Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің жанрлық сипаты
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І. Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің зерттелуі ... ... .10
ІІ. Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің жанрлық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І. Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің зерттелуі ... ... .10
ІІ. Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің жанрлық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Үйлену салтына байланысты туған өлеңдер.
Жұмыстың мазмұны: кіріспе, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, жалпы сипаттамасы, тақырыптың зерттелу
деңгейі, құрылымы беріледі. Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің
зерттелуі деп аталатын негізгі бөлімнің бірінші тарауында осы аталған өлең-
жырлардың жиналу, жариялану, зерттелу кезеңдеріне шолу жасалады. Үйлену
салтына байланысты туған өлеңдердің жанрлық сипаты атты екінші тарауында
қазақ халық ауыз әдебиетінің дамуы мен қалыптасуында ерекше маңызы бар
шағын көлемді және ірі көлемді өлең-жырлардың поэтикасы көркемдік тұрғыдан
қарастырылады.
Қорытындыда қазақ халқының салт-дәстүрі, оның ішінде үйлену салтына
байланысты туған өлең-жырлар жайындағы пікіріміз қысқаша қорытылып,
пайдаланған әдебиеттер тізімі беріледі.
Жұмыстың мақсаты. Жұмысымыздың мақсаты – үйлену салтына байланысты
туған өлеңдердің жанрлық сипатын, көркемдік ерекшеліктерін талдай отырып,
дәстур жалғастығының бүгінгі күндегі көрінісін айқындау.
Кілт сөздер. Фольклор, салт-дәстүр, ұлттық ерекшелік, өлең, мәдени
мұра, ғұрып, ұйқас, буын, шумақ.
Зерттеу нысаны. Әр жылдары жарық көрген жинақтардағы үйлену салтына
байланысты туған өлеңдер алынды.
Зерттеу әдісі. Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің қазақ
әдебиетіндегі орнын, олардың көркемдік, жанрлық ерекшеліктерін айқындауда
баяндау, салыстырмалы талдау, жүйелеу, т.б. әдістерді басшылыққа алдық.
Ғылыми дерек көздері. Жұмысты жазу барысында пайдаланылған әдебиеттер
тізімі соңында беріледі. Барлық саны – 24. Негізгі ғылыми дерек көздері
болып саналатын Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Сейфуллин, М.Әуезов,
Б.Уахатов, Х.Арғынбаев, С.Садырбаев, т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І. Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің зерттелуі ... ... .10
ІІ. Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің жанрлық
сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 26
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 0
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Халық құндылығы атадан балаға мирас болып,
ұрпақтан ұрпаққа жетіп дамып, сана төрінде сақталып қалуы бүгінде қазақ
халық әдебиетінің арқасы.
Көшпелі қазақ елінің ерте заманда жасаған мәдени мұрасының бір түрі де
осы қазақ халық әдебиеті. Бұл орайда, баға жетпес байлық, құнды да құнарлы
дерек көзі - халық әдебиеті.
Халық әдебиеті – барша ұлттың мәдениетінің қайнар бұлағы, халық
тарихының дәстүрлі дүниетанымының жинақталған алтын қоры. Халықтың рухани
айнасы, сонымен қатар, ол өткеннің елесі ғана емес, бүгінгінің сәулесі,
халық тұрмысында өмір сүріп мәңгі жанданған мұра десек қателеспейміз.
Ұлы дариядай шалқыған, құнарлы қазақ халық әдебиетінің жанрлық құрамы
да аса күрделі, көрікті әлем. Халық әдебиеті арқылы ұлттығымыз жоғалмай
кейінгіге мирас болып келе жатқан салт дәстүрдің де жемісі зор. Соның
ішінде халықтың көреген көзі мен киелі сөзі біте қайнасқан ұлттық салт-
дәстүр ғұрып, жырлары өзінше арнайы сала құрайды.
Халқымыздың ежелден желісі үзілмей келе жатқан көне дәстүр мен әдет-
ғұрыптары рухани, мәдени қымбат та құнды қазыналарымыздың бірі. Онда
халықтың сан ғасырлық өмірі, тәжірибесі мен зердесі, адамзаттың даму
жолындағы күресі, жеңісі, ізденісі мен таным түсінігі жинақталған.
Халқым қандай десең, салтымнан сынап біл демекші, салт-дәстүрлерден
этностың мінез-құлқы, өнегесі, даналығы, шешендік ақыл-ойының ұшқырлығын
көреміз. Бір сөзбен айтқанда салт-дәстүр – халықтың рухани мәдениетінің
дінгегі, тілінің тірегі. Салт-дәстүрдің барынша байлығы, бағалылығы ұлттық
құндылықта.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық салт пен дәстүрлердің тууы ұлт болып
қалыптасуына байланысты. Ұлт дегеніміз – адамдардың тарихи қалыптасқан
әлеуметтік, қауымдық бірлестігінің жоғарғы түрі. Қай халықтың болмасын ұлт
болып қалыптасуы үшін құрамына енген адамдардың тұрмыстық жағдайлары,
территориясы мен экономикалық өмірінің тілі мен мәдениеті, әлеуметтік хал-
ахуалдағы сол ұлтқа тән ерекшелігі ортақтығы болып табылады.
Көне дәуірден бері қарай қазақтың көптеген әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі
қалыптасып дамыды. Халықты өзгешелендіріп тұратын, өзіндік өзгешеліктерге
толы өшпес мұра, әрине өзіне тән салт-дәстүрі, ғұрпы болып келеді. Салт-
дәстүр көне тарихи процесс. Көптеген дәстүрлер ұлттың ұлт болып
қалыптасуынан бұрын пайда болған. Сондықтан кейбір ұлттарға ортақ мәнді
дәстүрлерде кездесіп жататынын көреміз.
Салт-дәстүр – халықтар тіршілігінің кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге
деген құштарлығына байланысты туып, қалыптасқан. Жаңа ұрпақ жадында
жаңғырып сақталуы да осының айғағы. Мысалы: қазақтар жаугершілік заманда
бір-бірімен анттасып достасқан. Достықты бұзғанды ант атсын деп те
серттескен. Бертін келе жаңа қоғамның дамуына байланысты анттасу салты
мүлдем жойылды. Бірақ сол салттың елесі ретінде, бүгінгі күндері де ерлі-
зайыпты қариялардың алтын, күміс тойларын өткізудегі тәрбиелік мәні
жаңарған түрі секілді. Оның ұрпақ тәрбиесі үшін тәрбиелік мәнінің
зорлығында.
Ұлттың болмыс-бітімі адам мінезінен, іс-әрекетінен көрінетін құбылыс.
Мысалы, қазақтарға тән бауырмалдық, қонақжайлылық, ақжарқындық мінез-құлық
болса, өзбектерге тән майда, сыпайы тілі тәтті, қарапайымдылық пен кең
пейілділік, орыс халқына тән құндылықты кездестіріп жүрміз.
Бұл қасиеттер басқа халықтарда жоқ, кездеспейді деген ұғым емес, алайда
ол қасиеттерді әр халықта әр қырынан көреміз. Ұлттық дәстүрлердің ұлттық
психологиядан көрініс тапқан адам баласына, ұлтқа тән ортақ қасиет
екендігін байқауға болады. Сондай-ақ ұлттық сезімді ояту үшін басты себепші
болған, ұлттың дәстүрдің де орны өзінше бір төбе.
Салт-дәстүрімізде халқымыз ерекше күткен қонағын ұлттық тағаммен сыйлап
қарсы алған. Дәстүрге тән ет асымымен талай елдің жүрегін жаулап, достық
пен ынтымағымызды беріктірген де осы аялы әдет-ғұрпымыздың өшпес, өлмес
іздері.
Заман өзгерген сайын салт-дәстүрлер, әдет-ғұрып, тұрмыс заңы өзгеріп,
жаңарып отырады. Заманына қарай заңы, тауына қарай аңы – деп философиялық
ой топшылаған.
Казақ халқының салт-дәстүрлері: бала тәрбиесіне байланысты салт-
дәстүрлер, тұрмыс-салт дәстүрлер, әлеуметтік мәдени салт-дәстүрлер болып
үшке бөлінеді.
Бала тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрыптарға баланың дүниеге келген
күнінен бастап жүргізілетін тәлім-тәрбиелік дәстүрлер шілдехана, сүйінші,
бесікке салу т.б.) бастап, қыз бала мен ұл баланы келешек отбасын - жан ұя
құруға, шаруашылыққа, өмірге, еңбекке бейімдеуге арналған жөн-жоралғылар
кіреді [1,10].
О баста адамзат баласының өзін қоршаған орта мен қарым-қатынас
негізінде, адам баласының қалыптасып дамуындағы ұзақ процесінде салт-
дәстүрдің еңбегі орасан зор екендігін көзімізбен көріп, көңілімізге түйе
білгеннің арқасында бүгінде жібін үзбей келе жатыр.
Әдетте халықтық салт-дәстүрлерді: діни әдет-ғұрыптар, маусымдық
халықтық мерекелер және жанұялық той-томалақтар деп үшке бөлеміз.
Діни әдет-ғұрыптарға өте ертеден қалыптасқан түрлі ырым, наным-
сенімдермен бірге шаман, ислам діндерінен енген рәсімдер де жатады.
Ал маусымдық мерекелерге жалпыхалықтық тойлар – жыл басы тойы – Наурыз,
жаз тойы – Қымызмұрындық, күз мейрамы – Мизам (шопандар тойы), қыс тойы –
Соғым енеді.
Ал семьялық той-томалақтарға келсек, үйлену тойы (құда түсу, жаушы
жіберу, қыз таңдау, үкі тағар, отқа май құю, өлтірі т.б.), құрсақ шашу, ат
қою, тұсау кесер, мүшел тойы т.б. жерлеу салттары (қара тігу, аза тұту,
жаназа шығару, жоқтау, ас беру т.б.) осы топқа кіретін мысалдар
дәстүрлердің көрінісі [2, 5].
Халық өз дүниетанымын, салты мен дәстүрін ғұмырлық тарихын, ең алдымен
өнерге сіңірген, сол арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырған. Қай заманда
болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттердің бастысы өзінің
ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ
тәрбиелеу келешек қоғамның қамын ойлау болып табылады.
Ұлттар мен ұлыстардың әлденеше ғасырға созылған ұрпақ тәрбиесіндегі
салт-дәстүрлердің, мәдени мұраның жастарды жан-жақты азамат етіп өсіруде
тәлім-тәрбиелік рөлі орасан зор. Ол ұлттық қалыптасумен бірге туып, бірге
дамып келе жатқан тарихи көне процесс. Салт – ұлттың ұрпақ тәрбиесінен,
мәдени тұрмысы мен шаруашылық тіршілігінен көрініс бере отырып келуімен
бірге өрбіп, о дүниеге аттанып кеткенге дейін тербететін бесігі болса, ал
дәстүр – сол салттың өмірде әлденеше рет қайталанып тіршіліктен ұзақ уақыт
тұрақты орын алған түрі. Ол шілдехана, қыз ұзату, келін түсіру, өлікті
жөнелту сияқты ұлттық көрініс береді – дейді Кенжехан Ісләмжанұлы [3, 8].
Аға буын өз бойындағы ізеттілік, қайырымдылық, кішіпейілділік,
әдептілік, ерін-жерін сүюшілік секілді ең асыл қасиеттерді жас ұрпаққа
күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен жанына сіңіріп келеді. Адамның
жарық дүниеге келгенінен бастап, есейіп ер жетіп қартайып ана дүниеге
аттанып кеткенге дейін өмірі мен іс-әрекеті, басқалармен қатынасы, барлығы
салт-дәстүрлік мектептен тәрбие алатынын көріп жүрміз.
Бала бағу, бала асырау, қыз ұзату сияқты салт өлеңдер көп. Өз ұрпағының
сегіз қырлы, бір сырлы, өнегелі, өнерлі болып өсуін мақсат еткен ата-
бабамыз өз бойындағы бар асыл қасиеттерін әлденеше ғасырлар бойы өлең
жырмен насихаттады.
Орыс халқының ауыз әдебиетінде оны бытовые песни (бірде обрядовые
песни) десе, біз оларды тұрмыс-салт жырлары деп жүрміз.
Елдің тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпы, түрлі наным-сенімдеріне байланысты
туған сюжетсіз ұсақ өлеңдерді тұрмыс-салт жырлары дейміз. Бұл жырларды
олардың мазмұны мен тақырыбына қарай бірнеше түрге бөлуге болады.
Олар:
а) бақташылық жырлар (төрт түлік мал туралы);
ә) діни ғұрыптық жырлар (жарапазан, бәдік);
б) үйлену жырлары (той бастар, жар-жар, сыңсу, беташар);
в) ұлыс жырлары;
г) бөбек жырлары;
д) жаназалау жырлары (естірту, қоштасу, жоқтау т.б.) –
деп белгілі ғалым профессор Әуелбек Қоңыратбаев осылай топтастырған екен
[4, 44]. Сонымен қазақ фольклорының ең бір көне әрі көркем саласы тұрмыс-
салт өлеңдері десек қателеспеспіз.
Тұрмыс-салт өлеңдері шағын жанр. Ең қысқасы 6-7 жолдан, ең ұзақ
дегендері 200-300 жолдан аспайды. Көлемі шағын, ішкі мазмұны лирикалық
сезімге құралған, әр уақыт өлең ұйқасы, ырғағы сақталып отырады. өмірдің
бір ғана сәтін сипаттап, белгілі бір сезім тебіренісінде көреміз. Соған
лайықты оның жасалу құрылысы да жеңіл, әрі қарапайым болып келетіндігінде.
Табиғат суреті, кейіпкер портреті, диалог, монолог түрінде кездесетінін
көреміз. Тұрмыс-салт өлеңдерінің белгілі бір жүйемен дамып, шиеленісіп
барып шешілетін оқиға болмайды. Оның орнына лирикалық тақырыптың дамуы,
геройдың ой-сезімі сипатталуы секілді шағын ситуацияларға құрылады, –
дейді филология ғылымдарының докторы Бекмұрат Уахатов [5, 37].
Тұрмыс-салт өлеңдері, негізінен, екі-үш кейіпкерлерден тұрады, аттары
аталмай мінезі, сырт бейнесі жоғалмай, жалпылай суреттелетінін де көреміз.
Өлеңнің түп қазығы кейіпкердің сезімі әрі қысқа, әрі көрікті болып
сипатталады. Тұрмыс-салт өлеңдерінің жасалу жолы да әр түрлі болып
келеді.Ол бірде монолог, диалог түрінде кездеседі. Әр кейіпкердің іс-
әрекетін, ішкі әлемін ой-түсінігін осы тұрмыс-салт өлеңінен көруімізге
болатыны да анық. Сондай-ақ бұл жырлар тек ел тұрмысының айнасы болуымен
ғана емес, тамаша көркемдігімен, айшықты сөз саптауымен, кестелі өлеңімен
де құнды.
Адам баласының қалыптасып дамуындағы ұзақ процесінде салт-дәстүр мен
тұрмыс-салт жырларының еңбегі орасан зор екендігін көзімізбен көріп,
көңілімізге түйе білгеннің арқасында, біріншіден ұрпақ тәрбиелеу болса,
екіншіден сол ұрпақтың үлкен бір мемлекет, бір сөзбен айтқанда отбасылық
мемлекет құруында әсері зор. Отбасы – адам ғұмырының тірегі емес, қоғамның
негізі. Сондықтан ол адамзатпен бірге жетіліп, әр халықтың ерекшелігіне
орай кезеңдік сипат алып, сан салалы жолмен дамиды. Ғұрыптық жырлардың
ерекшелігі мазмұнын жоғалтқанымен де алғашқы сипатының белгілерін ұзақ
сақтайды.
Қазақ отбасылық ғұрып фольклорын қарап бір-бірімен салыстыра отырып
зерттесе талай қызықтың куәсі болатынымыз анық. Мәселе сәбидің қырқынан
шығару, қырық күн тойын жасау, өлген адамның қырқын беру. Бойжеткен қыздың
оң жақта отырып қалуы мен өлген адамның оң жақтан шығарылатыны сияқты толып
жатқан ұқсас ырымдардың өлім мен үйлену салтындағы, жоқтау мен сыңсудың
өзінде талай ұқсас сарындар бар. Осынау барлығы айналып келгенде отбасы
ғұрып фольклоры халық дәстүрінің қоймасы десек қателеспеспіз. Халқымыздың
ұшан теңіз рухани байлығының арқасында бүгінге дейін ата-баба дәстүрін
сақтап, жадымызда жаттап өсуіміздің арқасы дәстүрдің жалғастығында. Қорыта
айтқанда адам баласы шыр етіп жерге түскеннен дүниеден өткенге дейінгі
уақыт аралығында үнемі салт-дәстүр аясында болатындығы, әсіресе тұрмыстық
отбасы ғұрып дәстүрінің халық жадында ғасырлар бойы сақталып, ғалымдар
назарын үздіксіз аударып келуінің айғағы осыдан шығар.
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері:
- Халық ауыз әдебиетіндегі үйлену салтына байланысты туған өлең-
жырлардың көне заманнан бері келе жатқандығын, қазіргі кезде де
халықтың қажетіне жарап, көптеген ғалымдардың қызығушылығын
тудырғандығын көрсету;
- Тұрмыс-салт өлеңдерінің қазіргі ұрпаққа беретін тәлім-тәрбиелік
мәнін айқындау.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Қазақ халқының ертеден келе жатқан салт-дәстүрлерін қастерлеу;
- Үйлену салтына қатысты өлең-жырлардың көркемдік ерекшелігіне мән
беру.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері. Жұмысымыздың
теориялық-әдіснамалық негіздері ретінде А. Байтұрсынов, М.Әуезов,
Б.Уахатов, М.Ғабдуллин, С.Садырбаев, т.б. ғалымдардың еңбектері басшылыққа
алынды.
Жұмыста қолданылған негізгі әдістер. Зерттеу жұмысында баяндау,
жинақтау, талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысын мектеп
бағдарламасына сәйкес қазақ әдебиеті пәнінде, факультативті сабақтарда
қолдануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ҮЙЛЕНУ САЛТЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ТУҒАН ӨЛЕҢДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Қазақ отбасылық ғұрып дәстүрінің жиналу тарихының тым тереңнен жатқанын
көреміз. Отбасылық фольклордың алғашқы хатқа түсу үлгісі V-VIII
ғасырлардағы Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінен бастау алатынын да
деректерден көріп жүрміз. Тасқа жазылған жазуларда жоқтау үлгілерінің
кездесетінін де ғалымдар пікірлерінен де байқаймыз.
Отбасы әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер жөніндегі еңбектер өз алдына бір
төбе. Әіресе, оның ішінде ұлттың уызынан нәр алған, ұлттық тәрбие бесігінде
тербеліп өскен, қаны, тілі таза, тәні шымыр, ойы өрелі, тағдырын ең алдымен
өз ұлымызбен өз қызымыздың отау көтеруінен тікелей байланысты екені сөзсіз.
Жас отбасылардың өз алдына үй болып отай тігуі үшін ең алдымен салт-
дәстүрге жүгінетіні де белгілі жайт. Отау құрған отбасылардың өзіндік заңы
бойынша жөн-жоралғылардан өтуі тиіс екенін де білеміз.
Біз жұмысымызда ең алдымен олардың дәстүр аясындағы орынын айтпастан
бұрын осы салтқа, яки үйлену салтына байланысты туған өлең-жырларға
арналған зерттеу еңбектердің қалай жарыққа шығып, сол жолда еңбек еткен
ғалымдардың халқына, кейінгі біздер үшін істеген жақсылығы туралы тоқтала
кетсем артық болмас. Ең біріншіден қазақ фольклорының хатқа түсіп, қарқын
алуы ХІХ ғасырдың екінші жартысы десек, бұл кездегі әртүрлі басылымдарда
жарық көрген мағлұматтар көлемді тізім құрайды. Соның ішінде үйлену салты
бойынша кең еңбектермен байытқан, белсенді жұмыс жасап, мол еңбек сіңірген
адамдар қатарына В. Радлов [6], В.П.Аникин [7] сияқты орыс оқымыстылары мен
Ш. Уалиханов [8], Ы. Алтынсарин [9], А. Байтұрсынов [10], С. Сейфуллин
[11], М. Әуезов [12] сияқты қазақ зиялыларының есімдерін атап айтқан жөн.
Егемендіктің лебі есіп, көне мұраға деген көзқарас түзелгеннен бергі
кезеңде бұл мәселелер қайта жандануына себеп болды. Халық салт-дәстүрі мен
әдет-ғұрпын қайта тірілтіп, ұлттық келбетімізді түзеуге белсенді ат
салысуға ден қойған. Әсіресе халықтың құлағы мен һәм тілі болған газет-
журналдардың рөлі ерекше болып отырған. Ұмыт бола бастаған қолжазба
деректерді қайта басумен қатар, елдегі халық мұрасын жариялау арқылы іске
асқан мұндай дүниелер мәңгі халық жадында сақталары айтпасақ та түсінікті.
Ел мұрасын басып шығарған, елге таратуда кезеңдік үлкен еңбектің
басында В. Радловтың Алтын сандық атты еңбегін алып қарай отырып,
автордың халық өлеңдерін, оның ішінде жеке шумақтар Бата сөз, Жоқтаған
жыр, Бақсының сөзі, Өтірік өлең және Ұзатылған қыздың өлеңі деп
топтастырғанын көреміз. Осы топшылаудың ішіндегі бізге керегті Ұзатылған
қыздың өлеңі тарауында ғалым үйлену ғұрып фольклорының Жар-жар,
Беташар, Сыңсу сияқты дәстүрлі үлгілерін енгізген.
1980 жылы шыққан Ш. Уәлихановтың Таңдамалы жинағында қазақтың
отбасылық ғұрып фольклоры оның ішінде үйлену салтына байланысты ырым-наным
сенімдерге кеңірек тоқталып кетеді. Бұл кітапта Қазақтардағы шамандықтың
қалдығы деген тарауында, от үйдің киесі, сондықтанда жаңа түскен келін
үлкен үйдің отына тағзым етуге (сәлем етуге) тиіс. Бұл салт жаңа түскен
келіннің отқа тағзым етуі монғолдарда неке қию үрдісінде жасалады. Қалыңдық
босағаны аттай сала тізе бүгумен сәлем етеді. Салт бойынша қалыңдықтың
жанындағы әйелдер қолдарын отқа қыздырып, қалыңдықтың бетін сипайды [8,
72] – деп ғалым өзінің зерттеу еңбегінде қазақ қызының болашақтағы қазақ
келініне айналар кездегі жасалатын кәделерге кеңірек тоқтала кеткен.
Қазақтың көшпелі дәуірінде қыздарды, әйелдерді жоғары бағалаған. Оларға
өмірдің сәні мен салтанаты, ер адамдардың ақылшысы, балалардың тәрбиешісі
деп қараған. Қыздардың есімдерін жарық жұлдыздарға, айға теңеп атаған,
анаға тіл тигізбесін деп серт айтылған. Батырлар алыс сапарға аттанарда
анасынан рұқсат сұраған. Ел басқарған көсемдер ананың айтқан сөзін екі
етпеген, кемеңгер данышпандар анадан ақыл сұрап іс шешкен. Әдетте, дәстүрлі
рәсімдерді аналарға, қыздарға бастатқаны да белгілі. Осындай қыз балалардың
қамын ойлаған, жанашыр кісілердің бірі ретінде қыздар мектебін ашқан, аты
әлемге аян, қазақтан шыққан тұңғыш ағартушы ғалым Ы. Алтынсариннің де
Таңдамалы шығармалар жинағында Орынбор қазақтарының құда түсу, қыз
ұзату және той жасау дәстүрі туралы топшалап, толықтырып кеткен. Автор
бұл еңбегінде үйлену салты бойынша жасалатын сүт ақы, ілу, кемпір
өлді, ит ырылдар, той малы, көрпе қимылдатар сияқты ырымдар мен
бірге Неке қию, Сыңсу, Беташар сияқты үйлену кезінде айтылатын
өлеңдерге тоқталған. Неке қию дәстүрінде екі куәнің алдында қалыңдықтан
оның ұзатылғалы отырған күйеуіне шығуға ризашылығын сұрайды. Неке қиылған
күннің ертеңіне қыз жағы берілетін бұйымдарды көрсетеді. Сонан кейін бұл
бұйымдар түйеге артылып қыздың ата-анасының алдына, ауылына қайтады. Қыз
әке-шешесімен, бауырларымен, бәрі ең соңғы рет құшақтасып, қоштасады, сол
орайда Сыңсу басталады. Сонымен қоса Беташарда айтылатын өлеңдер өз
ретімен кетіп, келіншекті өз отауына кіргізеді. Келіншек түскен кезде бетін
пердемен жауып жүреді. Бүркенішін тек бір ай, екі ай, одан да көбірек уақыт
өткеннен кейін ғана алады [9, 12] – деп белгілі атамыз үйлену салты бойынша
осындай деректерді келтіре кеткен.
Қазақ әдебиеттану ғылымына сарқылмас қазына қалдырған, ең алғаш рет
қазақ фольклорын жүйеге түсіріп, зерттеген А. Байтұрсынов отбасылық ғұрып
фольклорын негізінен Ғұрып сөзі деген бөлімге жинақтайды. Отбасы ғұрып
фольклорының ішіндегі үйлену салтына байланысты жырларға тоқталып, оған
Жар-жар, Той бастар, Беташар, Неке қияр сияқты жанрлық түрлерді
топтайды. Осы еңбекпен үзеңгілес жазылған С. Сейфуллиннің Шығармалар
жинағының алтыншы томында, отбасылық ғұрып фольклорының Салт өлең
жырлары деп атап, оған Той бастар, Жар-жар, Сыңсыма, Жұбату мен
үгіт, Беташар сияқты түрлерімен бөліп қарастырғанын көреміз.
Ал М. Әуезовтың Қазақ әдебиетінің тарихы атты еңбегінде отбасылық
ғұрып фольклорын Сыршыл салт өлеңдері деп бөліп, біріншісі – Жалпақ
елдің салтымен байланысқан шер өлеңдер, ал екіншісі болса Қыз ұзату
үстіндегі салт өлеңдер деп екі топқа бөліп қарастырған [12]. Автор алғашқы
топқа жоқтау, естірту, көңіл айту сияқты жанрлық түрлерді жатқызса, соңғы
топқа Жар-жар, Қоштасу, Сыңсу, Танысу, Беташарды да қосады.
Жар-жарды екі түрге бөліп, қарастырып әр кездегі айтылатын өлеңдерді
жан-жақты қарастырған жазушы ғана емес, ой топшылаған фольклорист екенін
көреміз.
Келесі тоқталарымыз белгілі ғалым Б. Уахатовтың қазақтың тұрмыс-салт
өлеңдерін неғұрлым дәл де, дәмді зерттеулер жүргізу мақсатында Қазақтың
тұрмыс-салт типологиясы деген атпен шыққан еңбегін айтуымызға болады. Бұл
еңбегінде автор әр елдің тұрмыс-салтын, әсіресе үйлену салты бойынша
дәстүрлік ұқсастықтарын қарастырып кеткен. Тарихи деректерге қарағанда
дүние жүзіндегі халықтардың қай-қайсының да болса құдалыққа келуден бастап,
келін түскенге дейінгі аралықта жасалатын өзінше көп жоралғылар болатыны
да рас. Осы тұрғыда автор Түрік-монғол халықтарының қыз беріп, келін
түсіру ғұрпының өзара жақындығын айтпағанның өзінде, орыс, украйн сияқты
славяндықтардың құда түсу салтында да бізге жақын ұқсастықтары бар. Мысалы,
орыс халқының құда түсу салты былай болады екен: орыстардың үйлену дәстүрі
құдалықтан, құдалардың қыздың әке-шешесімен астарлы әңгімесінен басталады.
Әдетте бұл әңгіме жұмбақ түрінде айтылады. Құдалар іңірге таман аңшы, әлде
жолаушы кейпінде киініп келіп, жылынып алуға рұқсат сұрайды. Сосын
өздерінің қызыл түлкіні қалай қуғандарын, оның осы үйдің ауласына
кіргендерін айтады. Сөйтіп, қазақ, қырғыз, қарақалпақ, өзбек жұрты секілді,
орыс халқының құдалықтары жаушы жіберуден басталады екен.
Сізде лашын бар екен, бізде сұңқар бар екен деген сияқты сөздермен
астарлап, жұмбақтап айту орыс елдерінің де салтында жиі кездескенін көрдік,
- дейді [5, 62].
Бұл еңбекпен қатар халық өлеңдерін монографиялық тұрғыдан тұтас
қарастырып Қазақтың халық өлеңдері (1974 ж.) кітабында отбасылық ғұрып
фольклоры Әдет-ғұрыппен байланысты туған өлеңдер деген ат иеленіп
Балалар өлеңдері, Үйлену-салт өлеңдері, Мұң-шер өлеңдері деген үш
салаға бөліп қарастырған.
Бұл еңбекте алғаш рет отбасылық ғұрып фольклорының ішкі құрылымында
бала тәрбиесіне қатысты жеке бір саланың бар екендігі арнайы сөз болады.
Үйлену салт өлеңдерін Той бастар, Жар-жар, Сыңсу, Беташар, Той
тарқар деп саралайды. Сонымен қатар автордың бұл еңбегінде қазақтың үйлену
салтының өзге елдердегі үйлену салтымен ұқсастықтары жайлы тоқталғанын
көрдім. Демек, әр халықтың ауыз әдебиетінде кездесетін ескілік салт-сана,
әдет-ғұрып көріністері адам баласының алғашқы қауымдасу дәуірінен келе
жатқан барша халыққа ортақ белгілерін де байқадық. Тегінде адам болып
дүниеге келу, есею, ер жету, жар сүю, перзент көріп, оған тәлім-тәрбие
беру, ақыр соңында дүние салуы секілді заңдылықтар қай халыққа болса да
ортақ екенін, сол заңдылықтардың негізінде туған халықтық әдет-ғұрыптардың
жөн-жоралғы, өлең жырларының да арасында ұқсатықтардың бар екенін
көруімізге болады. Мысалы, тәжіктерде саломнома, ал бізде ол жар-жар,
беташардың дәл өзіндей болмағанымен мазмұны жағынан ұқсастықтары
кездеседі. Сондай-ақ, тәжіктерде ашула деген қысқа өлең түрі бар екен.
Мұнда әр түрлі тақырыптар қозғалады. Соның ішінде туған үйімен, ата-ана,
ағайындарынан айырылысар шақта айтылатын қыздардың қоштасу өлеңдері де
кездесетінін көоеміз және мазмұны жағынан бұл өлеңдер қазақтың сыңсуына
ұқсатуға болады.
Ал көрнекті ғалым, профессор Ә. Қоңыратбаевтың Қазақ фольклорының
тарихы атты еңбегінде Тұрмыс-салт жырлары деген жеке тарау ретінде
қарастырылғанын көреміз. Автор бұл еңбегінде тұрмыс-салт жырларын бірнеше
түрге бөлгенін байқаймыз.
Мысалы:
а) бақташылық жырлар (төрт түлік мал туралы);
ә) діни ғұрыптық жырлар (жарапазан, бәдік);
б) үйлену жырлары (той бастар, жар-жар, сыңсу, беташар);
в) ұлыс жырлары;
г) бөбек жырлары;
д) жаназалау жырлары.
Соның ішінде біздің тақырыпқа байланысты үйлену жырларын алып қарасақ,
ғалым бұл салтқа байланысты өлеңдерді Той бастар, Жар-жар, Сыңсу,
Жұбату, Беташар деп бөліп қарастырған екен.
Иә, қазақ фольклорында отбасының тағдырына, жас буынның өсіп, мұрат-
мақсатына жету немесе солардың арман-қайғысына ортақ болған өлеңдері –
үйлену жырлары десек болғандай. Бұл жырлар алуан түрлі формада жасалып, ел
ауызында жақсы сақталған.
Халықтың тұрмыс-тіршілігі, бір кездегі әдет-ғұрпы бәрі осының айғағы
емес пе? Кең байтақ елі мен жерінің өшпес өнегесімен ұрпаққа із қалдырып,
олардың отау тігіп, үлкен отбасы болуы үшін, үлкеннен өнеге үйреніп
келгеннің арқасы деп білген жөн. Көненің көзі, өмірдің ізімен жүргізіп,
жастарды тәрбиелеуде маңызы мол дүние екенін ұмытпағанымыз нұр үстіне нұр
болар еді.
Енді келесі тоқтар еңбегіміз, ол 1974 жылы шыққан М. Ғабдуллиннің
Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Бұл еңбекте ғалым айттыру дәстүрін үш
түрге бөліп қарастырады. Атап айтқанда, Белқұда немесе ежеқабыл деп
атаған. Бұл әдіс салт бойынша, жастарды ата-аналары балалары тумай тұрып
аттастыратын болған.
Келесісі - Бесік құда. Бұл салт бойынша ата-аналары балаларын бесікте
жатқан кезде – ақ аттастырып құда болған.
Ал соңғысы - Қарсы құда, мұнда не қызы, не қарындасы бар кісілер бір-
бірімен құда болуға келісім-шарт жасайды. Екінші сөзбен айтқанда, адам
айырбасы жасалған, - дейді автор [13, 54].
Қай халықты алсақ та, оның ертеден келе жатқан салты, кәдесі болған
соң, қыз ұзатып – келін түсіру жастарды үйлендіруге байланысты туған.
Кезіндегі қыздарды айттыру - деген соры қалың салт болғанын да білеміз.
Ел арасы құдалық салтына ерекше назар аударған. Алдымен ата-аналардың
бай-кедейлігі ескерілген. Қара шаруаның жігітіне ақсүйек тобының қызы
айттырылмаған. Байлар байлармен құда болуды ұнатқан. Бір-біріне мақұлдаған
құдалықты қазақтар құда түсер деп атаған. Жігіт өзінің алғашқы сапарында
қыздың ауылына келін түсіп, оны ұзататын қыздың сіңілісі немесе жеңгелері
алдынан күтіп алатын болған. Жігіттен ат байлар ырымын алады. Күн батып,
қас қарайған кезде қыздың жеңгелері күйеу баладан сиатар – байғазы алады.
Сол кеште күйеу жігіт қыздың анасына сүтақысы деп малдың жақсысын атаған.
Ал жігіттің алғашқы қадамы Есік ашу деп аталады. Қыз шатырына енген
жігіт тізе бүгіп үш рет тәжім етеді. Біріншісі - әруақ болып кеткен ата-
бабасына, екіншісі – қыздың әжесіне, ал – үшіншісі қыздың анасы үшін. Қыз
анасы кеткен соң, жігіт айттырылған жарының атын атап сәлемдеседі, бірақ
қыз үндемейді. Екеуін сөзге шақырғаны үшін жеңгелері сөйлестіру кәдесін
алады. Қыз бен жігіттің танысып, білісуі осылай жеті күнге созылады.
Санаулы күндер өткен соң, күйеу бала қызды ұзатып алып келуге барады. Одан
кейін жігіт жақтың адамдары той жасап, үлкен отбасын құрған үйлену тойы да
болады. Міне көптеген отбасылар алдымен үй болу үшін осындай кәделерді
жүргізіп, өтетін болған.
Сол сияқты қазақтың салты мен дәстүрін жинақтап әдебиетке өз кезінде
үлес қосқан ғалым, зерттеуші Б. Кенжебаевтің 1986 жылы шыққан Әдебиет
белестері атты оқулығында көптеген зерттеу, мақалалары берілген. Бұл кітап
төрт тараудан тұрады. Бірінші тарауына Ерте дәуірдегі әдебиет нұсқалары,
екінші тарауына XV-XVIII ғасырлардағы әдебиет, ал үшіншісіне ХІХ
ғасырдағы қазақ әдебиеті мен қазақ совет әдебиеті деп енгізген.
Бұл еңбекте автор қазақ өлеңдерінің құрылысы туралы жіктеп, оның
ерекшелігіне тоқтала кетеді. Оның ішінде қыз тойында айтылатын өлеңді – жар-
жарды қара өлең деп кіргізгенін байқаймыз. Жар-жардың төрт түрлі болып
айтылатыны жайлы тоқталып кетеді. Жар-жардың біріншісін – негізгі 2 буынды
ақсақ ұйқасты қара өлең, 13 буынды тұтас ұйқасты, түгел алғанда қос ұйқасты
өлең болып келеді. Екіншісін – негізгі 8 буынды, ерікті ұйқасты жыр
тәртібімен келетін, үшіншісі – бунақ 2 буынды, ақсақ ұйқасты болып екі
тармаққа бөлініп, ерікті болып келеді.
Ақырында, ол біресе жар-жар болып, біресе жар-ау болып айтылады.
Осылай деп тұжырымдағанын автордың осы еңбегінен көп көреміз.
Осындай үйлену салты бойынша басқа ғалымдар сияқты азды-көпті еңбек
еткен зерттеуші Х. Арғынбаевтің Қазақ отбасы деген кітабында, автор
қазақ отбасының түп қазығы - алғашқы қоғамнан, адам болып қалыптасқаннан
басталады, - дейді. Бұл мәселе туралы бір сөзбен айтқанда, қазақ отбасының
өткені мен бүгінгісі, халқымыздың оған байланысты салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптары терең қамтылған. Үйлену салты бойынша бұл кітаптың көп дерек
беретінін көреміз. Кітап негізінен төрт бөлімнен тұрады: Қазақтағы отбасы
және отбасылық қарым-қатынастар, Қазақтағы некелесу әдет-ғұрпы,
Қалыңмал және жасау, Қазіргі отбасы және некелік қатынастар , - деп,
оларды ішінен, өзара үйлену тойының қалай жасалатындығы, онда істелетін
заңдылықтарға жекелей тоқтала кеткен. Және автор бұл салтқа байланысты
өлеңдерді топшалап, қай кезде қалай айтылатындығы жайлы сөз етеді. Жар-
жар, Сыңсу, Беташар жырларын тойдың қай кезінде айтылатындығына да
тоқталған.
Қазақстанның кең байтақ жерін мекендеген қазақ халқының некелесу және
үйлену тойын өткізу дәстүрі жайында мол деректердің біразына тоқталып өтіп,
оны талдап, өзіміз үшін мағлұматтар жинасақ артық болмасы анық.
Кезінде ел арасында сақталып, келе жатқан дәстүрлер жайында кәрі құлақ
қариялардың арқасы мен ауыз әдебиетінің мұраларына сүйеніп белгілі бір
тұжырымдар жасауға болады.
Қазақ арасында жастай некелестіру ертеден келе жатқан дәстүр. Сол кезде
қыз балаларды 13-14 жасында ұзатса, ер балаларды 15-16 жасында балиғатқа
толды деп үйлендіре берген. Бұл дәстүр халық арасында ашық көрініс тапқан.
Халық түсінігінше неғұрлым жастарды ерте үйлендірсе, олардың әртүрлі
жағымсыз қылықтардан аулақ болып, ұрпақтары көп, мықты болады деген сенімде
болған.
Неке құрудың негізгі жолы – құда түсіп, қалыңмал төлеп үйлену,
жасауымен тұрмысқа шығу. Осы бойынша Х. Арғынбай өзінің Қазақ отбасы
кітабында малы тапшы шаруаларға, әсіресе, кедейлерге 27, 17 бас мал төлеп
келін түсіру оңайға түспеген. Сондықтан кедей балаларының ішінде 30-40
жасқа дейін үйлене алмай жүретіндері жиі кездеседі. Тіпті, тақыр кедей
балалары әуелі өздері бірнеше жыл жалға жүріп, қалыңға беретін мал жиятын
немесе оңтүстік аймақтарда қалыңдық үшін қыз әкесіне қызмет ету әдеті де
болған. Қыздарын 12-13 жасқа толысымен күйеуге беру әрине кедей жарлылардың
ісі. Өйткені көп баланы асырап бағу, оларға оңай түспейтін. Қыз бен
күйеудің жас шамаластығына қарамайтын. Барлыққа мастанған егде тарқан
байлар жоқшылықтың зардабынан қысылған жарлылардың жас қызын төсек жаңғырту
ниетімен әйел үстіне немесе әйелі өлген соң малға жығып алатын [14, 125].
Міне осындай әлеуметтік теңсіздіктер дәстүр аясында да кездесетінін
көрдік. Осындай үйлену салты бойынша көптеген деректер мен мағлұматтар
жайлы өздерінше пікір жазып, зерттеп жүрген авторлар еңбектерінде молшылық.
Сол сияқты белгілі жазушы-этнограф, қол өнер шебері С. Кенжеахметұлы
халқымыздың тарихы мен мәдениетін, салт-дәстүрін терең білетін және оны
көпшілікке насихаттауда қызықты, әрі құнды еңбектер жазған қаламгер. Оның
Жеті қазына атты еңбегінде Қазақ ырымдары, Бала тәрбиесіне
байланысты, Халықтың уақытты анықтау белгілері, Тыйым сөздер, Түс
жору сияқты тараушалардан құрылған еңбегінде автор әр тараушасына өзіндік
анықтамасы мен түсінігін жазып, біздің тақырыбымызға байланысты Қыз
танысу, Жар-жар, Беташар, Той бастар, Шарғы, Босаға майлау,
Енші деп қарастырып бөліп кеткен.
Автордың 1998 жылғы тағы бір еңбегін атауымызға болады. Бір еңбектің
артынан, бір еңбектің жарық көруі халық үшін керемет дүниелер десек болады.
Автордың бұл еңбегінде салт-дәстүрге байланысты Ұлттық әдет-ғұрыптың
беймәлім 220 түрі деген екінші кітабында үйлену салтына байланысты,
жаушы , қарғыбау, құда түсер, киіт, өлі-тірі, неке қияр, қыз
ұзату, ау-жар, үй көрсету, өңір салу т.б. кеңірек тоқталады.
Автордың бұл еңбегін оқи отырып ата-баба дәстүрінен мол дүние
жинақтайтынымыз анық. Сонымен қоса авторға өзінің бұл еңбектерін жазуға
түрткі болған бір де бір себеп, елінің дәстүрі екенін мына бір сөзінен
байқаймыз. Айналайын халқымның салтын, дәстүрін, дінін, тілін, тарихын,
әдеп-салтын, әдетін, тәлім-тәрбиесін, мінез-құлқын. Зерделедім, оқыдым,
тоқыдым, үйрендім және одан сусындадым. Соған лайық жаман әдеттерден,
ішімдіктен, шылымнан, тәкәппарлықтағы басқа ерсі мінездерден, әдеттерден
бойымды аулақ ұстадым. Әруаққа дұға, үлкенге құрмет, жастарға үлгі , еліме
қызмет көрсетуден жалыққан кезім болған жоқ. Бұл өз еңбегім емес, халқымның
тәрбиесі мен үлгісінің жемісі [15, 3], - дейді автор.
Әрине автор сөзінің жаны бар. Бүгінігі күнге дейін халықтың ізін
өшірмей, оның керісінше жандануына болған, біріншіден дәстүр болса,
екіншіден сол дәстүр аясындағы халқымның ырым кәделері, ойын-тойы, тәлім-
тәрбиесі, бәрі-бәрі осының айғағы емес пе? Ата-баба байытқан дәстүр,
келешектің рухын түзетіп, иманды етіп тәрбиелеп өтуге мол еңбегін сіңірген.
Әр нәрсенің түп қазығы, тамыры болатыны болатыны анық. Сол түп қазық пен
тамыр – отбасында болатыны, әр нәрсенің жөн-жоралғысы, сол дәстүрден бастау
алатыны бәрімізге аян.
Ұлағатты халықтың барлық салт-дәстүрін түгендеп, дәл анықтама беру
оңай дүние емес. Бірақ әр жердің әртүрлі айтылатын салт-дәстүр түрлері өте
көп. Осы сияқты әр автордың өзінің зерттеген тың еңбектері баршылық. Сондай
еңбектердің бірі А. Естеновтың Үйлену тойы деген кітабында автор салт-
дәстүрдің көнеден бастау алатыны жайлы бастап, құда түсудегі көптеген жөн-
жоралғыларға тоқтала кетеді. Сыңсу, Қыз бен Жігіттің ау-жар айтысы,
Қайым өлеңдер, Беташар, Той бастар - деп келтіреді автор [16].
Әрине, ең бастысы үйлену салты бойынша той жасалған үйдің ата-анасы тойдың
қалай, қайтіп, қай кезде жасалатынын, қай жерде өтетінін анықтап алатын
болған. Сол сияқты, той өтетін орынның сән-салтанаты да көз тартарлық
болғаны да жөн. Ол үшін айнала кілем, әдемі тұс киіздер ұсталып, жас
жұбайлар шығатын төр жақтағы кілемге төс түйістіретін қос аққудың әсем
бейнеленуі керек. Айнымас ақ махаббаттың символы – қос аққудың үстіне екі
жастың есімдері жазылады. Қалған қабырғаларға мынандай сөздер мен игі
тілектер ілінетін болған.
Мысалы:
Екі өзен қосылса – дария,
Екі жақсы қосылса – жан ұя,
Немесе:
Құда - мың жылдық,
Күйеу – жүз жылдық -
деп бір босағаға Тілек бұрышын орналастыратын болған. Тойдан шыққан
немесе тойға келген жұрт кірерде сол жердегі альбомдарға өз тілектерін
жазып, ескерткіш қолтаңбаларын қалдырып жүретіні біздің балалық кездегі той
салтанатының көрінісі осылай болатын.
Той туралы жазсаң көп нәрсенің кереметтілігін байқайсың. Қуанышты бір
сәтті, қуаныштың, бақыттың адам баласына жасаған шарапатының молдығын қарап
отырып, өзің де соны бастан өткізеді екенсің. Бастаған жерімізге қайта
оралсақ, үйлену салты бойынша еңбектер кім-кімнің де болмасын қызықтыратын
тақырыбы шығар деп ойлаймын. Осы сияқты бір қатар еңбектердің бірі – 1992
жылы шыққан Ш. Керімовтың Күйеу келтір – Қыз ұзат атты еңбегінде автор
Сыңсу, Беташар, Той бастар, Жар-жар, Аушадияр, Бата
және Ел аузындағы айтылатын қанатты сөздер немесе мақал-мәтелдерге
тоқтала кетеді. Автордың үйлену салты бойынша айтқан сөзіне тоқтала кетсем,
Иә, қоңыраулы жастық шақ біздің де басымыздан өтті. Ғашықтық сезімге
бөленіп, ақ босағадан аттадық. Немерелі, шөберелі болдық. Бақытымызға орай
ол кезде алды дария әжелерімізден, жаны нәзік жеңгелерімізден имандылық,
инабаттылық, яғни, халқымыздың бойына ғасырлар бойы сіңген ұлттық мінез,
қасиет жайында жиі еститінбіз. Қызыға тыңдап, өзіміз де соларға ұқсағымыз
келетін [17, 3], - дейді автор.
Ал отбасылық ғұрып фольклорының ішінде жұртты ынтықтыра тәнтті ететін
көркем де күрделі саласы – үйлену ғұрпына қатысты жырлар екені белгілі.
Халық мұрасы жанашырларының назарына ерте ілініп, көптент қарастырылып келе
жатқанымен, бұл сала да әлі жете жинақталып, терең зерттеле қойған жоқ.
Бірақ әркім өз мүмкіндігінше соған үлес қосуда.
Дәстүрлі ұғымда үйлену тойы тек қыз бен жігіттің немесе ата-ананың ғана
қуанышы емес, бүкіл ауылдың, аяқ жетер ағайынның, ұлыстың, қала берді бүкіл
елдің тойы болған. Сондықтан да ертеде үйлену тойы бүкіл күрделі құрылымның
барлық рәсімдері, барша елдің қатысуымен барынша жария өткізілген және оны
атқаруға мүмкіндігінше мол адам қатыстырылған. Сондай-ақ, үйлену – жас
адамның ер жетуінің, қоғамның белді мүшесіне айналуының көрсеткіші.
Сондықтан да оған үлкен қоғамдық мән берген. Сол сияқты осы салтқа
байланысты К. Матыжановтың құрастырған Тал бесіктен, жер бесікке дейін
деген кітабында отбасылық дәстүрдің үш саласын бөліп қарастырып, оған әр
түрлі талдаулар келтіреді. Мысалы, бірінші – Сәбилік ғұрып фольклоры;
екінші – Үйлену ғұрып фольклоры; үшіншісі – Азалау ғұрып фольклоры, – деп
бөліп, біздің тақырыбымызға байланысты өлең-жырларды автор Жар-жар, Неке
қияр сияқты түрлерге бөліп жіктеген. Кейін 2004 жылы филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясын
Қазақтың отбасылық ғұрып фольклоры деген тақырыппен қорғап, оның ішіндегі
Үйлену ғұрып фольклоры деген тарауында бұл салтқа байланысты кеңірек
тоқталады. Сыңсу, Беташар, Той бастар, Жар-жар, Аушадияр, Неке
қияр – деп жеке-жеке бөліп тоқтала кетеді.
Ал 1990 жылдардан бастап, өз тәуелсіздігімізді алып, етек жеңімізді
жиып, ел бола бастаған кезімізде-ақ, ата-баба дәстүріне ден қойып, сол
тақырыпта көптеген кітаптардың шығуы баршылық. Осы жылдары фольклор саласы,
оның ішінде үйлену салты бойынша көптеген зерттеу еңбектері молынан шығып,
жаңа қырынан таныла бастады.
Мысалы, 1991 жылы шыққан М. Қазыбековтың Наурыз – жаңғырған салт-
дәстүр кітабында автордың тоқталып кеткен дүниесі молынан екенін көреміз.
Бұл еңбекте салт-дәстүрге байланысты керемет мағлұматтар барынша көбірек
берілген. Төрт бөлімнен тұратын бұл еңбек өз ішінен 6-7 тараудан тұрады.
Бірінші бөлімі – Ұлыстың ұлы күні – Ұлыс күн, екіншісі – Торқалы той –
топырақты өлім, ал үшіншісіне – Халқым қандай десең – салтымнан сынап
біл және төртіншісі – Атадан – балаға. Міне, осындай тараулардан
тұратынбұл еңбекте, әсіресебіздің тақырыбымызға байланысты деректер туралы
автор екінші бөлімінде айтып кетеді. Онда құда түсу, жаушы, есік төр
көрсету, ұрын той, қалыңмал жасау, келін түсіру деп әр тарауына
тоқтала кетеді. Сонымен қоса үйлену тойына қатысты ырым - кәделерді, жөн –
жоралғыларды оқырманға таныстырып кетіп, өзі сол салт бойынша былай дейді:
- Адам өміріндегі ең бір қызықты да, қуанышты ұмытылмас белең – ол –
үйленіп, жеке отау тігуі. Ұрпақтарының үлгілі семья құруы, сол жастардың
ата-аналары мен адамдарының ғана тілегі, талабы ғана емес, қоғамдық
қажеттілік. Семья – мемлекеттің іргетасы. Қоғамдағы әр семьяның босағасы
берік, мерейі үстем болмай мемлекеттің мықты болуы мүмкін емес. Сондықтан
қоғамда қандай жағдайда жаңа үйленген жастар өнегелі отау бола алады? -
деген сұрақты шешу үшін, алдымен өз еліміздің семья тарихына шолу жасап,
бүгінгі күннің мақсат мүддесі тұрғысынан сын көзбен аралап шығуды мақұл
көрдім [2, 46].
Иә, қазақ халқының ұлын үйлендіріп, қызын ұзатуда ғасырлар бойы желісін
үзбей жалғасып келе жатқан өзіндік салт-дәстүрлері бар да және бола бермек.
Көбіне әдет-ғұрыптар ұрпағының келешегін, нәсілінің болашағын ескеруден
туындаған. Ата-бабамыз екі жасты үйлендірмес бұрын, алдымен оларға шарт
қоятын тұстарының да кездесетінін көреміз.
Жігіт қалыңдықты араға жеті ата салып іздестіру керек. Бұл талаптың
мәнін халқымыз былайша түсіндіреді. Қаны жақын туыс адамдар үйленсе,
біріншіден, олардан ақыл-есі дұрыс бала тумайды, туа қалғанның өзінде өмір
жасы қысқа болып, саны бір-екіден аспайды. Екіншіден, ағайын-туысқан
арасында әдепсіз, жағымсыз қылықтар етек алып, ынтымақ бұзылады. Ал туыстық
араға жеті ата толған соң, ежелден жекжат екі ел сүйек жаңғыртып, қайтадан
құда болысады. Осы салт арқылы ел бірлігі сақталған. Күйеу жүз жылдық,
құда мың жылдық деген мақал осы дәстүрге байланысты қалыптасқан болуы
керек. Сонымен қоса жеті атасын білу дәстүрі күні бүгінге дейін, әрбір
қазақ семьясында сақталып келеді. Жеті ата дала тұрғындарының паспорты
сияқты. Сондықтан әрбір ата-ана баласынынң тілі шыға бастағаннан – ақ оған
жеті атасының атын үйрететін болған.
Шаңырақ көтерер жастар көңіліне жоғарғыдағыдай дүниелерді саналарына
сіңіріп, салт бойынша жүрер болсақ адамзат баласының мақсатты, асыл
мүддесі, ұрпаққа тарату мұратынан туындаған, сан ғасырлы халықтық
тәжірибенің жемісі екенін ұмытпауымыз керек секілді. Осы аталған үйлену
дәстүрі бойынша өзіндік еңбегімен орта мектептің 8-9 сыныптарына арналған
оқу құралды жинастырып, зерттеп, еңбек жазған азаматтардың бірі М.
Смайылов, М. Оразаев және С. Қалиев Қазақ халқының салт-дәстүрлері деген
еңбегінде, ата-баба дәстүрінің бас-аяғына дейін қамтылғанын көреміз. Ең
аяғы қазақ халқының киетін киімі мен ішетін асының ерекшелігі жөнінде
тоқталған.
Үйлену салты бойынша авторлар бірнеше деректер келтіріп, басқа да
авторлар сияқты өз түсініктерін енгізген.
Үйлену және үй болуға байланысты қазақтың салт-дәстүрі бойынша құда
түсу, келін түсіру, ұрын келу немесе ілу тойы, Сыңсу, Беташар, Неке
қию, Түйін, Төркіндеу, Енші беру, Отауға шығару сияқты ырымдар
мен түрлі жөн-жоралғыларды бөліп жіктейді.
Отбасы қоғамның бір бөлшегі болғаннан кейін үйлену, өз алдына отау
тігіп, түтін түтету ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан тарихи салт,
құбылыс. Қазақ халқының Бірінші байлық – денсаулық, екінші байлық – ақ
жаулық, үшінші байлық – он саулық деген үш тармақты, бір бүтін аталы
сөздің бар екені де мәлім. Осы бойынша мұндағы ақ жаулық деген әйел
мағынасындағы сөз екені түсінікті. Осы тұрғыда авторлар Қыз бен Жігіттің
бас қосып үйленуі сырт қарағанда олардың жеке өз істері сияқты көрінгенімен
бұл бүкіл халық мүддесімен, оның болашағымен ұштасып жатқан қоғам өмірінің
өзектес құбылыс екені анық. Сондықтан да ежелден ата-аналар балаларын
кезінде үйлендіріп, жақсы келін түсіруді мұрат тұтқан және мұны тікелей өз
қолдарына алып отырған. Оның орынды себебі де бар. Бір үйлі жанның, тіпті
бір ауылдың тіршілігін алдымен келетін келін бастайды. От бар жерде өмір
бар, жылу береке бар. Сол отты жағуды халқымыз келінге сеніп тапсырған.
Бүгінгі жас келін – ертеңгі өмірді жалғастырушы, ұрпақ әкелетін ана [18,
15] – деп жинағында жазылғанын көреміз.
Халықтың өсіп-өнетін жан ұясы – жас жұбайлар шаңырағы. Сол шаңырақтың
берекесін келтіріп, түтінін түтететін де әрине әйел баласына байланысты
екені де сөзсіз түсінікті.
Қандай әке-шеше болмасын бәрінен бұрын айттыратын қызын ажар, көркіне
ғана емес, адамгершілік қасиеті қандай дегенге ерекше көңіл бөліп, оның
көрегенді, өнегелі жерден шығуын қалаған. Келіннің сүйген жарына адал,
ата-енесіне мейірімді, еңбек сүйгіш, елгезек болуына назар аударса керек.
Мүмкін аттастыру дәстүрі осыдан пайда болған шығар. Қай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың тақырыбы: Үйлену салтына байланысты туған өлеңдер.
Жұмыстың мазмұны: кіріспе, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, жалпы сипаттамасы, тақырыптың зерттелу
деңгейі, құрылымы беріледі. Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің
зерттелуі деп аталатын негізгі бөлімнің бірінші тарауында осы аталған өлең-
жырлардың жиналу, жариялану, зерттелу кезеңдеріне шолу жасалады. Үйлену
салтына байланысты туған өлеңдердің жанрлық сипаты атты екінші тарауында
қазақ халық ауыз әдебиетінің дамуы мен қалыптасуында ерекше маңызы бар
шағын көлемді және ірі көлемді өлең-жырлардың поэтикасы көркемдік тұрғыдан
қарастырылады.
Қорытындыда қазақ халқының салт-дәстүрі, оның ішінде үйлену салтына
байланысты туған өлең-жырлар жайындағы пікіріміз қысқаша қорытылып,
пайдаланған әдебиеттер тізімі беріледі.
Жұмыстың мақсаты. Жұмысымыздың мақсаты – үйлену салтына байланысты
туған өлеңдердің жанрлық сипатын, көркемдік ерекшеліктерін талдай отырып,
дәстур жалғастығының бүгінгі күндегі көрінісін айқындау.
Кілт сөздер. Фольклор, салт-дәстүр, ұлттық ерекшелік, өлең, мәдени
мұра, ғұрып, ұйқас, буын, шумақ.
Зерттеу нысаны. Әр жылдары жарық көрген жинақтардағы үйлену салтына
байланысты туған өлеңдер алынды.
Зерттеу әдісі. Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің қазақ
әдебиетіндегі орнын, олардың көркемдік, жанрлық ерекшеліктерін айқындауда
баяндау, салыстырмалы талдау, жүйелеу, т.б. әдістерді басшылыққа алдық.
Ғылыми дерек көздері. Жұмысты жазу барысында пайдаланылған әдебиеттер
тізімі соңында беріледі. Барлық саны – 24. Негізгі ғылыми дерек көздері
болып саналатын Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Сейфуллин, М.Әуезов,
Б.Уахатов, Х.Арғынбаев, С.Садырбаев, т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І. Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің зерттелуі ... ... .10
ІІ. Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің жанрлық
сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 26
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 0
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Халық құндылығы атадан балаға мирас болып,
ұрпақтан ұрпаққа жетіп дамып, сана төрінде сақталып қалуы бүгінде қазақ
халық әдебиетінің арқасы.
Көшпелі қазақ елінің ерте заманда жасаған мәдени мұрасының бір түрі де
осы қазақ халық әдебиеті. Бұл орайда, баға жетпес байлық, құнды да құнарлы
дерек көзі - халық әдебиеті.
Халық әдебиеті – барша ұлттың мәдениетінің қайнар бұлағы, халық
тарихының дәстүрлі дүниетанымының жинақталған алтын қоры. Халықтың рухани
айнасы, сонымен қатар, ол өткеннің елесі ғана емес, бүгінгінің сәулесі,
халық тұрмысында өмір сүріп мәңгі жанданған мұра десек қателеспейміз.
Ұлы дариядай шалқыған, құнарлы қазақ халық әдебиетінің жанрлық құрамы
да аса күрделі, көрікті әлем. Халық әдебиеті арқылы ұлттығымыз жоғалмай
кейінгіге мирас болып келе жатқан салт дәстүрдің де жемісі зор. Соның
ішінде халықтың көреген көзі мен киелі сөзі біте қайнасқан ұлттық салт-
дәстүр ғұрып, жырлары өзінше арнайы сала құрайды.
Халқымыздың ежелден желісі үзілмей келе жатқан көне дәстүр мен әдет-
ғұрыптары рухани, мәдени қымбат та құнды қазыналарымыздың бірі. Онда
халықтың сан ғасырлық өмірі, тәжірибесі мен зердесі, адамзаттың даму
жолындағы күресі, жеңісі, ізденісі мен таным түсінігі жинақталған.
Халқым қандай десең, салтымнан сынап біл демекші, салт-дәстүрлерден
этностың мінез-құлқы, өнегесі, даналығы, шешендік ақыл-ойының ұшқырлығын
көреміз. Бір сөзбен айтқанда салт-дәстүр – халықтың рухани мәдениетінің
дінгегі, тілінің тірегі. Салт-дәстүрдің барынша байлығы, бағалылығы ұлттық
құндылықта.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық салт пен дәстүрлердің тууы ұлт болып
қалыптасуына байланысты. Ұлт дегеніміз – адамдардың тарихи қалыптасқан
әлеуметтік, қауымдық бірлестігінің жоғарғы түрі. Қай халықтың болмасын ұлт
болып қалыптасуы үшін құрамына енген адамдардың тұрмыстық жағдайлары,
территориясы мен экономикалық өмірінің тілі мен мәдениеті, әлеуметтік хал-
ахуалдағы сол ұлтқа тән ерекшелігі ортақтығы болып табылады.
Көне дәуірден бері қарай қазақтың көптеген әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі
қалыптасып дамыды. Халықты өзгешелендіріп тұратын, өзіндік өзгешеліктерге
толы өшпес мұра, әрине өзіне тән салт-дәстүрі, ғұрпы болып келеді. Салт-
дәстүр көне тарихи процесс. Көптеген дәстүрлер ұлттың ұлт болып
қалыптасуынан бұрын пайда болған. Сондықтан кейбір ұлттарға ортақ мәнді
дәстүрлерде кездесіп жататынын көреміз.
Салт-дәстүр – халықтар тіршілігінің кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге
деген құштарлығына байланысты туып, қалыптасқан. Жаңа ұрпақ жадында
жаңғырып сақталуы да осының айғағы. Мысалы: қазақтар жаугершілік заманда
бір-бірімен анттасып достасқан. Достықты бұзғанды ант атсын деп те
серттескен. Бертін келе жаңа қоғамның дамуына байланысты анттасу салты
мүлдем жойылды. Бірақ сол салттың елесі ретінде, бүгінгі күндері де ерлі-
зайыпты қариялардың алтын, күміс тойларын өткізудегі тәрбиелік мәні
жаңарған түрі секілді. Оның ұрпақ тәрбиесі үшін тәрбиелік мәнінің
зорлығында.
Ұлттың болмыс-бітімі адам мінезінен, іс-әрекетінен көрінетін құбылыс.
Мысалы, қазақтарға тән бауырмалдық, қонақжайлылық, ақжарқындық мінез-құлық
болса, өзбектерге тән майда, сыпайы тілі тәтті, қарапайымдылық пен кең
пейілділік, орыс халқына тән құндылықты кездестіріп жүрміз.
Бұл қасиеттер басқа халықтарда жоқ, кездеспейді деген ұғым емес, алайда
ол қасиеттерді әр халықта әр қырынан көреміз. Ұлттық дәстүрлердің ұлттық
психологиядан көрініс тапқан адам баласына, ұлтқа тән ортақ қасиет
екендігін байқауға болады. Сондай-ақ ұлттық сезімді ояту үшін басты себепші
болған, ұлттың дәстүрдің де орны өзінше бір төбе.
Салт-дәстүрімізде халқымыз ерекше күткен қонағын ұлттық тағаммен сыйлап
қарсы алған. Дәстүрге тән ет асымымен талай елдің жүрегін жаулап, достық
пен ынтымағымызды беріктірген де осы аялы әдет-ғұрпымыздың өшпес, өлмес
іздері.
Заман өзгерген сайын салт-дәстүрлер, әдет-ғұрып, тұрмыс заңы өзгеріп,
жаңарып отырады. Заманына қарай заңы, тауына қарай аңы – деп философиялық
ой топшылаған.
Казақ халқының салт-дәстүрлері: бала тәрбиесіне байланысты салт-
дәстүрлер, тұрмыс-салт дәстүрлер, әлеуметтік мәдени салт-дәстүрлер болып
үшке бөлінеді.
Бала тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрыптарға баланың дүниеге келген
күнінен бастап жүргізілетін тәлім-тәрбиелік дәстүрлер шілдехана, сүйінші,
бесікке салу т.б.) бастап, қыз бала мен ұл баланы келешек отбасын - жан ұя
құруға, шаруашылыққа, өмірге, еңбекке бейімдеуге арналған жөн-жоралғылар
кіреді [1,10].
О баста адамзат баласының өзін қоршаған орта мен қарым-қатынас
негізінде, адам баласының қалыптасып дамуындағы ұзақ процесінде салт-
дәстүрдің еңбегі орасан зор екендігін көзімізбен көріп, көңілімізге түйе
білгеннің арқасында бүгінде жібін үзбей келе жатыр.
Әдетте халықтық салт-дәстүрлерді: діни әдет-ғұрыптар, маусымдық
халықтық мерекелер және жанұялық той-томалақтар деп үшке бөлеміз.
Діни әдет-ғұрыптарға өте ертеден қалыптасқан түрлі ырым, наным-
сенімдермен бірге шаман, ислам діндерінен енген рәсімдер де жатады.
Ал маусымдық мерекелерге жалпыхалықтық тойлар – жыл басы тойы – Наурыз,
жаз тойы – Қымызмұрындық, күз мейрамы – Мизам (шопандар тойы), қыс тойы –
Соғым енеді.
Ал семьялық той-томалақтарға келсек, үйлену тойы (құда түсу, жаушы
жіберу, қыз таңдау, үкі тағар, отқа май құю, өлтірі т.б.), құрсақ шашу, ат
қою, тұсау кесер, мүшел тойы т.б. жерлеу салттары (қара тігу, аза тұту,
жаназа шығару, жоқтау, ас беру т.б.) осы топқа кіретін мысалдар
дәстүрлердің көрінісі [2, 5].
Халық өз дүниетанымын, салты мен дәстүрін ғұмырлық тарихын, ең алдымен
өнерге сіңірген, сол арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырған. Қай заманда
болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттердің бастысы өзінің
ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ
тәрбиелеу келешек қоғамның қамын ойлау болып табылады.
Ұлттар мен ұлыстардың әлденеше ғасырға созылған ұрпақ тәрбиесіндегі
салт-дәстүрлердің, мәдени мұраның жастарды жан-жақты азамат етіп өсіруде
тәлім-тәрбиелік рөлі орасан зор. Ол ұлттық қалыптасумен бірге туып, бірге
дамып келе жатқан тарихи көне процесс. Салт – ұлттың ұрпақ тәрбиесінен,
мәдени тұрмысы мен шаруашылық тіршілігінен көрініс бере отырып келуімен
бірге өрбіп, о дүниеге аттанып кеткенге дейін тербететін бесігі болса, ал
дәстүр – сол салттың өмірде әлденеше рет қайталанып тіршіліктен ұзақ уақыт
тұрақты орын алған түрі. Ол шілдехана, қыз ұзату, келін түсіру, өлікті
жөнелту сияқты ұлттық көрініс береді – дейді Кенжехан Ісләмжанұлы [3, 8].
Аға буын өз бойындағы ізеттілік, қайырымдылық, кішіпейілділік,
әдептілік, ерін-жерін сүюшілік секілді ең асыл қасиеттерді жас ұрпаққа
күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен жанына сіңіріп келеді. Адамның
жарық дүниеге келгенінен бастап, есейіп ер жетіп қартайып ана дүниеге
аттанып кеткенге дейін өмірі мен іс-әрекеті, басқалармен қатынасы, барлығы
салт-дәстүрлік мектептен тәрбие алатынын көріп жүрміз.
Бала бағу, бала асырау, қыз ұзату сияқты салт өлеңдер көп. Өз ұрпағының
сегіз қырлы, бір сырлы, өнегелі, өнерлі болып өсуін мақсат еткен ата-
бабамыз өз бойындағы бар асыл қасиеттерін әлденеше ғасырлар бойы өлең
жырмен насихаттады.
Орыс халқының ауыз әдебиетінде оны бытовые песни (бірде обрядовые
песни) десе, біз оларды тұрмыс-салт жырлары деп жүрміз.
Елдің тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпы, түрлі наным-сенімдеріне байланысты
туған сюжетсіз ұсақ өлеңдерді тұрмыс-салт жырлары дейміз. Бұл жырларды
олардың мазмұны мен тақырыбына қарай бірнеше түрге бөлуге болады.
Олар:
а) бақташылық жырлар (төрт түлік мал туралы);
ә) діни ғұрыптық жырлар (жарапазан, бәдік);
б) үйлену жырлары (той бастар, жар-жар, сыңсу, беташар);
в) ұлыс жырлары;
г) бөбек жырлары;
д) жаназалау жырлары (естірту, қоштасу, жоқтау т.б.) –
деп белгілі ғалым профессор Әуелбек Қоңыратбаев осылай топтастырған екен
[4, 44]. Сонымен қазақ фольклорының ең бір көне әрі көркем саласы тұрмыс-
салт өлеңдері десек қателеспеспіз.
Тұрмыс-салт өлеңдері шағын жанр. Ең қысқасы 6-7 жолдан, ең ұзақ
дегендері 200-300 жолдан аспайды. Көлемі шағын, ішкі мазмұны лирикалық
сезімге құралған, әр уақыт өлең ұйқасы, ырғағы сақталып отырады. өмірдің
бір ғана сәтін сипаттап, белгілі бір сезім тебіренісінде көреміз. Соған
лайықты оның жасалу құрылысы да жеңіл, әрі қарапайым болып келетіндігінде.
Табиғат суреті, кейіпкер портреті, диалог, монолог түрінде кездесетінін
көреміз. Тұрмыс-салт өлеңдерінің белгілі бір жүйемен дамып, шиеленісіп
барып шешілетін оқиға болмайды. Оның орнына лирикалық тақырыптың дамуы,
геройдың ой-сезімі сипатталуы секілді шағын ситуацияларға құрылады, –
дейді филология ғылымдарының докторы Бекмұрат Уахатов [5, 37].
Тұрмыс-салт өлеңдері, негізінен, екі-үш кейіпкерлерден тұрады, аттары
аталмай мінезі, сырт бейнесі жоғалмай, жалпылай суреттелетінін де көреміз.
Өлеңнің түп қазығы кейіпкердің сезімі әрі қысқа, әрі көрікті болып
сипатталады. Тұрмыс-салт өлеңдерінің жасалу жолы да әр түрлі болып
келеді.Ол бірде монолог, диалог түрінде кездеседі. Әр кейіпкердің іс-
әрекетін, ішкі әлемін ой-түсінігін осы тұрмыс-салт өлеңінен көруімізге
болатыны да анық. Сондай-ақ бұл жырлар тек ел тұрмысының айнасы болуымен
ғана емес, тамаша көркемдігімен, айшықты сөз саптауымен, кестелі өлеңімен
де құнды.
Адам баласының қалыптасып дамуындағы ұзақ процесінде салт-дәстүр мен
тұрмыс-салт жырларының еңбегі орасан зор екендігін көзімізбен көріп,
көңілімізге түйе білгеннің арқасында, біріншіден ұрпақ тәрбиелеу болса,
екіншіден сол ұрпақтың үлкен бір мемлекет, бір сөзбен айтқанда отбасылық
мемлекет құруында әсері зор. Отбасы – адам ғұмырының тірегі емес, қоғамның
негізі. Сондықтан ол адамзатпен бірге жетіліп, әр халықтың ерекшелігіне
орай кезеңдік сипат алып, сан салалы жолмен дамиды. Ғұрыптық жырлардың
ерекшелігі мазмұнын жоғалтқанымен де алғашқы сипатының белгілерін ұзақ
сақтайды.
Қазақ отбасылық ғұрып фольклорын қарап бір-бірімен салыстыра отырып
зерттесе талай қызықтың куәсі болатынымыз анық. Мәселе сәбидің қырқынан
шығару, қырық күн тойын жасау, өлген адамның қырқын беру. Бойжеткен қыздың
оң жақта отырып қалуы мен өлген адамның оң жақтан шығарылатыны сияқты толып
жатқан ұқсас ырымдардың өлім мен үйлену салтындағы, жоқтау мен сыңсудың
өзінде талай ұқсас сарындар бар. Осынау барлығы айналып келгенде отбасы
ғұрып фольклоры халық дәстүрінің қоймасы десек қателеспеспіз. Халқымыздың
ұшан теңіз рухани байлығының арқасында бүгінге дейін ата-баба дәстүрін
сақтап, жадымызда жаттап өсуіміздің арқасы дәстүрдің жалғастығында. Қорыта
айтқанда адам баласы шыр етіп жерге түскеннен дүниеден өткенге дейінгі
уақыт аралығында үнемі салт-дәстүр аясында болатындығы, әсіресе тұрмыстық
отбасы ғұрып дәстүрінің халық жадында ғасырлар бойы сақталып, ғалымдар
назарын үздіксіз аударып келуінің айғағы осыдан шығар.
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері:
- Халық ауыз әдебиетіндегі үйлену салтына байланысты туған өлең-
жырлардың көне заманнан бері келе жатқандығын, қазіргі кезде де
халықтың қажетіне жарап, көптеген ғалымдардың қызығушылығын
тудырғандығын көрсету;
- Тұрмыс-салт өлеңдерінің қазіргі ұрпаққа беретін тәлім-тәрбиелік
мәнін айқындау.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Қазақ халқының ертеден келе жатқан салт-дәстүрлерін қастерлеу;
- Үйлену салтына қатысты өлең-жырлардың көркемдік ерекшелігіне мән
беру.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері. Жұмысымыздың
теориялық-әдіснамалық негіздері ретінде А. Байтұрсынов, М.Әуезов,
Б.Уахатов, М.Ғабдуллин, С.Садырбаев, т.б. ғалымдардың еңбектері басшылыққа
алынды.
Жұмыста қолданылған негізгі әдістер. Зерттеу жұмысында баяндау,
жинақтау, талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысын мектеп
бағдарламасына сәйкес қазақ әдебиеті пәнінде, факультативті сабақтарда
қолдануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ҮЙЛЕНУ САЛТЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ТУҒАН ӨЛЕҢДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Қазақ отбасылық ғұрып дәстүрінің жиналу тарихының тым тереңнен жатқанын
көреміз. Отбасылық фольклордың алғашқы хатқа түсу үлгісі V-VIII
ғасырлардағы Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінен бастау алатынын да
деректерден көріп жүрміз. Тасқа жазылған жазуларда жоқтау үлгілерінің
кездесетінін де ғалымдар пікірлерінен де байқаймыз.
Отбасы әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер жөніндегі еңбектер өз алдына бір
төбе. Әіресе, оның ішінде ұлттың уызынан нәр алған, ұлттық тәрбие бесігінде
тербеліп өскен, қаны, тілі таза, тәні шымыр, ойы өрелі, тағдырын ең алдымен
өз ұлымызбен өз қызымыздың отау көтеруінен тікелей байланысты екені сөзсіз.
Жас отбасылардың өз алдына үй болып отай тігуі үшін ең алдымен салт-
дәстүрге жүгінетіні де белгілі жайт. Отау құрған отбасылардың өзіндік заңы
бойынша жөн-жоралғылардан өтуі тиіс екенін де білеміз.
Біз жұмысымызда ең алдымен олардың дәстүр аясындағы орынын айтпастан
бұрын осы салтқа, яки үйлену салтына байланысты туған өлең-жырларға
арналған зерттеу еңбектердің қалай жарыққа шығып, сол жолда еңбек еткен
ғалымдардың халқына, кейінгі біздер үшін істеген жақсылығы туралы тоқтала
кетсем артық болмас. Ең біріншіден қазақ фольклорының хатқа түсіп, қарқын
алуы ХІХ ғасырдың екінші жартысы десек, бұл кездегі әртүрлі басылымдарда
жарық көрген мағлұматтар көлемді тізім құрайды. Соның ішінде үйлену салты
бойынша кең еңбектермен байытқан, белсенді жұмыс жасап, мол еңбек сіңірген
адамдар қатарына В. Радлов [6], В.П.Аникин [7] сияқты орыс оқымыстылары мен
Ш. Уалиханов [8], Ы. Алтынсарин [9], А. Байтұрсынов [10], С. Сейфуллин
[11], М. Әуезов [12] сияқты қазақ зиялыларының есімдерін атап айтқан жөн.
Егемендіктің лебі есіп, көне мұраға деген көзқарас түзелгеннен бергі
кезеңде бұл мәселелер қайта жандануына себеп болды. Халық салт-дәстүрі мен
әдет-ғұрпын қайта тірілтіп, ұлттық келбетімізді түзеуге белсенді ат
салысуға ден қойған. Әсіресе халықтың құлағы мен һәм тілі болған газет-
журналдардың рөлі ерекше болып отырған. Ұмыт бола бастаған қолжазба
деректерді қайта басумен қатар, елдегі халық мұрасын жариялау арқылы іске
асқан мұндай дүниелер мәңгі халық жадында сақталары айтпасақ та түсінікті.
Ел мұрасын басып шығарған, елге таратуда кезеңдік үлкен еңбектің
басында В. Радловтың Алтын сандық атты еңбегін алып қарай отырып,
автордың халық өлеңдерін, оның ішінде жеке шумақтар Бата сөз, Жоқтаған
жыр, Бақсының сөзі, Өтірік өлең және Ұзатылған қыздың өлеңі деп
топтастырғанын көреміз. Осы топшылаудың ішіндегі бізге керегті Ұзатылған
қыздың өлеңі тарауында ғалым үйлену ғұрып фольклорының Жар-жар,
Беташар, Сыңсу сияқты дәстүрлі үлгілерін енгізген.
1980 жылы шыққан Ш. Уәлихановтың Таңдамалы жинағында қазақтың
отбасылық ғұрып фольклоры оның ішінде үйлену салтына байланысты ырым-наным
сенімдерге кеңірек тоқталып кетеді. Бұл кітапта Қазақтардағы шамандықтың
қалдығы деген тарауында, от үйдің киесі, сондықтанда жаңа түскен келін
үлкен үйдің отына тағзым етуге (сәлем етуге) тиіс. Бұл салт жаңа түскен
келіннің отқа тағзым етуі монғолдарда неке қию үрдісінде жасалады. Қалыңдық
босағаны аттай сала тізе бүгумен сәлем етеді. Салт бойынша қалыңдықтың
жанындағы әйелдер қолдарын отқа қыздырып, қалыңдықтың бетін сипайды [8,
72] – деп ғалым өзінің зерттеу еңбегінде қазақ қызының болашақтағы қазақ
келініне айналар кездегі жасалатын кәделерге кеңірек тоқтала кеткен.
Қазақтың көшпелі дәуірінде қыздарды, әйелдерді жоғары бағалаған. Оларға
өмірдің сәні мен салтанаты, ер адамдардың ақылшысы, балалардың тәрбиешісі
деп қараған. Қыздардың есімдерін жарық жұлдыздарға, айға теңеп атаған,
анаға тіл тигізбесін деп серт айтылған. Батырлар алыс сапарға аттанарда
анасынан рұқсат сұраған. Ел басқарған көсемдер ананың айтқан сөзін екі
етпеген, кемеңгер данышпандар анадан ақыл сұрап іс шешкен. Әдетте, дәстүрлі
рәсімдерді аналарға, қыздарға бастатқаны да белгілі. Осындай қыз балалардың
қамын ойлаған, жанашыр кісілердің бірі ретінде қыздар мектебін ашқан, аты
әлемге аян, қазақтан шыққан тұңғыш ағартушы ғалым Ы. Алтынсариннің де
Таңдамалы шығармалар жинағында Орынбор қазақтарының құда түсу, қыз
ұзату және той жасау дәстүрі туралы топшалап, толықтырып кеткен. Автор
бұл еңбегінде үйлену салты бойынша жасалатын сүт ақы, ілу, кемпір
өлді, ит ырылдар, той малы, көрпе қимылдатар сияқты ырымдар мен
бірге Неке қию, Сыңсу, Беташар сияқты үйлену кезінде айтылатын
өлеңдерге тоқталған. Неке қию дәстүрінде екі куәнің алдында қалыңдықтан
оның ұзатылғалы отырған күйеуіне шығуға ризашылығын сұрайды. Неке қиылған
күннің ертеңіне қыз жағы берілетін бұйымдарды көрсетеді. Сонан кейін бұл
бұйымдар түйеге артылып қыздың ата-анасының алдына, ауылына қайтады. Қыз
әке-шешесімен, бауырларымен, бәрі ең соңғы рет құшақтасып, қоштасады, сол
орайда Сыңсу басталады. Сонымен қоса Беташарда айтылатын өлеңдер өз
ретімен кетіп, келіншекті өз отауына кіргізеді. Келіншек түскен кезде бетін
пердемен жауып жүреді. Бүркенішін тек бір ай, екі ай, одан да көбірек уақыт
өткеннен кейін ғана алады [9, 12] – деп белгілі атамыз үйлену салты бойынша
осындай деректерді келтіре кеткен.
Қазақ әдебиеттану ғылымына сарқылмас қазына қалдырған, ең алғаш рет
қазақ фольклорын жүйеге түсіріп, зерттеген А. Байтұрсынов отбасылық ғұрып
фольклорын негізінен Ғұрып сөзі деген бөлімге жинақтайды. Отбасы ғұрып
фольклорының ішіндегі үйлену салтына байланысты жырларға тоқталып, оған
Жар-жар, Той бастар, Беташар, Неке қияр сияқты жанрлық түрлерді
топтайды. Осы еңбекпен үзеңгілес жазылған С. Сейфуллиннің Шығармалар
жинағының алтыншы томында, отбасылық ғұрып фольклорының Салт өлең
жырлары деп атап, оған Той бастар, Жар-жар, Сыңсыма, Жұбату мен
үгіт, Беташар сияқты түрлерімен бөліп қарастырғанын көреміз.
Ал М. Әуезовтың Қазақ әдебиетінің тарихы атты еңбегінде отбасылық
ғұрып фольклорын Сыршыл салт өлеңдері деп бөліп, біріншісі – Жалпақ
елдің салтымен байланысқан шер өлеңдер, ал екіншісі болса Қыз ұзату
үстіндегі салт өлеңдер деп екі топқа бөліп қарастырған [12]. Автор алғашқы
топқа жоқтау, естірту, көңіл айту сияқты жанрлық түрлерді жатқызса, соңғы
топқа Жар-жар, Қоштасу, Сыңсу, Танысу, Беташарды да қосады.
Жар-жарды екі түрге бөліп, қарастырып әр кездегі айтылатын өлеңдерді
жан-жақты қарастырған жазушы ғана емес, ой топшылаған фольклорист екенін
көреміз.
Келесі тоқталарымыз белгілі ғалым Б. Уахатовтың қазақтың тұрмыс-салт
өлеңдерін неғұрлым дәл де, дәмді зерттеулер жүргізу мақсатында Қазақтың
тұрмыс-салт типологиясы деген атпен шыққан еңбегін айтуымызға болады. Бұл
еңбегінде автор әр елдің тұрмыс-салтын, әсіресе үйлену салты бойынша
дәстүрлік ұқсастықтарын қарастырып кеткен. Тарихи деректерге қарағанда
дүние жүзіндегі халықтардың қай-қайсының да болса құдалыққа келуден бастап,
келін түскенге дейінгі аралықта жасалатын өзінше көп жоралғылар болатыны
да рас. Осы тұрғыда автор Түрік-монғол халықтарының қыз беріп, келін
түсіру ғұрпының өзара жақындығын айтпағанның өзінде, орыс, украйн сияқты
славяндықтардың құда түсу салтында да бізге жақын ұқсастықтары бар. Мысалы,
орыс халқының құда түсу салты былай болады екен: орыстардың үйлену дәстүрі
құдалықтан, құдалардың қыздың әке-шешесімен астарлы әңгімесінен басталады.
Әдетте бұл әңгіме жұмбақ түрінде айтылады. Құдалар іңірге таман аңшы, әлде
жолаушы кейпінде киініп келіп, жылынып алуға рұқсат сұрайды. Сосын
өздерінің қызыл түлкіні қалай қуғандарын, оның осы үйдің ауласына
кіргендерін айтады. Сөйтіп, қазақ, қырғыз, қарақалпақ, өзбек жұрты секілді,
орыс халқының құдалықтары жаушы жіберуден басталады екен.
Сізде лашын бар екен, бізде сұңқар бар екен деген сияқты сөздермен
астарлап, жұмбақтап айту орыс елдерінің де салтында жиі кездескенін көрдік,
- дейді [5, 62].
Бұл еңбекпен қатар халық өлеңдерін монографиялық тұрғыдан тұтас
қарастырып Қазақтың халық өлеңдері (1974 ж.) кітабында отбасылық ғұрып
фольклоры Әдет-ғұрыппен байланысты туған өлеңдер деген ат иеленіп
Балалар өлеңдері, Үйлену-салт өлеңдері, Мұң-шер өлеңдері деген үш
салаға бөліп қарастырған.
Бұл еңбекте алғаш рет отбасылық ғұрып фольклорының ішкі құрылымында
бала тәрбиесіне қатысты жеке бір саланың бар екендігі арнайы сөз болады.
Үйлену салт өлеңдерін Той бастар, Жар-жар, Сыңсу, Беташар, Той
тарқар деп саралайды. Сонымен қатар автордың бұл еңбегінде қазақтың үйлену
салтының өзге елдердегі үйлену салтымен ұқсастықтары жайлы тоқталғанын
көрдім. Демек, әр халықтың ауыз әдебиетінде кездесетін ескілік салт-сана,
әдет-ғұрып көріністері адам баласының алғашқы қауымдасу дәуірінен келе
жатқан барша халыққа ортақ белгілерін де байқадық. Тегінде адам болып
дүниеге келу, есею, ер жету, жар сүю, перзент көріп, оған тәлім-тәрбие
беру, ақыр соңында дүние салуы секілді заңдылықтар қай халыққа болса да
ортақ екенін, сол заңдылықтардың негізінде туған халықтық әдет-ғұрыптардың
жөн-жоралғы, өлең жырларының да арасында ұқсатықтардың бар екенін
көруімізге болады. Мысалы, тәжіктерде саломнома, ал бізде ол жар-жар,
беташардың дәл өзіндей болмағанымен мазмұны жағынан ұқсастықтары
кездеседі. Сондай-ақ, тәжіктерде ашула деген қысқа өлең түрі бар екен.
Мұнда әр түрлі тақырыптар қозғалады. Соның ішінде туған үйімен, ата-ана,
ағайындарынан айырылысар шақта айтылатын қыздардың қоштасу өлеңдері де
кездесетінін көоеміз және мазмұны жағынан бұл өлеңдер қазақтың сыңсуына
ұқсатуға болады.
Ал көрнекті ғалым, профессор Ә. Қоңыратбаевтың Қазақ фольклорының
тарихы атты еңбегінде Тұрмыс-салт жырлары деген жеке тарау ретінде
қарастырылғанын көреміз. Автор бұл еңбегінде тұрмыс-салт жырларын бірнеше
түрге бөлгенін байқаймыз.
Мысалы:
а) бақташылық жырлар (төрт түлік мал туралы);
ә) діни ғұрыптық жырлар (жарапазан, бәдік);
б) үйлену жырлары (той бастар, жар-жар, сыңсу, беташар);
в) ұлыс жырлары;
г) бөбек жырлары;
д) жаназалау жырлары.
Соның ішінде біздің тақырыпқа байланысты үйлену жырларын алып қарасақ,
ғалым бұл салтқа байланысты өлеңдерді Той бастар, Жар-жар, Сыңсу,
Жұбату, Беташар деп бөліп қарастырған екен.
Иә, қазақ фольклорында отбасының тағдырына, жас буынның өсіп, мұрат-
мақсатына жету немесе солардың арман-қайғысына ортақ болған өлеңдері –
үйлену жырлары десек болғандай. Бұл жырлар алуан түрлі формада жасалып, ел
ауызында жақсы сақталған.
Халықтың тұрмыс-тіршілігі, бір кездегі әдет-ғұрпы бәрі осының айғағы
емес пе? Кең байтақ елі мен жерінің өшпес өнегесімен ұрпаққа із қалдырып,
олардың отау тігіп, үлкен отбасы болуы үшін, үлкеннен өнеге үйреніп
келгеннің арқасы деп білген жөн. Көненің көзі, өмірдің ізімен жүргізіп,
жастарды тәрбиелеуде маңызы мол дүние екенін ұмытпағанымыз нұр үстіне нұр
болар еді.
Енді келесі тоқтар еңбегіміз, ол 1974 жылы шыққан М. Ғабдуллиннің
Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Бұл еңбекте ғалым айттыру дәстүрін үш
түрге бөліп қарастырады. Атап айтқанда, Белқұда немесе ежеқабыл деп
атаған. Бұл әдіс салт бойынша, жастарды ата-аналары балалары тумай тұрып
аттастыратын болған.
Келесісі - Бесік құда. Бұл салт бойынша ата-аналары балаларын бесікте
жатқан кезде – ақ аттастырып құда болған.
Ал соңғысы - Қарсы құда, мұнда не қызы, не қарындасы бар кісілер бір-
бірімен құда болуға келісім-шарт жасайды. Екінші сөзбен айтқанда, адам
айырбасы жасалған, - дейді автор [13, 54].
Қай халықты алсақ та, оның ертеден келе жатқан салты, кәдесі болған
соң, қыз ұзатып – келін түсіру жастарды үйлендіруге байланысты туған.
Кезіндегі қыздарды айттыру - деген соры қалың салт болғанын да білеміз.
Ел арасы құдалық салтына ерекше назар аударған. Алдымен ата-аналардың
бай-кедейлігі ескерілген. Қара шаруаның жігітіне ақсүйек тобының қызы
айттырылмаған. Байлар байлармен құда болуды ұнатқан. Бір-біріне мақұлдаған
құдалықты қазақтар құда түсер деп атаған. Жігіт өзінің алғашқы сапарында
қыздың ауылына келін түсіп, оны ұзататын қыздың сіңілісі немесе жеңгелері
алдынан күтіп алатын болған. Жігіттен ат байлар ырымын алады. Күн батып,
қас қарайған кезде қыздың жеңгелері күйеу баладан сиатар – байғазы алады.
Сол кеште күйеу жігіт қыздың анасына сүтақысы деп малдың жақсысын атаған.
Ал жігіттің алғашқы қадамы Есік ашу деп аталады. Қыз шатырына енген
жігіт тізе бүгіп үш рет тәжім етеді. Біріншісі - әруақ болып кеткен ата-
бабасына, екіншісі – қыздың әжесіне, ал – үшіншісі қыздың анасы үшін. Қыз
анасы кеткен соң, жігіт айттырылған жарының атын атап сәлемдеседі, бірақ
қыз үндемейді. Екеуін сөзге шақырғаны үшін жеңгелері сөйлестіру кәдесін
алады. Қыз бен жігіттің танысып, білісуі осылай жеті күнге созылады.
Санаулы күндер өткен соң, күйеу бала қызды ұзатып алып келуге барады. Одан
кейін жігіт жақтың адамдары той жасап, үлкен отбасын құрған үйлену тойы да
болады. Міне көптеген отбасылар алдымен үй болу үшін осындай кәделерді
жүргізіп, өтетін болған.
Сол сияқты қазақтың салты мен дәстүрін жинақтап әдебиетке өз кезінде
үлес қосқан ғалым, зерттеуші Б. Кенжебаевтің 1986 жылы шыққан Әдебиет
белестері атты оқулығында көптеген зерттеу, мақалалары берілген. Бұл кітап
төрт тараудан тұрады. Бірінші тарауына Ерте дәуірдегі әдебиет нұсқалары,
екінші тарауына XV-XVIII ғасырлардағы әдебиет, ал үшіншісіне ХІХ
ғасырдағы қазақ әдебиеті мен қазақ совет әдебиеті деп енгізген.
Бұл еңбекте автор қазақ өлеңдерінің құрылысы туралы жіктеп, оның
ерекшелігіне тоқтала кетеді. Оның ішінде қыз тойында айтылатын өлеңді – жар-
жарды қара өлең деп кіргізгенін байқаймыз. Жар-жардың төрт түрлі болып
айтылатыны жайлы тоқталып кетеді. Жар-жардың біріншісін – негізгі 2 буынды
ақсақ ұйқасты қара өлең, 13 буынды тұтас ұйқасты, түгел алғанда қос ұйқасты
өлең болып келеді. Екіншісін – негізгі 8 буынды, ерікті ұйқасты жыр
тәртібімен келетін, үшіншісі – бунақ 2 буынды, ақсақ ұйқасты болып екі
тармаққа бөлініп, ерікті болып келеді.
Ақырында, ол біресе жар-жар болып, біресе жар-ау болып айтылады.
Осылай деп тұжырымдағанын автордың осы еңбегінен көп көреміз.
Осындай үйлену салты бойынша басқа ғалымдар сияқты азды-көпті еңбек
еткен зерттеуші Х. Арғынбаевтің Қазақ отбасы деген кітабында, автор
қазақ отбасының түп қазығы - алғашқы қоғамнан, адам болып қалыптасқаннан
басталады, - дейді. Бұл мәселе туралы бір сөзбен айтқанда, қазақ отбасының
өткені мен бүгінгісі, халқымыздың оған байланысты салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптары терең қамтылған. Үйлену салты бойынша бұл кітаптың көп дерек
беретінін көреміз. Кітап негізінен төрт бөлімнен тұрады: Қазақтағы отбасы
және отбасылық қарым-қатынастар, Қазақтағы некелесу әдет-ғұрпы,
Қалыңмал және жасау, Қазіргі отбасы және некелік қатынастар , - деп,
оларды ішінен, өзара үйлену тойының қалай жасалатындығы, онда істелетін
заңдылықтарға жекелей тоқтала кеткен. Және автор бұл салтқа байланысты
өлеңдерді топшалап, қай кезде қалай айтылатындығы жайлы сөз етеді. Жар-
жар, Сыңсу, Беташар жырларын тойдың қай кезінде айтылатындығына да
тоқталған.
Қазақстанның кең байтақ жерін мекендеген қазақ халқының некелесу және
үйлену тойын өткізу дәстүрі жайында мол деректердің біразына тоқталып өтіп,
оны талдап, өзіміз үшін мағлұматтар жинасақ артық болмасы анық.
Кезінде ел арасында сақталып, келе жатқан дәстүрлер жайында кәрі құлақ
қариялардың арқасы мен ауыз әдебиетінің мұраларына сүйеніп белгілі бір
тұжырымдар жасауға болады.
Қазақ арасында жастай некелестіру ертеден келе жатқан дәстүр. Сол кезде
қыз балаларды 13-14 жасында ұзатса, ер балаларды 15-16 жасында балиғатқа
толды деп үйлендіре берген. Бұл дәстүр халық арасында ашық көрініс тапқан.
Халық түсінігінше неғұрлым жастарды ерте үйлендірсе, олардың әртүрлі
жағымсыз қылықтардан аулақ болып, ұрпақтары көп, мықты болады деген сенімде
болған.
Неке құрудың негізгі жолы – құда түсіп, қалыңмал төлеп үйлену,
жасауымен тұрмысқа шығу. Осы бойынша Х. Арғынбай өзінің Қазақ отбасы
кітабында малы тапшы шаруаларға, әсіресе, кедейлерге 27, 17 бас мал төлеп
келін түсіру оңайға түспеген. Сондықтан кедей балаларының ішінде 30-40
жасқа дейін үйлене алмай жүретіндері жиі кездеседі. Тіпті, тақыр кедей
балалары әуелі өздері бірнеше жыл жалға жүріп, қалыңға беретін мал жиятын
немесе оңтүстік аймақтарда қалыңдық үшін қыз әкесіне қызмет ету әдеті де
болған. Қыздарын 12-13 жасқа толысымен күйеуге беру әрине кедей жарлылардың
ісі. Өйткені көп баланы асырап бағу, оларға оңай түспейтін. Қыз бен
күйеудің жас шамаластығына қарамайтын. Барлыққа мастанған егде тарқан
байлар жоқшылықтың зардабынан қысылған жарлылардың жас қызын төсек жаңғырту
ниетімен әйел үстіне немесе әйелі өлген соң малға жығып алатын [14, 125].
Міне осындай әлеуметтік теңсіздіктер дәстүр аясында да кездесетінін
көрдік. Осындай үйлену салты бойынша көптеген деректер мен мағлұматтар
жайлы өздерінше пікір жазып, зерттеп жүрген авторлар еңбектерінде молшылық.
Сол сияқты белгілі жазушы-этнограф, қол өнер шебері С. Кенжеахметұлы
халқымыздың тарихы мен мәдениетін, салт-дәстүрін терең білетін және оны
көпшілікке насихаттауда қызықты, әрі құнды еңбектер жазған қаламгер. Оның
Жеті қазына атты еңбегінде Қазақ ырымдары, Бала тәрбиесіне
байланысты, Халықтың уақытты анықтау белгілері, Тыйым сөздер, Түс
жору сияқты тараушалардан құрылған еңбегінде автор әр тараушасына өзіндік
анықтамасы мен түсінігін жазып, біздің тақырыбымызға байланысты Қыз
танысу, Жар-жар, Беташар, Той бастар, Шарғы, Босаға майлау,
Енші деп қарастырып бөліп кеткен.
Автордың 1998 жылғы тағы бір еңбегін атауымызға болады. Бір еңбектің
артынан, бір еңбектің жарық көруі халық үшін керемет дүниелер десек болады.
Автордың бұл еңбегінде салт-дәстүрге байланысты Ұлттық әдет-ғұрыптың
беймәлім 220 түрі деген екінші кітабында үйлену салтына байланысты,
жаушы , қарғыбау, құда түсер, киіт, өлі-тірі, неке қияр, қыз
ұзату, ау-жар, үй көрсету, өңір салу т.б. кеңірек тоқталады.
Автордың бұл еңбегін оқи отырып ата-баба дәстүрінен мол дүние
жинақтайтынымыз анық. Сонымен қоса авторға өзінің бұл еңбектерін жазуға
түрткі болған бір де бір себеп, елінің дәстүрі екенін мына бір сөзінен
байқаймыз. Айналайын халқымның салтын, дәстүрін, дінін, тілін, тарихын,
әдеп-салтын, әдетін, тәлім-тәрбиесін, мінез-құлқын. Зерделедім, оқыдым,
тоқыдым, үйрендім және одан сусындадым. Соған лайық жаман әдеттерден,
ішімдіктен, шылымнан, тәкәппарлықтағы басқа ерсі мінездерден, әдеттерден
бойымды аулақ ұстадым. Әруаққа дұға, үлкенге құрмет, жастарға үлгі , еліме
қызмет көрсетуден жалыққан кезім болған жоқ. Бұл өз еңбегім емес, халқымның
тәрбиесі мен үлгісінің жемісі [15, 3], - дейді автор.
Әрине автор сөзінің жаны бар. Бүгінігі күнге дейін халықтың ізін
өшірмей, оның керісінше жандануына болған, біріншіден дәстүр болса,
екіншіден сол дәстүр аясындағы халқымның ырым кәделері, ойын-тойы, тәлім-
тәрбиесі, бәрі-бәрі осының айғағы емес пе? Ата-баба байытқан дәстүр,
келешектің рухын түзетіп, иманды етіп тәрбиелеп өтуге мол еңбегін сіңірген.
Әр нәрсенің түп қазығы, тамыры болатыны болатыны анық. Сол түп қазық пен
тамыр – отбасында болатыны, әр нәрсенің жөн-жоралғысы, сол дәстүрден бастау
алатыны бәрімізге аян.
Ұлағатты халықтың барлық салт-дәстүрін түгендеп, дәл анықтама беру
оңай дүние емес. Бірақ әр жердің әртүрлі айтылатын салт-дәстүр түрлері өте
көп. Осы сияқты әр автордың өзінің зерттеген тың еңбектері баршылық. Сондай
еңбектердің бірі А. Естеновтың Үйлену тойы деген кітабында автор салт-
дәстүрдің көнеден бастау алатыны жайлы бастап, құда түсудегі көптеген жөн-
жоралғыларға тоқтала кетеді. Сыңсу, Қыз бен Жігіттің ау-жар айтысы,
Қайым өлеңдер, Беташар, Той бастар - деп келтіреді автор [16].
Әрине, ең бастысы үйлену салты бойынша той жасалған үйдің ата-анасы тойдың
қалай, қайтіп, қай кезде жасалатынын, қай жерде өтетінін анықтап алатын
болған. Сол сияқты, той өтетін орынның сән-салтанаты да көз тартарлық
болғаны да жөн. Ол үшін айнала кілем, әдемі тұс киіздер ұсталып, жас
жұбайлар шығатын төр жақтағы кілемге төс түйістіретін қос аққудың әсем
бейнеленуі керек. Айнымас ақ махаббаттың символы – қос аққудың үстіне екі
жастың есімдері жазылады. Қалған қабырғаларға мынандай сөздер мен игі
тілектер ілінетін болған.
Мысалы:
Екі өзен қосылса – дария,
Екі жақсы қосылса – жан ұя,
Немесе:
Құда - мың жылдық,
Күйеу – жүз жылдық -
деп бір босағаға Тілек бұрышын орналастыратын болған. Тойдан шыққан
немесе тойға келген жұрт кірерде сол жердегі альбомдарға өз тілектерін
жазып, ескерткіш қолтаңбаларын қалдырып жүретіні біздің балалық кездегі той
салтанатының көрінісі осылай болатын.
Той туралы жазсаң көп нәрсенің кереметтілігін байқайсың. Қуанышты бір
сәтті, қуаныштың, бақыттың адам баласына жасаған шарапатының молдығын қарап
отырып, өзің де соны бастан өткізеді екенсің. Бастаған жерімізге қайта
оралсақ, үйлену салты бойынша еңбектер кім-кімнің де болмасын қызықтыратын
тақырыбы шығар деп ойлаймын. Осы сияқты бір қатар еңбектердің бірі – 1992
жылы шыққан Ш. Керімовтың Күйеу келтір – Қыз ұзат атты еңбегінде автор
Сыңсу, Беташар, Той бастар, Жар-жар, Аушадияр, Бата
және Ел аузындағы айтылатын қанатты сөздер немесе мақал-мәтелдерге
тоқтала кетеді. Автордың үйлену салты бойынша айтқан сөзіне тоқтала кетсем,
Иә, қоңыраулы жастық шақ біздің де басымыздан өтті. Ғашықтық сезімге
бөленіп, ақ босағадан аттадық. Немерелі, шөберелі болдық. Бақытымызға орай
ол кезде алды дария әжелерімізден, жаны нәзік жеңгелерімізден имандылық,
инабаттылық, яғни, халқымыздың бойына ғасырлар бойы сіңген ұлттық мінез,
қасиет жайында жиі еститінбіз. Қызыға тыңдап, өзіміз де соларға ұқсағымыз
келетін [17, 3], - дейді автор.
Ал отбасылық ғұрып фольклорының ішінде жұртты ынтықтыра тәнтті ететін
көркем де күрделі саласы – үйлену ғұрпына қатысты жырлар екені белгілі.
Халық мұрасы жанашырларының назарына ерте ілініп, көптент қарастырылып келе
жатқанымен, бұл сала да әлі жете жинақталып, терең зерттеле қойған жоқ.
Бірақ әркім өз мүмкіндігінше соған үлес қосуда.
Дәстүрлі ұғымда үйлену тойы тек қыз бен жігіттің немесе ата-ананың ғана
қуанышы емес, бүкіл ауылдың, аяқ жетер ағайынның, ұлыстың, қала берді бүкіл
елдің тойы болған. Сондықтан да ертеде үйлену тойы бүкіл күрделі құрылымның
барлық рәсімдері, барша елдің қатысуымен барынша жария өткізілген және оны
атқаруға мүмкіндігінше мол адам қатыстырылған. Сондай-ақ, үйлену – жас
адамның ер жетуінің, қоғамның белді мүшесіне айналуының көрсеткіші.
Сондықтан да оған үлкен қоғамдық мән берген. Сол сияқты осы салтқа
байланысты К. Матыжановтың құрастырған Тал бесіктен, жер бесікке дейін
деген кітабында отбасылық дәстүрдің үш саласын бөліп қарастырып, оған әр
түрлі талдаулар келтіреді. Мысалы, бірінші – Сәбилік ғұрып фольклоры;
екінші – Үйлену ғұрып фольклоры; үшіншісі – Азалау ғұрып фольклоры, – деп
бөліп, біздің тақырыбымызға байланысты өлең-жырларды автор Жар-жар, Неке
қияр сияқты түрлерге бөліп жіктеген. Кейін 2004 жылы филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясын
Қазақтың отбасылық ғұрып фольклоры деген тақырыппен қорғап, оның ішіндегі
Үйлену ғұрып фольклоры деген тарауында бұл салтқа байланысты кеңірек
тоқталады. Сыңсу, Беташар, Той бастар, Жар-жар, Аушадияр, Неке
қияр – деп жеке-жеке бөліп тоқтала кетеді.
Ал 1990 жылдардан бастап, өз тәуелсіздігімізді алып, етек жеңімізді
жиып, ел бола бастаған кезімізде-ақ, ата-баба дәстүріне ден қойып, сол
тақырыпта көптеген кітаптардың шығуы баршылық. Осы жылдары фольклор саласы,
оның ішінде үйлену салты бойынша көптеген зерттеу еңбектері молынан шығып,
жаңа қырынан таныла бастады.
Мысалы, 1991 жылы шыққан М. Қазыбековтың Наурыз – жаңғырған салт-
дәстүр кітабында автордың тоқталып кеткен дүниесі молынан екенін көреміз.
Бұл еңбекте салт-дәстүрге байланысты керемет мағлұматтар барынша көбірек
берілген. Төрт бөлімнен тұратын бұл еңбек өз ішінен 6-7 тараудан тұрады.
Бірінші бөлімі – Ұлыстың ұлы күні – Ұлыс күн, екіншісі – Торқалы той –
топырақты өлім, ал үшіншісіне – Халқым қандай десең – салтымнан сынап
біл және төртіншісі – Атадан – балаға. Міне, осындай тараулардан
тұратынбұл еңбекте, әсіресебіздің тақырыбымызға байланысты деректер туралы
автор екінші бөлімінде айтып кетеді. Онда құда түсу, жаушы, есік төр
көрсету, ұрын той, қалыңмал жасау, келін түсіру деп әр тарауына
тоқтала кетеді. Сонымен қоса үйлену тойына қатысты ырым - кәделерді, жөн –
жоралғыларды оқырманға таныстырып кетіп, өзі сол салт бойынша былай дейді:
- Адам өміріндегі ең бір қызықты да, қуанышты ұмытылмас белең – ол –
үйленіп, жеке отау тігуі. Ұрпақтарының үлгілі семья құруы, сол жастардың
ата-аналары мен адамдарының ғана тілегі, талабы ғана емес, қоғамдық
қажеттілік. Семья – мемлекеттің іргетасы. Қоғамдағы әр семьяның босағасы
берік, мерейі үстем болмай мемлекеттің мықты болуы мүмкін емес. Сондықтан
қоғамда қандай жағдайда жаңа үйленген жастар өнегелі отау бола алады? -
деген сұрақты шешу үшін, алдымен өз еліміздің семья тарихына шолу жасап,
бүгінгі күннің мақсат мүддесі тұрғысынан сын көзбен аралап шығуды мақұл
көрдім [2, 46].
Иә, қазақ халқының ұлын үйлендіріп, қызын ұзатуда ғасырлар бойы желісін
үзбей жалғасып келе жатқан өзіндік салт-дәстүрлері бар да және бола бермек.
Көбіне әдет-ғұрыптар ұрпағының келешегін, нәсілінің болашағын ескеруден
туындаған. Ата-бабамыз екі жасты үйлендірмес бұрын, алдымен оларға шарт
қоятын тұстарының да кездесетінін көреміз.
Жігіт қалыңдықты араға жеті ата салып іздестіру керек. Бұл талаптың
мәнін халқымыз былайша түсіндіреді. Қаны жақын туыс адамдар үйленсе,
біріншіден, олардан ақыл-есі дұрыс бала тумайды, туа қалғанның өзінде өмір
жасы қысқа болып, саны бір-екіден аспайды. Екіншіден, ағайын-туысқан
арасында әдепсіз, жағымсыз қылықтар етек алып, ынтымақ бұзылады. Ал туыстық
араға жеті ата толған соң, ежелден жекжат екі ел сүйек жаңғыртып, қайтадан
құда болысады. Осы салт арқылы ел бірлігі сақталған. Күйеу жүз жылдық,
құда мың жылдық деген мақал осы дәстүрге байланысты қалыптасқан болуы
керек. Сонымен қоса жеті атасын білу дәстүрі күні бүгінге дейін, әрбір
қазақ семьясында сақталып келеді. Жеті ата дала тұрғындарының паспорты
сияқты. Сондықтан әрбір ата-ана баласынынң тілі шыға бастағаннан – ақ оған
жеті атасының атын үйрететін болған.
Шаңырақ көтерер жастар көңіліне жоғарғыдағыдай дүниелерді саналарына
сіңіріп, салт бойынша жүрер болсақ адамзат баласының мақсатты, асыл
мүддесі, ұрпаққа тарату мұратынан туындаған, сан ғасырлы халықтық
тәжірибенің жемісі екенін ұмытпауымыз керек секілді. Осы аталған үйлену
дәстүрі бойынша өзіндік еңбегімен орта мектептің 8-9 сыныптарына арналған
оқу құралды жинастырып, зерттеп, еңбек жазған азаматтардың бірі М.
Смайылов, М. Оразаев және С. Қалиев Қазақ халқының салт-дәстүрлері деген
еңбегінде, ата-баба дәстүрінің бас-аяғына дейін қамтылғанын көреміз. Ең
аяғы қазақ халқының киетін киімі мен ішетін асының ерекшелігі жөнінде
тоқталған.
Үйлену салты бойынша авторлар бірнеше деректер келтіріп, басқа да
авторлар сияқты өз түсініктерін енгізген.
Үйлену және үй болуға байланысты қазақтың салт-дәстүрі бойынша құда
түсу, келін түсіру, ұрын келу немесе ілу тойы, Сыңсу, Беташар, Неке
қию, Түйін, Төркіндеу, Енші беру, Отауға шығару сияқты ырымдар
мен түрлі жөн-жоралғыларды бөліп жіктейді.
Отбасы қоғамның бір бөлшегі болғаннан кейін үйлену, өз алдына отау
тігіп, түтін түтету ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан тарихи салт,
құбылыс. Қазақ халқының Бірінші байлық – денсаулық, екінші байлық – ақ
жаулық, үшінші байлық – он саулық деген үш тармақты, бір бүтін аталы
сөздің бар екені де мәлім. Осы бойынша мұндағы ақ жаулық деген әйел
мағынасындағы сөз екені түсінікті. Осы тұрғыда авторлар Қыз бен Жігіттің
бас қосып үйленуі сырт қарағанда олардың жеке өз істері сияқты көрінгенімен
бұл бүкіл халық мүддесімен, оның болашағымен ұштасып жатқан қоғам өмірінің
өзектес құбылыс екені анық. Сондықтан да ежелден ата-аналар балаларын
кезінде үйлендіріп, жақсы келін түсіруді мұрат тұтқан және мұны тікелей өз
қолдарына алып отырған. Оның орынды себебі де бар. Бір үйлі жанның, тіпті
бір ауылдың тіршілігін алдымен келетін келін бастайды. От бар жерде өмір
бар, жылу береке бар. Сол отты жағуды халқымыз келінге сеніп тапсырған.
Бүгінгі жас келін – ертеңгі өмірді жалғастырушы, ұрпақ әкелетін ана [18,
15] – деп жинағында жазылғанын көреміз.
Халықтың өсіп-өнетін жан ұясы – жас жұбайлар шаңырағы. Сол шаңырақтың
берекесін келтіріп, түтінін түтететін де әрине әйел баласына байланысты
екені де сөзсіз түсінікті.
Қандай әке-шеше болмасын бәрінен бұрын айттыратын қызын ажар, көркіне
ғана емес, адамгершілік қасиеті қандай дегенге ерекше көңіл бөліп, оның
көрегенді, өнегелі жерден шығуын қалаған. Келіннің сүйген жарына адал,
ата-енесіне мейірімді, еңбек сүйгіш, елгезек болуына назар аударса керек.
Мүмкін аттастыру дәстүрі осыдан пайда болған шығар. Қай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz