Некені бұзу және ажырасу түсінігі

Жоспар

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
І Ерлі зайыптылардың отбасындағы арақатынастары ... ... .. 7
1.1 Қазақтың дәстүрлі қоғамындағы отбасылық құқықтық қатынастарды
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1 2
... ... ..
1.2 Жеті аталық үрдіс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Отбасының тұрақтылығын қалың мал. Және жасау арқылы
нығайту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
ІІ Некені бұзу және ажырасу түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Ажырасудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ІІІ Әдет-ғұрып құқығы бойынша ажырасу ... ... ... ... ... ... ... 28
3.1 Әйелімен ажырамау үшін еркек ешкімнің Алдана барып жүгінбейді
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
ІV Ерлі-зайыптылардың бірінің қайтыс болуына
байланысты некенің тоқтатылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
4.1 Көптеген ғасырлар бойы күрделі өзгеріске түспеген қазақ
даласындағы қоғамдық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
4.2 Революцияға дейінгі қазақ қоғамында рулар арасындағы
қақтығыстар мн даулардың көбісі жер мен жесір мәселелерінен
шықты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
V Некені заңсыз деп тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
5.1 Бүкіл дүние жүзі халықтары тәрізді қазақ халқынында өзіне тән
семья тарихы бар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
5.2 Неке мәселесі жөнінде шариғат қағидасы ... ... ... ... ... ... 49
5.3 Ислам діні мұсылмандардың басқа діндегі бөтен халықтармен
некелесуіне тыйым салу ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .5 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55

Кіріспе

Қазақ халқы өзінің бұрынғы-соңғы тарихында басынан небір қилы заманды
өткізген. Көшпелі қазақ өркениетінің бай рухани және құқықтық қазынасын
зерттеу және оның мағынасын санаға сіңіру - ұлттық психологияны, әдет-ғұрып
және дәстүрлерді түсінудің қайнар көзі.
Қазіргі таңда заң ғылымының, оның ішінде дәстүрлі ұлттық әдет-ғұрып
заңдарын зерттеуге арналған ізденістердің алдында да тың көкжиектер
ашылуда. Оларға жаңа талаптар қойылуда, жаңа тұлғалар, көзқарастар
айтылуда. Ашылған мүмкіншіліктерді пайдалануға арналған сәтті қадамдар жоқ
емес.
Әдет-ғұрып құқығының қайнар көздерін, ескерткіштерін, үлкен және кіші
заң кодекстерін іздестіріп, қалпына келтіруге арналған ізденіс-жұмыстары
одан әрі жалғасуда. Соңғы жылдары әдет-ғұрып құқығы нормаларының кіші заң
көдекстері “Ережелер” текстерінің екі жинағы шықты: 1) Материалы по истории
государства и права Казахстана (Құрастырғандар: С.С. Сартаев., С. Өзбекұлы)
Алматы, 1994.; 2) Қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары (төтенше билер
сөзінің Ережелері, шешімдері). (Құрастырғандар: З.Ж. Кенжалиев., т.б.)
Алматы, 1996.
Жұмыстың мақсаты көшпелі қазақ қоғамындағы әдет-ғұрып заңдарының дербес
құбылыс есебіндегін және некенің тоқтатылуының қазақ қоғамында қалай
қалыптасып-дамуын қалыптастыру.
Көшпелі қазақ қоғамындағы әдет құқығы бойынша некенің тоқтатылуы өмірдегі
мәдени құбылыс ретінде зерттеліп отыр. Қазақ әдет құқығы қоғамдық өмірдің
жемісі, серігі, тарихи жетістігі. Қазақ қоғамындағы әдеттік дәстүр өзінің
белгілі бір қалыптасу сатылары бар, ішкі құрылымы қызметтік бағыт-
бағдарларына сәйкес, пәк те мөлдір рухани бастаулардан нәр алып, мызғымас
адами құндылықтарды мақсат тұтатын объективті тарихи кейіпкер есебінде
сарапқа салынады. Әдет-ғұрып құқығының адами құндылықтары, мақсат-
мұраттары, рухани мұраттары, рухани бастаулары, негізгі ұғым-түсініктері,
қағида-принциптері, олардың даму кезеңдері, тарихи сабақтары мәселелері
көтеріліп, жүйелі түрде зерделенеді.
Көшпелі қазақ қоғамындағы әдет-ғұрып дәстүрлері мәдениетіміздің тарихи
бастауы, негізі және арнасы. Жұмыс әдет-ғұрып дәстүрлері басынан небір
қиын-қыстау кезеңді өткізген, бірде шарықтап дамып, бірде қолаңсып өшуге аз
қалған тірі де жанды құбылыс есебінде қарастырылады. Ұлттық сананың қазіргі
кезде түлеуі өткен тарихи белестерімен байланыстырыла, сабақтастырыла
зерттеледі.
Жұмыс мазмұны кіріспе бөлімен, төрт тараудан және қорытындыдан тұрады.

1. Ерлі зайыптылардың отбасындағы арақатынастары

Тарихтағы белгілі бірінші қоғамдық бөлініс еркек пен әйелдердің
арасындағы табиғи алшақтықтан туады. Әрбір нақтылы қоғамның отбасы
қатынастарын бағалау үшін әйел-еркек оппозициясын ой жиегінен өткізгеніміз
қажет.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы әйелдердің рөлі туралы қазіргі кезге дейін
талай дақпырт пікірлер етек жайған. Ең жиі кездесетін жағдай Қазақстан
жерін мекен еткен тайпалардың әйелге деген көзқарасы дөрекі, мәдениетсіз
болды деген қауесет. Мысалы, антикалық тарихшы Аммиан Марцелианиға
телінетін мынадай жолдар сақталған: "Олар мәңгілік қашқындардай өмірін
өткізетін киіз үймен көшіп-қонып жүреді; сонда бейшара әйелдер жұпыны
киімдерін тігеді, еркектермен жақындасады, бала туады, нәрестелерін ер
жеткенше емізеді. Олардың бірі де өздерінің қайда дүниеге келгендіктері
жайында жауап бере алмайды: бүгін мына жерде отырса, ол жерден жырақта
туылған, ал тіпті шалғайда есейіп ер жетпекші"[30, 48 б]. Тіпті атақты
саяхатшы Пяно Карпинидың өзі тым үстірт пайымдайды: "Женщин каждый имеет
столько, сколько может содержать, иной сто, иной пятьдесят, иной десять,
иной больше, иной меньше и они могут сочетаться браком со всеми вообще
родственниками, за исключением матери, дочери и сестры от той же матери. На
сестрах же только по отцу, а также на женах отца после смерти его они могут
жениться. А на жене брата другой брат, меныпий после смерти первого или
иной младший из родства обязан даже жениться. Всех остальных женщин они
берут в жены без всякого различия и покупают их у родителей очень дорого.
По смерти мужей жены не легко вступают во второй брак, разве только кто
пожелает взять в жены свою мачеху"[32, 200 с]. Осындай дақпырт пікірлердің
тізбегін ұзақ келтіруге болады. Ал қазақтың және оның арғы тектерінің
мәдениетін, олардың миф-саналарын, аңыз эпостарын, орта ғасырлық қолжазба
мұраларымен бейнелер өнерін зерттеу еуразиялық түрік номадалары мен олардың
ұрпақтарында әйелге деген жоғары құрмет бүл отбасы қатынастарының басты
ерекіпеліктерінің бірі болғандығын көрсетеді. Тіпті "әйел" деген сөздің өзі
"ел" терминімен қосылып кеткен, "Ана тілі" мен "Жер-Ана" ұғымдарында үлкен
сыр жатыр. Осетин ғалымы А. Медоевтың атап өткеніндей: "Ежелгі көшпенділер
петроглифтерінде әйел бейнесі айрықша орын алады, бүл оның әлеуметтік
мәртебесінің биік болғандығын дәлелдейді"[31, 125 с].
Түрік халықтарының әйелге құрметпен қарағаны көптеген әділ саяхатшыларды
таң қалдырған: Мысалы, араб ғұламасы ибн-Батута былай дейді: "Одно из
удивительных явлений, которое я видел в этих странах, то, что жители очень
уважают женщцин. Здесь женщины по своему положению стоят выше чем муж-
чины". Немесе: "Жена держалась с большим достоинством. По приближении эмир
встал, приветствовал ее и посадил около себя; прислуги окружили ее,
принесли кумус. Она своею рукой налила кумус в чашку и на коленях подала
мужу. Эмир выпил, потом она налила кумус и подала брату Эмира,; Эмир сам
налил кумус и подал жене. У этому времени принесли кушанье. Жена вместе с
Эмиром покушала. Эмир подарил жене одежду, потом его жена возвратилась
обратно. Все жены князей ведут себя таким образом..."[32, 45 с].
Белгілі ислам тарихын зерттеуші Массэның өзі Құранда әйел қауымына деген
құрмет жоқ дейді. Әрине, мұсылмандық Шығыспен тайталаста қалыптасқан Батыс
қоғамы үшін өз қарсыластарын әйелдерді сыйламайтын фанатиктер бейнесінде
суреттеу тарихи қажеттіліктен туды. Христиан дінінің өзі әйелді кемсітуге
бағытталғаны жөнінде талай дәлелдемелерді келтіруге болады. Батыс адамы шын
мәнінде әйел туралы исламдық қағидаларды түсінбейді, өйткені бүкіл Батыс
мәдениеті әйелді ләззат алу объектісі деп түсініп келген.
"Вся западная культура взросла на символизации женского тела. Этические
и эстетические оценки высокого и низкого, прекрасного и безобразного,
допустимого и разрешенного суть модусы восприятия физического образа
женщины. Тело Девы Марии, выносившей (верифицировавшей в смысле подтвержде-
ния истинности) Тело Христово. Проекция вины на греховное женское начало в
экстазе самобичевания или фаллического самолюбования в аптристике, как и
бульварной эротике. Страх порабощения (кастрации) породившей тебя плотью.
Любимая модель, обнаженное "Другое Я", попытка объектировать — и тем самым
снять — раздвоение собственной личности. Западная патриархальная культура
осмысливает андрогинностьв асиме-тричной оппозиции объективного, мужского
"Еgо" и субъек-тивного символического женского "id"[34, 256 с].
Христиандық мәдениет құл иеленуші Рим империясының аймағында қалыптасқан
және қожайын-құл оппозициясын жыныстық қатынастарға да ауыстырған, Христиан
апостолдары-ның сүйікті әңгімелерінің бірі — алғашқы туа біткен күнәні
айыптау. Және бұл жағдайда басты салмақ әйелге қарай ығыстырылады. Ислам
бойынша, алғашқы күнәға әйел мен еркек бірдей жауапты. Апостол Павел
некесіздік пен тақуалықты некеден жоғары қойған. "Үйленбеген адам құдай
туралы ойлайды, ал үйленген еркек әйеліне жағынуды армандайды" [34, 268 с]
- дейді ол. Әрине, Жаңа заманнан бастап батыстық мәдениет әйел туралы
осындай пікірлерден арылуға ұмтылды.
Бүл мәселенің қазіргі Қазақстан Республикасы үшін де өзектілігін
ескеріп, әйел туралы ислам өкілдерінің пікірлеріне тоқталайық.
Ислам әйелдерінің бостандығын шектейді деген жиі кездесетін пікір туралы
Өзбекстанның діни қайраткері Мухаммад-Содик Мухаммад-Юсуф былай дейді:
"Наша религия разрешает, но не обязывает, как думают некоторые, мужчинам
иметь четырех жен. Жизнь заставляет. Ученые-социологи утверждают, что во
всех обществах в мире женщин больше, чем мужчин. Что, лучше оставаться кому-
то без мужа? Или, допустим, женщина не может родить, а человеку хочется
ребенка, лучше ее выгнать или все же жениться с ее согласия на второй?
Другой пример: женщина заболела, не может быть женой — неужели гуманнее
оставить ее?
Да, ислам позволяет женщинам открывать лишь лицо и кисти рук, остальное
должно быть закрытым. Почему? На этот вопрос отвечает немусульманские
ученые-сексологи. Если женщины ходят в открытых одеждах, это влияет на
мужчин, возбуждает их. Не случайно в Европе и тех мусульманских странах,
где женщины одеваются по-европейски, растет мужская половая слабость. Потом
закрытые мусульманские одежды — знак уважения к женщине, свидетельство
принадлежности ее к хорошей семье, ибо по традиции открывали свое тело лишь
женщины легкого поведения. Наконец, на Аравийском полуос-трове, откуда
пошло мусульманство, очень солнечно и, если не закрывать тело, обязательно
будут болезни.
В мечети женщины и мужчины молятся отдельно — иначе нет гарантии, что
половые чувства не будут вмещаны в молитвы. Обучение в мусульманских школах
раздельное"[37, 56 с].
Ислам діні мен әйел мәселесіне арналған кейбір еңбектерде
пайғамбарлардың ананы сыйлау туралы Хадистері әйелден тек ананы көріп, оның
жеке өзіндік басын құрметтемеуден туды деген де жорамал айтылады.
Осы мәселенің басын ашып алу үшін мұсылман теологтарына да тоқталып
өтейік. Мәселе күрделі болғандықтан оның мынадай қырларын айқындайық:
1) әйелдің исламдағы орны;
2) отбасылық қатынастардың сипаты;
3) әйел құқықтары және күйеуінің міндеттері;
4) полигамия, айырылысу.
Алдымен, исламда әйел қауымының алатын орнына тоқталып өтейік. Бірінші
көтеретін мәселе - әйел құқығы жайында. Шариғат бойынша құқықтың 4 типі
бар: 1) Алла хақы; 2) тұлға құқықтары; 3) басқа адамдардың құқықтары; 4)
құдай пенделерінің құқықтары. Әйел құқығы екінші және үшінші баптарда
қарастырылады.
Бұл жерде ескере кететін нәрсе теңдік пен біркелкіліктің екі түрлі
құбылыс екендігі. Еркек пен әйел тең маңызды болғанымен, қоғамда әртүрлі
қызметтер атқарады. Әлемдік ислам Университетінің өкілі Абул Ала Мавдуди
бұл туралы былай дейді: "Ислам освободил жешцину от всех недомашних дел,
переложив их плечи мужа. Женщина может полностью посвятить себя своим
обязанностям по дому и отдавать силы воспитанию детей — будущим попечителям
нации. Женщина должна сидеть дома и выполнять возложенные на нее
обязанности. Ислам не хочет ее загружать двойными заботами: воспитывать
детей, вести домаш-нее хозяйство и работать вне дома, зарабатывая на жизнь.
Это, повидимому, вполне справедливо. Ислам поэтому распреде-ляет функции
между полами.
Но это не означает, что женщине не разрешается выходить из дома. Не в
этом дело. Ей позволяется выходить когда это необходимо. Закон просто
определил дом как специальную область ее работы и подчеркнул, что женщины
должны заботиться домашнем очаге. А когда ей нужно выйти, она может
сделать, только соблюдая определенные формальности"[37, 68 с].
Соңғы жылдары Батыс елдерінде де осындай функ-ционалдық бөліністің
бұзылуынан туындайтын теріс әсерлерге назар аудара бастады. Мысалы, АҚШ
профессоры Сирил Джоад
Батыс қоғамындағы отбасылық қатынастардың төмендегенін атап өтеді
(ретсіз жыныстық қатынастар, әкесіз балалар, рухани-сыздық т.т.). Профессор
Сирил Джоад былай дейді: "Я полагаю, что мир был бы счастливее, если это
повлекло некоторые снижение уровня жизни".
Әйелдің ислам мәдениетіндегі алатын орны туралы канададағы Ислам
орталығының директоры Хаммуда Абдалати мынадай қағидалар келтіреді:
1. Адамзат үшін еркек пен әйел тең құқықты жаратылған.
2. Батыстағы мұсылмандар әйелді адамдық келбетті толық қамтыған жан деп
есептемейді деген пікір жаңсақтық, Ислам бойынша еркек пен әйелдің адамдық
табиғаты бірдей.
3. Білім алуға әйел мен еркектің тең құқығы бар. XIV ғасыр бұрын
Мұхаммед білімге ұмтылу әйелдің де парызы деп жариялады.
4. Еркек сияқты әйелдің де сөз бостандығына құқығы бар. Оны әйел деп
дұрыс айтқан пікірлерін ескермеуге болмайды.
5. Кез келген отбасылық қатынастардың деңгейі ондағы әйелдің алатын
орнымен анықталады деген қағиданы басшылыққа алған кейбір атеистер мен
батысшылдар мүсылмандық өркениетте әйел тек күң болып қалды дейді. Бұл
білмегендіктен туады және кейбір мұсылман елдерінде саяси ахуалмен
байланысты шын мәнісінде Құран мен ислам ғүламаларына назар аударсақ
әйелдер қоғамының өмірге араласқан, олардың жеке меншікке қүқығы бар.

Қазақтың дәстүрлі қоғамындағы отбасылық құқықтық қатынастарды
анықтау

Қазақтың дәстүрлі қоғамындағы отбасылық құқықтық қатынастарды
анықтаудағы тағы бір ислам дінімен қатысты мәселе — көп әйел алу және
пәрәнжа кигізу. Ашық қоғамға негізделген Батыста бұл исламдық ерекшеліктер
әйелді қор-лаудың формалары деп жарияланады.
Тікелей алғанда мәселенің мәдени және әдептік жақтарына көбірек көңіл
бөлейік. Себебі Батыстағы көптеген адамдар мұсылман еркегін нәсіпқұмар,
көптеген әйелдері мен ашыналары бар адам деп есептейді. Шынында,
полигамиялық қатынастағы адамдардың саны, әрине, өте аз.
Жалпы 4 әйел алуға рұқсат беру дәстүрлі исламдық әдебиетте былай
түсіндіріледі:
1. Көп әйел алу салты мұсылман діні қалыптасқанға дейінгі араб
номадаларына тән еді, сондықтан Мұхаммед дәстүрді сақтап, оның теріс
жақтарын шектегісі келді.
Иудей-христиан өркениеті ресми түрде полигамияны бекерге шығарғанымен,
іс жүзінде оған көзін жұмады. Хаммуда Абдалати, осы туралы мынадай дәлел
келтіреді.
"Тем не менее, неправильно считать, что иудаизм и христианство всегда
признавали только моногамию или кате-горически возражают против полигинии
даже сегодня. Нам из-вестно от одного из знаменитых еврейских ученых, что
полигамия доставила израильским властям, ответственным за решение жилищной
проблемы, немало беспокойства. Таков взгляд и афроазиатских епископов,
предпочполигинию неверности, разврату, обмену партнерами. В одних только
США число людей, постоянно меняющих партнеров, оценивается в несколько сот
тысяч.
Весьма показательно прочная взаимосвязь между формаль-ной строгой
моногамией и высоким уровнем проституции, гомосексуализм, внебрачных связей
общей сексуальной распущенностью. Наиболее характерные примеры в этом отно-
шении дают истории греко-романской и иудейско-христианской цивилизации"
[38, 98 с].
3. Көп әйел алған еркек барлық әйелдерді тең құқықылы және экономикалық
жеткілікті жағдайда ұстап тұруға міндетті. Бұл әркімнің қолынан келе
беретін іс емес. Сосын жауапкершілік заманында жесір және жетімдерді де осы
қағида қамтуға тырысты. Құраннан бір үзінді келтірейік: "Егер үйленгенде
жетім әйелдер жайында әділетсіздік істеуден қорықсаңдар, өздеріне жаққан
басқа әйелдерден екі, үш және төртке дейін үйленіңіздер. Сонда егер тең
үстай алмаудан қорықсаңыздар, онда біреу алыңдар немесе қолдарыңдағы күң де
болады".
Жалпы алганда, жоғарыда келтірілген қағидалардан ислам мәдениеті
отбасылық қатынастарды қогамның табиғи және басты тірегі деп
қарастырылғанын аңғарамыз. Бұл исламдық құнды-лықтар қазақтың отбасылық
дәстүріне өзінің оң ықпалын тигізгені даусыз. Бірақ, біз бұл жерде исламның
әйелге деген көзқарасын мұрат ретінде ұсынғалы отырғанымыз жоқ. Оның теріс
жақтары жөнінде жеткілікті айтылып келді. Ең бастысы -қазақтың дәстүрлі
отбасылық қатынасын батыстық гендерлік "еркек-әйел" оппозициясынан шығаруға
болмайтындығы сияқты оны мұсылмандық ережелерінен де көшірме ретінде алу
мүмкін емес. Бүл жағдай қазақтың эпосында да дәлме-дәл бейнеленген. Мысалы,
"Қобыланды батыр" жырын алайық. Бұл мәдени мұра түрік тайпаларының көне
діндерімен исламға ауыса бастаған кезінде дүниеге келген. Яғни, осы жырды
қарастыру арқылы біз қазақтың отбасылық қатынастарындағы мұсылмандық және
шамандық, тәңірілік қүндылықтардың арақатынасын аңғара аламыз.
Жалпы алғанда, қазақтың дәстүрлі отбасылық қатынастарында исламдық
элементтер айқын болғанымен, бірақ шешуші әрі басым делеторға жеті аталық
үрдіс жатады. Бұл жағынан қазақтың дәстүрлі отбасылық қатынастарының тек
жалпы мұсылмандық, мәдениеттен ғана емес, сонымен бірге өзіне жақын өзбек,
түркімен, түрік, парсы сияқты халықтардан да айырмашылығы көп болды.
Себебі, қазақ отбасылық қаты-настарында кузендік некеге тиым салынбаған.

Жеті аталық үрдіс
Жеті аталық үрдіс - қазақтардың неке және отбасылық қатынастарының
құрылымындағы тәни және табиғи жаратылыс күштерінің шешуші орны осы
қатынастарды реттеуте бағытталған әдет-ғұрып қүқығы нормаларының ара-
қатынасынан, жүйесінен, даму тарихынан айқын байқалады. Айталық, әдет-
ғұрып қүқығының неке және отбасы саласын реттеуге бағытталған нормалары мен
институттарының негізгі және басты принципі жеті атаға дейін қыз алыспау
деп аталады. Яғни, жақын туысқандар арасында қан араластыруға жол бермеу
неке және отбасы қатынасын реттеуге арналған әдет-ғұрып құқығы нормаларының
басты мақсаты және мәні еді.
Бұл принцип неке саласындағы әдет-ғұрып құқығының басты қағидасы болып
есептелді. Сондықтан осы саладағы өзге құқықтық институттар мен нормалар
соған сүйенетін, соны негізгі арқау етіп алатын және соның талабына
бағынатын өзге институттар мен нормалар (қалың мал, көп әйел алу,
әмеңгерлік т.с.с.) осы принцип аумағында және бақылауында іске асты, оның
ықпалынан шықпауға, талабын мойындауға мәжбүр және міндетті болады. Мұндай
болмаған жағдайда кез келген некелік келісім немесе отбасылық қатынас,
оларды реттеуге бағытталған норма өз күшін жоятын, қоғамдық сана және
бақылау мұндай іс-әрекеттерге жол бермейтін.
Сонымен, жеті ата деген не?
Жеті атаны жетік білу қазақ арасында ізгі дәстүр ретінде қалыптасқан
адамгершілік қасиеттің тұрақты белгісі. Халқымызда "Жеті атасын білмеген
жетесіз", "Жеті атасын білмеген — жетімдіктің белгісі" дейтін мақал-
мәтелдер бар. Адамның туыстық тегі жайлы мағлұматты қазақтар шежіре, ал
ғылымдар оны генеалогия деп атайды. Туыстық текті ажырата білу халқымыздың
рухани мәдениетінің елеулі белгілерін құрайды.
Сол жеті ұрпақтың, жеті буынның аттары қазақ салтында қалай аталады. Бұл
жөнінде қариялар арасында әр түрлі пікірлер бар. Кейбіреулер баланың өз
әкесін жеті атасының тізіміне енгізбейді де, жеті атаның ең біріншісі етіп
баланың атасын, яғни әкесінің әкесінен бастап жоғары қарай санаса, енді
біреулер жетінші атасынан бастап төмен қарай санайды.
Қазіргі кезде жұрттың ата-тегін сұрастырудың екі түрі ұшырасады.
Мәселен, "Қазақ тілінің (он томдық) түсіндірме сөздігінде" жеті атаның
мынандай тізбесін берген: әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене,
туажат, жекжат, жұрағат, барлығы он буын, он ата. Бұл тізбек бойынша 7-ші
атада, яғни жекжат буынында, бұрынғы қандас туыстар, енді құда-құдандалы
болуға хүқы бар деген сөз. Алайда туысқандықтың бұл тізбегін
мойындамайтындар да бар. Жеті ата көлемінде әке жағынан жақындығы бар
адамдар бір-бірімен құда болып қыз алыспаған. Жеті санын қазақта сондай-ақ
"көптік", "молдық", "сансыз" мағыналарында да қолданып, киелі деп
есептеген. Жақын туыстардың ұлдары мен қыздарынан пайда болған перзенттер
шалағай, не ақыл-есі кемтар болып дүниеге келетінін зерттеу нәтижесі мен
тәжірибелер әлдеқашан анықтаған. Халқымыздың осы мәселедегі көрегендігі
барша жұртты таң қалдырады[29, 85 б].
Жазушы Әбіш Кекілбаевтың "Үркер" романында жеті ата туралы мынадай
түсінік бар. Әке - бел бала – немере - шөбере -шөпшек – жүрежат - туажат.
Жеті атаның бұл тізбегі қазақ тыныс-тіршілігіне жанасымды екені ақиқат.
Қазақтың дәстүрінде айттырылған келін бүкіл рудың протекциясында болды.
Бұл әсіресе қазақтың неке және отбасылық құрылымында көп әйел алу және
әмеңгерлік салттарында толық көрініс тапты. Әрине, көшпелі қазақ
қоғамындағы некенің негізгі нысаны — моногамия болды. Бірақ ол көп әйел
алумен толықтырылды және әмеңгелікпен жалғастырылды.
Отбасы және неке қатынасы құрылымында көп әйел алу қалың мал секілді
бірте-бірте дамыды. Алғашқы кезде ол топтасып некелесудің сарқыншағы
есебінде өмір сүрді. Бірте-бірте оның негізінде табиғи заңдылықтар ғана
емес, неке қатынасын реттеудің экономикалық және әлеуметтік жағдайларының
әсер етуіне сай ол өзінің ішкі мән-мазмұнын түбегейлі өзгертіп жаңа
қоғамдық құбылысқа айналады. Қазақтың отбасылық қатынастарында қалың мал
төлеу ерекше орын алған.
Бұл отбасы және неке қатынастарының барлық құрылымында, отбасының
тұрмыстық әрекеттерінің өн бойында, соның ішінде жүптасу кезінде бір-біріне
берілетін сый-сияпаттарда, төленетін қалың малдарда көрініс тауып отырды.
Енді қалың мал екі жақты сипатқа ие бола бастады. Біріншіден, ол баяғысынша
халықтық мерекенің элементі сипатын сақтап, құдаласудың, қыз беріп, қыз
алудың бірегей процесінің құрамдас бөлігі боп қалды. Екінші жағынан, ол той
салтанатының өзге [элементтерінен ерекшелене береді: ол бірте-бірте дербес
мәнге ие болып, некеліжатынасқа түсудің қажетті де арнайы алғы шарттарының
шріне аиналды. Сөйтіп қалың мал төлеу рәсімі жағымды да жағымсыз жақтарға
қатар ие болып, қарама-қайшылы бастау-ағымдардың тайталаса аренасына
айналды. Егер тарихи аренада алғаш пайда болған дәуірлері қызға қалың мал
төлеу отбасына қоғам тарапынан көрсетілген құрметтің белгісі, некелесу
актісіне ресми мән берудің көрінісі, тойдың көркі болып келсе, құрылысы
қоғамдық меншіктің әсеріне тап болған жағдайда ол өзінің алғашқы мәні мен
қасиетінен ажырап, оған қарама-қайшы мағынаға ие бола бастады, сөйтіп ол
некелесудің жағымсыз мәнге не қажеті алғы шарттардың біріне айнала
бастайды. Қазақ қоғамындағы қызға қалың мал төлеудің негізгі ерекшелігінің
бірі осында жатыр.
Табиғи-тарихи және әлеуметтік-экономикалық факторлардың тікелей әсерін
сезіне отырып, үздіксіз даму үстінде болған қазақ әдет-ғұрып құқығының
келесі белді институты -әмеңгерлік еді. Әр түрлі әдеттердің қалыптасқан
дәстүрінің бір түрі ретінде ол ананың үстемдігі заманынан (матриархат)
әкенің үстемдігі заманына (патриархат) көшу кезеңінде пайда болады. Бұл
жұптасып некелесудің үстемдігі орнап тұрған дәуір еді. Әмеңгерлік институты
пайда болғаннан кейін ол өзгеріске ұшырамай тұрған жоқ. Алдымен ол әйелдің
үстемдігі (матриархат) кезінде өмір сүргендігін ескерсек, демек бүл кезде
жесір қалған әйелдің әмеңгері болып, оның күйеуінің шешесінің жақындары
саналды. Бірте-бірте әйел құқығының төмендеуіне байланысты әмеңгерлік
құқығы күйеудің туыстарына көшті.
Әмеңгерлік институты пайда болған кезеңде әмеңгерліктің шеңбері кең
болды. Оған жесірдің күйеуінің барлық туыстары әмеңгер болып саналатын.
Бірте-бірте рулық меншік ығыстырылғаннан кейін әмеңгерлердің де шеңбері
тарылды. Әдет-ғұрып құқығына байланысты енді әмеңгер болып күйеуінің барлық
туыстары емес, ең жақын туыстары саналатын болды. Орынбор шекара комиссиясы
чиновниктерінің 1846 жылғы материалдарына үңілсек XIX ғасырдың басында да
бұл құқықтық нормалардың сақталғандығын байқаймыз[18, 256 с].
Отбасы меншігінің нығаюына және оның одан әрі дамуына байланысты
әмеңгерлік шеңбері бұдан да тарыла түсті. Бұл кезде жесір қалған әйел
күйеуінің бірге туған ағасы немесе інісіне ғана тиюі керек болды.
Жалпы алғанда, қазақтың дәстүрлі отбасы және неке саласындағы басты
ерекшеліктері туралы, "Қазақ мәдениетінің типологиясы", кітабында
төмендегідей баптар келтірілген:
1. Жеті аталық үрдіс және инцеске (қан алмасушылыққа) тыйым салу;
2. Некенің этникалық гомогендігінің сақталуына назар аудару. Ұлтаралық
неке сирек кездескен;
3. Левират (әмеңгерлік) пен сорираттың (балдыз алу), кросскузендік
(бөлелер) некенің әдет-ғұрып нормаларында орын алуы;
4. Полигамия. Бұл мәселе түсіндірмені қажет етеді. Көп әйел алу дәстүрі
ата-тектік әлеуметтік типте мұсылмандық полигамиядан басқа негіздерге
сүйенген. Ол адамдық ынтымақтастықтың кеңейтілген тәртібінің көшпелілік
салт-дәстүр жүйесіндегі сұрыпталу процесіне қатысты еді. Бүл типте жетім
бала және жалқы отбасының кездеспейтінін зерттеушілер атайды. "Аға өлсе
жеңге мұра" принципі қауымдық түұтастық нығайтқан. Тағы бір ескере кететін
жәйт полигамия қазақтың дәстүрлі қоғамында басым некелік тип емес еді. 1897
жылғы санақтың нәтижелері бойынша некедегі 1000 еркектің тек 71-нің бірнеше
әйелдері болған.

Отбасының тұрақтылығын қалың мал және жасау арқылы нығайту

Отбасының тұрақтылығын қалың мал және жасау арқылы нығайту. Бүл жас
отаудың аяғына жылдам түруына себебін тигізген. Ислам діні және ата-бабалық
дәстүр некенің қажеттілігін дәріптеген. Күрделі әдет-ғұрып, ата-ананың
баулуы отбасылық қатынастарда жеңілтек көзқарастарға жол бермеген.
Қазақтын дәстүрлі отбасылық құқығы XIX ғасырдың аяғынан бастап күрделі
өзгерістерге тап болып, өзінің ғасырлар бойы қалыптасқан тұрақтылығынан
айырылды. Алдымен патшалық Ресейдің әкімшілік реформаларынан кейін ол
маргиналдық сипатқа ие бола бастады. Бұл процестің әйел бостандығын
нығайтқан оң жақтарын да атап өту керек. Біріншіден, қазақтың ақын-
жазушылар көп суреттеген қалың мал арқылы қыздарды егде адамдарға зорлап
қосудың кемігенін еске алуға тұрады.
Дәстүрлі отбасы құқығын жаңа әлеуметтік жағдайларға сәйкестендіру
мақсатымен 1885 жылы Шар қаласында билердің төтенше съезінде Абай
дайындаған "Билер ережесі" қабылданды. Бұл Ереже әлеуметтік-мәдени өмірдің
барлық саласында әйелдерге еркектермен тең құқық берілуін талап етеді,
қазақ әйелдерінің өркениетті елдердегі сияқты бостандықта өмір сүруін
қалайды, қазақ әйеліне жан-жақты білім беруді және оның интеллектілік,
рухани сана-сезімнің терең, өрісінің кең болуын жан-тәнімен жақтайды.
Абайдың ойынша білімпаз әйелдердің саны көп болса, қазақ қоғамында бала
тәрбиесі де дұрыс жолға қойылып, ұлттық намысты қорғайтын нағыз патриот
ұлдар тәрбиеленетініне көзі жетеді. Абай былай деп жазды: "... хатта
қыздарға да ең болмаса мұсылман ғылымына жіберіп, жақсы дін танырлық қылып
үйретсе, сонда сол жастар жетіп, бүл аталары қарайып сөзден қалғанды
түзелсе болар еді" ("Қырық бірінші сөз").
Сол 1885 жылы қабылданған "Билер ережесінен" бір үзінді келтірейік.
"42-бап. Қазақ салт-дәстүрі бойынша күйеуінен әйелін ажыратуға болады.
Күйеуі белсіз немесе жыныс мүшесі ауруға шалдықса, ондай жағдайлары болмаса
да күйеуінің келісімімен ажыраса алады. Құда түскен қалыңдық пен күйеу
жігіттің де ажырасуы мүмкін. Егер күйеуі қыздан жиырма бес жас үлкен, бір
мүшесі кем, керісінше қыз күйеуінен тоғыз жас үлкен, кейде күйеуі қалың мал
төлей алмаса, денсаулығы сауыға алмастай нашар, жағымсыз қылықтар
әшкереленіп, басынан еркі кетсе, әйел мен күйеуді, қалыңдық пен жігітті
ажыратуға тура келеді"_.
Бұл баптан XX ғасыр қарсаңында қазақтың отбасылық құқық қатынастары
бірталай алға қарай қадам жасағанын көреміз. Көптеген зерттеушілер ата
тектік мәдени типтегі әйелдердің құқығын шектелумен қатар Орта Азияның
басқа отырықшы халықтарымен салыстырғанда, қоғамдық өмірде қазақ
әйелдерінің салыстырмалы дербестігін және еркіндігін атап өтеді. XX ғасыр
көлемінде қазақтың дәстүрлі отбасылық қатынастарында маргиналдық белгілер
басым болып шықты. Бұл әсіресе социалистік қоғамының қазақтың дәстүрлі
отбасылық қатынастарын мүлдем өзгертіп жіберуінен туындады. Шын мәнінде,
дәстүрлі отбасы қатынастар социалистік семья дегенмен ауыстырылды. Басында,
Кеңес үкіметінің 1917 жылғы 20 қазанда "Ресей мен Шығыстың барлық жүмысшы
мұсылмандарына" деген үндеуінде: "Ендігі жерде сіздердің имандылықтарыңыз
бен әрекеттеріңіз, сіздердің ұлттық және мәдени мекемелеріңіз азат және
ешкімнің қол сұғуына болмайды" делінгенмен, Коммунистер дәстүрлі отбасы
нормаларын басты мақсаттардың бірі деп есептеді. Революцияның рухани
көсемдері ұлттық аймақтардың түрғындары көп жағдайда әлі де патриархалдық
рулық идеологияның әсерінде деп есептейді. "... Қырғыз, өзбек, тәжік,
түркімен сияқты халықтар жөнінде біз не істей аламыз?... "Біз сіздердің
қанаушыларыңызды лақтырып тастаймыз", деп айта алмайсыз ба? — деп сүрады
В.И.Ленин РК (б)-ның VIII съезінде шығып сөйлеп. Сосын өзі оған жауап
берді: "... Біз мұны істей алмаймыз, өйткені олар, бүтіндей өз молдаларына
бағынышты"[35, 68 б]. Қоғамдағы таптық және діни дүниетанымның ролі мен
ықпалы мұнша асыра бағалау, кейінірек әдет-ғұрып нормалары халықтық әдет-
дәстүрлермен, наным-сеніммен тығыз байланысты және оны сақтау халықтың өзі,
ұлт этникалық тұтастық ретінде сақтаумен ұштасып жатқандығын мойындамай,
естен шығаруға әкеліп ұрындырады. Мұның нәтижесінде отбасылық қатынастар да
мүлдем өзгеріп кетті. Отбасылық қатынастардың шайқалуын қазақ халқына
жасаған геноцид деп бағалауға да болады. М.Тәтімовтың зерттеуі бойынша бұл
жылдары қазақ халқының (өз Республикасының шегінде) 41 проценті аштық пен
іш, сүзек ауруынан өліп, 15 проценті Қазақстаннан көшіп кетті. Қазақ
халқының адам шығынын Ұлы Отан соғысындағы шығыннан 5 есе және оның жанама
шығынынан 10 есе көп болды. Тура осы кезде әйелдер мен балалардың өлімі өте
жоғары болды. Орта есеппен Қазақстандағы жергілікті халықтың үштен бірі
ғана тірі қалды. Бүл шығындар тіптен, "Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама"
кездеріндегіден шамамен 1,5 есе абсолютті түрде — 2 есе асып түсті.
Қазақстанда 1929 жылғы 47 миллион малдан, үш жылдан кейін тек 3 миллион мал
қалған еді [36, 23 б]. Мұндай жағдайда аштықтың бетін қайтару мүмкін емес
еді. Әйелге деген көзқарас мәдениетінде қазақтың дәстүрлі қоғамында бұрын
болмаған "серілік" пиғыл пайда болды. "Түнгі көбелектер", жезөкшелер,
"жасырын жар" мен "көңілдестер" көбейіп кетті.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан соң отбасылық қатынастар салт-дәстүрінде
жаңа леп пайда болғаны сөзсіз. Біздің тақырыбымыз ерлі-зайыптылардың
жанұядағы ара-қатынастары болғандықтан, қазіргі уақыт ерекшеліктеріне
арнаулы тоқталмай-ақ қояйық. Бұл келесі зерттеулердің тақырыбы болар.

2. Некені бұзу және ажырасу түсінігі

Ажырасу дегеніміз — некенің тоқтатылуы. Неке бұзылған соң, ажырасқандар
өзара жат болып саналады. Еріне қайтып қосылу үшін әйел басқа тұрмысқа
шығып, одан занды түрде ажырасуы шарт. Сондықтан адал некені бұзудан ерекше
сақтанып, әбден ойланып-толғанып барып шешкен жөн. Алла өзі рұқсат
еткенімен, оған ұнамсыз көрінетін істің бәрі де осы неке бұзу. Шариатта
некені бұзу рәсімі өте күрделі. Оның уәдесінен шыға беруге әркімнің шыдамы
жетпейді. Сол себепті қазіргі мұсылман елдерінде неке бұзылу өте сирек
кездеседі. Бұрын қазақта да солай болған. „Қайтып келген қыз жаман, қайтып
шапқан жау жаман", - деп ата-бабаларымыз бекер айтпаған. Өйткені, бұрыңғы
кезде неке бұзылу нәтижесінде екі рулы ел өзара қырғи-қабақ болып, жесір
дауы өрбіген.
Шариат заңы некені бұзуды мәкруһ ретінде қарайды. Сол үшін де неке
бұзылмайтын әрекеттерді қарастырады. Мысалы, ері әйеліне бір қатал шарт
қойып, ол орындалмаса, соның нәтижесінде некенің бұзылуына дейін барса,
ондайда ажырасу жолын іздейді. Түсінікті болу үшін мысал келтірейік. Ері
әйеліне: „Сен пәлен жерге баратын болсаң, сені талақ етемін, онда өзіңді
ажырасқан есебінде санай бер",-деп талап қойса, бірақ әйелі ерін тындамай
кете берсе, мұндай жағдайда неке бұзылады. Ал неке бұзылса, әйелдің басы
бос, өз еріне оп-оңай қайтып қосылуға хұқы болмай қалады. Еріне келіп
қосылу үшін басқа бір еркекке әуелі тұрмысқа шығып, одан ажырасуы әрі
ажырасқанг соң мерзімін өткеруі керек. Енді еріне қайтып оралса, жаңадан
өкіл әке, екі еркек куә қатысуға міндетті.
Біз бұл арада некені бұзу (яғни, шариат арқылы шешу) мен ажырасу мәнін
жете түсінуіміз шарт. Некені бұзу еркіне ері де, әйелі де ие. Әйел хұқы
аяққа басылмауына шариат ерекше мән береді. Некені бұзу мен ажырасу
арасында айырмашылықтар бар. Неке бұзу нәтижелерін жоғарыда айттық. Ал,
ажырасуда одан жеңілірек жолдар бар. Неке қиылғаннан соң, оны бұзу оңайға
түспейді. Некені бұзуға қойылатын біртұтас талаптарды орындау ескеріледі.
Мысалы, отбасын аман сақтау, балаларды жетім етпеу, туысқандық-жекжаттық
арасын суытпау, т.б. Екі жаққа ойлануға мүмкіндік беріледі. Үй болған соң
кесе-шәйнек сылдырламай тұрмайды. Бұл жалғанда төрт құбылаң үнемі түгел
болып, бәрі де ойдағыдай шыға бермейді. Осының кесірінен отбасында айқай-
шу, ұрыс-керіс тууы мүмкін. Сол үшін некені бұзатын жағдайлардан әрдайым
аулақ болған дұрыс. Олай болмағанда, әйел мен ердің ажырасуына алып баратын
жәйттерді терең түсінбей не мән бермей бірге тұра беру де арам, зор күнәға
саналады.
Ажырасуда үшке дейін қайтымды ажырасу болады. Ол жайлы Құранда (2:230):
„Қайтымды ажырасуда екі ретке дейін жариялауға болады. ал, үшіншісінде
әйелдеріңді намысына тимей, жақсы сөзбен шығарып салыңдар..."-делінген.
Сол секілді (2:231): „Ері үшінші рет ажырасса, онда қайта қосылуларына
болмайды. Әйелі бөгде ерге тұрмысқа шығып, онан ажырасқан соң ғана занды
түрде қосылуға болады. Осылай қосылу, бір-біріне қайтып оралу күнә емес,
тек Алланың қойған шектерін сақтаулары тиіс. Ақылға келетін адамдарға
Алланың қойған шектері осындай",-делінген.
- Тағы да (2:232): „Сендер әйелдеріңмен ажырасқаннан соң, ажырасу
мерзімі аяқталғанда лайықты түрде, әдеппен шығарып салыңдар; заңсыз жолмен
оларды ұстамаңдар, өйткені бұлай етушілер тура жолдан шыққандар болып
саналады. Алланың парызын ойыншыққа айналдырмаңдар, әрдайым Алланың
сендерге деген мейірі жіберген қасиетті кітаптары жайлы естеріңде тұтындар.
Алладан қорқыңдар, Ол бәрін жақсы білетінін ескеріңдер",-делінген.
Тағы да (2:233): „Әйелдеріңмен ажырасып, оны күту мерзімі (күту мерзімі
— 3 ай тазалану) жеткеннен соң, егер өзара келісіп бірге тұрғысы келген
болса бөгде адаммен әйелінің қосылуына кедергі келтірмеңдер. Бұл нұсқау -
қиямет күніне, жалғыз Аллаға сенушілер үшін. Алла сендердің пәктіктерің мен
қайырымдылықтарыңды түгел біледі, ал сендер білмейсіндер",-делінген.
Екі ретке дейін ажырасқандар өзара келісіп, бір-бірімен қайтып
табысуларына жол ашық. Бірақ үшінші рет қайтып қосылуларына болмайды.
Мұндай үш рет ажырасып, қайта қосыламын дегендер табылса, төмендегідей
ережелерді сақтаулары тиіс:
1. Бірінші ерінен ажырасқаннан кейін „идда" мерзімі өтуі;
2. Әйел бөгде еркекпен некеге түруы;
3. Кейінгі жаңа ерімен етек қатынас жасауы;
4. Екінші ерімен занды түрде ажырасуы;
5. Екінші ерінен ажырасқаннан кейін „идда" мерзімі өтуі.
Содан кейін ғана бастапқы еріне, онда да „өкіл әкеге" екі ері адам куә
болып, некелесіп қосыла алады.

Ажырасудың түрлері
Ажырасудың үш түрі бар:
1. Сунна — ажырасуға ниеті бар адам әйеліне етек кірі кетіп, тазаланған
соң етек қатынасын жасамаған жағдайда;
2. Бидьий немесе арам ажырасуға ниеті бар адам әйелінің етек кірі келіп
жүргенде, не босанғаннан соң тазаланып бітпегенінде, не болмаса етек кірі
кетіп тазаланғанымен жыныстық қарым-қатынас жасалса;
3. Сунна да, бидьий да емес түрі — ажырасуға ниеті бар адам әйелімен
екіқабат кезінде ажырасса, не әйелі бедеу болса, немесе кәмелетке жетпеген
болса, не жыныстық қатынас жасамаған болса.
Ажырасу 1,2,3 рет айтылуы мүмкін. Бірден үш рет ері тарапынан „талақ"
(ажырасу) айтылса, онда ерлі-зайыптылар ажырасады. „Талақты" ері әйеліне
мас кезінде, қатты ашу кезінде айтса, ол есепке алынбайды.
Қасиетті Құранда (2:229): „Кімде-кім әйелімен бір не екі рет ажырасса,
идда мерзімі біткенше қайтара алады. Не болмаса шариат қағидаларын сақтай
отырып жібере алады",-делінген. Мұндай ажырасу кезінде идда мерзімі өтпей-
ақ әйелін қайтарып алуға ері ерікті. Бұл кезде қасында куәлар болғаны
жақсы. Ал, идда мерзімі өткеннен соң әйелі қайтып оралса, онда тағы да
некесі қиылуы тиіс.
Идда - ері өлген не ерінен ажырасқан әйел қайталап ерге шығуға тыйым
салынған уақыт. Сөйтіп, идданы екі топтағы әйелдер: бірі — ері өлген,
екіншісі — ажырасқанда не қайтымды ажырасудағы әйелдер сақтайды.
Ері өлген әйел екіқабат болса, онда босанғанша идда мерзімін сақтайды.
Ал екіқабат болмаса, онда 4 ай, 10 күн идда мерзімін ұстанады.
Егер ер мен әйел үйленген тұсында бір-бірімен жыныстық қатынастар
жасалмаған болса, идда мерзімін сақтамайды. Етек кірі келмейтін әйел (жасы
келген) 3 ай идда мерзімін сақтайды.
Құранда (2:235):
- „Егер біреулеріңіз өліп, арттарыңда әйелдерің қалса, олар 4 ай 10 күн
күтуі керек. Осы мерзімнен соң олар не істесе де лайықты, сендерге күнә
жазылмайды. Сендердің не істегендерің Аллаға аян",-делінген.
- Тағы да (2:241): „Егер біреулеріңіз өліп, арттарыңда әйелдерің қалса,
оларға бір жыл бойына жететін күнкөріс берулерің керек. Оларды үйден қуып
шығуға тыйым салынады. Ал егер өздері кетсе, өздері білсін, сендер талқыға
қалмайсыңдар",-деп жазылған.
- Тағы да (68:7-8): „Оларды идда мерзімінде өздерің тұратын үйде
қалдырыңдар, ең жақсы жағдай жасаңдар, оларды қиындықта қалдыру үшін
қыспаққа түсірмеңдер. Егер олар екіқабат болса, нәрестеге залал
келтірмейтіндей етіп жақсылап бағыңдар. Ал нәрестесі болып оны емізетін
болса, онда онымен жақсы қарым-қатынас жасап, кеңесіңдер. Ал нәрестеге
қиындық келтіретіндей болса, оны басқа әйелге емізуге беріңдер.
Кім байлық иесі болса, ол байлығын аямасын. Ал дәулеті шектелгендер де
сараңдық жасамай, Алланың бергенін жұмсасын. Алла әркімге өз несібесін
береді",-деп айтылған.
Шариатта: үшке дейін ажырасушы еркек әйелін идда мерзімінде үймен,
тамақпен қамтамасыз етуі тиіс. Ал мүлдем ажырасып кетсе де, бәрібір үймен
қамтамасыз етеді. Ал әйел екіқабат болса, онда үйге қоса қаржы төлеп
тұрады.
Ері өлген әйелге идда мерзімінде жасанып киінуге, сән-салтанатты
бұйымдар тағынуға т.б. тыйым салынады. Үйден бет алды шығуына да болмайды.
Бірақ басқа ер адамды қабылдап, сөйлесуіне рұқсат, тек онымен оңаша жеке
қалуына тыйым салынады.
Мына жәйттар некелесуге кедергі келтіреді:
жақын туыстық, дінсіздік, емшектестік, әйел саны бір мөлшерден асуы,
сүйек жақындық;
7 атаға дейін қазақтар бір атаның баласы есептелініп, туысқан болып
табылады, өзара қыз беріп, қыз алысуға тыйым салынады. Мүндай қағида әлем
халықтары ішінде қазақтарда ғана бар;
қазақтар діні басқаға қыздарын ұзатпайды. Ер жағы үйлене береді;
емшектес деп бір анадан емген басқа ру баласын айтады. Бір анадан
емгендер туыстас болғанымен, өзара үйленбейді. Сондықтан да туған
құдағиларына немесе қайын енелеріне үйленуге тыйым салынады. Сол секілді
бірден апалы-сіңілі қызға да үйленуге рұқсат етілмейді;
неке қиылмай бірге жатуға рұқсат етілмейді. Неке қиылып ерлі-зайыпты
болғандарға міндеттер жүктеледі. Ол:
ері әйелін киім-кешекпен, күнкөріспен, тұрғын жаймен қамтамасыз етуі
тиіс;
әйелі ерінің әмірін екі етпей, үй шаруасымен, бала тәрбиесімен айналысуы
тиіс. Әйел ерінің рұқсатынсыз келісім жасай алмайды.
Некенің бұзылуы мына жағдайларда жүзеге асады:
ері 4 жыл бойы хабар-ошарсыз кеткенде;
мұсылман дінінен безіп, басқа дінге өткенде;
үйленген соң кемшіліктері (ақыл-есі кем, белі жоқ, жаман ауру, т.б.)
анықталса;
неке заңсыз қиылса;
ерлі-зайыптылардың бірі өлгенде;
Әйел босанған соң 40 күнге дейін, етеккірі тазарғанша, ерлермен
жақындаспаған.
Ерлі-зайыптылар өз міндеттерін орындамағанда, өзара ренжісіп қалған
жағдайда ауыл ақсақалдары араласып талқыға салады. Лажы болса отбасын
ажыратпау жағы көзделеді. Тіпті болмағандары сол арада ері үш рет талақ
айтып ажырасады.

3. Әдет-ғұрып құқығы бойынша ажырасу

Қазақ қауымында ежелден бері қалыптасқан әдет – ғұрып бойынша ері
қаншалықты жаман, ынжық, тіпті, кемтар не өте кәрі болған күнде одан
әйелдің айырылысуға қақысы жоқ. Өйткені кезінде қалыңмалын толық төлеп,
молдаға некесін қидырып алған соң, әйел оның меншігі болып есептеледі де,
кімге арыз етпесін, қолдау таппайтын.
Дегенмен әйел тарапынан күйеуінен ажырасу үшін қойылатын талаптардың
міндетті түрде орындалатын түрі де болатын:
– Біріншіден, жас әйелдің күйеуі өзінің күйеулік міндетін орындауға
дәрменсіз, кем қуат болған жағдайда, күйеудің мұндай дәрменсіздігі куәлар
алдында сарапқа салынып дәлелденсе, онда әйелі балаларды жолдан тапқан
болып есептеледі. Күйеуі балаларын әйеліне бермей алып қалғысы келсе, екі
адамды куәға тартып, балалардың әкесі өзі екенін дәлелдеуі керек. Өйтіп
дәлелдей алмаса балалар шешесіне еріп кетеді. Егер белінен айырылған еркек
әйелімен ажырасуға келіспей емделуге мұрсат сұраса, оған бір жыл мұрсат
беріледі, егер осы уақыт ішіде оған ем қонбаса, билер алдында, әйелдің
талабы орындалады.
Екіншіден, күйеуі 10-12 жасар бала болып, әйелі (әмеңгерлік әдетпен
қосқан жесір жеңгесі) 25-30, тіпті 40 жаста болса, немесе баласы тым жас
бай адамдар кедейдің бойжеткен қызын қолқанат ету үшін қалыңын беріп „қол
бала" етіп кіргізіп алған жағдайда (әйелдер жас баланың ержетуін күтсе
әбден қартайып, өмірден еш қызық көрмей өту қаупінен сескенуден) билер
кеңесі мұндай әйел талабын қолдайтын.
Үшіншіден, күйеуі әйелін жазықсыз жәбірлеп, ұрып-соға берсе, әйел ең
алдымен ата-енесіне айтады. Бұл нәтиже бермесе, беделді туысқандарына шағым
береді. Одан да нәтиже шықпаса, төркініне хабарлап, олар өз тарапынан
құдасының алдынан өтеді. Содыр күйеу бұғанда құлақ аспай, жазықсыз әйелін
жәбірлеуді үдете түскен жағдайда әйел төркіні билер алдына жүгінісіп,
теңдік алуға мүмкіндігі болады.
Егер әйел күйеуінен немесе оның басқа әйелінен көрген қысымына шыдамай
қашып кетсе, онда еркекке қатаң ескерту жасалады, егер бұндай жағдай үш
мәрте қайталанса, онда еркек әйелінен де, оның жасауынан да айырылады.
Күйеуінің қырын қарауына әйедің өзі жазықты болса, онда әйелге күйеуіне
мырзам деп бағынып, барлық бабын жасауы керектігі жөнінде айтылып, қатаң
ескерту жасалады. Әйелі күйеуінің адалдығына күмән келтіріп, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.