәдениеттің де әсері болды. Осы
өркениеттің әлемдік болуына әр түрлі ұлт өкілдерінің белсене қатысуының
тікелей әсері бар,-деп, ислам өркениеттінің сол дәуірлеріндегі әртүрлі
халықтардың ортақ игілігі екендігін көрсеткенмен, осы халықтардың іргелі
мәдениетімен таныстықтың әлсіздігінен нақты нендей әсерлері болғанын ашып
көрсете алмады.
Шынында, кейінгі пікірдегі зерттеушілер түркілердің орта ғасырдағы
мұсылман әлемі тарихындағы алар лайықты орнын көрсете білгенмен оның
себебін шынайы түсіндіре алмады. Исламды қабылдағанға дейін әртүрлі діни
нанымдарды ұстанған түркілердің кенеттен ислам жауынгерлер болып, Ирандағы
саяси, діни және мәдени өмірге белсене араласып кетуі расында олардың
таңданысын тудыралды.Бұл таңданыс олардың түркілер қозғалысына тек саяси
–экономикалық рең беріп, діни сипатына жеткілікті дәрежеде назар
аудармауынан туды. Ал мұның мәнісі түсінікті-түркілердің рухани өмірінің
тарихымен үстірт таныс шет елдік тарихшы-зерттеушілер көп нәрсеге жете мән
бермеді.Осы орада америкалық ғалым Наттан Лайттың мына мойындауыныңи жаны
бар сияқты: аз топтарға қатысты тарихи зерттеулеркөбінесе жетімсіздікпен
жазылды. Зерттеулерге аз оптардың өкілдерінің қатысуы шектелді. Билеуші
көпшілік ұлттың алдыңғы қатарлы зерттеушілерінің еңбектері қайнар
көздерінің негізіне айналып,азшылық топтардың идеялары мен мотивтері сирек
талқыланды Міне, сондықтан да алдыңғы қатарлы зерттеушілер үшін
көшпенділердің тарихының көп мәселелері түсініксіз күйіне қалды да олардың
өздігінше шешуге тырысқан талпыныстары өзімшілдікпен бұрмаланып, өрескел
қателіктерге жол берілді.
Осыған қарамастан, түркілердің XI-XIII ғасырлардағы Иранды жаулап
алуларына қатысты төмендегідей тарихи зерттеу еңбектері бар.
И.Петрушовскийдің Ислам в Иране в XII-XV века, Р.А.Гусейновтың Огузы,
Кыпчаки и Азербайджан XI-XII в.в, Иракские сельджукиды, ильдегизиды и
закавказье Г.Курпалдистің Государство великих Сельджукидов,
М.А.Лордкипанидзенің История Грузии XI-нач. XIII в.в атты еңбектері XI
ғасырда Иранды жаулап алып, өз мемлекеттерін құрған түркілердің осы
аймақтағы саяси әрекеттерді жайлы жазылған еңбектер қатарына жатады. Аты
аталған ғалымдар араб-парсы, армян-грузин қайнар көздерін пайдаланып орта
ғасырдағы мұсылман әлеміндегі түркілік мемлекеттік ұйымдардың тарихы
бойынша біраз зерттеу еңбектерін жазды. Дегенмен, түркі және ислам тарихына
деген кеңестік саяси –идеологиялық көзқарастың шектелген шеңберіңнен шыға
алмаған олар, түркілердің орта ғасырлық Кіші Азия мен Таяу Шығыс
мемлекеттернің ислам тарихындағы алар орны мен діни маңызын ашып
көрсетпеді.
Осы тақырыпта қалам тартқан ирандық тарихшылар туралы да осыны айтуға
болады. Абдол Али Дастғейбттың Худжумэ ордуэ моғул бе иран М.Дж.Машкурдың
Торихе иронзамин, Азизола Бейаттың тарихэ Иран аз зохурэ эслам та
дэйоламэ, Реза Эсфаханидың Иран аззардошт та киомхай ирани, А.үБасанидың
Дин дар охдэ моғул атты зеттеулері мазмұны жағынан кеңестік авторлар
еңбектерімен сарындас болып келеді. Жалпы алғанда, Түркістан түркілерінің
Иранды жаулап алулары жайлы кеңес және ирандық зерттеулерден бір
сарандылықты бапйқауға болады.Тіпті бұл зеттеулер өздерінің смақсаты мен
мазмұна жағынан бір-біріне өте ұқсас, екеуіде түркі-моңғол халықтарының
иранды жаулап алуларынан тек жаппай қырып жою, бақытсыздық пен елдің саяси-
экономикалық және мәдени құлдырауын ғана көре алады. Біздіңше, бұл
ұқсастықтың басты себебі орыстардың да , ирандықтардың да белгілі дәрежеде
түркі билеушілерінің саяси билігі астында болып, екі халықтың да
түркілердің өз елдерінің тарихындағы маңызы мен орнына теріс қарастары
болған сияқты.
Дегенмен де, кейбір зерттеушілер еңбегінен түркілер билігі кезіндегі
Ирандағы саяси – діни ахуалдың өзгеруіне жаңаша көзқарасты байқауға болады.
Әсіресе, Б. Шпулердің Тарихэ моғул дар Иран, Ширин Байанидің Иран дар
бархурд бо моғул, К. Босворттың Тарихэ сиоси ва дудмониэ Иран атты
зерттеу еңбектері мәселеге әділетті түрде баға беруге тырысқан.
Түркілер билігі кезіндегі Ирандағы мәдени ахуалдың қалыптасуы мен
дамуы жайлы еңбектердің ирандық авторлар жазған бөлігі көбінесе бір жақты
кетіп, Ирандағы ирандық емес мәдениетті көзге ілмеуге тырысады. Бұл
әсіресе, Мухаммад Юсуф Кйанидың Ма’морие Иран [174], Ғаламхусейн но’йдың
Ұлттық дүниетаным және Иран сәулетіндегі өмірлік қасиеттер [167], С.
Сафаның А history of the Islamic era [109], И. Зарринкубтық Карнамейе
ислами [9] атты зерттеулерінде анық байқалады.
Алайда, бұл зерттеушілер де түркілік дәстүрлі мәдениетпен етене таныс
болмағандақтан ислам мен иран мәдениетіндегі көшпенділік сарындарды үзілді-
кесілді түрде түркілерге тели алмады.
Мәселеге сондай – ақ, қазақтың бірқатар көрнекті зерттеушілерінің
археологиялық, этнографиялық және тарихи зерттелерінің де тікелей болмаса
да жанама қатысы болғаның айта кету керек. Мысалы, Ө. Жәнібеков [154], Ә.
Марғулан [164], Б.Т. Тұяқбаева [180], М. Мендікулов [61], К. Байпақов
[65], Ә. Төлеубаев [48], т.б. сияқты ғалымдардың еңбектеріндегі түркілердің
рухани – материалдық мәдениеті жайлы мәліметтері, М.С. Орынбеков [69], Т.
Таджикова [71], н.Д. Нұртазина [63], А. Ғалиев [77], т.б. сияқты
зерттеушілердің жұмыстарынан түркілердің дәстүрлі дүниетанымы жайлы
пікірлері, сондай-ақ Қ.Т. Жұмағуловтың еңбектері [37] ұлы қоныс аударулар
қарсаңындағы көне герман тайпалары мен Иран мен ислам әлемін жаулап алулары
қарсаңындағы түркілер қоғамын салыстырулар кезінде кеңінен пайдаланылды.
Сондай-ақ Б.Е. Көмеков [36], А. Ювалы, Қ.Р. Аманжолов [129.105], З.З.
Жандарбек [68], А. Қадырбаев, С.М. Сыздыков [56], С.Ә. Тортаев [99], С.
Әбушәрәп [89] сияқты тарихшы ғалымдардың орта ғасырлық түркі
мемлекеттерінің тарихы жайлы зерттеу еңбектеріндегі тұжырымдары да жұмыс
барысында кеңінен пайдаланылды. Зерттеу барысында әлі де отандық тарих
ғылымында айналысқа түсе қоймаған біршама дереккөздер кенінен
пайдаланылады. Зерттеу барысында әлі де отандық тарих ғылымында айналысқа
түсе қоймаған біршама дереккөздер кеңінен пайдаланылады. Жұмыс мақсатына
орай бұл дерек көздерге ретімен, тиімді түрде сілтемелер жасалынып,
келтірілген деректер зерттеу талабына сай тұжырымдалды. Мысалы,
ортағасырлық анонимді автордың Аджайб аддунийа [28] атты еңбегі,
Иақубидің Ал-Булданы [393], Истахридің Масалек ва мамолегі
[13], Бирунидің шығармалары [62], Ибн Исках Абу Сайэдтің Тарихэ Гардизиі
[94]мен М.Қашғаридің Дивани луғат ат-туркиі [95] мен еуропа
саясатшыларының еңбектеріндегі мәліметтер пайдаланылды.
XIII ғасырдағы моңғол-түркілердің жаулап алуларына байланысты
мәселелер төңірегіне Рашид ад-диннің ‘Джами ат-тауарих”(116),Ата Мәлік
Джувейнидің, Тарихе Джахангуша‘(130), Хонмирдің ‘Тарихе әл-Асир’(
97),Шахаб ад-дин ан—Нисавидің Сират Джалал ад-Дин Минкбурни т.б сияқты кең
танымал еңбектермен қатар Афзал ад-Дин Керманидің Тарихе Керман.Әбу-әл-
Хасан әл-Қашанидің Тарихе Олжайту,Хендушах ибн Санжар Нахджеванидің
Таджароб ас-Салаф, Тарихке Адаб Сафа, Ақсарайдың Тарихе саложеқе, Хафиз
Абрудың Зейль Джомэ ат-Тауарих рашиди сияқты шығармалардағы мәліметтер
кеңінен пайдаланды.
Осы орайда Афзал ад-Дин Керманидің ‘Тарихе Керман’ атты еңбегінде
(XXI )ғасырлдағы селжүктер билігі кезіндегі Ирандағы саяси ахуалмен қатар
селжүктер қол астындағыы Орта Азия мен Қазақстандағы саяси оқиғалар
турасында да мәліметтер бере алады.Әбу-әл Хасан әл-Қашанидің тарихи Олжайту
шығармасы да екінші Ильхан Олжайтуға арналып негізінің осы билеушінің
тұсындағы Ирандағы саяси оқиғаларды қамти отырып Алтын Ордамен қарым
қатынасты суреттегенді де ондағы саяси ахуал жайлы да мәліметтер бере
кетеді.
Ислам өркениетіндегі түркілік мәдениеттің айқын қолтаңбасын, орта
ғасырлардағы Ислам әлеміндегі діни-мәдени ахуалдың орталық Азиядағы түркі
тайпалардың енуімен өзгеруі тақырыбы түркілердің дүниетанымы мен наным-
сенімдері негізінде кең көлемде арнайы ғылыми зерттеу нысаны болып отыр.
Ислам өркениетіне түркілердің өз үлесін қосуы, Ислам әлеміндегі оқиғаларға
түркі-көшпенділердің белсене араласуы тек әлеуметтік-саяси себептермен ғана
шектелмей, бұл құбылыстың заңғылықтары түркілердің төл мәденикті және
дүниетанымы мен байланыстары жан-жақты зерттелді.
1-тарау. XI-XIV ғасырлардағы түркілер мен Иранның саяси байланыстары
1.1. Селжүктер тұсындағы Иран
Жаңа аймақтарға келместен бұрын-ақ селжүктер ислам дінін қабылдай
бастады.Дүниетанымдағы алшақтықтың, қарама-қайшылықтың болмауы түркілердің
ислам дінінің тез қабылдауына мұрындық болды.Түркілердің ислам әлемімен
Иранды жаулап алуының діни сипатқа ие болуына сел жүктерді исламды
қабылдауының да, тікелей әсері болды. Түркі даласына исламның таралуына
Хорасанда орын алған саяси оқиғалар нәтижесінде моральдық құлдырауға ұшырай
бастаған ресми халифат билігіне оппазициялық көзқарастағы қайсание ілімін
ұстанушылардың Мәуереннахр мен түркістанға келулері себепші болды.
З.З. Жандарбековтің бастапқыда ресми ислам мен халифаттың жақтаушылары
болған түркілер уақыт өте келе осы ілім мен осы ілімді ұстанушылардың
ықпалына түсе бастады деген пікірінің жаны бар. Түкілер арасында ислам
дінін таратуда табысты болған шейхтар Әбдрахман Баб, Әбдіжәліл Баб, Ысқақ
баптармен рухани байланысы бар Хорасан шейхтары мен осы ілім арқылы ислам
қағидаларын бойларына сіңірген алғашқы селжүк билеушілері халифтың көзсіз
қолшоқпарларына айналмай, керісінше, халиф билігін айтарлықтай шектеді.
Дегенмен, исламды қабылдау селжүктер арасында бірдей деңгейде жүрмеді.
Билеушілер мен ақсүйектер жаңа дінді тез қабылдаса, қарапайым жұрт бұл
дінге уақыт өте келе мойынсына бастады. Бірақ, бұл қандай да бір золықсыз,
жанжалсыз ерікті түрде жүрген үдеріс болды. Жалпы, ортағасырлық араб-парсы
деректерді селжүктердің ислам дінін дн болғанын жазады. Мысалы, ар-Раванди:
“бұлар діни адамдар, қанық олар дінсіздіктен бойларын аулақ салып, исламға
ұмтылды, пайғамбарымыз көрсеткендей Қағбаға бет бұрып, имамға ұйыды”, деп
жазды. Селжүктердің арасында исламның тарауына соқпылықтың көнекті өкілдері
айрықша роль атқарады. Хорасанда өмір сүрген атақты шейх Абу Са'йд Мейхани
жайлы оның шөпшегі Мұхаммед ибн ал-Мунаббардың жазған “биографиялық
жазбасында” шейх селжүктердің жетекшілері Чарғы бек пен Торғул бектің ғазна
билеушісі Масудпен болатын жанжалдың нәтижесін алдын-ала болжап біледі. Осы
болжаудың нәтижесі бойынша ағайындылар жеңіске жетіп, Хорасан мен Иракты
бөліп алатыны белгілі болды. Торғуыл мен Чарғы шейхе сәлем беруге
Мейхенеге келді. Шейх бір топ сопылармен мешітте отыр еді. Олар
(ағайындылар) шейхке жақын келіп оның қолын сүйіп амандасты. Шейх сәлемді
алған соң әдеттегіше басын біраз төмен салып отырды да, басын көтеріп
Чағрыға айтты: саған біз Хорасанды береміз. Тұғрыл, саған Иракты береміз, –
деді. Олар рахметін айтып қайта кетті. Біраз уақыт өткенде біздің шейх
айтқандай Чағры бек Хорасанды басқарды, ал Тоғрыл бек Иракты биледі.
[75,23] дейді биограф.
Осы шейхқа Тус маңында, Нишапурдан үйіне Мейхенеге келе жатқанда, ол өз
жолдастарынан озып кетекен кезде оғыздардың қарақшы тобы шабуыл жасайды.
Қарақшылар шейхтан астындағы атын беруді талап етеді (шабуыл жасаушылар
оның кім екенін білмейді, әрине). Шейх жайбарақат олардың атын ерін өздері
шешіп алуларын сұрайды да, атты алып кетуге рұқсат береді. Осы кезде
қарақшылардың бір бөлігі кетіп қалып, шейхтың қасында аз-ақ адам қалады.
Артта қалып қойған шейх жолдастары келіп, біз көппіз, олар аз, атты
берменіз деп кеңес береді. Бірақ шейх жоқ мен бұларға атымды беремін деп
уәде бергенмін, әкете берсін – дейді. Қарақшылар атты алып кетеді. Ал шейх
жолдастармен Хуругли ауылына келеді. Бесін намазынан соң, оғыздар шейх атын
және оған қоса асыл тұқымды ат алып келеді. Олар шейхтан өтініп тұрып
кешірім сұрады: – О шейх! Бұл жастар сіздің кім екеніңізді білмейді, сіз өз
ұлылығыңызды көрсетініз. Содан шейх аттарды алмаса да, олардың қылығын
кешірді. Бұдан соң барлық түркілер шашын кестіріп қажылыққа кетті және
шейхтың кешірімділігінің арқасында мұсылман болды. [75,24]. Келтірілген
деректерден Хорасанға келген түркілердің исламды қабылдауы әлеуметтік
жіктелуге орай іске асқанын көреміз. Исламды алдымен түркілердің
билеушілері қабылдап, қара халық келесі кезекте, қандай да бір зорлықсыз,
еркін түрде қабылдағанын байқаймыз. Назар аударуға турарлық маңызды жайт
бұл мұсылман болғандардың жаңа дінді сопы қайраткерлері көмегімен танығанын
да байқаймыз.
Селжүктер қозғалысы жайлы алғашқы деректер орта ғасырлық бастау
хаттардан көрінеді. Ибн Ал Асирдің айтуынша қынық руынан шыққан Туғақтың
ұлының ( Селжүктің ) сюбаши ( әскер басы ) болуы байғудың әйелін қатты
мазасыздандырды. Хатун күйеуін Селжүкті өлтіруге үгіттей бастайды. Өзіне
төнген қауіпті сезген ол өз тайпасымен және бағыныштыларымен дінсіздер
елінен ислам еліне қашады [97,247]. Мұсылмандардың билігіне сүйенген
селжүктер Х ғасырдың 80-ші жылдарда Жендті өз билігіне қаратады. Селжүктер
бұл жеңісті місе тұтпастан хорезм шахы Харун ибн Алтынташтың қолдауына
сүйеніп ғазна билеушілерінің қол астындағы Хорасанға көз аларта бастады.
Бұл аймаққа шабуылдар кезінде Амударияда селжүктерге, құрамында оғыздар мен
қыпшақтар бар түркі топтары қосылды. Насири Хосрау да селжүктердің
Хорасанды жаулап алуын оғыздар мен қыпшақтардың шабуылы ретінде
айтады."Оғыздар мен қыпшақтар дейді ол, Хорасан маңында арам шөптей
қаптады" [27,329]. Бұдан соң селжүк топтарының басты қарсыласы ғазна
мемлекеті болды. Ғазна билеушісі көшпенділердің өз державасының қақ
ортасындағы провинцияда орын тебкінің қауіптілігін түсініп, 1035 жылы
әскери кеңес кезінде селжүктердің келген жердерде өздерін бейбіт ұстап
жүргендеріне қарамастан олардың мекені Нисаға жорық жасауды дұрыс деп тапты
[98,26] . Бұл соғыста сұлтан армиясы басым жағдайда болғанмен ұрыс
селжүктердің жеңісімен аяқталды. Екі жақта соғыстан соң әскери күштерін
қайта қалпына келтіру үшін келісім жасап тынықты. Ал, сұлтан Масуд әскері
жаңа әскери науқанға белсенді түрде дайындала бастады.
1036 жылы Ғазнаға жаңа елшілік келіп сұлтаннан Мерв, Серахс, Абиверд
қалаларын өздерінің әскери қызметінің қарымтасына беруін талап етті. 1038
жылы ғазна әскері үлкен жорыққа шықты. Селжүктер оларды талқандап Тус пен
Гератқа дейін қуып келіп, Ибрахим Инал бастаған селжүк әскері Нишапурға
келді. Қаланың ақсүйектері мен дінбасылары өзара кеңестен соң қаланы беруге
шешім қабылдайды. Иран қалаларын жаулап алған селжүктер жергілікті халықтың
өмірі мен қауіпсіздігіне кепілдік берді. Ибрахим Инал Нишапурға кірген соң
мешітте Тоғрұл бек атынан хұтба оқылды. Бұдан үш күн өткенде Мұхаммед
Тоғрұл бек үш мың аттыларымен жібек шапан сәлде мен киіз етік киіп
Нишапурға кірді. Нишапур билеушілері Тоғрұлды үлкен құрметпен қарсы алды.
1039 жылы жазда Ғазна әскері жаңа жорыққа шығып, нәтижесінде осы жылдың
қараша айында селжүктер қалаларды тастап солтүстікке, Балқан тауларына
кетті. Селжүктер көне дала тактиткасын қолданып шөлді кезіп құдықтарды
құммен көме, өздерін қуған сұлтан армиясын әбден титықтатты. Селжүк
көсемдері он алты мыңдық аттыларымен Масут армиясына басты соққы беруге
дайындала бастады. 1040 жылы 23 мамырда бақайшығына дейін қаруланған сұлтан
әскеріне Данденекан түбінде қатты соққы береді. [99,135]. Селжүк көсемдері
өздерінің жеңістері жайлы хабарларды Мауереннахр, Түркістанның қарахан
билеушілеріне, ал-Кайм халифке жіберді.
1053 жылы Мұхаммед Тоғрұл бекке Шираздың буйлік билеушісі Фулат Султтун
бағынып Дәуіт Чағры бектің қызына үйленді. Жыл өткен соң оғыз-түркмен
әскері Хузистанға кірді. Марванид билеушісі Диарбакрдегі Насыр ад-Даул
селжүктер билігін мойындады. Ал, 1054 жылы Оңтүстік Азербайжан мен Арранда
билік құрған астанасы Тебриз қаласы болған раввадилер селжүктерді
мойындады. Вахсудан ибн Мамлан өзінің ұлын Тоғрұлға кепілдікке берді.
Шаддилер де Құтлымышты Гәнжі қақпасында құрметпен қарсы алып бағынды.
Сұлтан армиясы Закавказьеден өтіп, Анатолияда Манцикерт пен Арзурумға
кетті.
Осылайша, түркілердің жаулап алуының бұл кезеңінің саяси салдары,
осыған дейін бытыранқы болып келген ирандық кіші мемлекеттерді жойып, бір
орталыққа бағындыруларына байланысты болды. Сол кездегі ислам әлемі үшін
маңызы ерекше бір орталыққа бағынған қуатты ислам мемлекеті осы селжүктер
кезінде орнады.
Алғашқы селжүк билеушісі Мұхаммед Тоғрұл бек болды. Ол 1038 жылы-ақ
сұлтан титулын иемденген болатын. Ал Данденекан шайқасынан соң селжүк
көсемдері Тоғрұлды таққа отырғызып ант береді. Тоғрұлдан кейінгі тұлға
Дәуіт Чағры бек болды. Ол 1037 жылы-ақ Мерв билеушісі болып, ирандық
шахиншах титулына қол жеткізді.
1040 жылы Масуд сұлтанды талқандаған соң селжүктер Иран, Ирак,
Закавказье және Кіші Азияға жорық жасады. Жаз соңында Тоғрұл бек 10 мыңдық
әскермен Нишапурға аттанады. Ал Мұса байғу Мервте қалды да, Дәуіт қалған
күштермен Балх пен Тохаристанға аттанады.
Селжүктер Данденекандағы жеңістен соң-ақ жаулап алған жерлерін бөліске
салды. Чағры бек Хорасанның үлкен бөлігін алып, астанасы етіп Мервті
жариялады. Буст, Герат маңайы, Исфизар, Систан, Кабулистан Мұсаға қарады.
Дәуіттің үлкен ұлы Кавурд Керман, Табес пен Кухистан маңайы Тоғрұл бек
оңтүстік Иран және Ибрахим Инал, Якути және Құтлымышпен Рейге қарай
қозғалды.
Түркілердің Иран әлемін жаулап алуларының тағы бір діни-саяси
салдарлары, олардың ислам әлеміне үнемі қауіп төндіріп келген христиан
дінінің қолшоқпарлары – армиян – грузин патшалықтарының қатерін сейілтіп,
олардың агрессиялық жоспарларына қарсы тұрулары болды. ХІ ғасыр қырқыншы
жылдардың басында селжүктер Хорезмге әскери жорық жасады. Хорезмді алған
соң Тоғрұл әскері Закавказье мен Кіші Азияға аттанды. Закавказьеге жылжыған
Ибрагим Иналдың армиясына қарсы армян, грузин әскерін Липард Орбелян бастап
шықты. Вананд маңында болған шайқаста селжүктер жеңіске жетіп Болгар
патшалығын талқандады. Осы кездерде Византия шығыста өте-мөте агрециялық
саясат жүргізген болатын. Византия агрециясының нысанасы Грузия мен
тәуелсіз армян патшалықтары болды [100,55]. Закавказьені түркілердің жаулап
алуынан қорыққан Византия ипериясының жаулап алу саясатын жалғастырып
кейбір территорияларды тікелей бағындыруға кірісті. Негізгі соққы армян
патшалықтарына бағытталып, олардың бірқатары саяси тәуклсіздіктерінен
айырылды. Арменияны саяси жою нәтижесінде империя селжүктермен күресті өз
мойындарына алуға тура келді. Византияның империямен келісім нәтижесінде
шығыстан қорғауға елу мыңдық әскері бар Грузияға саясаты да көрегендік
болмады. Селрығынан сәл ақ бұрын император Константин IX Мономах (1042-
1055) бұл бағыншылықты ақшамен айырбастап, селжүктерге қарсы империяның
закавказьедегі жаулап алған жерлерін қауіптен қорғайтын күш қоймады
[101,56]. 1042 жылы Ибрагимнің әскері Рейді алды. Тоғрул бек Рейді
көркейтуге тапсырма берді де, сол жылы оны өз державасының астанасы етті.
1043 жылы Торғулдың әскері Ибрахим Иналдың басқаруымен Керманға аттанып,
аймақтың қалалары, мен ауылдарын тонап, Ресейге қайта оралды.
Жаңа жерлерге келіп ислам әлемінің едәуір бөлігін жаулап алған түркілер
билеушілерді осы аймақ пен мен ислам әлемдегі орындарын терең түсіне
білді. Олар бәрәнен бұрын түркілерді ислам жауынгерлері деп білетін
мұсылмандардың сенімінен шығуға тырысты. Имад ад-дин Исфаханидің айтуынша
жылы Тус пен Нишапурды алған соң, түркілер қаланы аясыз тонағысы келді.
Бірақ оларға Тоғрул бек қазір қасиетті рамазан айы, бұл айда оның
қасиеттілігіне дақ түсіріп, масқаралмайық. Тонаудан еш пайдаға келмейсің.
Бұдан тек даңқымызға нұсқан келіп, масқара атымыз тарайды. Осы айдың аяғына
дейін күтіңдер, (102,158) – деді.
Селжүктер Хорасанда жергілікті феодалдармен достасып Бағдад
халифтерімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты (33,203). Селжүктер
халифке өздерінің Аббасилерге адалдығын айтып хат жіберді. Равандидің
айтуынша хатта: Біз қызметшілер, селжүк руы, өзіңіздің бағыныштыларыңыз,
сіздің әрқашан жақтастырыңыз болып едік. Біз әрдайым дінсізідермен
соғысып, Ұлы каабаға мінәжат еттік. Біздің өзіміз құрметтеген Исрайм ибн
Селжүк деген ағамыз болды. Ямин ад-даул Махмуд ибн Себуктегин (Ғазна
билеушісі) оны ешбір себепсіз қолға түсіріп, хиндустандағы Каланджар
қамалына қамап қойды. Махмұд жеті жыл бойы оны өлгенге дейін қапаста
ұстады. Біздің көптеген таныстарымыз бен жақындарымызды осылайша қапаста
шірітті. Махмұд өлген соң, оның ұлы Масуд дұрыс жолдан тайып, қызық қуып,
мемлекет басқару ісін доғарды. Сонда Хорсан халқы селжүктерді көмекке
шақырды. Біз оны талқандадаық. Біз енді іс діннің дәстүрлері мен ислам
заңдарының сақталуы мен халифтің бұйрығымен іске асқанын қалаймыз -
(96,26) деп жазылды.
Тоғрұл бек тәж кию салтанаты кезінде жергіліктерге: Сіздер енді
мұңаймаңыздар, осы уаөқытқа дейін болған тонау, заңсыздықтар енді болмайды.
Енді іс басқашва – аймақ біздікі, ешкім енді тырп ете алмайды - деді.
Түркілердің Иран мен ислам әлемін жаулап алуының маңызды салдарларының
бірі, ол бұған дейін осы аймақтардағы діни саяси дағдарыстардышешугі мүлде
қабілетсіздік танытқан халиф билігін едәуір шектеп, өз биліктерін
нығайтулары болып табылады. Алғашқы селжүк билеушілері исламның тірегі
саналған халифтың билігінің қасиеттілігін мойындады. Халиф тарапынын
оларға әрдайым төніп тұрған қатерге қарамастан, оның билігін мүлдем
шектеуден сақтанды. Алғашқы селжүк билеушілерінің халиф билігі жүйесін
қиратудан бойларын аулақ салу себебін психологиялық тұрғыдан түсіндірген
жөн сияқты. Салыстырмалы түрде бас айналдырар әскери табыстарға қол
жеткізген селжүктер, ислам тірегі саналған халиф билігін құлату
психологиялық тұрғыдан дайын болмады. Екіншіден, ұзақ жылғы әскери
жорықтардан титықтаған түркілер, қол жеткен табыстарды місе тұтып, бұдан
әрі халифпен одақтаса қимыл жасағанды жөн көрді.
1040 жылғы жеңістен соң Тоғрұл бек өзін сұлтен деп жариялады. Түркі
билеушісінің бұл әрекеті халиф ал-Қаимге ұнамады. Ол сұлтанға адамдар
жіберіп оны өзін әмір деп қана атауын сұрады. Х ғасырда сұлтан деп
зайырлы билеушіні, діни билеуші имамнан бөлік қарады. Селжүктердің әсерінен
сұлтан идеясы, яғни зайырлы билік әрі қарай дамып ислам әлеміне әсер
етті. Селжүктер кезінде сұлтан термині мұсылман әлемнің зайырлы жетекшісі
сияқты түсініктер де жоғары болды. Мұхаммед (ғ.с.) хадисі бойынша сұлтан
Алланың жердегі көлеңкесі, одан барлық зардап шеккендер пана іздейді
(102,163). Сонымен қатар селжүктер өз мүдделері үшін мұсылман әлемінде
өздерінің айтқанынан шықпайтын халифтің беделін сенушілер қауымының діни
жетекшісі дәрежесіне көтерді. Халиф Тоғрұлға хат жолдап, онда оның басып
алған жері жетеді, одан әрі батысқа араптар жаулап алған жерлерге жылжудың
қажеті жоқ деп мәімдеді. Селжүктер Бағдадқа бағынып халифтың бағыныштысы
ретінде аббасилерге адал болып оларға жаулап алған жерлерден дәстүр бойынша
салық беріп тұруы тиіс еді. Тоғрұл бұны жауапсыз қалдырды. Осылайша,
селжүктердің жаңа жеңістері жайлы хабарлар Бағдадқа жеткенде ал-Қаиым оны
сұлтан ретінде ресми мойындайды.
1055 жылы Мұхаммед Тоғрул бек әскері Бағдатқа халифтың шақыруымен
кірді. Селжүктердің Бағдатты алар кезінде халиф ал-Қаим (1031-1075ж.ж) мен
Ирак Буйлары арасында шиеленіскен күрес жүріп жатқан болатын. Күреске,
суннизмнің қайта көтерілуі, антишиизм, ашариттік теологиялық жүйе мен
дәстүрлі ханбалит мектебінің ықпалының өсуі себеп болып еді. Бастапқыда
солтүстік Хорасан мен батыс Ирандағы селжүктердің жеңісі Аббас халифтерінің
позициясының өсуіне себеп болды. Оның үстіне иелікте дейлемилік күштер мен
күпірлер, айарлар көтерілістері күшейген болатын. Мұхаммед Тоғрұл бек
күресті халифатты күпірлерден құтқару ұранымен жүргізді. Буйлардан Бағдадта
фатимишіл гарнизон бастығы түркі қолбасшысы Арслан Бассасириге сүйенді.Ал-
Бсасири мұсылмандардың әмірі ал-Қаим би-амри-иллахмен өктем қкрым-қтынас
жасап оған еш құрмет көрсетпеді және (тек бір мәрте емес) оның қайғылануына
әсер етті [85,37]. Халиф селжүктерге елші ибн Масламды көмек сұраттырып
дипломатиялық миссия ретінде жіберген болатын. 1055 жылы селжүктер Ирактағы
Буйлар билігін тоқтатты. Халиф өз қолымен түркі көшпендісіне тәж кигізіп,
жеті құрметті шапан, екі семсер, екі алтын тәж беріп ұлы сұлтан деп
жариялады. Оған рукн ад-дин малик ал-машрик ва ал-мағриб (батыспен
шығыстағы мемлекеттердің дінінің сүйеніші) атақтары берілді. Осы кезден
бастап оның атынан Бағдадтағы мешітте хұтба оқылды. Селжүктер мен Аббасилер
туысты. Қаим халиф бірінші болып 1056 жылы Дәуіт Чағры бектің қызы Арслан
қатынға үйленді. Ал 1063 жылы Тоғрұл бек Қаимның қызы Саидаға үйленді.
Кейін бұл дәстүрлі жүйеге айналды. 1084 жылы Муктади Мәлік шахтың қызын
алды. Одан Абул Фадл Джафар атты ұлы болғанда, 1092 жылы сұлтан оның
аббасилер тағының мұрагері болуын қалады. Бірақ Муктади бұдан бас тартты
[87,133]. Осылайша, селжүктер енді, діни басшылықтың өзіне түркі тектес өз
өкілдерін қоюға тырысты.
Сұлтан термині алғашқыда Аббас халифтерінің теократиалық және саяси
билігін білдірді. Бірақ селжүктер кезінде бұл мұсылман әлемнің зайырлы
(светтік) жетекшілері мағынасын білдірді. Бұл түсініктің өзгеруіне Бағдад
халифтерінің алғшқыда буйлерден, содан соң селжүктерден зайырлы биліктен іс
жүзінде айырылуынан соң болды. Мұның бәріне XI ғ. көрнекті мұсылман
теологтары ал-Маварди мен ал-Газалидің ұсынған халифат пен сұлтанаттың
қарым- қатынасын біріктіру концепциясы негіз болды.
Кейін қалыптасқан жағдайға қарамастан, қуыршақтың ролін ойнағысы
келмеген халиф ал-Қайм мен оның мирас қоры ал-Мухтаби Алып Арслан мен Мәлік
шахтардың келісімінсіз тәуелсіз саясат жүргізгісі келді. Ал-Қайм өзін тек
мұсылмандардың әмірі (амир ал-му минум) ғана емес, билікті Алла тағала
мәңгілікке берген сұлтан деп атады [87,135]. Мұхаммед Тоғрул бек
билігінен бастап селжүк жетекшілері өз әскери қатысы мен іс жүзіндегі
аббасилер астанасындағы билікті бекітуге ұмтылды. Сұлтан өз өкілін Бағдадта
үлкен рөлге ие шихна қызметіне тағаиындады. Әскери күшке ие шихна ең
алдымен тәртіпті қадағалап, керек кезінде толқу мен наразылықтарды басып
отырды. Осылайша, уақыт өте келе селжүк-аббасилер қатынасы теріс және ашық
күрес сипатына ие болмай қоймады.
Дегенмен де халиф беделі селжүктер кезінде едәуір өсті. 1070 жылы Алп
Арсланның талап етуімен Меккеде хұтба аббасилер атына оқылды. Сұлтан
Қасиетті қала билеушісін Фатимилер атына хұтба оқымағаны үшін отыз мың
динар беріп, жыл сайын қосымша мың динар беріп тұруға уәде берді. Мәдине
әміріне жиырма мың, жыл сайын үстеме 5 мың динар беріп отырды.
К. Босврттың айтуынша Амудария мен Сырдариядағы түркі тайпаларының
қозғалысы тек қана Иран үшін маңызды болып, саяси, тайпалық және әскери
өзгерістер әкелген жоқ, сондай-ақ Таяу Шығыс үшін де маңызды болды. Иран
әлемнің солтүстік – шығысындағы бейбіт сүйгіш тұрғындары көрші қарақшы дала
тұрғындарын Аббас халифатының жалдамалы жауынгерлері және олардың
провинциялардағы өкілгері ретінде білді. Бірақ тек селжүктер дәуірінде
ғана бұл кішкене бөлшектер адамдардың селіне айналды. Түркі қауымдарының
батысқа келуі селжүктердің жаулап алуларымен ғана шектелген жоқ, бұл
процесс моңғолдардың жаулап алуынан соң да жалғасын тапты. Иранның
оңтүстігінде мекендейтін бахарлы, иналы, қашқай тайпалары моңғол
шапқыншылығынан сол қоныс аударған тайпалар болатын. Селжүктер дәуірінде
көптеген түркімен күштерін Византиямен, Кавказдағы христиан мемлекеттерімен
болып тұратын шекаралық соғыстар мен араб әмірліктерінің өзара қырқысын
тоқтатуға және Сирия мен Палестинадағы кестшілердің жорықтарын алдын алуға
пайдаланды. Көп түркімендер Ираннан батысқа кетті. Басқалары Каспий теңізі
жағалауымен Дехистан мен Горган аймағына, Мұған далалары, Азербайжан мен
Хорсанға келді. Күрдістанның бір бөлігі Хамадан, Фарстың үлкен бөлігі
түркілене бастады[14,188]. Осы мәліметтерді талдай ХІ ғасырдың бірінші
жартысындағы селжүктердің Иранға қозғалысы саяси-экономикалық сипаттан
бөлек діни-саяси сипат алды. Алғашқы төрт халифтан соңғы Ирандағы орын
алған ислам қағидаларын алыс кетіп, дінсіздене бастсған мұсылман қоғамының
мүшелері ислам әлемін құтқарушы күш ретінде шығыстан келетін түркілерге
үміт артты. Ислам дінін қабылдаған селжүк-түркілері шынында да батысқа осы
миссияны атқарушылар, ислам әлемін жіни алауыздықтар мен юөлшектенуден,
әлеуметтік әділетсіздіктер мен халифаттың іштен шіріуін пайдаланып қауіп
төндірген сыртқы жаудан қорғаушылар ретінде келді. әрине, бастапқы мақсат
өздері бастапқыда мекен еткен аймақтағы саяси ахуалдың шиеленісуі мен мал
жайылымдарына қажеттілік болғанмен бұл Иран үшін діни маңызға ие болды.
ХI ғасырдың түркілер қозғалысы мұсылман әлемінің саяси тарихында үлкен
роль атқарды. Дәстүрлі түркілік мемлекеттік жүйе мен отырықшыларға тән
жүйелер арасында болмай қоймайтын синтездер қалыптасты. Түркістанның
көшпенді түркі тайпалардың көсемдері негізін қалаған мемлект бастапқыда екі
негізгі иеліктерден тұрды. Мұхаммед пен қол астындағы мемлекеттің жоғарғы
билеушісі Тоғрул бек болса да, оның билігі бар болғаны Рейдің батысы мен
оңтүстігіндегі елдерде таратады. Чағры бек солтүстік Хорасан мен
селжүктердің жаулап алған Орта Азия аймағына таратады. Осылайша, XI ғ.
жиырмасыншы жылдарының басы мен алпысыншы жылдарының басында селжүк
мемлекеті көне түркілік сипатқа ие қарахандар мемлекетінде орын алған
динарлық сипатқа ие болды.
Бірақ, қарахандар мемлекетінен өзгеше селжүк империясы өзінің бсатапқы
динарлық жүйесін ұзақ ұстап тұра алмады. Алпысыншы жылдардың басында
биліктың мұраға қалуының жаңа принципі бұдан әрі бекітіліп мемлекеттің екі
бөлігі бір-бірімен бірікті. 1060 жылы Дәуіт Чағры бек қайтыс болып, оның
жесіріне түркілік дәсрүрге орай ағасы МұхаммедТорғул үйленді. Көптеген
көшпелі тайпаларда, кейінгі кезге дейін қазақ халқында сақталып отырған
кевираттық некелік дәрежесі ру мен жетекшінің мүлікті, дәстүрді сақтап
қалуына көмектесті. Осы орайда Дәуіттің жесіріне Тоғрулдың үйленуі оның
жаулап алынған жерлердің сұлтанның жоғарғы билігі астына жиналуға мүмкіндік
берді.
Сұлтан Мұхаммед те өзінің інісінен ұзақ өмір сүрмеді, ол 1063 жылы
қайтыс болды. Хусайни, Тоғрул жайлы: ержүрек, шыдымды, мейірімді еді.
Аллаға бой ұсынып бесуақыт намазын оқыды. Дүйсенбі, бейсенбі күндері ораза
ұстап ізгі ниетпен нәпсісін тыйды. Ол (қарапайым) киім-ал-вазари киді.
Оның күндері ізгі істерден (миюалы) баққа ұқсады. Ол өлімді жек көрді, қан
төкпеді, тиым салынған істерді істемеді. Ол өте шыдамды және шыншыл еді.
Қайыр-садақа беруде, әсіресе, мешіттер салуда жомарт еді. Ол қайтыс болар
алдында өзінің мұрагері етіп Чағры бектің ұлдарының бірі жас Сүлейменді
тағайындады. Амид ал-Мүлк Кундури бастаған жергілікті шонжарлар мемлекетте
өз биліктерін сақтауды ойлап Сүлейменді белсенді түрде қолдады. Бірақ,
Сүлейменге оның үлкен ағасының кандидитурасын таққа ұсынған оппозициямен
күресуге тура келді. Алп Арслан көп ретте ғұламдар көсмдері мен жақында
құрылған, мүдделері орталық билік пен тығыз байланысты кәсіби әскерге
сүйенді. Сүлеймен мен оның жақтастары билікті ұзақ сақтай алмады. 1063
жылы қыста Қазвинде жоғарғы сұлтан болып Алп Арслан тағайындалды. Билікті
Алп Арсланның жаулап алуы батыс және шығыс аймақтарды бір империяға
біріктіру процесін жеделдетті. Алп Арсланды Бағдад танып, ол халифтан
құрметті титул-Адуд ад-даул мен зийа ад-динді алды. Селжүк иеліктерінің
бір мемлекет шеңберіне бірігуі күрделі жағдайда өтіп, көшпелі тайпалардың
толқуларымен қатар жүрді.
Хусайнидің айтуынша Ала Арслан билікке қолы жетіп, патшалық тағын
иемденгенде, әділет пен жомарттық қанатының бағыныштыларының үстіне жайды.
Ол халықты (ар-ра'аййа) жыл сайынғы екі мәрте негізгі салық харадждан (ао-
харадж ал-асли) босатты. Жыл сайын рамадан айында ол төрт мың динар садақа
бөлді; мың динар Балхқа, мың динардан Мервке, Герат пен Нишапураға. Бұдан
басқа ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz