Некені бұзу және ажырасу түсінігі

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе.

Кіріспе.: І Ерлі зайыптылардың отбасындағы арақатынастары……….

5: 7

Кіріспе.: 1. 1 Қазақтың дәстүрлі қоғамындағы отбасылық құқықтық қатынастарды анықтау . . .

5: 12

Кіріспе.: 1. 2 Жеті аталық үрдіс .

5: 14

Кіріспе.: 1. 3 Отбасының тұрақтылығын қалың мал. Және жасау арқылы нығайту. .

5: 18

Кіріспе.: ІІ Некені бұзу және ажырасу түсінігі

5: 22

Кіріспе.: 2. 1 Ажырасудың түрлері

5: 24

Кіріспе.: ІІІ Әдет-ғұрып құқығы бойынша ажырасу

5: 28

Кіріспе.: 3. 1 Әйелімен ажырамау үшін еркек ешкімнің Алдана барып жүгінбейді .

5: 30

Кіріспе.:

ІV Ерлі-зайыптылардың бірінің қайтыс болуына

байланысты некенің тоқтатылуы

5: 35

Кіріспе.: 4. 1 Көптеген ғасырлар бойы күрделі өзгеріске түспеген қазақ даласындағы қоғамдық қатынастар. .

5: 38

Кіріспе.: 4. 2 Революцияға дейінгі қазақ қоғамында рулар арасындағы қақтығыстар мн даулардың көбісі жер мен жесір мәселелерінен шықты.

5: 41

Кіріспе.: V Некені заңсыз деп тану

5: 43

Кіріспе.: 5. 1 Бүкіл дүние жүзі халықтары тәрізді қазақ халқынында өзіне тән семья тарихы бар . .

5: 41

Кіріспе.: 5. 2 Неке мәселесі жөнінде шариғат қағидасы . . .

5: 49

Кіріспе.: 5. 3 Ислам діні мұсылмандардың басқа діндегі бөтен халықтармен некелесуіне тыйым салу . ………

5: 50

Кіріспе.: Қорытынды . . .

5: 53

Кіріспе.: Қолданылған әдебиеттер тізімі

5: 55

Кіріспе

Қазақ халқы өзінің бұрынғы-соңғы тарихында басынан небір қилы заманды өткізген. Көшпелі қазақ өркениетінің бай рухани және құқықтық қазынасын зерттеу және оның мағынасын санаға сіңіру - ұлттық психологияны, әдет-ғұрып және дәстүрлерді түсінудің қайнар көзі.

Қазіргі таңда заң ғылымының, оның ішінде дәстүрлі ұлттық әдет-ғұрып заңдарын зерттеуге арналған ізденістердің алдында да тың көкжиектер ашылуда. Оларға жаңа талаптар қойылуда, жаңа тұлғалар, көзқарастар айтылуда. Ашылған мүмкіншіліктерді пайдалануға арналған сәтті қадамдар жоқ емес.

Әдет-ғұрып құқығының қайнар көздерін, ескерткіштерін, үлкен және кіші заң кодекстерін іздестіріп, қалпына келтіруге арналған ізденіс-жұмыстары одан әрі жалғасуда. Соңғы жылдары әдет-ғұрып құқығы нормаларының кіші заң көдекстері “Ережелер” текстерінің екі жинағы шықты: 1) Материалы по истории государства и права Казахстана (Құрастырғандар: С. С. Сартаев., С. Өзбекұлы) Алматы, 1994. ; 2) Қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары (төтенше билер сөзінің Ережелері, шешімдері) . (Құрастырғандар: З. Ж. Кенжалиев., т. б. ) Алматы, 1996.

Жұмыстың мақсаты көшпелі қазақ қоғамындағы әдет-ғұрып заңдарының дербес құбылыс есебіндегін және некенің тоқтатылуының қазақ қоғамында қалай қалыптасып-дамуын қалыптастыру.

Көшпелі қазақ қоғамындағы әдет құқығы бойынша некенің тоқтатылуы өмірдегі мәдени құбылыс ретінде зерттеліп отыр. Қазақ әдет құқығы қоғамдық өмірдің жемісі, серігі, тарихи жетістігі. Қазақ қоғамындағы әдеттік дәстүр өзінің белгілі бір қалыптасу сатылары бар, ішкі құрылымы қызметтік бағыт-бағдарларына сәйкес, пәк те мөлдір рухани бастаулардан нәр алып, мызғымас адами құндылықтарды мақсат тұтатын объективті тарихи кейіпкер есебінде сарапқа салынады. Әдет-ғұрып құқығының адами құндылықтары, мақсат-мұраттары, рухани мұраттары, рухани бастаулары, негізгі ұғым-түсініктері, қағида-принциптері, олардың даму кезеңдері, тарихи сабақтары мәселелері көтеріліп, жүйелі түрде зерделенеді.

Көшпелі қазақ қоғамындағы әдет-ғұрып дәстүрлері мәдениетіміздің тарихи бастауы, негізі және арнасы. Жұмыс әдет-ғұрып дәстүрлері басынан небір қиын-қыстау кезеңді өткізген, бірде шарықтап дамып, бірде қолаңсып өшуге аз қалған тірі де жанды құбылыс есебінде қарастырылады. Ұлттық сананың қазіргі кезде түлеуі өткен тарихи белестерімен байланыстырыла, сабақтастырыла зерттеледі.

Жұмыс мазмұны кіріспе бөлімен, төрт тараудан және қорытындыдан тұрады.

1. Ерлі зайыптылардың отбасындағы арақатынастары

Тарихтағы белгілі бірінші қоғамдық бөлініс еркек пен әйелдердің арасындағы табиғи алшақтықтан туады. Әрбір нақтылы қоғамның отбасы қатынастарын бағалау үшін әйел-еркек оппозициясын ой жиегінен өткізгеніміз қажет.

Дәстүрлі қазақ қоғамындағы әйелдердің рөлі туралы қазіргі кезге дейін талай дақпырт пікірлер етек жайған. Ең жиі кездесетін жағдай Қазақстан жерін мекен еткен тайпалардың әйелге деген көзқарасы дөрекі, мәдениетсіз болды деген қауесет. Мысалы, антикалық тарихшы Аммиан Марцелианиға телінетін мынадай жолдар сақталған: "Олар мәңгілік қашқындардай өмірін өткізетін киіз үймен көшіп-қонып жүреді; сонда бейшара әйелдер жұпыны киімдерін тігеді, еркектермен жақындасады, бала туады, нәрестелерін ер жеткенше емізеді. Олардың бірі де өздерінің қайда дүниеге келгендіктері жайында жауап бере алмайды: бүгін мына жерде отырса, ол жерден жырақта туылған, ал тіпті шалғайда есейіп ер жетпекші"[30, 48 б] . Тіпті атақты саяхатшы Пяно Карпинидың өзі тым үстірт пайымдайды: "Женщин каждый имеет столько, сколько может содержать, иной сто, иной пятьдесят, иной десять, иной больше, иной меньше и они могут сочетаться браком со всеми вообще родственниками, за исключением матери, дочери и сестры от той же матери. На сестрах же только по отцу, а также на женах отца после смерти его они могут жениться. А на жене брата другой брат, меныпий после смерти первого или иной младший из родства обязан даже жениться. Всех остальных женщин они берут в жены без всякого различия и покупают их у родителей очень дорого. По смерти мужей жены не легко вступают во второй брак, разве только кто пожелает взять в жены свою мачеху"[32, 200 с] . Осындай дақпырт пікірлердің тізбегін ұзақ келтіруге болады. Ал қазақтың және оның арғы тектерінің мәдениетін, олардың миф-саналарын, аңыз эпостарын, орта ғасырлық қолжазба мұраларымен бейнелер өнерін зерттеу еуразиялық түрік номадалары мен олардың ұрпақтарында әйелге деген жоғары құрмет бүл отбасы қатынастарының басты ерекіпеліктерінің бірі болғандығын көрсетеді. Тіпті "әйел" деген сөздің өзі "ел" терминімен қосылып кеткен, "Ана тілі" мен "Жер-Ана" ұғымдарында үлкен сыр жатыр. Осетин ғалымы А. Медоевтың атап өткеніндей: "Ежелгі көшпенділер петроглифтерінде әйел бейнесі айрықша орын алады, бүл оның әлеуметтік мәртебесінің биік болғандығын дәлелдейді"[31, 125 с] .

Түрік халықтарының әйелге құрметпен қарағаны көптеген әділ саяхатшыларды таң қалдырған: Мысалы, араб ғұламасы ибн-Батута былай дейді: "Одно из удивительных явлений, которое я видел в этих странах, то, что жители очень уважают женщцин. Здесь женщины по своему положению стоят выше чем муж-чины". Немесе: "Жена держалась с большим достоинством. По приближении эмир встал, приветствовал ее и посадил около себя; прислуги окружили ее, принесли кумус. Она своею рукой налила кумус в чашку и на коленях подала мужу. Эмир выпил, потом она налила кумус и подала брату Эмира, ; Эмир сам налил кумус и подал жене. У этому времени принесли кушанье. Жена вместе с Эмиром покушала. Эмир подарил жене одежду, потом его жена возвратилась обратно. Все жены князей ведут себя таким образом . . . "[32, 45 с] .

Белгілі ислам тарихын зерттеуші Массэның өзі Құранда әйел қауымына деген құрмет жоқ дейді. Әрине, мұсылмандық Шығыспен тайталаста қалыптасқан Батыс қоғамы үшін өз қарсыластарын әйелдерді сыйламайтын фанатиктер бейнесінде суреттеу тарихи қажеттіліктен туды. Христиан дінінің өзі әйелді кемсітуге бағытталғаны жөнінде талай дәлелдемелерді келтіруге болады. Батыс адамы шын мәнінде әйел туралы исламдық қағидаларды түсінбейді, өйткені бүкіл Батыс мәдениеті әйелді ләззат алу объектісі деп түсініп келген.

"Вся западная культура взросла на символизации женского тела. Этические и эстетические оценки высокого и низкого, прекрасного и безобразного, допустимого и разрешенного суть модусы восприятия физического образа женщины. Тело Девы Марии, выносившей (верифицировавшей в смысле подтвержде-ния истинности) Тело Христово. Проекция вины на греховное женское начало в экстазе самобичевания или фаллического самолюбования в аптристике, как и бульварной эротике. Страх порабощения (кастрации) породившей тебя плотью. Любимая модель, обнаженное "Другое Я", попытка объектировать - и тем самым снять - раздвоение собственной личности. Западная патриархальная культура осмысливает андрогинностьв асиме-тричной оппозиции объективного, мужского "Еgо" и субъек-тивного символического женского "id"[34, 256 с] .

Христиандық мәдениет құл иеленуші Рим империясының аймағында қалыптасқан және қожайын-құл оппозициясын жыныстық қатынастарға да ауыстырған, Христиан апостолдары-ның сүйікті әңгімелерінің бірі - алғашқы туа біткен күнәні айыптау. Және бұл жағдайда басты салмақ әйелге қарай ығыстырылады. Ислам бойынша, алғашқы күнәға әйел мен еркек бірдей жауапты. Апостол Павел некесіздік пен тақуалықты некеден жоғары қойған. "Үйленбеген адам құдай туралы ойлайды, ал үйленген еркек әйеліне жағынуды армандайды" [34, 268 с] - дейді ол. Әрине, Жаңа заманнан бастап батыстық мәдениет әйел туралы осындай пікірлерден арылуға ұмтылды.

Бүл мәселенің қазіргі Қазақстан Республикасы үшін де өзектілігін ескеріп, әйел туралы ислам өкілдерінің пікірлеріне тоқталайық.

Ислам әйелдерінің бостандығын шектейді деген жиі кездесетін пікір туралы Өзбекстанның діни қайраткері Мухаммад-Содик Мухаммад-Юсуф былай дейді:

"Наша религия разрешает, но не обязывает, как думают некоторые, мужчинам иметь четырех жен. Жизнь заставляет. Ученые-социологи утверждают, что во всех обществах в мире женщин больше, чем мужчин. Что, лучше оставаться кому-то без мужа? Или, допустим, женщина не может родить, а человеку хочется ребенка, лучше ее выгнать или все же жениться с ее согласия на второй? Другой пример: женщина заболела, не может быть женой - неужели гуманнее оставить ее?

Да, ислам позволяет женщинам открывать лишь лицо и кисти рук, остальное должно быть закрытым. Почему? На этот вопрос отвечает немусульманские ученые-сексологи. Если женщины ходят в открытых одеждах, это влияет на мужчин, возбуждает их. Не случайно в Европе и тех мусульманских странах, где женщины одеваются по-европейски, растет мужская половая слабость. Потом закрытые мусульманские одежды - знак уважения к женщине, свидетельство принадлежности ее к хорошей семье, ибо по традиции открывали свое тело лишь женщины легкого поведения. Наконец, на Аравийском полуос-трове, откуда пошло мусульманство, очень солнечно и, если не закрывать тело, обязательно будут болезни.

В мечети женщины и мужчины молятся отдельно - иначе нет гарантии, что половые чувства не будут вмещаны в молитвы. Обучение в мусульманских школах раздельное"[37, 56 с] .

Ислам діні мен әйел мәселесіне арналған кейбір еңбектерде пайғамбарлардың ананы сыйлау туралы Хадистері әйелден тек ананы көріп, оның жеке өзіндік басын құрметтемеуден туды деген де жорамал айтылады.

Осы мәселенің басын ашып алу үшін мұсылман теологтарына да тоқталып өтейік. Мәселе күрделі болғандықтан оның мынадай қырларын айқындайық:

1) әйелдің исламдағы орны;

2) отбасылық қатынастардың сипаты;

3) әйел құқықтары және күйеуінің міндеттері;

4) полигамия, айырылысу.

Алдымен, исламда әйел қауымының алатын орнына тоқталып өтейік. Бірінші көтеретін мәселе - әйел құқығы жайында. Шариғат бойынша құқықтың 4 типі бар: 1) Алла хақы; 2) тұлға құқықтары; 3) басқа адамдардың құқықтары; 4) құдай пенделерінің құқықтары. Әйел құқығы екінші және үшінші баптарда қарастырылады.

Бұл жерде ескере кететін нәрсе теңдік пен біркелкіліктің екі түрлі құбылыс екендігі. Еркек пен әйел тең маңызды болғанымен, қоғамда әртүрлі қызметтер атқарады. Әлемдік ислам Университетінің өкілі Абул Ала Мавдуди бұл туралы былай дейді: "Ислам освободил жешцину от всех недомашних дел, переложив их плечи мужа. Женщина может полностью посвятить себя своим обязанностям по дому и отдавать силы воспитанию детей - будущим попечителям нации. Женщина должна сидеть дома и выполнять возложенные на нее обязанности. Ислам не хочет ее загружать двойными заботами: воспитывать детей, вести домаш-нее хозяйство и работать вне дома, зарабатывая на жизнь. Это, повидимому, вполне справедливо. Ислам поэтому распреде-ляет функции между полами.

Но это не означает, что женщине не разрешается выходить из дома. Не в этом дело. Ей позволяется выходить когда это необходимо. Закон просто определил дом как специальную область ее работы и подчеркнул, что женщины должны заботиться домашнем очаге. А когда ей нужно выйти, она может сделать, только соблюдая определенные формальности"[37, 68 с] .

Соңғы жылдары Батыс елдерінде де осындай функ-ционалдық бөліністің бұзылуынан туындайтын теріс әсерлерге назар аудара бастады. Мысалы, АҚШ профессоры Сирил Джоад

Батыс қоғамындағы отбасылық қатынастардың төмендегенін атап өтеді (ретсіз жыныстық қатынастар, әкесіз балалар, рухани-сыздық т. т. ) . Профессор Сирил Джоад былай дейді: "Я полагаю, что мир был бы счастливее, если это повлекло некоторые снижение уровня жизни".

Әйелдің ислам мәдениетіндегі алатын орны туралы канададағы Ислам орталығының директоры Хаммуда Абдалати мынадай қағидалар келтіреді:

1. Адамзат үшін еркек пен әйел тең құқықты жаратылған.

2. Батыстағы мұсылмандар әйелді адамдық келбетті толық қамтыған жан деп есептемейді деген пікір жаңсақтық, Ислам бойынша еркек пен әйелдің адамдық табиғаты бірдей.

3. Білім алуға әйел мен еркектің тең құқығы бар. XIV ғасыр бұрын Мұхаммед білімге ұмтылу әйелдің де парызы деп жариялады.

4. Еркек сияқты әйелдің де сөз бостандығына құқығы бар. Оны әйел деп дұрыс айтқан пікірлерін ескермеуге болмайды.

5. Кез келген отбасылық қатынастардың деңгейі ондағы әйелдің алатын орнымен анықталады деген қағиданы басшылыққа алған кейбір атеистер мен батысшылдар мүсылмандық өркениетте әйел тек күң болып қалды дейді. Бұл білмегендіктен туады және кейбір мұсылман елдерінде саяси ахуалмен байланысты шын мәнісінде Құран мен ислам ғүламаларына назар аударсақ әйелдер қоғамының өмірге араласқан, олардың жеке меншікке қүқығы бар.

: Қазақтың дәстүрлі қоғамындағы отбасылық құқықтық қатынастарды анықтау

Қазақтың дәстүрлі қоғамындағы отбасылық құқықтық қатынастарды анықтаудағы тағы бір ислам дінімен қатысты мәселе - көп әйел алу және пәрәнжа кигізу. Ашық қоғамға негізделген Батыста бұл исламдық ерекшеліктер әйелді қор-лаудың формалары деп жарияланады.

Тікелей алғанда мәселенің мәдени және әдептік жақтарына көбірек көңіл бөлейік. Себебі Батыстағы көптеген адамдар мұсылман еркегін нәсіпқұмар, көптеген әйелдері мен ашыналары бар адам деп есептейді. Шынында, полигамиялық қатынастағы адамдардың саны, әрине, өте аз.

Жалпы 4 әйел алуға рұқсат беру дәстүрлі исламдық әдебиетте былай түсіндіріледі:

1. Көп әйел алу салты мұсылман діні қалыптасқанға дейінгі араб номадаларына тән еді, сондықтан Мұхаммед дәстүрді сақтап, оның теріс жақтарын шектегісі келді.

Иудей-христиан өркениеті ресми түрде полигамияны бекерге шығарғанымен, іс жүзінде оған көзін жұмады. Хаммуда Абдалати, осы туралы мынадай дәлел келтіреді.

"Тем не менее, неправильно считать, что иудаизм и христианство всегда признавали только моногамию или кате-горически возражают против полигинии даже сегодня. Нам из-вестно от одного из знаменитых еврейских ученых, что полигамия доставила израильским властям, ответственным за решение жилищной проблемы, немало беспокойства. Таков взгляд и афроазиатских епископов, предпочполигинию неверности, разврату, обмену партнерами. В одних только США число людей, постоянно меняющих партнеров, оценивается в несколько сот тысяч.

Весьма показательно прочная взаимосвязь между формаль-ной строгой моногамией и высоким уровнем проституции, гомосексуализм, внебрачных связей общей сексуальной распущенностью. Наиболее характерные примеры в этом отно-шении дают истории греко-романской и иудейско-христианской цивилизации" [38, 98 с] .

3. Көп әйел алған еркек барлық әйелдерді тең құқықылы және экономикалық жеткілікті жағдайда ұстап тұруға міндетті. Бұл әркімнің қолынан келе беретін іс емес. Сосын жауапкершілік заманында жесір және жетімдерді де осы қағида қамтуға тырысты. Құраннан бір үзінді келтірейік: "Егер үйленгенде жетім әйелдер жайында әділетсіздік істеуден қорықсаңдар, өздеріне жаққан басқа әйелдерден екі, үш және төртке дейін үйленіңіздер. Сонда егер тең үстай алмаудан қорықсаңыздар, онда біреу алыңдар немесе қолдарыңдағы күң де болады".

Жалпы алганда, жоғарыда келтірілген қағидалардан ислам мәдениеті отбасылық қатынастарды қогамның табиғи және басты тірегі деп қарастырылғанын аңғарамыз. Бұл исламдық құнды-лықтар қазақтың отбасылық дәстүріне өзінің оң ықпалын тигізгені даусыз. Бірақ, біз бұл жерде исламның әйелге деген көзқарасын мұрат ретінде ұсынғалы отырғанымыз жоқ. Оның теріс жақтары жөнінде жеткілікті айтылып келді. Ең бастысы -қазақтың дәстүрлі отбасылық қатынасын батыстық гендерлік "еркек-әйел" оппозициясынан шығаруға болмайтындығы сияқты оны мұсылмандық ережелерінен де көшірме ретінде алу мүмкін емес. Бүл жағдай қазақтың эпосында да дәлме-дәл бейнеленген. Мысалы, "Қобыланды батыр" жырын алайық. Бұл мәдени мұра түрік тайпаларының көне діндерімен исламға ауыса бастаған кезінде дүниеге келген. Яғни, осы жырды қарастыру арқылы біз қазақтың отбасылық қатынастарындағы мұсылмандық және шамандық, тәңірілік қүндылықтардың арақатынасын аңғара аламыз.

Жалпы алғанда, қазақтың дәстүрлі отбасылық қатынастарында исламдық элементтер айқын болғанымен, бірақ шешуші әрі басым делеторға жеті аталық үрдіс жатады. Бұл жағынан қазақтың дәстүрлі отбасылық қатынастарының тек жалпы мұсылмандық, мәдениеттен ғана емес, сонымен бірге өзіне жақын өзбек, түркімен, түрік, парсы сияқты халықтардан да айырмашылығы көп болды. Себебі, қазақ отбасылық қаты-настарында кузендік некеге тиым салынбаған.

Жеті аталық үрдіс

Жеті аталық үрдіс - қазақтардың неке және отбасылық қатынастарының құрылымындағы тәни және табиғи жаратылыс күштерінің шешуші орны осы қатынастарды реттеуте бағытталған әдет-ғұрып қүқығы нормаларының ара-қатынасынан, жүйесінен, /даму тарихынан айқын байқалады. Айталық, әдет-ғұрып қүқығының неке және отбасы саласын реттеуге бағытталған нормалары мен институттарының негізгі және басты принципі жеті атаға дейін қыз алыспау деп аталады. Яғни, жақын туысқандар арасында қан араластыруға жол бермеу неке және отбасы қатынасын реттеуге арналған әдет-ғұрып құқығы нормаларының басты мақсаты және мәні еді.

Бұл принцип неке саласындағы әдет-ғұрып құқығының басты қағидасы болып есептелді. Сондықтан осы саладағы өзге құқықтық институттар мен нормалар соған сүйенетін, соны негізгі арқау етіп алатын және соның талабына бағынатын өзге институттар мен нормалар (қалың мал, көп әйел алу, әмеңгерлік т. с. с. ) осы принцип аумағында және бақылауында іске асты, оның ықпалынан шықпауға, талабын мойындауға мәжбүр және міндетті болады. Мұндай болмаған жағдайда кез келген некелік келісім немесе отбасылық қатынас, оларды реттеуге бағытталған норма өз күшін жоятын, қоғамдық сана және бақылау мұндай іс-әрекеттерге жол бермейтін.

Сонымен, жеті ата деген не?

Жеті атаны жетік білу қазақ арасында ізгі дәстүр ретінде қалыптасқан адамгершілік қасиеттің тұрақты белгісі. Халқымызда "Жеті атасын білмеген жетесіз", "Жеті атасын білмеген - жетімдіктің белгісі" дейтін мақал-мәтелдер бар. Адамның туыстық тегі жайлы мағлұматты қазақтар шежіре, ал ғылымдар оны генеалогия деп атайды. Туыстық текті ажырата білу халқымыздың рухани мәдениетінің елеулі белгілерін құрайды.

Сол жеті ұрпақтың, жеті буынның аттары қазақ салтында қалай аталады. Бұл жөнінде қариялар арасында әр түрлі пікірлер бар. Кейбіреулер баланың өз әкесін жеті атасының тізіміне енгізбейді де, жеті атаның ең біріншісі етіп баланың атасын, яғни әкесінің әкесінен бастап жоғары қарай санаса, енді біреулер жетінші атасынан бастап төмен қарай санайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.