Қазақстандағы саяси қуғын-сүргін тарихы мәселелерін зерттеу
Мазмұны
Кіріспе
I. Тоталитарлық жүйенің қалыптасуы және саяси қуғын.сүргіннің орын алуы
I.1. Әкімшіл.әміршіл басқарудың республиканың қоғамдық.саяси өміріне ықпалы
I.2. Ұлт зиялыларын айыптаудың және жазалаудың басталуы
II. Қазақстандағы саяси қуғын.сүргін тарихы мәселелерін зерттеу
II.1. Кеңестік тарихнамада қуғын.сүргіннің зерттелу мәселелері
II.2. Тәуелсіз Қазақстанда қуғын.сүргіннің тарихи зерттеулерден көрініс табуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі
Кіріспе
I. Тоталитарлық жүйенің қалыптасуы және саяси қуғын.сүргіннің орын алуы
I.1. Әкімшіл.әміршіл басқарудың республиканың қоғамдық.саяси өміріне ықпалы
I.2. Ұлт зиялыларын айыптаудың және жазалаудың басталуы
II. Қазақстандағы саяси қуғын.сүргін тарихы мәселелерін зерттеу
II.1. Кеңестік тарихнамада қуғын.сүргіннің зерттелу мәселелері
II.2. Тәуелсіз Қазақстанда қуғын.сүргіннің тарихи зерттеулерден көрініс табуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі
Қазақстандағы қуғын-сүргін жылдарының зерттелуі
Мазмұны
Кіріспе
I. Тоталитарлық жүйенің қалыптасуы және саяси қуғын-сүргіннің орын алуы
I.1. Әкімшіл-әміршіл басқарудың республиканың қоғамдық-саяси өміріне ықпалы
I.2. Ұлт зиялыларын айыптаудың және жазалаудың басталуы
II. Қазақстандағы саяси қуғын-сүргін тарихы мәселелерін зерттеу
II.1. Кеңестік тарихнамада қуғын-сүргіннің зерттелу мәселелері
II.2. Тәуелсіз Қазақстанда қуғын-сүргіннің тарихи зерттеулерден көрініс
табуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. XX ғасырдың 20-50 жылдары қазақ
халқының тарихындағы аса бір азалы жылдар болғаны белгілі. Сонау зобалаң
жылдары елдің ертеңін ойлаған ұлттық зиялылар “ұлтшылдар” ретінде негізсіз
айыпталды. Және осы жазықсыз жазаланған жандар ұлт зиялыларының алдыңғы
қатарлы өкілдері еді. Ұлттық зиялылар деп кімді айтамыз. Бұл сауал жөнінде
қазақ халқының ардақты азаматтарының бірі М. Шоқай: “Оқыған, тәрбие көрген
адамдардың бәрін зиялы деп атап, оны сол адам өзі тән болған ұлттың “ұлттық
зиялысына” қоса беруге болады деп ойласақ, сөзсіз қателесеміз. Біздіңше,
белгілі бір мұрат-мақсаттардың соңында жүрген және сол белгілі мұрат-
мақсаттары төңірегіне жиналған оқымыстыларды зиялы деп айтуға болады.
Ұлттық зиялылар қатарына тек өз халқының саяси, экономикалық және
әлеуметтік дамуына қалтқысыз қызмет ете алатын адамдар ғана кіре алады”[1]
– деген болатын. Сондықтан да, ұлттық зиялылардың міндеті ұлы да қасиетті
болды. Олар мақсатқа жету жолының ауырлығына мойымай, туған халқының жарқын
болашағы үшін еңбек етті.
Алайда, өңін айналдырған большевиктік отаршылдардың саясатына ұлт
зиялыларының ұстанған бағыты кереғар келді де, қазақ халқының қоғамдық
санасының қалыптасуына, ұлттың сана-сезімінің оянуына қазақ зиялыларының
қосқан үлесі еленбей, саяси қуғын-сүргін құрбандарына айналды.
Қазақстан тарихынының “ақтаңдақ” мәселелерінің бірі жаппай саяси қуғын-
сүргін тарихы болып табылады. Өйткені, әміршіл-әкімшіл мемлекет пен оның
таптық идеологиясының жетегінде кеткен елімізде болған оқиғаларға тарихилық
принципі негізінде әділ баға беріп, объективтік зерттеулер жүргізу мүмкін
емес еді.
Ұлттық тарихтың ақиқаты айтылмады, тарих коммунистік идеологияға сай
жазылып келді. Тарихты ойдан шығарып, бұрмалай жазу ешкімге де, ешбір
халыққа опа бермейтінін өмір өзі айқын көрсетті.
Қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарих ғылымының негізгі
міндеті – Отан тарихын объективтік тұрғыдан қайта қарап, отарлық кезең мен
коммунистік жүйе дәуіріндегі қатаң саясаттың нәтижесінде оның елеусіз
қалған, бұрмаланған және зерттеуге тыйым салынған мәселелерін зерделеп,
халқымыздың шынайы тарихын қалпына келтіру болып табылады. Бұл тәуелсіз
Қазақстан мемлекетінің дамуындағы тарихи сабақтастықты жалғастыруға,
еліміздің әргі-бергі тарихын түгендеуге, халықтың тарихи санасын
қалыптастыруға бағытталған шаралар қатарында қарастырылуы тиіс.
Тәуелсіз Қазақстан тарихнамасында саяси қуғын-сүргін тарихы маңызды
орын алады. Осы орайда мәселеге тарихнамалық зерттеу жүргізіп, оның
зерттелуінің бағыттары мен қалыптасқан көзқарастарын көрсете отырып, бұдан
кейінгі зерттеулерде қандай мәселелерге назар аударылуы керектігі жөнінде
қорытындылар жасау өте өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеу жұмысының алға қойған мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың
негізгі мақсаты – ұлттық тарихымыздың “ақтаңдақ” беттерінің бірі болып
табылатын Қазақстандағы қуғын-сүргін жылдарының Кеңестік және Тәуелсіз
Қазақстан тарихнамасында зерттелуін талдау. Анықталған мақсатқа байланысты
алдымызға мынадай міндеттерді шешуді қойдық:
- Әкімшіл-әміршіл басқарудың республиканың қоғамдық-саяси өміріне
ықпалын анықтау;
- Ұлт зиялыларын айыптаудың және жазалаудың басталуын көрсету;
- Кеңестік жүйе кезеңіндегі саяси қуғын-сүргіннің зерттелу дәрежесін
анықтау;
- Тәуелсіз Қазақстанда саяси қуғын-сүргін жылдарының зерттелу барысын
ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негіздері. Ғылыми жұмысты
жазуға тарих ғылымында бұрыннан белгілі тарихилық, жүйелік және Тәуелсіз
Қазақстан мемлекетінің тарихын жаңаша көзқараспен жазу, қалыптасқан
объективтік және сыншыл талдау мен сараптау принципі алынды.
Жұмысты жазу барысында нақты-тарихи, талдау, жинақтау және қорыту
әдістері, сонымен қатар логикалық әдістер қолданылды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың деректік негізі Кеңестік
және Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жарық көрген барлық зерттеу жұмыстары,
баспасөз және құжаттық жинақтардағы материалдар болып табылады. Қазақстан
Республикасының Президенттік мұрағатының 141 және 3 қорлары дерек көздері
ретінде алынды. Қуғын-сүргінге ұшырағандар туралы “Книга скорби – Азалы
кітап: Расстрельные списки” атты еңбек дерек ретінде пайдаланылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еңбекте қарастырылып отырған мәселе
кеңестік тарихнамада жете зерттелінбеген. Тек тәуелсіздік тізгіні қолымызға
тиген шақта саяси қуғын-сүргін тарихын зерттеу қолға алына бастады.
1991 жылы қараша айында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі
арнайы комиссия құрып, оған күшпен ұжымдастыру жылдарындағы зорлық-зомбылық
пен ашаршылық нәубәтінің зардаптарын тексеруді тапсырды. Бір топ
ғалымдардың күшімен арнайы зерттеу жүргізіліп, бұрынна жабық жатқан, оның
ішінде Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің архивінде сақталған құжаттар
көтерілді. Осының нәтижесінде 30 жылдардағы ашаршылық пен 1937-1938
жылдардағы саяси репрессияның кесепаты мен себептері айқындалып,
зерттеулерге жол ашылды.
Сөйтіп 90-жылдардан бері жаңа негізде жазылған бірқатар зерттеулер
жарық көріп, қоғамдық ғылымдар саласында тарихымыздың “ақтаңдақ” беттерін
ашуға негіз салды.
Осы кезеңде ғалымдардың басты назарын аударған мәселелердің бірі -
саяси қуғын-сүргін тарихы.
Осы тұрғыдағы зерттеулер әлі де жалғасуда.
Сонымен қатар, осы кезеңде бұл тақырыпқа байланысты кандидаттық және
докторлық диссертациялар жазылды.
Олардың авторлары бұрын зерттеуге тыйым салған мәселелерді көтеру
барысында осы уақытқа дейін құпия жатқан құжаттарды ғылыми айналымға
енгізді.
Қарастырылып отырған кезеңде, кеңес өкіметі жылдары саяси қуғын-
сүргінге ұшыраған қазақ зиялыларының өмір жолы мен қызметін, олардың әдеби
және ғылыми мұрасын халыққа жеткізуге көп жұмыс атқарылды. Ш. Құдайбердиев,
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М.
Шоқай, Қ. Кемеңгеров, Т. Шонанов және басқалардың шығармалары жарық көріп,
олардың өмірі мен қызметі жөнінде көптеген материалдар жарияланды. Олардың
қайта басылып шығуына, зерттелуіне еңбек сіңірген белгілі тарихшылар К.
Нұрпейісов, М. Қозыбаев, М. Қойгелдиев, Т. Омарбеков, т.б. болды [2-5].
Сонымен, зерттеліп отырған тақырып бойынша бұрынғы Кеңестер Одағының
ыдырауы қарсаңынан бастап тәуелсіздік жылдары ішінде жарияланған еңбектер
тарихнамалық тұрғыдан жеке зерттеуді қажет ететін өз алдына бір үлкен
проблема болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы Отан тарихын зерттеуде Қазақстандағы
қуғын-сүргін жылдарының зерттелуі мәселесін жеке тақырып ретінде
қарастырылуынан туындайды.
- Кеңестік жүйе кезеңіндегі саяси қуғын-сүргіннің зерттелу деңгейі
анықталады;
- Тәуелсіз Қазақстанда қуғын-сүргіннің тарихи зерттеулерден көрініс
табуына баға беріледі.
Зерттеу жұмысының ғылыми-қолданбалық құндылығы. Қуғын-сүргін
жылдарының зерттелуі халқының қамын ойлаған қазақ зиялылары елінің
еркіндікке жету жолында қандай кезеңдерден және қиыншылықтардан өткендігін
түсінуге мүмкіндік береді. Сондықтан да ізденіс нәтижелерін XX ғасыр
басындағы Қазақстан тарихы баяндалған оқулықтарда, арнаулы курстарда,
семинар сабақтарында қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, қорытынды
бөлімдермен қатар екі тараудан (бірінші және екінші тараулар екі
тараушалардан) және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен
тұрады.
I. Тоталитарлық жүйенің қалыптасуы және саяси қуғын-сүргіннің орын алуы
I.1. Әкімшіл-әміршіл басқарудың республиканың қоғамдық-саяси өміріне ықпалы
XX ғасырдың 20-30 жылдары Қазақстанның саяси-экономикалық және
әлеуметтік өмірі қарама-қайшылықтарға толы кезең болды. Қазақстандағы саяси
идеологиялық күреске байланысты мәселелердің ішінде ең бірінші кезекте
“ұлтшылдық” деген кең тарап, сол кездегі ұлттық интеллигенция өкілдеріне
негізсіз айыптар тағылды.
“Ұлтшылдыққа айыптау науқанының жүргізілуі В. Лениннің тірі кезінен-
ақ басталды. Большевиктер 1917 жылдары отар болып келген елдерге азаттық
күні жақындағанын уағыздаумен болды. 1917 жылғы сәуір айында Петерборда
өткен большевиктер конференциясында: “Ресейдің құрамына кіретін езілген
халықтарға Ресей мемлекетінің құрамында қалу немесе дербес мемлекет болып
бөлініп шығу мәселесін өздігінен шешуге хұқық берілуге тиіс...”[6; 184] - деп
мәлімдесе, көп ұзамай большевиктер Ресей мен Шығыстың мұсылман
еңбекшілеріне үндеу жолдады. Онда мынадай жолдар бар еді:
“Уақытты өткізіп алмаңдар, ғасырлар бойы жерлеріңді жаулап алып келгендерді
серпіп тастаңыздар! Ендігі жерде күлге айналған жерлеріңізді олардың
тонауына жол бермеңіздер, өз елдеріңіздің қожайыны өздеріңіз болуға
тиіссіздер! Тұрмыс-тіршіліктеріңізді Сіздер өздеріңіздің салт-
дәстүрлеріңізге сай, өз қалау-ықтиярларыңызға орай құруға тиіссіздер!...”[2;
256 б.].
Еркіндікті аңсаған түркістандықтар үшін бұл үндеу бостандық алғандай
әсер етті. Елдің түрлі аудандарындағы осы сипаттағы жағдайлармен
таныстырған материалдар “Қазақ”, “Сарыарқа”, “Бірлік туы” және басқа
басылымдарда жарияланып, автономия құруға әзірлік жасала бастады.
Қазан социалистік төңкерісін Түркістан жұрты теңдікке қолымыз жетті
депр үлкен үмітпен қарсы алды. Өкінішке орай, большевиктердің халықты өз
еріктілігін алуға шақырған үндеулері бос сөз болып, уақыт озған сайын
жалған саясаттың бет пердесі ашыла берді. 1917 жылғы 16-қарашада құрылған
Түркістан халық комиссарлары кеңесінің 17 мүшесінің ішінде бірде-бір
түркістандық болмай шықты.
Б.Р. Тагеев өзінің “Қан төгіліп, гүл өскен алқапта” деген еңбегінде
Халкомкеңестің төрағасы большевик Колесовтың: “ ... Жоғарғы органға
мұсылмандарды енгізу олардың бірде-бір пролетарлық ұйымы болмағандықтан
ғана емес, сонымен қатар жергілікті халқытың оларға деген көзқарасы әрқилы
болып отырғандықтан да мүмкін емес”[7; 97б.] - деп мәлімдегенін айтады.
Ал, 1917 жылы 19 қарашада Түркістан Кеңестерінің III съезі: “Қазіргі
кезде мұсылмандардан жоғары өлкелік төңкерісшіл өкімет органдарына енгізуге
болмайды”[8; 181б.] - деген ұлт намысына тиетін қарар шығарды.
Большевиктердің ұстанған бұл саясаты – ұлттық теңдік пен автономия алу
жолында тәуелсіздік үшін белсене күрескендерді анықтап, артынан айдар
тағып, айыптап қуғындау үшін жасалған арандатушылық саясат болды. Алайда,
1917 жылғы 22 желтоқсанда барлық саяси қозғалыстар мен партиялардың
бүкілтүркістандық конгресі өткізіліп, онда Түркістан автономиясының
құрылғаны жайлы жарияланды. Оның тұңғыш төрағасы Мұхамеджан Тынышбаев
болғаны, онан кейін Мұстафа Шоқай сайланғаны тарихтан белгілі. 1917 жылғы
желтоқсанда Алаш автономиясы құрылды. Алаш автономиясының үкіметі
Алашорданың төрағасы болып Әлихан Бөкейханов сайланды.
Тәуелсіздік пен еркіндікке ұмтылған Түркістан автономиясы мен Алаш
автономиясы большевиктер қарулы күш қолданып жойды. Түркістан
автономиясының басшысы болған М. Шоқай шетелге кетіп бассауғалады. 1919
жылы қарашаның 4-де Түркістан майданының революциялық соғыс кеңесі Совет
өкіметіне тікелей және жанама түрде қарсы күресіп келген барлық қазақтарға
тиісті шарттар орындалған жағдайда толық кешірім жасау туралы қаулы
қабылдады. Қазақ автономиясы мәселесін тұңғыш көтеріп, оны өзі іске асырған
Әлихан Бөкейханов “найзаның ұшымен, айбалтаның жүзімен болған үкіметке”
қызмет етуден бас тартты. Осы “оппозициялық” қылығы үшін 1920-22 жылдары
оған “буржуазиялық ұлтшыл” деген жала жабылып қуғындалды. 1922 жылдың
күзінде Ә. Бөкейханов Мәскеуге жер аударылды. Қазақ зиялыларының ел үшін
егіліп, халқы үшін қаймықпай қарсы тұруының себептеін Түркістан халық
комиссарлар кеңесі К. Сорокиннің коммунистік партияның сұрқия саясаты
туралы айтқан мына сөздері аша түседі:
“ ... Мұсылмандардың барын тартып алуда, алып қана қоймай өздерін
өлтіруде. Біздің әскерлер қорғаудың орнына тонап, қанға бөктіруде... Мұны
істеп отырған партия емес, зәбір-жапаны жасап жатқан Қызыл Армия дейтіндер
де шығуы мүмкін. Бірақ, осының басында партия тұр ғой. Партиядағы жолдастар
жағдайы түзеу үшін ешқандай шара қолданар емес... Маскүнемдік пен
бейбастақтық белең алған, әлбетте осының бәрі үшін партия кінәлі. Мұсылман
пролетариаты орыстан көмек сұрайды, орыс оған сенбейтінін айтады.
Мұсылмандарды түртпектеп, қудалап түбіне жетуде. Ақ-қарасын ажыратып
жатпай, дүние-мүлкін, қатын-баласын құртып жіберіп жатқан біздің
отрядтардан мұсылман кедейлерінің соры қайнауда... Осыншама қорлық-зорлық
көре тұра олардың бізге қандайлық достық сезімде болары айтпаса да
түсінікті емес пе? Олардың біздің өзіміз ұлтшыл етудеміз...”[9; 352 б.].
М. Шоқай большевиктердің бұл саясатына:
“Орыстар Түркістанды Мәскеуге тек экономикалық жағынан ғана
байлауымен қоймай, мәдени рухани өмірінің көрінісі болған бүкіл тарихи
шығармаларын да өз қалауынша бұрмалап, Мәскеудің еркіне тәуелді етуде. Олар
тіпті сүйікті атамекеніміздің “Түркістан” екенін де теріске шығарып,
“Орысстан” ету үшін адамгершілік өлшемдеріне симайтын ең бір шектен шыққан
шараларға дейін барып отыр.
... Дүние жүзінде Түркістаннан басқа да көптеген отар елдер бар. Ол
жерледе де үстем ұлттың озбырлығынан жәбір шегіп жатқандар аз емес. Алайда,
дәл орыстың отаршылдық саясатындай сұмдықтарды тарих әлі көрген жоқ”[10;
306 б.] - деп, кезінде әділ бағасын берген.
Ал, Түркістан Компартиясы басшыларының бірі болған большевик Иван
Тоболин өзінің шовинистік көзқарасын былайша жеткізген: “Маркстік тұрғыдан
алғанда экономикалық жағынан әлсіз қазақтар бәрібір құрып бітіп жоғалуға
тиіс, сондықтан да төңкеріс үшін басты мақсат-мүмкіндіктің бәрін аштыққа
қарсы қолдану емес (бәрібір мақсатқа жеткізбейді), одан да майданға жұмсау
қажет”[11; 75 б.].
Міне, осындай бір халықты тұтас құртып жіберу үшін жасалған саясатқа
қазақ зиялылары қарсы тұрды. 1920-жылдары көп ұлтты Түркістандағы күрделі
ұлттық қарым-қатынастарды шешуге үлкен үлес қосқан көрнекті қоғам
қайраткерлерінің бірі Тұрар Рысқұлов болды. 1920 жылы мамыр айында Т.
Рысқұлов РК(б)П Орталық Комитеті мен В. Ленинге “Түрік республикасын құру”
туралы баяндамасын тапсырды. Т. Рысқұловтың тікелей басшылығымен әзірленген
баяндамада Түркістанның саяси әлеуметтік жағдайы мен экономикалық,
ұлтаралық қатынастардағы дағдарыстан шығудың жолдары ашып көрсетілді. 15
маусымда Орталық Комитет В. Лениннің тапсыруымен Т. Рысқұловтың “Түрік
республикасын құру туралы” тезистерін қабылдамады. 29 маусымда В. Лениннің
басшылығымен қабылданған “Түркістан туралы РК(б)П-ның негізгі міндеттері”
деп аталған қаулыда Т. Рысқұлов және оның пікірлестері Н. Ходжаев пен Г.
Бех-Ивановтың талаптары толық қамтылмады. 16-18 шілдеде делегация мүшелері
РК(б)П Орталық Комитеті позициясымен келіспейтіндігін мәлімдеп, олар бұл
мәселені Түрік комиссиясының қатысуымен Түркістан компартиясының Аймақтық
комитетінде кеңейтілген мәжілісте талқылауын ұсынды. Бұл ұсыныс та
қабылданбай, оларға “ұлтшылдар”, “басмашылар идеологы” деген жала жабылды.
Т. Рысқұловты Түркістан Атқару комитеті төрағасы қызметінен босатты,
ал Низаметдин Ходжаев Түркістан Атқару комитеті президиумынна мүшеліктен
және Түркістан коммунистік партиясы Орталық комитетіне мүшеліктен
шығарылды. ВЦИК және СНК РСФСР Түрік комиссиясының мүшелері
“рысқұловшылдық” деген терминді енгізді. Аталған комиссия 1919 жылы 29
қыркүйекте құрылды. Оның жұмыс жүргізу тәртібі РК(б)П ОК-де бекітілді.
Комиссияның бастапқы құрамында Ш.З. Элиава (төраға), Г.И. Бокский, Ф.И.
Голощекин, В.В. Куйбышев (төраға орынбасары), Я.Э. Рудзутак, М.В. Фрунзе
болды. 1919 жылдың соңында Түркістанның басшы қызметкерлері арасында өріс
алған ұлттардың өзінің мемлекеттік құрылысын өзі шешу құқы жайлы ұрандарды
тәжірибе жүзінде іске асыру туралы айтысмқа қатысып, комиссия мүшелері Т.
Рысқұлов пен оның пікірлестерінің Түрік компартиясын құру идеясына қарсы
шықты. 1920 жылы 19-шілдеде Рысқұлов, Ходжаев, Бисерев, Әбусаттаров және
Железнев РК(б)П ОК мен Түріккомиссия саясатымен келіспегендіктері үшін
қызметтерінен босатылды. Түріккомиссия Өлкелік комитеті таратылып, Уақытша
Орталық Комитет құрылды, жауапты хатшы болып Н. Төреқұлов сайланды. Сондай-
ақ Түрік Орталық Атқару комитетін де жаңартып, төрағасы А. Рахымбаев болды.
29-шілдеде РК(б)П Орталық комитеті Түріккомиссия құрамын толық жаңартып,
төрағасы етіп Я.Г. Сокольниковты тағайындады. 27-тамызда партиялық
жұмыстардың бәрі жаңадан құрылған РК(б)П ОК Түркістан бюросына берілді.
Түріккомиссияда шаруашылық және мәдени құрылыс мәселелері қалдырылды.
Комиссия 1922 жылы 16 тамызда РК(б)П ОК-нің шешімімен өз жұмысын тоқтатты.
Ресейдің В. Ленин басқарған КСРО деп аталатын жаңа коммунистік
партиясының езгісінде қалған түрік халықтарын орыстандыру саясаты мен халық
ретінде жойылып кету қаупінен қорғау ісін ұлт коммунистері татар Мірсаид
Сұлтанғалиев, өзбектер Файзулла Ходжаев, Акмал Икрамов, қазақтар Тұрар
Рысқұлов, Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Смағұл Сәдуақасов тәрізді
қайраткерлер өз қолдарына алуға күш салды.
1923 жылы 17-25 сәуір арлығында Москва қаласында өткен РК(б)П XII
съезі ұлт саясаты туралы мәселеге баса назар аударды. “Партияның және
мемлекеттік құрылыстың ұлттық мәселелері туралы” баяндаманы Сталин жасап,
“жергілікті ұлтшылдық” деген аса қауіпті ағым (уклон) бар деген пікірін
айтты. И. Сталиннің бұл пікірін Т. Рысқұлов пен М. Сұлтан-Ғалиев сынға
алды. Т. Рысқұлов жергілікті ұлтшылдықты тудыратын экономикалық қайшылықтар
екенін айтса, М.Х. Сұлтан-Ғалиев: “жергілікті ұлтшылдық дегеніміз не нәрсе
өзі, егер жергілікті ұлтшылдық ұлы державалық шовинизмге қарсы ккүрестің
көрінісі болса, онда ол ұлтшылдық емес, ол дегеніміз жай ұлыдержавалық
шовинизмнің көріністерімен күрес қана”[12;29-п.] - деп жергілікті ұлт
республикаларындағы ұлт саясаты ерекшеліктеріне мән бере сөйледі.
РК(б)П XII съезінің делегаттары ұлт мәселесі бойынша: “...партияның
орталық мекемелерінде де, ұлттық республикалардың компартияларының
ұйымдарында да сол республикалардың еңбекші бұқарасының салтымен, әдет-
ғұрпымен, тілімен таныстығы жоқ, ал сондықтан да, олардың мұң-мұқтажын ылғи
елеп отырмайтын, орыстан шыққан партия қызметкерлерінің ескі кадрларының
көп болуы...великорустық шовинизм ауытқуын тудырды”[13; 86 б.] - деген қарар
қабылдады.
Ұлт мәселесі жөнінде қабылданған мұндай қаралар сырттай қарағанда
орыс емес ұлттар үшін тиімді көрінгенімен, оларды жүзеге асыру барысында
қарама-қарсы мәнге ие болып отырды. Бұған дәлел – большевиктер партиясы мен
кеңес өкіметі жүргізген ұлт саясатын жүзеге асырудың жолдары мен әдісетрі
сөз болып, қызу пікір-талас орын алып отырған Ресей мен КСРО-дағы ұлт
мәселесіне арналған кеңестердің хаттамалары мен стенограммалары.
РК(б)П XII съезінен кейін, 1923 жылы 9-12 маусым аралығында Москва
қаласында РК(б)П Орталық комитетінің ұлт республикалары мен облыстарының
жауапты қызметкерлерімен IV кеңесі болып өтті. Кеңестің күн тәртібіне екі
мәселе қойылды: біріншісі “М.Х. Сұлтан-Ғалиев ісі”, екіншісі партияның XII
съезінің ұлт мәселесі жөніндегі қарарын жүзеге асыру шараларын анықтау.
“М.Х. Сұлтан-Ғалиев ісі” жөнінде Орталық тексеру комиссиясының баяндамасын
В.В. Куйбышев жасап, М.Х. Сұлтан-Ғалиевтің атына “қара күйе” жаға сөйледі.
И. Сталинге “Сұлтан-Ғалиевтің ісі ұлт кадрларын қуғындау үшін қажет болды.
М.Х. Сұлтан-Ғалиев 1923 жылы РСФСР ұлттық халық комиссариатында
(Наркомнац) колегия мүшесі, Татарстан мен Башқұртстанда беделі зор мемлекет
қайраткері болатын. Ол партияға қарсы жасырын топ ұйымдастырғаны, Түркияда
эмиграцияда жүрген З. Валидимен және төңкеріске қарсы күштермен қарым-
қатынаста болғаны үшін айыпталды. Сұлтан-Ғалиев басшы қызметтердегі партия
және кеңес қызметкерлерімен ұлт және отар елдер мәселесі жөнінде ой-пікірін
бөліскен хаттарды ГПУ қызметкерлері жасырын қолға түсіріп, оны федеративтік
негізде біріккен Түркістан, Қазақстан, Қашқария, Хиуа, Бұхара және
Ауғанстан мен Иранның “түріктер қоныстанған” бөлігінен тұратын Тұран
мемлекетін құру идеясын қолдауға шақырған деп, осы хаттарды Сұлтан-Ғалиевті
айыптау үшін пайдаланды. 1923 жылы 4-мамырда РК(б)П Орталық Тексеру
комитетінің партколлегиясында М.Х. Сұлтан-Ғалиевті партиядан шығарып,
жауапты қызметтерден алу және оның ісін ГПУ-ге тапсыру жөнінде шешім
қабылданған болатын. IV ұлттар кеңесі осы шешімге қосылатынын мәлімдеді.
Сталин мен оның маңына топтасқандар ұлттық интеллигенция өкілдерін заңсыз
қуғындау ісін осылайша ұйымдастырып, келесі жылдары М.Х, Сұлтан-Ғалиев
тәрізді ұлт зиялыларның қуғын-сүргінге ұшырауы жалғаса берді. М.Х. Сұлтан-
Ғалиевқа 1939 жылы 8-желтоқсанда ату жазасы кесілді. Ол тек жарты ғасырдан
соң, 1990 жылы ақталды[12; 30-31-пп.].
Қалыптасып келе жатқан әкімшіл-әміршіл жүйе алдыңғы қатарлы ой-
пікірлердің бәріне тосқауыл қойды. Коммунистік догматизм мемлекеттік
идеология болып тұрғанда ұлтыңды ерекше құрметтеу, салт-дәстүрлерін сақтап,
мәртебесін көтеру, ешкімге бағынышты болмауын ойлау тәрізді қадамдардың
барлығы “ұлтшылдық” болып есептелді.
И. Сталиннің “жергілікті ұлтшылдыққа” қарсы ұстанған саясаты ұлт
республикаларында ұлыдержавалық шовинистік пиғылда жүрген коммунистер
тарапынан ерекше қолдау тапты. 1925 жылы 9-11 сәуір аралығында өткен
Аймақтық партия комитетінің пленумында БК(б)П Қазақ Өлкелік партия
комитетінің хатшысы Нанейшвили қазақ коммунистерінің арасында “жікшілдік”
пиғылдың пайда болу себебі “билікке таласу, бақталастық, тағы басқа”[14;
100-п.] - деп, біржақты көзқарасын білдірді. Ұлттық интеллигенция өкілдері
болса, қазақ коммунистері арасында “жікшілдік” ағымның орын алғанын
мойындап, мұның бүгінгі таңда атқарылар істерге кесірі тиіп отырғанын
жасырмады. Алайда, соңғылар жікшілдіктің мәнін мансап пен билік басына жету
жолындағы күрес ретінде бағалау біржақты көзқарастан туып отырғанын да айта
келіп, “...қазақ коммунистері жаңадан қалыптасып келе жатқан жас ұйым,
партияға өтерден бұрынғы көңіл күйден арыла қалу бір күннің ісі емес,
сонымен қатар елдегі экономикалық жағдайлар күнделікті тұрмысымызғы әсер
етіп отырғандықтан, қазақ коммунистері арасындағы әртүрлі пікір, көзқарас
та осы экономикалық қайшылықтар негізінде туып отыр. Біздің партия
органдарының жікшілдікті исі де жоқ жерден іздеп, оны өздері қолдан жасап
алатын кездері де кездеседі. Жіктен арылу үшін әртүрлі ағымдар мен топтарды
тудыратын жағдайларды анықтап, біліп алу қажет, ... әкімшіл жолмен істі
бітіре алмаймыз. Жағдай жақсармайынша жікшілдік те жойылмайды”[14; 152-п.]
- деп ескертті.
1925 жылы бұрын Түркістан республикасына қарап келген Жетісу,
Сырдария облыстарының қазақтар қоныстанған жерлері Қазақстан құрамына
енгізіліп, елдің етек-жеңі енді жиналған тұста ұлт зиялылары жік-жікке
бөлініп, билік үшін таласты деп айыптау асыра айту болар еді. Елдегі бас
көтерер озық ойлы зиялылардың алдарына қойған бірінші кезектегі мақсаттары:
ел экономикасын көтеру, ұлттық мәдениет пен салт-сананы жетілдіру болды.
Олар жіктен арылу жөнінде “ең алдымен іс керек, әр коммунистің ойлайтыны іс
пайдасы болса, осы күнгі “жіктің” көбі өзінен-өзі жоғалмақшы”[12; 31-п.] -
деген сынды жалпы алғанда ортақ пікірде болды. 1925 жылдың тамыз айында
Өлкелік партия комитетінің хатшысы болып Ф. Голощекин тағайындалды. Ол
қазақ зиялылары арасындағы “жікке” ерекше саяси баға беріп, Қазақстанда
өзінің жеке билігін орнату ісіне осы мәселені шебер пайдалана білді.
1925 жылы 1-7 желтоқсан аралығында Қазақстанның V Өлкелік партия
конференциясы өтті. Осы конференцияда Ф. Голощекин орыс ұлтшылдығы мен
жергілікті ұлтшылдық туралы және қазақ коммунистері арасындағы “жікшілдік”
туралы сөз сөйлеп, “біреулер рушылдықты, губернияшылдықты көрсетеді.
Бірсыпырасы оқығандарды айыптайды. Кейбіреулері қазақта зауыт, фабрика
жұмысшыларының жоқтығын себеп қылып көрсетеді. Меніңше, мұның негізгі
себептері: Жалпы қалың бұқарадан алшақтық, қалың бұқарамен
араласпағандық”[15; 5 б.] - деп түсіндірмек болды. Халықтың жайын,
болашаҒын ойлап, халықтың негізгі бөлігі тұратын ауыл мәселесін көтеріп
жүрген ұлттық интеллигенция өкілдерін “қалың бұқарамен араласпаған” деу
арқылы ол өзінің елдің саяси-әлеуметтік өмірінен бейхабар екендігін
аңғартты.
Ф. Голощекиннің алғашқы күндерден-ақ алға қойған мақсаты – ұлттық
мүддені, елдің экономикалық ерекшелігін ескере отырып жұмыс жасауды ұсынған
ұлт коммунистерінің белсенді бөлігін биліктен ығыстыру болса, екінші бір
көздегені алашорда құрамында болған қазақ оқығандарын пария басшылығндағы
жауапты қызметтерден қуу болатын.
Оның бұл ойын жүзеге асыруын қазақ зиялыларының бетке ұстарларын,
“Алаш” қозғалысының құрамында болған белсенділерін “сенімсіз әлеуметтік
саяси элементтер” ретінде сипаттап, оларды алдымен қоғамдық-саяси
жұмыстардын аулақтатып, одан соң тікелей ашық қуғындауға 1925 жылдың 29-
мамырында Қазақстан партия басшылығына жолдаған И. Сталиннің “Ақжол” газеті
туралы хаты үлкен көмек көрсетті. Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірін
түбегейлі өзгертуге зор ықпал еткен бұл хатта былай делінген еді: “...Мен
партияда жоқ интеллигенттердің қырғыз (қазақ) жастарына саяси идеологиялық
тәрбие берумен айналысуларына қарсымын. Біз өкіметті, жастар тәрбиесін
партияда жоқ буржуазиялық интеллигенттерге тапсыру үшін алғанымыз жоқ”[16;
6 б.].
“Ақжол” газеті туралы хат “Алаш” қозғалысына белсене қатысқан қазақ
зиялыларын Кеңес үкіметімен ықтиярсыз болса да ынтымақтаса, бірлесе отырып
туған халқының мүддесі мен мақсаты, болашағы үшін қайткен күнде де қызмет
ету мүмкіндігінен айырды.
И. Сталиннің Қазақстандағы қолшоқпары Ф. Голощекин орталықтан
берілген тапсырманы асыра орындап, “көсемге” ұнаудың бар шараларын жасады.
“Алашордашылардың” ықпалы коммунистердің ықпалынан күшті болып тұрғанда,
қазақ оқығандарына қосылып кету де дұрыс емес... Техника, құрылыс, шаруашылық
жұмыстарына кірісе берсін. Салт-сана мәселесі киліккен жерде олардан бір
шақырым аулақ болуға тиіспіз”[17; 3 б.] - деп, “көсемді” құлшына қолдады.
Ұлттық қатынастар саласында орын алған және пайда болып отырған келеңсіз
құбылыстар мен тенденцияларды жоюды ұлттық негіздегі сезімдерді қоздыру
немесе көбіне ойдан шығарылған “ұлтшылдық” төңірегіндегі даурықпа ұрандар
арқылы емес, демократиялық процестер шеңберіндегі шаралар арқылы шешу
қажеттігі ескерілмеді. Партия тарапынан ұлт коммунистерін топ-топқп бөліп
бір-біріне қарсы қойып, партия ішіндегі билікті бұзуға жол берілді. Ұлттық
ерекшелік, салт пен дәстүрдің түп-тамыры, бастауы көне дәуірлерден
тартылатыны дәлел бола алмай, бұл маңызды мәселе еңбекшілерді экономикалық
және рухани басып-жаншудың жиынтығы – коммунистік, таптық идеологияға жат
әдеттер ретінде түсіндірілді. Сондай-ақ енді-енді ес біліп, “бодандықтан
құтылдық, еркіндік алдық” деген қалың қазақ бұқарасының санасын осы ресми
идеология улай бастады.
1926 жылы наурыз айында Өлкелік партия комитетінің “Қазақстан Өлкелік
партия комитетінің Қазақстандағы ұлт аралары мен партия ұйымдарының
ішіндегі жіктер туралы”[18; 19 б.] нұсқау хаты барлық губерниялық партия
комитеттеріне таратылды. “Құпия” деп белгі соғылған бұл нұсқау хат (№13
протокол, 2-наурыз, 1926 жыл) шағын кітапша түрінде басылып, оған
Ф.Голощекин алғысөз жазып қол қойды. Алғысөз хатты әр ұяда құпия талдап,
мазмұнын жақсылап түсіндіріп беретіндей жарамды әзірлігі бар, ысылған
коммунист баяндамашы болуы керектігі және хат қаралған мәжілістің
хаттамасында әркімнің пікір алысу ретіндегі я қарсы сөздері, я ұсыныстары
тегіс жазылып отыру керектігі айтылды. Әсіресе жалпы жиналыстың хат туралы
шығарған қаулылары, сұраулары, тағы басқа материалдар әр ұядан уезге келіп
жиналып, уездің партия комитеті ретке келтіріп, губерниялық комитетке
жіберуі, губерниялық комитет осындай мағлұматтарды өзі қарап, тиісті
қорытынды шығарып Өлкелік партия комитетіне жіберуі тиіс болды. Ф.
Голощекин алғысөзін: “Осы айтылып отырған жұмыстар өте еппен, асықпай
істеліп, нәтиже көп шығатындай болсын”[19; 4 б.] - деп аяқтаған.
Голощекиннің авантюристік айлакер саясатының жаңа торына түскен
партия және кеңес қызметкерлері өз уездеріндегі, губернияларындағы жағдай
туралы бастапқы кезде Голощекиннің өз әдісі бойынша “құпия түрде”, кейін
“ұлтшылдар” мен “жікшілдерді” айыптау науқаны кең өріс алған кезде газет-
журнал беттерінде жария ете бастады. Осы кезеңде қазақтың көрнекті ұлт
қайраткерлерінің ішінде де партияның сұрқия саясатына алданып, бірінің
үстінен бірі арыз жазу, баспасөз беттерніде белгілі тұлғаларды ашық түрде
айыптау орын алды.
Ал, Голощекин осылардың бәрін “ұлтшылдықты”, “жікшілдікті”,
“оңшылдықты” тағы басқа “шылдықтарды” айыптау, қуғынға салу, Қазақстаннан
кетіру науқаны кезінде пайдаланды.
Нұсқау хатқа жауап ретінде “аса құпия” деген белгімен БК(б)П Орталық
комитетіне 1926 жылы 20 қазанда Жетісу губерниясынан хат келіп түсті. Бұл
хаттағы назар аударатын жай – Лепсі партия белсенділерімен болған мәжілісте
“жікшілдік туралы: “орталықтан келген жауапты қызметкерлер жергілікті
халықтың тұрмысын, тыныс-тіршілігін білмей іс қылуға ұмтылады, Лепсі
ұйымындағы, тіпті Алматы және басқа да ұйымдардағы жікшілдіктің туу себебі
осында” – деп атап көрсеткен. Сондай-ақ Лепсідегі партия және кеңес
қызметкерлерімен өткен мәжіліс “жікшілдіктің шығуы жұмыстағы
келіспеушіліктер мен басқалардың алдында болуға ұмтылыстан”[19; 5 б.] -
деген де байлам жасалынады.
1926 жылы 12 желтоқсанда “аса құпия” деген белгімен БК(б)П Орталық
комитеті Сталин, Молотов және Косиорға Голощекиннің Қазақстандағы
“жікшілдік” туралы жолдаған хатында жоғарыда айтылған пікірлер сарынды
бірде-бір пікір айтылмады. Қожанов, Сәдуақасов және Мыңбаевтардың
“жікшілдіктері” туралы айтылып, Қазақ Өлкелік комитеті мен БК(б)П Өлкелік
бақылау комитеті пленумының қарары қоса жалданды.
Партиялық пленумдар, конференцияларды ұлт зиялыларының “жікшілдігі”,
“ұлтшылдығы” туралы мәселе қозғалмай қалмайтын болды. Сонымен бірге оларды
үш топқа бөліп жіктеу, осылайша олардың жұмыстарына теріс саяси баға беру
орын ала бастады. Нақтырақ айтқанда: бірінші топ – алашорда оқығандары,
екінші топ – жас ұлтшылдар, үшінші топ – қазіргі үкімет басында отырған
коммунистер. Ал, осы үш топтағы қазақ оқығандарының ұстанған көзқарастарына
келер болсақ, алғашқы алашорда оқығандары “қазақ халқы осы күні теңдікке
жетіп отырған жоқ, әлі отаршылдар езгісінде” деп қынжыла айтып жүрді,
бодандықтан құтылудың сан-салалы жолдарын өздерінше іздеді.
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов және олардың серіктері большевиктер
ұстанған бағытты отарлау саясатының жаңа бір бағыты ретінде бағалады.
Сондықтан шын мәнінде большевиктер мен ұлттық күресм басшылары арасында
идеялық бірлік болмады. Алашорда оқығандары кеңес үкіметіндегі партия
саясатына көңілдері толмай, отарлық езгінің әлі де сақталып отырғанын
сынаса, бұларға бүйрегі бұрып тұратын оқығандардың келесі толқыны
“коммунистердің жалпы жолы дұрыс, бірақ қазақ арасындағы үкімет істері орыс
арасындағыдай тап жолымен жүргізілмеуі керек, қазақтың ұлттық ерекшелігі
ескерілуі тиіс” деген пікірде болғандар. Үшінші топ – ел билеп, үкімет
басында отырған партияның бұйрығын бұлжытпай орындаушылар еді.
Қазақ елі мемлекет болған алғашқы жылдарда жеке бас қамын ған мұрат
етіп, мансап қуғандар да болды, орынсыз төңкерісшіл бола қалғандар да, реті
келсе халықты төңкеріс үшін құрбан етуге даяр тұратындар да жоқ емес еді.
Ф. Голощекин біржақты баға беріп “алашорданың жолы үшін күрес ашты” деп
айыптап жүрген жас ұлтшылдар осындай солақай саясатқа қарсы тұрды. Сол бір
қиын-қыстау кезеңнің куәгері Нақымжанұлы Әмзе былай дейді: “...қазақ жастары
азды-көпті оқып, білім алып, өз ұлтының езіліп келе жатқанына көзі жетті де
ұлтшыл болды. Орыс пролетариатының күресінен хабары болмады. Қазақ
жастарының төңкеріс ұраны Ахметтің “Масасы”, Міржақыптың “Оян қазағы”
болды.
Қазақстанның өзіне тән шаруа, мәдениет жағынан көрініп тұрған
ерекшеліктерін ескермей, оларды сылдыр сөзбен боямақ болғандарға партиядағы
ұлт өкілдері ішінен қарсы шыққандар табылды. Жел сөзге сол кездегі
партияның орыс жағы да дем беріп, отаршыл саясатының жандануына жол
берілді. 1926 жылы Н. Нұрмақұлы ел ішіндегі ахуал туралы: “... мансап
қуғандармен алысып, отаршылдармен күресіп жүрген қазақ коммунистерінің көбі
партияның негізгі пікірін ұмытып, бәлки “ұлтшылдық” ауруына ұшырады”[17; 4
б.] - деп жазды.
Иә, айтылып отырғандар ешқандайда ұлтшылдық ауруы емес, озбырлық
саясатты тежеу, демократиялық негізде қазақ халқының мүддесін қорғау еді.
Мұндай қиыншылықтардың қазақ қайраткерлері алдарынан шығу себебін, әдетте
ең алдымен идеологиялық жұмыстың сапасы мен мазмұнынан іздеуіміз керек.
1923 жылы IV кеңестен кейінгі жылдарда ел ішінде елеулі өзгерістер
болды. Орталықта билік үшін күрес қызып, И. Сталин мен оның жақтастары
“троцкийшілдікке” қарсы күресті күшейтті. Л. Троцкийге марксизмді
ревизиялады деген айып тағып, оны партиялық және мемлекеттік қызметтен
кетірді.
1925 жылы желтоқсанда өткен БК(б)П-нің XIV съезінде Л. Каменев пен Г.
Зиновьев басқарған “жаңа оппозиция” талқандалды. Тарихқа троцкийстік-
зиновьевтік антипартиялық топ дегн атпен енген, Л. Троцеий, Л. Каменев және
Г. Зиновьевтің И. Сталиннің саясатына қарсы күресі де Сталиннің жеңісімен
аяқталды. Орталықта билік үшін осындай күрес жүріп жатты. Дара билікке қол
жеткізуді мақсат еткен И. Сталин бірінші кезекке оппозициямен күрес
мәселесін қойды. Ал, ұлт мәселесі шешімін таппай қала берді. Мемлекет пен
партия басшылығындағы билік үшін талас-тартыс ұлт мәселесіне немқұрайлы
қарауға сабап болды. Осындай ішкі партиялық күрес өршіп тұрған кезде одақ
көлеміне белгілі мемлекет қайраткері дәрежесіне жеткен Тұрар Рысқұлов 1926
жылы 12-14 қарашада Мәскеуде ұлт мәселесіне арналған одақтық дәрежедегі
үлкен кеңес өткізді. Бұл кеңес материалдары мұрағат қойнауында:
“Бүкілроссиялық Орталық Атқару Комитеті Төралқасы жанындағы ұлттар Бөлімі
және РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесі Төрағасының орынбасары Рысқұлов
жолдастың инициативасы бойынша шақырылған ұлт өкілдерінің БОАК пен ССР
Одағы Орталық Атқару Комитеті мүшелері және ұлттық шет аймақтардың басқа да
өкілдерінің жеке кеңесі” деген атпен құпия құжат ретінде сақталынып келді.
Т. Рысқұлов өткізген жеке кеңестің материалдарымен алғаш таныстырған
белгілі тарихшы, профессор М. Қойгелдиев[18; 3 б.] болатын. Ұлт мәселесіне
арналған аталмыш кеңестің құжаттарын жан-жақты ғылыми талдаудан өткізіп,
стенографиясымен бірге белгілі журналист және баспагер М. Қазыбек пен
тарихшы ғалым Ғ. Маймақов ұсынды[20; 124 б.].
Кеңестің бүкіл жұмысына басынан аяғына дейін РСФСР Халкомкеңесі
Төрағасының орынбасары Т. Рысқұлов төрағалық еткен. Кеңеске автономиялы
республикалар мен облыстардан келген Рысқұловтан өзге 49 адам тіркелген.
Қазақстаннан 9 адам: Мыңбаев Ж. – ОАК төрағасы, Қожанов – қызметі
көрсетілмеген, Тоқжігітов - өкіл, Досов - өкіл, Қосымов – облатком
төрағасы, Жансүгіров - өкіл, Орынбаев – Ақмола губатком төрағасы,
Сұлтанбеков – Қазақстан Жер халкомы, БОАК мүшесі, Мұқтаров – Денсаулық
сақтау халкомы. Сондай-ақ, Қазақстан мүддесін Кеңесте Рысқұлов, Меңдешев –
РСФСР экономикалық кеңесі мүшесі, Асфендияров – БОАК-тың Ұлттар бөлімінің
меңгерушісі қорғады. Сонда кеңес жұмысына барлығы 12 қазақ қатысты.
Кеңесте ұлт саясатында жіберіліп отырған кемшіліктер қатты сынға
алынды. Күн тәртібіне төмендегідей бес мәселе қойылды:
1. Калинин жолдас басшылық ететін “РСФСР-дың, ұлттық республикалар мен
облыстардың құрылысы жөніндегі комиссияның” жұмысына қатысты
мәселелер.
2. Партияның Орталық Комитеті IV Ұлттық кеңес сипатындағы ұлттық кеңес
шақыруы туралы мәселелер.
3. БОАК-тың Ұлттар бөлімінің жұмысы, оның құқықтары туралы.
4. Ұлт өкілдерін РСФСР-дың Халық Комиссариатының аппаратына тарту
туралы.
5. Ұлт аймақтарының өздерінің жұмысындағы кемшіліктер мен
жетімсіздіктер туралы[18; 4-5 б.].
Кеңестің күн тәртібі негізінен ұлт аймақтарының егемендігін барынша
кеңейтуге бағытталған мәселелерден тұрды. Қазақстаннан Рысқұлов,
Асфендияров, Меңдешев, Досов, Мыңбаев, Қожановтар сөз сөйледі. Кеңесте
сөйлеген ұлт өкілдері ұлт саясатындағы барлық кемшіліктерді ортаға салды.
Алайда, Рысқұлов өткізген кеңесте көтерілген ұлт мәселесі Сталинге ұнамады.
Кеңестің стенограммасымен танысқан Ф. Голощекин 1926 жылы 12
желтоқсанда “БК(б)П Орталық комитеті. Сталин, Молотов және Косиор
жолдастарға “аса құпия” деп белгі соққан хатын жолдады.
Кеңесте сөз алған Ж. Мыңбаев 6 жыл ішінде Қазақстанда әлі де партия
ұйымына жергілікті ұлт өкілін сайлай алмаймыз. Республикадағы 8 губерния,
екі жеке уезд, бір автономиялы облыста партиялық басшылықта бір ғана
қазақтың отырғанын, сондай-ақ, аппаратты қазақтандырудың да төмен дәрежеде
екендігін айтқан болатын. Оны бұл мәселеде С. Қожанов әрі қарай
жалғастырған.
Ф. Голощекин хатында: “Мыңбаев және Қожановтың Рысқұлов жолдаста өткен
Ұлттар мәжілісіндегі сөздері ешқандай дәрежеде партия ұйымының, үкіметтің
пікірін білдірмейді”[21; 23 б.] - деп жазды.
Ф. Голощекиннің хаты И. Сталиннің ойының үстінен түсті. Т. Рысқұлов
өткізген жеке кеңестің ұсыныстарын, оған қатысушыларды ұлтшылдар ретінде
айыптауды Голощекинге тапсырды.
Ол 1926 жылы 18 желтоқсанда БК(б)П Қазақ өлкелік партия комитеті
бюросының, Өлкелік Бақылау Комиссиясының Президиумының, Халық Комиссарлары
Кеңесінің және Қазақ Орталық Атқару Комитетінің фракциясының Мәскеуде Т.
Рысқұловтың төрағалық етуімен өткен БОАК және Кеңес Одағы ОАК-не мүшелері –
ұлт өкілдерінің кеңесі туралы біріккен мәжілісін ашты. Мәжіліс өлкелік
партия комитетінің бюросының шешімі бойынша шақырылды.
Ф. Голощекин өткізген кеңес Мәскеуде Т. Рысқұлов өткізген жеке кеңесті
ресми түрде республика партия ұйымы мен үкіметінің бағытына қайшы әрекет
ретінде айыптады. Кеңестің қарарында: “Біздер бұл кеңестің Орталық Комитет
пен Орталық Бақылау Комиссиясы құрамын ұйымдастыру жөнінде талап қоюынан
көрінген қауіпті уклонын табанды түрде айыптаймыз, өйткені мұның өзі
партиямыздың негізгі принципімен қайшы келеді әрі партиялық және
пролетарлық басшылыққа нұқсан келтіреді”[21; 36 б.] - деп атап көрсетілді.
И. Сталиннің қолдауына сүйенген Ф. Голощекин жеке кеңесте айтылған аса
құнды пікірлер мен ұсыныстарды “ұлтшылдықтың” көрінісі ретінде сынға алды.
Қазақстаннан кеңеске қатысқан Ж. Мыңбаев, Ж. Сұлтанбековтер өз
сөздерінде кінәлімін демеді, жеке кеңесті ұлтшыл деп айыптамады. Бірақ,
олардың жазықсыз жазаланып, рухани жан дүниесі күйзеліске түскені анық. Бұл
кеңес шын мәнінде Ф. Голощекинге өзімен келіспейтіндерді қуғын-сүргінге
салуға саяси негіз қалады. Ол жөнінде алдағы тарауларда толығырақ
тоқталамыз.
Ф. Голощекин 1930 жылы Алматыдағы партия белсенділерінің жиналысында
баяндама жасап, “қазақ коммунистері арасында ұлтшылдық 1920 жылы партияға
алаш оқымыстылары кіргеннен бері қарай басталды”[21; 41 б.] - дей келіп,
“Қазақстанда партия ұйымының Кеңестік негізінің алғашқы кірпішін
қалағандар, бұлар ол кезде Меңдешұлының жігіне қатынасып, соның маңына
ұйымдасқандар. Жас ұлтшылдар ( ұстазы Әлихан Бөкейханұлы) Әуезұлы,
Сәдуақасұлы Смағұл Алашордамен байланыста болып, солардың идеясын
жалғастырушылар болды”[22; 49 б.] - деп анықтай кетті.
Ал демократиялық бағыт ұстанғандарды қолдайтын жастар, оқу орындарының
студенттері мен ұстаздары да қалыптасып келе жатқан әкімшіл-әміршіл жүйенің
құрығынан құтылмады. Оларды: “шет елдердегі студенттердің тұрмыстары
анағұрлым жақсы”, “мақтаны теріп керегі жоқ, бәрібір Мәскеуге кетеді”,
“қазақ халқының ең таңдаулы ерлері алашордашылар болса, олар абақтыда отыр,
солар бас болып үкімет басында отырса, қазіргіден анағұрлым жақсы болар
еді”[22; 50 б.] деген сынды пікірлері негізінде айыптаған. 1931 жылы
“Қазақстан большевигі” журналының №4 санында Өлкелік комитетінің
“Қызметшілер даярлау майданындағы ұлыорысшылдық пен ұлтшылдыққа қарсы”
деген атпен Қазақстандағы барлық партия ұйымдарына жолдаған хатында:
“студенттердің жұмысты тастап, топтанып қыр көрсетіп қалатындары да болған.
Нағыз барып тұрған қара жүректердің сөздеріне де қарсы, ісіне де тиісті
шара қолданушылар, аяусыз соққы берушілер болмаған”[22; 51 б.]. Міне,
коммунистік партияның өсіп келе жатқан жас буын туралы пікірі осындай
болды. Олардың қоғамдағы саяси белсенділігін шектеуді мақсат еткен партия
белсенділері тарапынан “ұлыорысшылдық пен ұлтшылдыққа қарсы күресіміздің ең
елеулі жері дәл қазіргі уақытта мәдениет майданы, әсіресе оқу орындары
болып табылады” деген арнайы нұсқау да берілді. Айта кеткен жөн, Ф.
Голощекиннің өзі атап көрсеткендей, “ең басты күрес жергілікті ұлтшылдыққа,
партия ішіндегі демократиялық-буржуазия ағымына және қанаушы тапты қорғаушы
“Сәдуақасовшылдыққа” қарсы бағытталды”[21; 38 б.].
Ф. Голощекин ұлт зиялыларын жік–жікке бөліп қудалауға шебер
болғанымен, олардың алдынан шығып отырған қиыншылықтардың туу себебін
назардан тыс қалдырды. Мұның өзі идеологиялық жұмыстардың бұрмалануына әкеп
соқты. Ф. Голощекин “жікшіл”, “ұлтшыл” деген сөздерді синоним ретінде
қолданды. Оның нақты дәлелі: “Ұлтшылдық туралы сөз көтерілгенде “жікшілдік”
жайы қалай деген сұрау өзінен-өзі келіп шығады. Сондықтан “жікшілдік” қалай
деп сұрайды. Мен ұлтшылдық туралы сөйлегенде жікшілдікті, жікшілдік туралы
сөйлегенде ұлтшылдықты естен шығармаймын. Ал, Сәдуақасовшылдық туралы
сөйлегенде жікшілдікті де, ұлтшылдықты да естен шығармаймын, қатар қойып
сөйлеймін”[21; 39 б.] - деп тұжырымдауынан танылды.
Сол жылдары Сталин бастаған “жергілікті ұлтшылдықты” айыптау науқанын
Қазақстанда Ежов пен Голощекин өрістетті. Ежовтың қысқаша өмірбаянымен
таныса кетсек, ол 1895 жылы Петербург қаласында дүниеге келген, ұлты –
орыс. 1923 жылдың наурыз айынан Семей губерниялық комитетінің хатшысы, 1924
жылдың маусым айынан 1927 жылға дейін БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің
ұйымдастыру-нұсқау бөлімінің бастығы. 1936-1938 жылдары КСРО Ішкі істер
халық комиссариаты, Мемлекеттік қауіпсіздік бас комиссары. 1938-1939
жылдары КСРО су транспорты халық комиссариатында істеді. 1939 жылы 10
маусымда тұтқындалып, 1940 жылы 3 ақпанда ату жазасына кесілді.
Сонымен қатар қазақстандық басшы қызмет иелері О. Исаев, Ғ. Тоғжанов,
І. Құрамысов, А. Байділдин, А. Асылбеков, Н. Сырғабеков, Е. Ерназаров, А.
Мусин, М. Жүнісов және т.б. партия мүшелерінің қолдауына сүйенген Ф.
Голощекин билігі тұсында бұл науқан аясы күннен күнге кеңейе түсті.
Қазақстандағы партиялық ұлт саясаты өрескел бұрмаланды. Жергілікті ұлт
кадрларына астамси қарап, сенімсіздік танытуы, оларды бір-біріне айдап
салып, артынан кінәлі атанғанды аяусыз жазалауы Ф. Голощекиннің шовинистік
пиғылын паш ете түсті.
Ұлт мүддесі алдындағы азаматтық парызды, партиялық міндет пен
қызметтен әлдеқайда биік ұстаған ұлттық интеллигенцияның ұстанған
позициясы, осы кезеңде “сәдуақасовшылдық”, “қожановшылдық”,
“рысқұловшылдық” және “меңдешевшілдік” деген тәрізді Голощекин ойлап
шығарған көптеген “шылдықтар” арқылы талқыға түсіп отырды.
I.2 Ұлт зиялыларын айыптаудың және жазалаудың басталуы
XX ғасырдың басындағы ұлттық сананың оянуы халықтың саяси әлеуметтік
ұйымдасуына, өмір тәжірибесіне, жаңа дәуір өзгерістерін қабылдау
қабілеттеріне де елеулі әсер етті. Қоғамдық-саяси көзқарастың қалыптасу
барысын бүгінгі күннің тұрғысынан қарасақ, ең негізгі қозғаушы күш ұлттық
зиялылар тобы екенін көреміз. Олар қоғамдағы жүріп жатқан процестерді терең
түсіне отырып, әлеуметтік өзгерістер кезеңінде белсенділік танытты.
Қазақтың озық ойлы азаматтарын ойландырған үш мәселе: жер мәселесі, оқу-
ағарту мәселесі, патшалық ағартушылық саясаттың қыспағы салдарынан өзін-өзі
билеуден қалған елді өркениет жолына шығарып, азаттық әперу еді.
Патшалық Ресей тұсында отарлау саясатына қарсы шығып, азаттық,
дербестік үшін, ұлттық бірлік үшін күрескен ұлт зиялылары “сеператистер”,
“пантюркистер” ретінде қуғындалса, қазан төңкерісінде жеңіске жеткен
большевиктердің басқыншылығы баса көктеген шақта Қазақстанды Одақтан бөліп
әкетуді көздеген “буржуазияшыл ұлтшылдар” атанды. Кеңестік мекемелерде
қызметте болған С. Сәдуақасов, Т. Рысқұлов, С. Қожанов сынды ұлт
зиялыларының жаңа толқынына да “Буржуазияшыл ұлтшылдардың” ізбасарлары,
“жікшілдер”, “ұлтшылдар” деген сияқты негізсіз айыптаулар тағылды, осы
саясатты нәтижелі жүргізу үшін ұлттық ерекшелік, ұлттық дербестік туралы
түсініктерден біржола безіндіру мақсатында шүбәлі болса да, шындықтың өзі
деп көрсеткен нақты шаралар атқарылды. Кеңестік тоталитарлық жүйе ұлт
басындағы халық мүддесі үшін күрескен ұлыларды “жіктердің көсемдері” етіп,
соның негізінде түрлі “шылдықтарды” ойлап шығарды.
1937 жылғы жазықсыздарды жазалаудың ең бір сорақы да тұрпайы түрі –
күнәсіздерді жалған жалалармен айыптап, арнайы сот процестерін ұйымдастыру
болды. И. Сталин және оның төңірегі бұл әдіске “лениндік жол” арқылы
біртіндеп, тәжірибе жинап келді.
Ашық жұмыс істейтін жеке партиялық саяси билікті күшейтуді көздеген
В. Ленин кезінде меньшевиктер мен эсерлерді жазалауды талап етті емес пе?..
1912 жылы жазда Мәскеуде эсерлер партиясының кейбір басшыларына қарсы
ұйымдастырылған сот процесі осының нақты нәтижесі болатын. Айыпталушыларды
азамат соғысы жылдарында сатқындық жасады, В. Ленинге қастандық
ұйымдастырды депкінәлады. Олардың кейбірі өлім жазасына кесілді. Бірақ,
үкім орындалмай, большевиктер айыптыларды түрмеге қамаумен шектелген
еді.
Осы процесте басталған саяси айыптау әдістері келесі “шахта
процесінде” кеңінен пайдаланылды. Бұл процесс Донбасс көмір бассейніндегі
мамандарға қарсы бағытталды. Сот Мәскеуде 18 мамыр мен 6 шілде аралығында,
кейін 30-шы жылдардағы айыптау процестерінде ерекше белсенділік көрсеткен,
ол кезде КСРО Жоғарғы Сотының Төрағасы А.Я. Вышинскийдің төрағалығымен және
мемлекеттік айыптаушы Н.В. Крыленконың, сондай-ақ тағы басқа қорғаушылардың
қатысуымен болып өтті.
Онда негізінен инженерлер мен техниктерден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
I. Тоталитарлық жүйенің қалыптасуы және саяси қуғын-сүргіннің орын алуы
I.1. Әкімшіл-әміршіл басқарудың республиканың қоғамдық-саяси өміріне ықпалы
I.2. Ұлт зиялыларын айыптаудың және жазалаудың басталуы
II. Қазақстандағы саяси қуғын-сүргін тарихы мәселелерін зерттеу
II.1. Кеңестік тарихнамада қуғын-сүргіннің зерттелу мәселелері
II.2. Тәуелсіз Қазақстанда қуғын-сүргіннің тарихи зерттеулерден көрініс
табуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. XX ғасырдың 20-50 жылдары қазақ
халқының тарихындағы аса бір азалы жылдар болғаны белгілі. Сонау зобалаң
жылдары елдің ертеңін ойлаған ұлттық зиялылар “ұлтшылдар” ретінде негізсіз
айыпталды. Және осы жазықсыз жазаланған жандар ұлт зиялыларының алдыңғы
қатарлы өкілдері еді. Ұлттық зиялылар деп кімді айтамыз. Бұл сауал жөнінде
қазақ халқының ардақты азаматтарының бірі М. Шоқай: “Оқыған, тәрбие көрген
адамдардың бәрін зиялы деп атап, оны сол адам өзі тән болған ұлттың “ұлттық
зиялысына” қоса беруге болады деп ойласақ, сөзсіз қателесеміз. Біздіңше,
белгілі бір мұрат-мақсаттардың соңында жүрген және сол белгілі мұрат-
мақсаттары төңірегіне жиналған оқымыстыларды зиялы деп айтуға болады.
Ұлттық зиялылар қатарына тек өз халқының саяси, экономикалық және
әлеуметтік дамуына қалтқысыз қызмет ете алатын адамдар ғана кіре алады”[1]
– деген болатын. Сондықтан да, ұлттық зиялылардың міндеті ұлы да қасиетті
болды. Олар мақсатқа жету жолының ауырлығына мойымай, туған халқының жарқын
болашағы үшін еңбек етті.
Алайда, өңін айналдырған большевиктік отаршылдардың саясатына ұлт
зиялыларының ұстанған бағыты кереғар келді де, қазақ халқының қоғамдық
санасының қалыптасуына, ұлттың сана-сезімінің оянуына қазақ зиялыларының
қосқан үлесі еленбей, саяси қуғын-сүргін құрбандарына айналды.
Қазақстан тарихынының “ақтаңдақ” мәселелерінің бірі жаппай саяси қуғын-
сүргін тарихы болып табылады. Өйткені, әміршіл-әкімшіл мемлекет пен оның
таптық идеологиясының жетегінде кеткен елімізде болған оқиғаларға тарихилық
принципі негізінде әділ баға беріп, объективтік зерттеулер жүргізу мүмкін
емес еді.
Ұлттық тарихтың ақиқаты айтылмады, тарих коммунистік идеологияға сай
жазылып келді. Тарихты ойдан шығарып, бұрмалай жазу ешкімге де, ешбір
халыққа опа бермейтінін өмір өзі айқын көрсетті.
Қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарих ғылымының негізгі
міндеті – Отан тарихын объективтік тұрғыдан қайта қарап, отарлық кезең мен
коммунистік жүйе дәуіріндегі қатаң саясаттың нәтижесінде оның елеусіз
қалған, бұрмаланған және зерттеуге тыйым салынған мәселелерін зерделеп,
халқымыздың шынайы тарихын қалпына келтіру болып табылады. Бұл тәуелсіз
Қазақстан мемлекетінің дамуындағы тарихи сабақтастықты жалғастыруға,
еліміздің әргі-бергі тарихын түгендеуге, халықтың тарихи санасын
қалыптастыруға бағытталған шаралар қатарында қарастырылуы тиіс.
Тәуелсіз Қазақстан тарихнамасында саяси қуғын-сүргін тарихы маңызды
орын алады. Осы орайда мәселеге тарихнамалық зерттеу жүргізіп, оның
зерттелуінің бағыттары мен қалыптасқан көзқарастарын көрсете отырып, бұдан
кейінгі зерттеулерде қандай мәселелерге назар аударылуы керектігі жөнінде
қорытындылар жасау өте өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеу жұмысының алға қойған мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың
негізгі мақсаты – ұлттық тарихымыздың “ақтаңдақ” беттерінің бірі болып
табылатын Қазақстандағы қуғын-сүргін жылдарының Кеңестік және Тәуелсіз
Қазақстан тарихнамасында зерттелуін талдау. Анықталған мақсатқа байланысты
алдымызға мынадай міндеттерді шешуді қойдық:
- Әкімшіл-әміршіл басқарудың республиканың қоғамдық-саяси өміріне
ықпалын анықтау;
- Ұлт зиялыларын айыптаудың және жазалаудың басталуын көрсету;
- Кеңестік жүйе кезеңіндегі саяси қуғын-сүргіннің зерттелу дәрежесін
анықтау;
- Тәуелсіз Қазақстанда саяси қуғын-сүргін жылдарының зерттелу барысын
ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негіздері. Ғылыми жұмысты
жазуға тарих ғылымында бұрыннан белгілі тарихилық, жүйелік және Тәуелсіз
Қазақстан мемлекетінің тарихын жаңаша көзқараспен жазу, қалыптасқан
объективтік және сыншыл талдау мен сараптау принципі алынды.
Жұмысты жазу барысында нақты-тарихи, талдау, жинақтау және қорыту
әдістері, сонымен қатар логикалық әдістер қолданылды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың деректік негізі Кеңестік
және Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жарық көрген барлық зерттеу жұмыстары,
баспасөз және құжаттық жинақтардағы материалдар болып табылады. Қазақстан
Республикасының Президенттік мұрағатының 141 және 3 қорлары дерек көздері
ретінде алынды. Қуғын-сүргінге ұшырағандар туралы “Книга скорби – Азалы
кітап: Расстрельные списки” атты еңбек дерек ретінде пайдаланылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еңбекте қарастырылып отырған мәселе
кеңестік тарихнамада жете зерттелінбеген. Тек тәуелсіздік тізгіні қолымызға
тиген шақта саяси қуғын-сүргін тарихын зерттеу қолға алына бастады.
1991 жылы қараша айында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі
арнайы комиссия құрып, оған күшпен ұжымдастыру жылдарындағы зорлық-зомбылық
пен ашаршылық нәубәтінің зардаптарын тексеруді тапсырды. Бір топ
ғалымдардың күшімен арнайы зерттеу жүргізіліп, бұрынна жабық жатқан, оның
ішінде Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің архивінде сақталған құжаттар
көтерілді. Осының нәтижесінде 30 жылдардағы ашаршылық пен 1937-1938
жылдардағы саяси репрессияның кесепаты мен себептері айқындалып,
зерттеулерге жол ашылды.
Сөйтіп 90-жылдардан бері жаңа негізде жазылған бірқатар зерттеулер
жарық көріп, қоғамдық ғылымдар саласында тарихымыздың “ақтаңдақ” беттерін
ашуға негіз салды.
Осы кезеңде ғалымдардың басты назарын аударған мәселелердің бірі -
саяси қуғын-сүргін тарихы.
Осы тұрғыдағы зерттеулер әлі де жалғасуда.
Сонымен қатар, осы кезеңде бұл тақырыпқа байланысты кандидаттық және
докторлық диссертациялар жазылды.
Олардың авторлары бұрын зерттеуге тыйым салған мәселелерді көтеру
барысында осы уақытқа дейін құпия жатқан құжаттарды ғылыми айналымға
енгізді.
Қарастырылып отырған кезеңде, кеңес өкіметі жылдары саяси қуғын-
сүргінге ұшыраған қазақ зиялыларының өмір жолы мен қызметін, олардың әдеби
және ғылыми мұрасын халыққа жеткізуге көп жұмыс атқарылды. Ш. Құдайбердиев,
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М.
Шоқай, Қ. Кемеңгеров, Т. Шонанов және басқалардың шығармалары жарық көріп,
олардың өмірі мен қызметі жөнінде көптеген материалдар жарияланды. Олардың
қайта басылып шығуына, зерттелуіне еңбек сіңірген белгілі тарихшылар К.
Нұрпейісов, М. Қозыбаев, М. Қойгелдиев, Т. Омарбеков, т.б. болды [2-5].
Сонымен, зерттеліп отырған тақырып бойынша бұрынғы Кеңестер Одағының
ыдырауы қарсаңынан бастап тәуелсіздік жылдары ішінде жарияланған еңбектер
тарихнамалық тұрғыдан жеке зерттеуді қажет ететін өз алдына бір үлкен
проблема болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы Отан тарихын зерттеуде Қазақстандағы
қуғын-сүргін жылдарының зерттелуі мәселесін жеке тақырып ретінде
қарастырылуынан туындайды.
- Кеңестік жүйе кезеңіндегі саяси қуғын-сүргіннің зерттелу деңгейі
анықталады;
- Тәуелсіз Қазақстанда қуғын-сүргіннің тарихи зерттеулерден көрініс
табуына баға беріледі.
Зерттеу жұмысының ғылыми-қолданбалық құндылығы. Қуғын-сүргін
жылдарының зерттелуі халқының қамын ойлаған қазақ зиялылары елінің
еркіндікке жету жолында қандай кезеңдерден және қиыншылықтардан өткендігін
түсінуге мүмкіндік береді. Сондықтан да ізденіс нәтижелерін XX ғасыр
басындағы Қазақстан тарихы баяндалған оқулықтарда, арнаулы курстарда,
семинар сабақтарында қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, қорытынды
бөлімдермен қатар екі тараудан (бірінші және екінші тараулар екі
тараушалардан) және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен
тұрады.
I. Тоталитарлық жүйенің қалыптасуы және саяси қуғын-сүргіннің орын алуы
I.1. Әкімшіл-әміршіл басқарудың республиканың қоғамдық-саяси өміріне ықпалы
XX ғасырдың 20-30 жылдары Қазақстанның саяси-экономикалық және
әлеуметтік өмірі қарама-қайшылықтарға толы кезең болды. Қазақстандағы саяси
идеологиялық күреске байланысты мәселелердің ішінде ең бірінші кезекте
“ұлтшылдық” деген кең тарап, сол кездегі ұлттық интеллигенция өкілдеріне
негізсіз айыптар тағылды.
“Ұлтшылдыққа айыптау науқанының жүргізілуі В. Лениннің тірі кезінен-
ақ басталды. Большевиктер 1917 жылдары отар болып келген елдерге азаттық
күні жақындағанын уағыздаумен болды. 1917 жылғы сәуір айында Петерборда
өткен большевиктер конференциясында: “Ресейдің құрамына кіретін езілген
халықтарға Ресей мемлекетінің құрамында қалу немесе дербес мемлекет болып
бөлініп шығу мәселесін өздігінен шешуге хұқық берілуге тиіс...”[6; 184] - деп
мәлімдесе, көп ұзамай большевиктер Ресей мен Шығыстың мұсылман
еңбекшілеріне үндеу жолдады. Онда мынадай жолдар бар еді:
“Уақытты өткізіп алмаңдар, ғасырлар бойы жерлеріңді жаулап алып келгендерді
серпіп тастаңыздар! Ендігі жерде күлге айналған жерлеріңізді олардың
тонауына жол бермеңіздер, өз елдеріңіздің қожайыны өздеріңіз болуға
тиіссіздер! Тұрмыс-тіршіліктеріңізді Сіздер өздеріңіздің салт-
дәстүрлеріңізге сай, өз қалау-ықтиярларыңызға орай құруға тиіссіздер!...”[2;
256 б.].
Еркіндікті аңсаған түркістандықтар үшін бұл үндеу бостандық алғандай
әсер етті. Елдің түрлі аудандарындағы осы сипаттағы жағдайлармен
таныстырған материалдар “Қазақ”, “Сарыарқа”, “Бірлік туы” және басқа
басылымдарда жарияланып, автономия құруға әзірлік жасала бастады.
Қазан социалистік төңкерісін Түркістан жұрты теңдікке қолымыз жетті
депр үлкен үмітпен қарсы алды. Өкінішке орай, большевиктердің халықты өз
еріктілігін алуға шақырған үндеулері бос сөз болып, уақыт озған сайын
жалған саясаттың бет пердесі ашыла берді. 1917 жылғы 16-қарашада құрылған
Түркістан халық комиссарлары кеңесінің 17 мүшесінің ішінде бірде-бір
түркістандық болмай шықты.
Б.Р. Тагеев өзінің “Қан төгіліп, гүл өскен алқапта” деген еңбегінде
Халкомкеңестің төрағасы большевик Колесовтың: “ ... Жоғарғы органға
мұсылмандарды енгізу олардың бірде-бір пролетарлық ұйымы болмағандықтан
ғана емес, сонымен қатар жергілікті халқытың оларға деген көзқарасы әрқилы
болып отырғандықтан да мүмкін емес”[7; 97б.] - деп мәлімдегенін айтады.
Ал, 1917 жылы 19 қарашада Түркістан Кеңестерінің III съезі: “Қазіргі
кезде мұсылмандардан жоғары өлкелік төңкерісшіл өкімет органдарына енгізуге
болмайды”[8; 181б.] - деген ұлт намысына тиетін қарар шығарды.
Большевиктердің ұстанған бұл саясаты – ұлттық теңдік пен автономия алу
жолында тәуелсіздік үшін белсене күрескендерді анықтап, артынан айдар
тағып, айыптап қуғындау үшін жасалған арандатушылық саясат болды. Алайда,
1917 жылғы 22 желтоқсанда барлық саяси қозғалыстар мен партиялардың
бүкілтүркістандық конгресі өткізіліп, онда Түркістан автономиясының
құрылғаны жайлы жарияланды. Оның тұңғыш төрағасы Мұхамеджан Тынышбаев
болғаны, онан кейін Мұстафа Шоқай сайланғаны тарихтан белгілі. 1917 жылғы
желтоқсанда Алаш автономиясы құрылды. Алаш автономиясының үкіметі
Алашорданың төрағасы болып Әлихан Бөкейханов сайланды.
Тәуелсіздік пен еркіндікке ұмтылған Түркістан автономиясы мен Алаш
автономиясы большевиктер қарулы күш қолданып жойды. Түркістан
автономиясының басшысы болған М. Шоқай шетелге кетіп бассауғалады. 1919
жылы қарашаның 4-де Түркістан майданының революциялық соғыс кеңесі Совет
өкіметіне тікелей және жанама түрде қарсы күресіп келген барлық қазақтарға
тиісті шарттар орындалған жағдайда толық кешірім жасау туралы қаулы
қабылдады. Қазақ автономиясы мәселесін тұңғыш көтеріп, оны өзі іске асырған
Әлихан Бөкейханов “найзаның ұшымен, айбалтаның жүзімен болған үкіметке”
қызмет етуден бас тартты. Осы “оппозициялық” қылығы үшін 1920-22 жылдары
оған “буржуазиялық ұлтшыл” деген жала жабылып қуғындалды. 1922 жылдың
күзінде Ә. Бөкейханов Мәскеуге жер аударылды. Қазақ зиялыларының ел үшін
егіліп, халқы үшін қаймықпай қарсы тұруының себептеін Түркістан халық
комиссарлар кеңесі К. Сорокиннің коммунистік партияның сұрқия саясаты
туралы айтқан мына сөздері аша түседі:
“ ... Мұсылмандардың барын тартып алуда, алып қана қоймай өздерін
өлтіруде. Біздің әскерлер қорғаудың орнына тонап, қанға бөктіруде... Мұны
істеп отырған партия емес, зәбір-жапаны жасап жатқан Қызыл Армия дейтіндер
де шығуы мүмкін. Бірақ, осының басында партия тұр ғой. Партиядағы жолдастар
жағдайы түзеу үшін ешқандай шара қолданар емес... Маскүнемдік пен
бейбастақтық белең алған, әлбетте осының бәрі үшін партия кінәлі. Мұсылман
пролетариаты орыстан көмек сұрайды, орыс оған сенбейтінін айтады.
Мұсылмандарды түртпектеп, қудалап түбіне жетуде. Ақ-қарасын ажыратып
жатпай, дүние-мүлкін, қатын-баласын құртып жіберіп жатқан біздің
отрядтардан мұсылман кедейлерінің соры қайнауда... Осыншама қорлық-зорлық
көре тұра олардың бізге қандайлық достық сезімде болары айтпаса да
түсінікті емес пе? Олардың біздің өзіміз ұлтшыл етудеміз...”[9; 352 б.].
М. Шоқай большевиктердің бұл саясатына:
“Орыстар Түркістанды Мәскеуге тек экономикалық жағынан ғана
байлауымен қоймай, мәдени рухани өмірінің көрінісі болған бүкіл тарихи
шығармаларын да өз қалауынша бұрмалап, Мәскеудің еркіне тәуелді етуде. Олар
тіпті сүйікті атамекеніміздің “Түркістан” екенін де теріске шығарып,
“Орысстан” ету үшін адамгершілік өлшемдеріне симайтын ең бір шектен шыққан
шараларға дейін барып отыр.
... Дүние жүзінде Түркістаннан басқа да көптеген отар елдер бар. Ол
жерледе де үстем ұлттың озбырлығынан жәбір шегіп жатқандар аз емес. Алайда,
дәл орыстың отаршылдық саясатындай сұмдықтарды тарих әлі көрген жоқ”[10;
306 б.] - деп, кезінде әділ бағасын берген.
Ал, Түркістан Компартиясы басшыларының бірі болған большевик Иван
Тоболин өзінің шовинистік көзқарасын былайша жеткізген: “Маркстік тұрғыдан
алғанда экономикалық жағынан әлсіз қазақтар бәрібір құрып бітіп жоғалуға
тиіс, сондықтан да төңкеріс үшін басты мақсат-мүмкіндіктің бәрін аштыққа
қарсы қолдану емес (бәрібір мақсатқа жеткізбейді), одан да майданға жұмсау
қажет”[11; 75 б.].
Міне, осындай бір халықты тұтас құртып жіберу үшін жасалған саясатқа
қазақ зиялылары қарсы тұрды. 1920-жылдары көп ұлтты Түркістандағы күрделі
ұлттық қарым-қатынастарды шешуге үлкен үлес қосқан көрнекті қоғам
қайраткерлерінің бірі Тұрар Рысқұлов болды. 1920 жылы мамыр айында Т.
Рысқұлов РК(б)П Орталық Комитеті мен В. Ленинге “Түрік республикасын құру”
туралы баяндамасын тапсырды. Т. Рысқұловтың тікелей басшылығымен әзірленген
баяндамада Түркістанның саяси әлеуметтік жағдайы мен экономикалық,
ұлтаралық қатынастардағы дағдарыстан шығудың жолдары ашып көрсетілді. 15
маусымда Орталық Комитет В. Лениннің тапсыруымен Т. Рысқұловтың “Түрік
республикасын құру туралы” тезистерін қабылдамады. 29 маусымда В. Лениннің
басшылығымен қабылданған “Түркістан туралы РК(б)П-ның негізгі міндеттері”
деп аталған қаулыда Т. Рысқұлов және оның пікірлестері Н. Ходжаев пен Г.
Бех-Ивановтың талаптары толық қамтылмады. 16-18 шілдеде делегация мүшелері
РК(б)П Орталық Комитеті позициясымен келіспейтіндігін мәлімдеп, олар бұл
мәселені Түрік комиссиясының қатысуымен Түркістан компартиясының Аймақтық
комитетінде кеңейтілген мәжілісте талқылауын ұсынды. Бұл ұсыныс та
қабылданбай, оларға “ұлтшылдар”, “басмашылар идеологы” деген жала жабылды.
Т. Рысқұловты Түркістан Атқару комитеті төрағасы қызметінен босатты,
ал Низаметдин Ходжаев Түркістан Атқару комитеті президиумынна мүшеліктен
және Түркістан коммунистік партиясы Орталық комитетіне мүшеліктен
шығарылды. ВЦИК және СНК РСФСР Түрік комиссиясының мүшелері
“рысқұловшылдық” деген терминді енгізді. Аталған комиссия 1919 жылы 29
қыркүйекте құрылды. Оның жұмыс жүргізу тәртібі РК(б)П ОК-де бекітілді.
Комиссияның бастапқы құрамында Ш.З. Элиава (төраға), Г.И. Бокский, Ф.И.
Голощекин, В.В. Куйбышев (төраға орынбасары), Я.Э. Рудзутак, М.В. Фрунзе
болды. 1919 жылдың соңында Түркістанның басшы қызметкерлері арасында өріс
алған ұлттардың өзінің мемлекеттік құрылысын өзі шешу құқы жайлы ұрандарды
тәжірибе жүзінде іске асыру туралы айтысмқа қатысып, комиссия мүшелері Т.
Рысқұлов пен оның пікірлестерінің Түрік компартиясын құру идеясына қарсы
шықты. 1920 жылы 19-шілдеде Рысқұлов, Ходжаев, Бисерев, Әбусаттаров және
Железнев РК(б)П ОК мен Түріккомиссия саясатымен келіспегендіктері үшін
қызметтерінен босатылды. Түріккомиссия Өлкелік комитеті таратылып, Уақытша
Орталық Комитет құрылды, жауапты хатшы болып Н. Төреқұлов сайланды. Сондай-
ақ Түрік Орталық Атқару комитетін де жаңартып, төрағасы А. Рахымбаев болды.
29-шілдеде РК(б)П Орталық комитеті Түріккомиссия құрамын толық жаңартып,
төрағасы етіп Я.Г. Сокольниковты тағайындады. 27-тамызда партиялық
жұмыстардың бәрі жаңадан құрылған РК(б)П ОК Түркістан бюросына берілді.
Түріккомиссияда шаруашылық және мәдени құрылыс мәселелері қалдырылды.
Комиссия 1922 жылы 16 тамызда РК(б)П ОК-нің шешімімен өз жұмысын тоқтатты.
Ресейдің В. Ленин басқарған КСРО деп аталатын жаңа коммунистік
партиясының езгісінде қалған түрік халықтарын орыстандыру саясаты мен халық
ретінде жойылып кету қаупінен қорғау ісін ұлт коммунистері татар Мірсаид
Сұлтанғалиев, өзбектер Файзулла Ходжаев, Акмал Икрамов, қазақтар Тұрар
Рысқұлов, Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Смағұл Сәдуақасов тәрізді
қайраткерлер өз қолдарына алуға күш салды.
1923 жылы 17-25 сәуір арлығында Москва қаласында өткен РК(б)П XII
съезі ұлт саясаты туралы мәселеге баса назар аударды. “Партияның және
мемлекеттік құрылыстың ұлттық мәселелері туралы” баяндаманы Сталин жасап,
“жергілікті ұлтшылдық” деген аса қауіпті ағым (уклон) бар деген пікірін
айтты. И. Сталиннің бұл пікірін Т. Рысқұлов пен М. Сұлтан-Ғалиев сынға
алды. Т. Рысқұлов жергілікті ұлтшылдықты тудыратын экономикалық қайшылықтар
екенін айтса, М.Х. Сұлтан-Ғалиев: “жергілікті ұлтшылдық дегеніміз не нәрсе
өзі, егер жергілікті ұлтшылдық ұлы державалық шовинизмге қарсы ккүрестің
көрінісі болса, онда ол ұлтшылдық емес, ол дегеніміз жай ұлыдержавалық
шовинизмнің көріністерімен күрес қана”[12;29-п.] - деп жергілікті ұлт
республикаларындағы ұлт саясаты ерекшеліктеріне мән бере сөйледі.
РК(б)П XII съезінің делегаттары ұлт мәселесі бойынша: “...партияның
орталық мекемелерінде де, ұлттық республикалардың компартияларының
ұйымдарында да сол республикалардың еңбекші бұқарасының салтымен, әдет-
ғұрпымен, тілімен таныстығы жоқ, ал сондықтан да, олардың мұң-мұқтажын ылғи
елеп отырмайтын, орыстан шыққан партия қызметкерлерінің ескі кадрларының
көп болуы...великорустық шовинизм ауытқуын тудырды”[13; 86 б.] - деген қарар
қабылдады.
Ұлт мәселесі жөнінде қабылданған мұндай қаралар сырттай қарағанда
орыс емес ұлттар үшін тиімді көрінгенімен, оларды жүзеге асыру барысында
қарама-қарсы мәнге ие болып отырды. Бұған дәлел – большевиктер партиясы мен
кеңес өкіметі жүргізген ұлт саясатын жүзеге асырудың жолдары мен әдісетрі
сөз болып, қызу пікір-талас орын алып отырған Ресей мен КСРО-дағы ұлт
мәселесіне арналған кеңестердің хаттамалары мен стенограммалары.
РК(б)П XII съезінен кейін, 1923 жылы 9-12 маусым аралығында Москва
қаласында РК(б)П Орталық комитетінің ұлт республикалары мен облыстарының
жауапты қызметкерлерімен IV кеңесі болып өтті. Кеңестің күн тәртібіне екі
мәселе қойылды: біріншісі “М.Х. Сұлтан-Ғалиев ісі”, екіншісі партияның XII
съезінің ұлт мәселесі жөніндегі қарарын жүзеге асыру шараларын анықтау.
“М.Х. Сұлтан-Ғалиев ісі” жөнінде Орталық тексеру комиссиясының баяндамасын
В.В. Куйбышев жасап, М.Х. Сұлтан-Ғалиевтің атына “қара күйе” жаға сөйледі.
И. Сталинге “Сұлтан-Ғалиевтің ісі ұлт кадрларын қуғындау үшін қажет болды.
М.Х. Сұлтан-Ғалиев 1923 жылы РСФСР ұлттық халық комиссариатында
(Наркомнац) колегия мүшесі, Татарстан мен Башқұртстанда беделі зор мемлекет
қайраткері болатын. Ол партияға қарсы жасырын топ ұйымдастырғаны, Түркияда
эмиграцияда жүрген З. Валидимен және төңкеріске қарсы күштермен қарым-
қатынаста болғаны үшін айыпталды. Сұлтан-Ғалиев басшы қызметтердегі партия
және кеңес қызметкерлерімен ұлт және отар елдер мәселесі жөнінде ой-пікірін
бөліскен хаттарды ГПУ қызметкерлері жасырын қолға түсіріп, оны федеративтік
негізде біріккен Түркістан, Қазақстан, Қашқария, Хиуа, Бұхара және
Ауғанстан мен Иранның “түріктер қоныстанған” бөлігінен тұратын Тұран
мемлекетін құру идеясын қолдауға шақырған деп, осы хаттарды Сұлтан-Ғалиевті
айыптау үшін пайдаланды. 1923 жылы 4-мамырда РК(б)П Орталық Тексеру
комитетінің партколлегиясында М.Х. Сұлтан-Ғалиевті партиядан шығарып,
жауапты қызметтерден алу және оның ісін ГПУ-ге тапсыру жөнінде шешім
қабылданған болатын. IV ұлттар кеңесі осы шешімге қосылатынын мәлімдеді.
Сталин мен оның маңына топтасқандар ұлттық интеллигенция өкілдерін заңсыз
қуғындау ісін осылайша ұйымдастырып, келесі жылдары М.Х, Сұлтан-Ғалиев
тәрізді ұлт зиялыларның қуғын-сүргінге ұшырауы жалғаса берді. М.Х. Сұлтан-
Ғалиевқа 1939 жылы 8-желтоқсанда ату жазасы кесілді. Ол тек жарты ғасырдан
соң, 1990 жылы ақталды[12; 30-31-пп.].
Қалыптасып келе жатқан әкімшіл-әміршіл жүйе алдыңғы қатарлы ой-
пікірлердің бәріне тосқауыл қойды. Коммунистік догматизм мемлекеттік
идеология болып тұрғанда ұлтыңды ерекше құрметтеу, салт-дәстүрлерін сақтап,
мәртебесін көтеру, ешкімге бағынышты болмауын ойлау тәрізді қадамдардың
барлығы “ұлтшылдық” болып есептелді.
И. Сталиннің “жергілікті ұлтшылдыққа” қарсы ұстанған саясаты ұлт
республикаларында ұлыдержавалық шовинистік пиғылда жүрген коммунистер
тарапынан ерекше қолдау тапты. 1925 жылы 9-11 сәуір аралығында өткен
Аймақтық партия комитетінің пленумында БК(б)П Қазақ Өлкелік партия
комитетінің хатшысы Нанейшвили қазақ коммунистерінің арасында “жікшілдік”
пиғылдың пайда болу себебі “билікке таласу, бақталастық, тағы басқа”[14;
100-п.] - деп, біржақты көзқарасын білдірді. Ұлттық интеллигенция өкілдері
болса, қазақ коммунистері арасында “жікшілдік” ағымның орын алғанын
мойындап, мұның бүгінгі таңда атқарылар істерге кесірі тиіп отырғанын
жасырмады. Алайда, соңғылар жікшілдіктің мәнін мансап пен билік басына жету
жолындағы күрес ретінде бағалау біржақты көзқарастан туып отырғанын да айта
келіп, “...қазақ коммунистері жаңадан қалыптасып келе жатқан жас ұйым,
партияға өтерден бұрынғы көңіл күйден арыла қалу бір күннің ісі емес,
сонымен қатар елдегі экономикалық жағдайлар күнделікті тұрмысымызғы әсер
етіп отырғандықтан, қазақ коммунистері арасындағы әртүрлі пікір, көзқарас
та осы экономикалық қайшылықтар негізінде туып отыр. Біздің партия
органдарының жікшілдікті исі де жоқ жерден іздеп, оны өздері қолдан жасап
алатын кездері де кездеседі. Жіктен арылу үшін әртүрлі ағымдар мен топтарды
тудыратын жағдайларды анықтап, біліп алу қажет, ... әкімшіл жолмен істі
бітіре алмаймыз. Жағдай жақсармайынша жікшілдік те жойылмайды”[14; 152-п.]
- деп ескертті.
1925 жылы бұрын Түркістан республикасына қарап келген Жетісу,
Сырдария облыстарының қазақтар қоныстанған жерлері Қазақстан құрамына
енгізіліп, елдің етек-жеңі енді жиналған тұста ұлт зиялылары жік-жікке
бөлініп, билік үшін таласты деп айыптау асыра айту болар еді. Елдегі бас
көтерер озық ойлы зиялылардың алдарына қойған бірінші кезектегі мақсаттары:
ел экономикасын көтеру, ұлттық мәдениет пен салт-сананы жетілдіру болды.
Олар жіктен арылу жөнінде “ең алдымен іс керек, әр коммунистің ойлайтыны іс
пайдасы болса, осы күнгі “жіктің” көбі өзінен-өзі жоғалмақшы”[12; 31-п.] -
деген сынды жалпы алғанда ортақ пікірде болды. 1925 жылдың тамыз айында
Өлкелік партия комитетінің хатшысы болып Ф. Голощекин тағайындалды. Ол
қазақ зиялылары арасындағы “жікке” ерекше саяси баға беріп, Қазақстанда
өзінің жеке билігін орнату ісіне осы мәселені шебер пайдалана білді.
1925 жылы 1-7 желтоқсан аралығында Қазақстанның V Өлкелік партия
конференциясы өтті. Осы конференцияда Ф. Голощекин орыс ұлтшылдығы мен
жергілікті ұлтшылдық туралы және қазақ коммунистері арасындағы “жікшілдік”
туралы сөз сөйлеп, “біреулер рушылдықты, губернияшылдықты көрсетеді.
Бірсыпырасы оқығандарды айыптайды. Кейбіреулері қазақта зауыт, фабрика
жұмысшыларының жоқтығын себеп қылып көрсетеді. Меніңше, мұның негізгі
себептері: Жалпы қалың бұқарадан алшақтық, қалың бұқарамен
араласпағандық”[15; 5 б.] - деп түсіндірмек болды. Халықтың жайын,
болашаҒын ойлап, халықтың негізгі бөлігі тұратын ауыл мәселесін көтеріп
жүрген ұлттық интеллигенция өкілдерін “қалың бұқарамен араласпаған” деу
арқылы ол өзінің елдің саяси-әлеуметтік өмірінен бейхабар екендігін
аңғартты.
Ф. Голощекиннің алғашқы күндерден-ақ алға қойған мақсаты – ұлттық
мүддені, елдің экономикалық ерекшелігін ескере отырып жұмыс жасауды ұсынған
ұлт коммунистерінің белсенді бөлігін биліктен ығыстыру болса, екінші бір
көздегені алашорда құрамында болған қазақ оқығандарын пария басшылығндағы
жауапты қызметтерден қуу болатын.
Оның бұл ойын жүзеге асыруын қазақ зиялыларының бетке ұстарларын,
“Алаш” қозғалысының құрамында болған белсенділерін “сенімсіз әлеуметтік
саяси элементтер” ретінде сипаттап, оларды алдымен қоғамдық-саяси
жұмыстардын аулақтатып, одан соң тікелей ашық қуғындауға 1925 жылдың 29-
мамырында Қазақстан партия басшылығына жолдаған И. Сталиннің “Ақжол” газеті
туралы хаты үлкен көмек көрсетті. Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірін
түбегейлі өзгертуге зор ықпал еткен бұл хатта былай делінген еді: “...Мен
партияда жоқ интеллигенттердің қырғыз (қазақ) жастарына саяси идеологиялық
тәрбие берумен айналысуларына қарсымын. Біз өкіметті, жастар тәрбиесін
партияда жоқ буржуазиялық интеллигенттерге тапсыру үшін алғанымыз жоқ”[16;
6 б.].
“Ақжол” газеті туралы хат “Алаш” қозғалысына белсене қатысқан қазақ
зиялыларын Кеңес үкіметімен ықтиярсыз болса да ынтымақтаса, бірлесе отырып
туған халқының мүддесі мен мақсаты, болашағы үшін қайткен күнде де қызмет
ету мүмкіндігінен айырды.
И. Сталиннің Қазақстандағы қолшоқпары Ф. Голощекин орталықтан
берілген тапсырманы асыра орындап, “көсемге” ұнаудың бар шараларын жасады.
“Алашордашылардың” ықпалы коммунистердің ықпалынан күшті болып тұрғанда,
қазақ оқығандарына қосылып кету де дұрыс емес... Техника, құрылыс, шаруашылық
жұмыстарына кірісе берсін. Салт-сана мәселесі киліккен жерде олардан бір
шақырым аулақ болуға тиіспіз”[17; 3 б.] - деп, “көсемді” құлшына қолдады.
Ұлттық қатынастар саласында орын алған және пайда болып отырған келеңсіз
құбылыстар мен тенденцияларды жоюды ұлттық негіздегі сезімдерді қоздыру
немесе көбіне ойдан шығарылған “ұлтшылдық” төңірегіндегі даурықпа ұрандар
арқылы емес, демократиялық процестер шеңберіндегі шаралар арқылы шешу
қажеттігі ескерілмеді. Партия тарапынан ұлт коммунистерін топ-топқп бөліп
бір-біріне қарсы қойып, партия ішіндегі билікті бұзуға жол берілді. Ұлттық
ерекшелік, салт пен дәстүрдің түп-тамыры, бастауы көне дәуірлерден
тартылатыны дәлел бола алмай, бұл маңызды мәселе еңбекшілерді экономикалық
және рухани басып-жаншудың жиынтығы – коммунистік, таптық идеологияға жат
әдеттер ретінде түсіндірілді. Сондай-ақ енді-енді ес біліп, “бодандықтан
құтылдық, еркіндік алдық” деген қалың қазақ бұқарасының санасын осы ресми
идеология улай бастады.
1926 жылы наурыз айында Өлкелік партия комитетінің “Қазақстан Өлкелік
партия комитетінің Қазақстандағы ұлт аралары мен партия ұйымдарының
ішіндегі жіктер туралы”[18; 19 б.] нұсқау хаты барлық губерниялық партия
комитеттеріне таратылды. “Құпия” деп белгі соғылған бұл нұсқау хат (№13
протокол, 2-наурыз, 1926 жыл) шағын кітапша түрінде басылып, оған
Ф.Голощекин алғысөз жазып қол қойды. Алғысөз хатты әр ұяда құпия талдап,
мазмұнын жақсылап түсіндіріп беретіндей жарамды әзірлігі бар, ысылған
коммунист баяндамашы болуы керектігі және хат қаралған мәжілістің
хаттамасында әркімнің пікір алысу ретіндегі я қарсы сөздері, я ұсыныстары
тегіс жазылып отыру керектігі айтылды. Әсіресе жалпы жиналыстың хат туралы
шығарған қаулылары, сұраулары, тағы басқа материалдар әр ұядан уезге келіп
жиналып, уездің партия комитеті ретке келтіріп, губерниялық комитетке
жіберуі, губерниялық комитет осындай мағлұматтарды өзі қарап, тиісті
қорытынды шығарып Өлкелік партия комитетіне жіберуі тиіс болды. Ф.
Голощекин алғысөзін: “Осы айтылып отырған жұмыстар өте еппен, асықпай
істеліп, нәтиже көп шығатындай болсын”[19; 4 б.] - деп аяқтаған.
Голощекиннің авантюристік айлакер саясатының жаңа торына түскен
партия және кеңес қызметкерлері өз уездеріндегі, губернияларындағы жағдай
туралы бастапқы кезде Голощекиннің өз әдісі бойынша “құпия түрде”, кейін
“ұлтшылдар” мен “жікшілдерді” айыптау науқаны кең өріс алған кезде газет-
журнал беттерінде жария ете бастады. Осы кезеңде қазақтың көрнекті ұлт
қайраткерлерінің ішінде де партияның сұрқия саясатына алданып, бірінің
үстінен бірі арыз жазу, баспасөз беттерніде белгілі тұлғаларды ашық түрде
айыптау орын алды.
Ал, Голощекин осылардың бәрін “ұлтшылдықты”, “жікшілдікті”,
“оңшылдықты” тағы басқа “шылдықтарды” айыптау, қуғынға салу, Қазақстаннан
кетіру науқаны кезінде пайдаланды.
Нұсқау хатқа жауап ретінде “аса құпия” деген белгімен БК(б)П Орталық
комитетіне 1926 жылы 20 қазанда Жетісу губерниясынан хат келіп түсті. Бұл
хаттағы назар аударатын жай – Лепсі партия белсенділерімен болған мәжілісте
“жікшілдік туралы: “орталықтан келген жауапты қызметкерлер жергілікті
халықтың тұрмысын, тыныс-тіршілігін білмей іс қылуға ұмтылады, Лепсі
ұйымындағы, тіпті Алматы және басқа да ұйымдардағы жікшілдіктің туу себебі
осында” – деп атап көрсеткен. Сондай-ақ Лепсідегі партия және кеңес
қызметкерлерімен өткен мәжіліс “жікшілдіктің шығуы жұмыстағы
келіспеушіліктер мен басқалардың алдында болуға ұмтылыстан”[19; 5 б.] -
деген де байлам жасалынады.
1926 жылы 12 желтоқсанда “аса құпия” деген белгімен БК(б)П Орталық
комитеті Сталин, Молотов және Косиорға Голощекиннің Қазақстандағы
“жікшілдік” туралы жолдаған хатында жоғарыда айтылған пікірлер сарынды
бірде-бір пікір айтылмады. Қожанов, Сәдуақасов және Мыңбаевтардың
“жікшілдіктері” туралы айтылып, Қазақ Өлкелік комитеті мен БК(б)П Өлкелік
бақылау комитеті пленумының қарары қоса жалданды.
Партиялық пленумдар, конференцияларды ұлт зиялыларының “жікшілдігі”,
“ұлтшылдығы” туралы мәселе қозғалмай қалмайтын болды. Сонымен бірге оларды
үш топқа бөліп жіктеу, осылайша олардың жұмыстарына теріс саяси баға беру
орын ала бастады. Нақтырақ айтқанда: бірінші топ – алашорда оқығандары,
екінші топ – жас ұлтшылдар, үшінші топ – қазіргі үкімет басында отырған
коммунистер. Ал, осы үш топтағы қазақ оқығандарының ұстанған көзқарастарына
келер болсақ, алғашқы алашорда оқығандары “қазақ халқы осы күні теңдікке
жетіп отырған жоқ, әлі отаршылдар езгісінде” деп қынжыла айтып жүрді,
бодандықтан құтылудың сан-салалы жолдарын өздерінше іздеді.
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов және олардың серіктері большевиктер
ұстанған бағытты отарлау саясатының жаңа бір бағыты ретінде бағалады.
Сондықтан шын мәнінде большевиктер мен ұлттық күресм басшылары арасында
идеялық бірлік болмады. Алашорда оқығандары кеңес үкіметіндегі партия
саясатына көңілдері толмай, отарлық езгінің әлі де сақталып отырғанын
сынаса, бұларға бүйрегі бұрып тұратын оқығандардың келесі толқыны
“коммунистердің жалпы жолы дұрыс, бірақ қазақ арасындағы үкімет істері орыс
арасындағыдай тап жолымен жүргізілмеуі керек, қазақтың ұлттық ерекшелігі
ескерілуі тиіс” деген пікірде болғандар. Үшінші топ – ел билеп, үкімет
басында отырған партияның бұйрығын бұлжытпай орындаушылар еді.
Қазақ елі мемлекет болған алғашқы жылдарда жеке бас қамын ған мұрат
етіп, мансап қуғандар да болды, орынсыз төңкерісшіл бола қалғандар да, реті
келсе халықты төңкеріс үшін құрбан етуге даяр тұратындар да жоқ емес еді.
Ф. Голощекин біржақты баға беріп “алашорданың жолы үшін күрес ашты” деп
айыптап жүрген жас ұлтшылдар осындай солақай саясатқа қарсы тұрды. Сол бір
қиын-қыстау кезеңнің куәгері Нақымжанұлы Әмзе былай дейді: “...қазақ жастары
азды-көпті оқып, білім алып, өз ұлтының езіліп келе жатқанына көзі жетті де
ұлтшыл болды. Орыс пролетариатының күресінен хабары болмады. Қазақ
жастарының төңкеріс ұраны Ахметтің “Масасы”, Міржақыптың “Оян қазағы”
болды.
Қазақстанның өзіне тән шаруа, мәдениет жағынан көрініп тұрған
ерекшеліктерін ескермей, оларды сылдыр сөзбен боямақ болғандарға партиядағы
ұлт өкілдері ішінен қарсы шыққандар табылды. Жел сөзге сол кездегі
партияның орыс жағы да дем беріп, отаршыл саясатының жандануына жол
берілді. 1926 жылы Н. Нұрмақұлы ел ішіндегі ахуал туралы: “... мансап
қуғандармен алысып, отаршылдармен күресіп жүрген қазақ коммунистерінің көбі
партияның негізгі пікірін ұмытып, бәлки “ұлтшылдық” ауруына ұшырады”[17; 4
б.] - деп жазды.
Иә, айтылып отырғандар ешқандайда ұлтшылдық ауруы емес, озбырлық
саясатты тежеу, демократиялық негізде қазақ халқының мүддесін қорғау еді.
Мұндай қиыншылықтардың қазақ қайраткерлері алдарынан шығу себебін, әдетте
ең алдымен идеологиялық жұмыстың сапасы мен мазмұнынан іздеуіміз керек.
1923 жылы IV кеңестен кейінгі жылдарда ел ішінде елеулі өзгерістер
болды. Орталықта билік үшін күрес қызып, И. Сталин мен оның жақтастары
“троцкийшілдікке” қарсы күресті күшейтті. Л. Троцкийге марксизмді
ревизиялады деген айып тағып, оны партиялық және мемлекеттік қызметтен
кетірді.
1925 жылы желтоқсанда өткен БК(б)П-нің XIV съезінде Л. Каменев пен Г.
Зиновьев басқарған “жаңа оппозиция” талқандалды. Тарихқа троцкийстік-
зиновьевтік антипартиялық топ дегн атпен енген, Л. Троцеий, Л. Каменев және
Г. Зиновьевтің И. Сталиннің саясатына қарсы күресі де Сталиннің жеңісімен
аяқталды. Орталықта билік үшін осындай күрес жүріп жатты. Дара билікке қол
жеткізуді мақсат еткен И. Сталин бірінші кезекке оппозициямен күрес
мәселесін қойды. Ал, ұлт мәселесі шешімін таппай қала берді. Мемлекет пен
партия басшылығындағы билік үшін талас-тартыс ұлт мәселесіне немқұрайлы
қарауға сабап болды. Осындай ішкі партиялық күрес өршіп тұрған кезде одақ
көлеміне белгілі мемлекет қайраткері дәрежесіне жеткен Тұрар Рысқұлов 1926
жылы 12-14 қарашада Мәскеуде ұлт мәселесіне арналған одақтық дәрежедегі
үлкен кеңес өткізді. Бұл кеңес материалдары мұрағат қойнауында:
“Бүкілроссиялық Орталық Атқару Комитеті Төралқасы жанындағы ұлттар Бөлімі
және РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесі Төрағасының орынбасары Рысқұлов
жолдастың инициативасы бойынша шақырылған ұлт өкілдерінің БОАК пен ССР
Одағы Орталық Атқару Комитеті мүшелері және ұлттық шет аймақтардың басқа да
өкілдерінің жеке кеңесі” деген атпен құпия құжат ретінде сақталынып келді.
Т. Рысқұлов өткізген жеке кеңестің материалдарымен алғаш таныстырған
белгілі тарихшы, профессор М. Қойгелдиев[18; 3 б.] болатын. Ұлт мәселесіне
арналған аталмыш кеңестің құжаттарын жан-жақты ғылыми талдаудан өткізіп,
стенографиясымен бірге белгілі журналист және баспагер М. Қазыбек пен
тарихшы ғалым Ғ. Маймақов ұсынды[20; 124 б.].
Кеңестің бүкіл жұмысына басынан аяғына дейін РСФСР Халкомкеңесі
Төрағасының орынбасары Т. Рысқұлов төрағалық еткен. Кеңеске автономиялы
республикалар мен облыстардан келген Рысқұловтан өзге 49 адам тіркелген.
Қазақстаннан 9 адам: Мыңбаев Ж. – ОАК төрағасы, Қожанов – қызметі
көрсетілмеген, Тоқжігітов - өкіл, Досов - өкіл, Қосымов – облатком
төрағасы, Жансүгіров - өкіл, Орынбаев – Ақмола губатком төрағасы,
Сұлтанбеков – Қазақстан Жер халкомы, БОАК мүшесі, Мұқтаров – Денсаулық
сақтау халкомы. Сондай-ақ, Қазақстан мүддесін Кеңесте Рысқұлов, Меңдешев –
РСФСР экономикалық кеңесі мүшесі, Асфендияров – БОАК-тың Ұлттар бөлімінің
меңгерушісі қорғады. Сонда кеңес жұмысына барлығы 12 қазақ қатысты.
Кеңесте ұлт саясатында жіберіліп отырған кемшіліктер қатты сынға
алынды. Күн тәртібіне төмендегідей бес мәселе қойылды:
1. Калинин жолдас басшылық ететін “РСФСР-дың, ұлттық республикалар мен
облыстардың құрылысы жөніндегі комиссияның” жұмысына қатысты
мәселелер.
2. Партияның Орталық Комитеті IV Ұлттық кеңес сипатындағы ұлттық кеңес
шақыруы туралы мәселелер.
3. БОАК-тың Ұлттар бөлімінің жұмысы, оның құқықтары туралы.
4. Ұлт өкілдерін РСФСР-дың Халық Комиссариатының аппаратына тарту
туралы.
5. Ұлт аймақтарының өздерінің жұмысындағы кемшіліктер мен
жетімсіздіктер туралы[18; 4-5 б.].
Кеңестің күн тәртібі негізінен ұлт аймақтарының егемендігін барынша
кеңейтуге бағытталған мәселелерден тұрды. Қазақстаннан Рысқұлов,
Асфендияров, Меңдешев, Досов, Мыңбаев, Қожановтар сөз сөйледі. Кеңесте
сөйлеген ұлт өкілдері ұлт саясатындағы барлық кемшіліктерді ортаға салды.
Алайда, Рысқұлов өткізген кеңесте көтерілген ұлт мәселесі Сталинге ұнамады.
Кеңестің стенограммасымен танысқан Ф. Голощекин 1926 жылы 12
желтоқсанда “БК(б)П Орталық комитеті. Сталин, Молотов және Косиор
жолдастарға “аса құпия” деп белгі соққан хатын жолдады.
Кеңесте сөз алған Ж. Мыңбаев 6 жыл ішінде Қазақстанда әлі де партия
ұйымына жергілікті ұлт өкілін сайлай алмаймыз. Республикадағы 8 губерния,
екі жеке уезд, бір автономиялы облыста партиялық басшылықта бір ғана
қазақтың отырғанын, сондай-ақ, аппаратты қазақтандырудың да төмен дәрежеде
екендігін айтқан болатын. Оны бұл мәселеде С. Қожанов әрі қарай
жалғастырған.
Ф. Голощекин хатында: “Мыңбаев және Қожановтың Рысқұлов жолдаста өткен
Ұлттар мәжілісіндегі сөздері ешқандай дәрежеде партия ұйымының, үкіметтің
пікірін білдірмейді”[21; 23 б.] - деп жазды.
Ф. Голощекиннің хаты И. Сталиннің ойының үстінен түсті. Т. Рысқұлов
өткізген жеке кеңестің ұсыныстарын, оған қатысушыларды ұлтшылдар ретінде
айыптауды Голощекинге тапсырды.
Ол 1926 жылы 18 желтоқсанда БК(б)П Қазақ өлкелік партия комитеті
бюросының, Өлкелік Бақылау Комиссиясының Президиумының, Халық Комиссарлары
Кеңесінің және Қазақ Орталық Атқару Комитетінің фракциясының Мәскеуде Т.
Рысқұловтың төрағалық етуімен өткен БОАК және Кеңес Одағы ОАК-не мүшелері –
ұлт өкілдерінің кеңесі туралы біріккен мәжілісін ашты. Мәжіліс өлкелік
партия комитетінің бюросының шешімі бойынша шақырылды.
Ф. Голощекин өткізген кеңес Мәскеуде Т. Рысқұлов өткізген жеке кеңесті
ресми түрде республика партия ұйымы мен үкіметінің бағытына қайшы әрекет
ретінде айыптады. Кеңестің қарарында: “Біздер бұл кеңестің Орталық Комитет
пен Орталық Бақылау Комиссиясы құрамын ұйымдастыру жөнінде талап қоюынан
көрінген қауіпті уклонын табанды түрде айыптаймыз, өйткені мұның өзі
партиямыздың негізгі принципімен қайшы келеді әрі партиялық және
пролетарлық басшылыққа нұқсан келтіреді”[21; 36 б.] - деп атап көрсетілді.
И. Сталиннің қолдауына сүйенген Ф. Голощекин жеке кеңесте айтылған аса
құнды пікірлер мен ұсыныстарды “ұлтшылдықтың” көрінісі ретінде сынға алды.
Қазақстаннан кеңеске қатысқан Ж. Мыңбаев, Ж. Сұлтанбековтер өз
сөздерінде кінәлімін демеді, жеке кеңесті ұлтшыл деп айыптамады. Бірақ,
олардың жазықсыз жазаланып, рухани жан дүниесі күйзеліске түскені анық. Бұл
кеңес шын мәнінде Ф. Голощекинге өзімен келіспейтіндерді қуғын-сүргінге
салуға саяси негіз қалады. Ол жөнінде алдағы тарауларда толығырақ
тоқталамыз.
Ф. Голощекин 1930 жылы Алматыдағы партия белсенділерінің жиналысында
баяндама жасап, “қазақ коммунистері арасында ұлтшылдық 1920 жылы партияға
алаш оқымыстылары кіргеннен бері қарай басталды”[21; 41 б.] - дей келіп,
“Қазақстанда партия ұйымының Кеңестік негізінің алғашқы кірпішін
қалағандар, бұлар ол кезде Меңдешұлының жігіне қатынасып, соның маңына
ұйымдасқандар. Жас ұлтшылдар ( ұстазы Әлихан Бөкейханұлы) Әуезұлы,
Сәдуақасұлы Смағұл Алашордамен байланыста болып, солардың идеясын
жалғастырушылар болды”[22; 49 б.] - деп анықтай кетті.
Ал демократиялық бағыт ұстанғандарды қолдайтын жастар, оқу орындарының
студенттері мен ұстаздары да қалыптасып келе жатқан әкімшіл-әміршіл жүйенің
құрығынан құтылмады. Оларды: “шет елдердегі студенттердің тұрмыстары
анағұрлым жақсы”, “мақтаны теріп керегі жоқ, бәрібір Мәскеуге кетеді”,
“қазақ халқының ең таңдаулы ерлері алашордашылар болса, олар абақтыда отыр,
солар бас болып үкімет басында отырса, қазіргіден анағұрлым жақсы болар
еді”[22; 50 б.] деген сынды пікірлері негізінде айыптаған. 1931 жылы
“Қазақстан большевигі” журналының №4 санында Өлкелік комитетінің
“Қызметшілер даярлау майданындағы ұлыорысшылдық пен ұлтшылдыққа қарсы”
деген атпен Қазақстандағы барлық партия ұйымдарына жолдаған хатында:
“студенттердің жұмысты тастап, топтанып қыр көрсетіп қалатындары да болған.
Нағыз барып тұрған қара жүректердің сөздеріне де қарсы, ісіне де тиісті
шара қолданушылар, аяусыз соққы берушілер болмаған”[22; 51 б.]. Міне,
коммунистік партияның өсіп келе жатқан жас буын туралы пікірі осындай
болды. Олардың қоғамдағы саяси белсенділігін шектеуді мақсат еткен партия
белсенділері тарапынан “ұлыорысшылдық пен ұлтшылдыққа қарсы күресіміздің ең
елеулі жері дәл қазіргі уақытта мәдениет майданы, әсіресе оқу орындары
болып табылады” деген арнайы нұсқау да берілді. Айта кеткен жөн, Ф.
Голощекиннің өзі атап көрсеткендей, “ең басты күрес жергілікті ұлтшылдыққа,
партия ішіндегі демократиялық-буржуазия ағымына және қанаушы тапты қорғаушы
“Сәдуақасовшылдыққа” қарсы бағытталды”[21; 38 б.].
Ф. Голощекин ұлт зиялыларын жік–жікке бөліп қудалауға шебер
болғанымен, олардың алдынан шығып отырған қиыншылықтардың туу себебін
назардан тыс қалдырды. Мұның өзі идеологиялық жұмыстардың бұрмалануына әкеп
соқты. Ф. Голощекин “жікшіл”, “ұлтшыл” деген сөздерді синоним ретінде
қолданды. Оның нақты дәлелі: “Ұлтшылдық туралы сөз көтерілгенде “жікшілдік”
жайы қалай деген сұрау өзінен-өзі келіп шығады. Сондықтан “жікшілдік” қалай
деп сұрайды. Мен ұлтшылдық туралы сөйлегенде жікшілдікті, жікшілдік туралы
сөйлегенде ұлтшылдықты естен шығармаймын. Ал, Сәдуақасовшылдық туралы
сөйлегенде жікшілдікті де, ұлтшылдықты да естен шығармаймын, қатар қойып
сөйлеймін”[21; 39 б.] - деп тұжырымдауынан танылды.
Сол жылдары Сталин бастаған “жергілікті ұлтшылдықты” айыптау науқанын
Қазақстанда Ежов пен Голощекин өрістетті. Ежовтың қысқаша өмірбаянымен
таныса кетсек, ол 1895 жылы Петербург қаласында дүниеге келген, ұлты –
орыс. 1923 жылдың наурыз айынан Семей губерниялық комитетінің хатшысы, 1924
жылдың маусым айынан 1927 жылға дейін БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің
ұйымдастыру-нұсқау бөлімінің бастығы. 1936-1938 жылдары КСРО Ішкі істер
халық комиссариаты, Мемлекеттік қауіпсіздік бас комиссары. 1938-1939
жылдары КСРО су транспорты халық комиссариатында істеді. 1939 жылы 10
маусымда тұтқындалып, 1940 жылы 3 ақпанда ату жазасына кесілді.
Сонымен қатар қазақстандық басшы қызмет иелері О. Исаев, Ғ. Тоғжанов,
І. Құрамысов, А. Байділдин, А. Асылбеков, Н. Сырғабеков, Е. Ерназаров, А.
Мусин, М. Жүнісов және т.б. партия мүшелерінің қолдауына сүйенген Ф.
Голощекин билігі тұсында бұл науқан аясы күннен күнге кеңейе түсті.
Қазақстандағы партиялық ұлт саясаты өрескел бұрмаланды. Жергілікті ұлт
кадрларына астамси қарап, сенімсіздік танытуы, оларды бір-біріне айдап
салып, артынан кінәлі атанғанды аяусыз жазалауы Ф. Голощекиннің шовинистік
пиғылын паш ете түсті.
Ұлт мүддесі алдындағы азаматтық парызды, партиялық міндет пен
қызметтен әлдеқайда биік ұстаған ұлттық интеллигенцияның ұстанған
позициясы, осы кезеңде “сәдуақасовшылдық”, “қожановшылдық”,
“рысқұловшылдық” және “меңдешевшілдік” деген тәрізді Голощекин ойлап
шығарған көптеген “шылдықтар” арқылы талқыға түсіп отырды.
I.2 Ұлт зиялыларын айыптаудың және жазалаудың басталуы
XX ғасырдың басындағы ұлттық сананың оянуы халықтың саяси әлеуметтік
ұйымдасуына, өмір тәжірибесіне, жаңа дәуір өзгерістерін қабылдау
қабілеттеріне де елеулі әсер етті. Қоғамдық-саяси көзқарастың қалыптасу
барысын бүгінгі күннің тұрғысынан қарасақ, ең негізгі қозғаушы күш ұлттық
зиялылар тобы екенін көреміз. Олар қоғамдағы жүріп жатқан процестерді терең
түсіне отырып, әлеуметтік өзгерістер кезеңінде белсенділік танытты.
Қазақтың озық ойлы азаматтарын ойландырған үш мәселе: жер мәселесі, оқу-
ағарту мәселесі, патшалық ағартушылық саясаттың қыспағы салдарынан өзін-өзі
билеуден қалған елді өркениет жолына шығарып, азаттық әперу еді.
Патшалық Ресей тұсында отарлау саясатына қарсы шығып, азаттық,
дербестік үшін, ұлттық бірлік үшін күрескен ұлт зиялылары “сеператистер”,
“пантюркистер” ретінде қуғындалса, қазан төңкерісінде жеңіске жеткен
большевиктердің басқыншылығы баса көктеген шақта Қазақстанды Одақтан бөліп
әкетуді көздеген “буржуазияшыл ұлтшылдар” атанды. Кеңестік мекемелерде
қызметте болған С. Сәдуақасов, Т. Рысқұлов, С. Қожанов сынды ұлт
зиялыларының жаңа толқынына да “Буржуазияшыл ұлтшылдардың” ізбасарлары,
“жікшілдер”, “ұлтшылдар” деген сияқты негізсіз айыптаулар тағылды, осы
саясатты нәтижелі жүргізу үшін ұлттық ерекшелік, ұлттық дербестік туралы
түсініктерден біржола безіндіру мақсатында шүбәлі болса да, шындықтың өзі
деп көрсеткен нақты шаралар атқарылды. Кеңестік тоталитарлық жүйе ұлт
басындағы халық мүддесі үшін күрескен ұлыларды “жіктердің көсемдері” етіп,
соның негізінде түрлі “шылдықтарды” ойлап шығарды.
1937 жылғы жазықсыздарды жазалаудың ең бір сорақы да тұрпайы түрі –
күнәсіздерді жалған жалалармен айыптап, арнайы сот процестерін ұйымдастыру
болды. И. Сталин және оның төңірегі бұл әдіске “лениндік жол” арқылы
біртіндеп, тәжірибе жинап келді.
Ашық жұмыс істейтін жеке партиялық саяси билікті күшейтуді көздеген
В. Ленин кезінде меньшевиктер мен эсерлерді жазалауды талап етті емес пе?..
1912 жылы жазда Мәскеуде эсерлер партиясының кейбір басшыларына қарсы
ұйымдастырылған сот процесі осының нақты нәтижесі болатын. Айыпталушыларды
азамат соғысы жылдарында сатқындық жасады, В. Ленинге қастандық
ұйымдастырды депкінәлады. Олардың кейбірі өлім жазасына кесілді. Бірақ,
үкім орындалмай, большевиктер айыптыларды түрмеге қамаумен шектелген
еді.
Осы процесте басталған саяси айыптау әдістері келесі “шахта
процесінде” кеңінен пайдаланылды. Бұл процесс Донбасс көмір бассейніндегі
мамандарға қарсы бағытталды. Сот Мәскеуде 18 мамыр мен 6 шілде аралығында,
кейін 30-шы жылдардағы айыптау процестерінде ерекше белсенділік көрсеткен,
ол кезде КСРО Жоғарғы Сотының Төрағасы А.Я. Вышинскийдің төрағалығымен және
мемлекеттік айыптаушы Н.В. Крыленконың, сондай-ақ тағы басқа қорғаушылардың
қатысуымен болып өтті.
Онда негізінен инженерлер мен техниктерден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz