Қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық ынтымақтастық
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Халықаралық экологиялық құқық
1.1. Халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі және пәні
1.2. Халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көздері
1.3. Халықаралық экологиялық құқықтың қағидалары
1.4. Халықаралық экологиялық құқықтың объектілері
2. Қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық ынтымақтастық
2.1. Қоршаған орта проблемалары жөнінде халықаралық
конференциялар
2.2. Қоршаған ортаны қорғаудағы халықаралық ұйымдардың ролі
2.2.1. Мамандандырылған және БҰҰ органдары
2.2.2. Үкімет аралық аймақтық ұйымдар
2.2.3. Үкіметтік емес халықаралық ұйымдар
3. Қоршаған ортаны халықаралық құқықтық қорғауға Қазакстан Республикасының қатысуы
3.1. Қазақстан Республикасының территориясындағы экологиялық мәселелер
3.2. Қазақстан Республикасының табиғатты қорғауда басқа мемлекеттермен
ынтымақтастығы
ҚОРЫТЫНДЫ
БИБЛИОГРАФИЯ
КІРІСПЕ
1. Халықаралық экологиялық құқық
1.1. Халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі және пәні
1.2. Халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көздері
1.3. Халықаралық экологиялық құқықтың қағидалары
1.4. Халықаралық экологиялық құқықтың объектілері
2. Қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық ынтымақтастық
2.1. Қоршаған орта проблемалары жөнінде халықаралық
конференциялар
2.2. Қоршаған ортаны қорғаудағы халықаралық ұйымдардың ролі
2.2.1. Мамандандырылған және БҰҰ органдары
2.2.2. Үкімет аралық аймақтық ұйымдар
2.2.3. Үкіметтік емес халықаралық ұйымдар
3. Қоршаған ортаны халықаралық құқықтық қорғауға Қазакстан Республикасының қатысуы
3.1. Қазақстан Республикасының территориясындағы экологиялық мәселелер
3.2. Қазақстан Республикасының табиғатты қорғауда басқа мемлекеттермен
ынтымақтастығы
ҚОРЫТЫНДЫ
БИБЛИОГРАФИЯ
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Халықаралық экологиялық құқық
1.1. Халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі және пәні ... ... .
1.2. Халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көздері ... ... ...
1.3. Халықаралық экологиялық құқықтың қағидалары ... ... ...
1.4. Халықаралық экологиялық құқықтың объектілері
2. Қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық ынтымақтастық
2.1. Қоршаған орта проблемалары жөнінде халықаралық
конференциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қоршаған ортаны қорғаудағы халықаралық ұйымдардың ролі
... ... ... ...
2.2.1. Мамандандырылған және БҰҰ органдары
2.2.2. Үкімет аралық аймақтық ұйымдар
2.2.3. Үкіметтік емес халықаралық ұйымдар
3. Қоршаған ортаны халықаралық құқықтық қорғауға Қазакстан
Республикасының қатысуы
3.1. Қазақстан Республикасының территориясындағы экологиялық мәселелер
2. Қазақстан Республикасының табиғатты қорғауда басқа мемлекеттермен
ынтымақтастығы
ҚОРЫТЫНДЫ
БИБЛИОГРАФИЯ
Кіріспе
Такырыптың өзектілігі - Табиғи экологиялық факторлардың мәні,
табиғаттағы бір байлық қорының өзгеріске ұшырауы, қоршаған ортаның басқа
объектілеріне тікелей немесе жанама әсерін тигізеді, сондықтан табиғатты
корғауды мемлекетаралық ынтымақтастыққа жағдай жасауының маңызы осында.
Адам - табиғаттың бір бөлшегі. Табиғаттан тыс, оның ресурстарын
қолданбай, өмір сүру мүмкін емес.
Жер бетіндегі халықтық елді мекеннің қарқынды өсуі, сол сияқты ғылыми-
техниканың дамуы адамның қоршаған ортаға деген мүмкіндігінің нығаюына әсер
етіп отыр.
Диплом жұмысының зерттеу максаты мен міндеттері болып – халықаралық
экологиялық құқықтың негіздерін қарастыру мен негіздеу, Қоршаған ортаны
қорғау аясындағы халықаралық ынтымақтастық мәселелері және қоршаған ортаны
халықаралық қорғауда Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттермен
қатынастары және олардың маңыздылығы табылады. Адам жеңіп алған құқықтарын
жақын болашақта пайдалана алмауына нақты қауіп немесе адам қоғамының
дамуының өзі, адамның өмір сүруіне елеулі қауіп туғызып отыр.
Міне,осы себептен де жеке құқық қүрамында қазір оған қауіп туғызбайтын
өмір сүру құқығы қоршаған орта және еңбек шарты бірінші орынға жылжуда
Қазақстан Республикасының Конституциясының 31-ші бабында көрсетілгендей,
мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны
қорғауды мақсат етіп қояды.1[9 ст.24,31] Бүгінгі күні қолайлы қоршаған
ортада адамның өмір сүру құқығын халықаралық құқықсыз шешу мүмкін емес.
Сондықтан, адамды қоршаған ортаны қорғауға және жақсартуға қазіргі
және келешек ұрпақ үшін анықталған мақсаты болып, сондай-ақ ол халықаралық
экономикалық және әлеуметтік дамумен, әлемдік негізгі анықталған мақсатқа
жетуінде1.
Бұл мақсатқа жету үшін кеңейтілген түрде мемлекетаралық ынтымақтастык
және жалпы мақсаттағы халықаралық ұйымдардың қабылдаған шешімі, не
негізгі мәселелердің өсуіне байланысты қоршаған орта аймақтық немесе
халықаралық сипатқа және жалпы халықаралық аймаққа әсерін тигізуі қажет.
Осындай ынтымақтастықтың негізінде халықаралық құқықтық объектив,
жаратылыстық ғылым және экономикалық факторлар жатыр.
Диплом жұмысының зерттеу обьтектісі болып - қоршаған ортаны қорғау
аясындағы халықаралық және ұлттық құқықпен реттелетін қатынастар табылады.
Ал осы қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық және ұлттық құқықпен
реттелетін қатынастарға қатысатын тараптардың құқықтары осы диплом
жұмысының пәні болып табылады.
Табиғи экологиялық факторлардың мәні, табиғаттағы бір байлық қорының
өзгеріске ұшырауы, қоршаған ортаның басқа объектілеріне тікелей немесе
жанама әсерін тигізеді, сондықтан табиғатты корғауды мемлекетаралық
ынтымақтастыққа жағдай жасауының маңызы осында.Диплом жұмысын орындау
барысында эмпирикалық, теоретикалық зерттеу әдістері қолданылды, соның
ішінде тарихи, талдау және синтез зерттеу әдістері көрініс тапты.
Қорғауға келесі ережелер шығарылады :
1. Қоршаған ортаны қорғаудағы халықаралық ынтымақтастығының рөлінің
жоғарылығын адамзаттың жалпы түсінігі бойынша, оның өркениетті өмір
сүруінің басты екі негізгі шартын айта кеткен жөн: биосферадаға ресурстар
және кеңістікте шектелгендігі; осы шектелген жүйе шеңберінде жеке тұлға мен
мемлекеттің келісіп жасаған әрекеті. Бұл жерде тиімді қоғамдық реттеу,
сонымен қатар мемлекетаралық қатынас құқықтық механизімінің қажеттігін
айта кету орынды.
2. Қоршаған ортаны қорғау аясында мемлекеттердің қатынасын халықаралық
құқықтық реттеу қиын әрі өзгермелі процесс болып табылады. Осы ереже
қоршаған ортаны қорғау аясындағы көптеген ғылыми - техникалық ынтымақтастық
келісімдер бірлесіп зерттеуді және дайындауды, ақпаратпен
алмасуды, табиғат байлықтарын пайдаланудағы ұтымды тәжірибені қарастыру
мәселесін ұсынады.
Аталған келісімдер бірлестіру шеңберінде ғылыми және техникалық
мүмкіндік әр түрлі елдердің ғылыми зерттеулеріндегі көзқарастарын
топтастыруға, олардың нәтижесін едәуір көрсетуге мүмкіндік береді.
Әлеуметтік құбылыстардың жағымдылығының ішіндегісі, ең алдымен
қоршаған ортаның адам құқығына қолайлылығы көптеген елдерде тұжырымдалғанын
бөліп айтуға болады.
3. Халықаралық құқықтық нормаларының тиімділігі теріс құбылыстарға
және қоршаған ортаны қорғау аясындағы мемлекеттердің келісілген
әрекеттерімен барабар жағдай қалыптастыру.
Әсіресе, саяси фактор, қоршаған ортаны халықаралық құқықтық қорғауда
елеулі, себепші әсерін тигізеді. Халықаралық қысым әлемді берік орнықтыруға
және қауіпсіздікті қарулы қақтығысқа тиым салуы және мемлекеттердің бір-
бірімен ынтымақтастығы, мекендеуге қолайлы ортаны сақтауға қосымша
материалдық ресурстарды бөлуді қажет етеді, қоршаған ортаны қорғаудың саяси
жағдайда туындауы мүмкін мемлекетаралық келіспеушіліктерді халықаралық
құқық нормаларына және қағидаларына сәйкес реттейді. Жанама пайдалы
әрекеттер, жекелеген мемлекеттердің табиғатты қорғаудағы ынтымақтастықта
өзінің халықаралық беделін сақтап қалу, бекітуге ұмтылыс жасауы мүмкін .
Осыдан қоршаған ортаны қорғауға және жақсартуға байланысты
халықаралық проблемаларды, барлық кіші және ірі мемлекеттердің теңдігі
негізінде ынтымақтастық арқылы шешуге болады.
Экологиялық ғылымның кеңеюі, қоршаған ортаны халықаралық құқықтық
қорғауды реттеуді кеңейтудің объективтік сілтемесі болып отыр.
Қазіргі халықаралық бірлестікке халықаралық құқықтық және табиғатты
қорғау нормаларын құрастыру және қолдану әсер етуші факторлар жиынтығына
қарай, сол үрдістің себепшісі мен тежеушісі. Бұл құбылыстар бір - біріне
ұқсас тәртіпте (саяси, экономикалык, әлеуметтік) себепші ғана болмай,
сонымен қатар қоршаған ортаны халықаралық құқықтық қорғаудағы реттеуінің
тежеушісі болып отыр. Сондықтан да осы өрістің халықаралық табиғатты
корғаудағы әрекеттерінің дамуының көпжақты қозғаушы күші халықаралық құқық
ғылымының бір міндеті.
Көп жақты және екі жақты келісімдер немесе осындай басқа негіздегі
ынтымақтастық, бақылауды тоқтатуды барлық аяларда өткізілген әрекеттерімен
байланысты қоршаған ортаның кері әсерін шеттетуі өте маңызды және бұл
ынтымақтастық барлық мемлекеттердің егемендігін ескере отырып ұйымдастырылу
керек2.
Соңғы жылдары отандық әдебиеттерде, сондай-ақ жақын және алыс шетел
әдебиеттерінде ғалымдар қоршаған ортаны қорғауға арналған мәселелердің
зерттелуіне едәуір мән беріп отыр.1.
Жоғарыда айтылғандардан шығар қорытынды, менің дипломдык жұмысымның
мақсаты - адамзаттың маңызды проблемаларының бірі ретіндегі, қоршаған
ортаны қорғауды оқып біліп, талдау болып табылады.
I Бөлім халықаралық экологиялық құқықтың саласының дамуына
арналған. Мұнда халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі, пәні,
объектісі, негізгі қағидалары және қайнар көздері жекелей
қарастырылады.
II Бөлімде қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық
ынтымақтастық, соның ішінде Халықаралық табиғатты қорғау ұйымы
және осы мәселелерді шешудегі халықаралық конференциялар сауалдары
қамтылады.
III Бөлімде халықаралық ынтымақтастыққа және Қазақстандағы
қоршаған ортаны қорғауға арналған.
Қорытынды барлық жұмыстың негізгісін қамтиды, онда қоршаған орта аясын
халықаралық құқықтық қорғау бүгінгі күннің маңызды тақырыптарының бірі
болып отыр, оны дұрыс және уақытында шешу бүгінгі және келешек ұрпақтың
өмірі байланысты болып отыр.
Қоршаған ортаны қорғауды құқықтық реттеудің құралы ретіндегі халықаралық
экологиялық құқықтың түсінігі және пәні
1. Халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі және пәні.
Қоршаған орта - әлем, экономика, қоғам демократия категорияларымен бір
қатарда тұрган қазіргі ғылымның және практиканың берік санаттарының бірі.
Қазіргі ұлттық және халықаралық құқықтың сатысына сәйкес, табиғатқа
байланысты қоғамдық қатынасты құқықтық реттейтін интегралдық объект табиғат
емес, қоршаған ортаның өзі.
Қоршаған орта (umwelt) түсінігін 19ғ. екінші жартысында неміс биологы
Якоб Иксюль " Экология " ғылымына енгізді. Оның айтуынша бұл - " ішкі
әлемді белгілеп, қоршаған ортадағы тірі ағзалар, жануарлардың ішкі сезім
мүшелерімен және олардың белгілі бір жүріс-тұрысқа талаптануын көрсету үшін
жасалған3.
Қоршаған орта түсінігі адамның өмір сүру шарттарымен байланысты
элементтердің кең түрін қамтиды. Олар 3 түрлі объектіге бөлінеді: жаратылыс
(тірі) орта объектісі (флора, фауна); өлі (не живой) орта объектісі
(теңіздік және тұщы су бассейндері - гидросфера); жердегі ғарыш кеңістігі;
адамның табиғатпен өзара қатынасы үрдісінде пайда болған жасанды орта
объектісі.
Осылардың жиынтығынан барлық қоршаған ортаның жүйесін құрып,
территориялық аумағына байланысты, глобалды (бүкіл жер шарын қамтитын),
аймақтық және ұлттық болып бөлінуі мүмкін.
Осыдан коршаған ортаны қорғау, табиғатты қорғаумен барабар емес. 50
жылдардың басында табиғатты қорғау және оның ресурстарының әлсіреуін қорғау
емес, экономикалық мақсат еді, ал 70 жылдарда бұл міндеттің объективтік
факторы адамдарды қоршаған ортаны қорғауға ауыстырылды, дәлірек айтқанда
сол мезетте қалыптасқан глобалды мәселелерді қамтып көрсетті4. Қазіргі
адамды қоршаған орта 1972ж. БҰҰ Стокгольмде өткен конференциясының тақырыбы
болды.
Профессор Петров В.В. адамды қоршаған орта деп, адамдардың
антропогендік әрекетінде калыптасқан, экологиялық жүйенің органикалык
бірлігіндегі, жаратылыстық, аусымдылық, модификациялык жаратылыстық ортаның
бір бөлігі деп түсіндіреді5 Қоршаған ортаны қорғау аясындағы
мемлекеттердің ынтымақтастығының қажетті негізі, оны халықаралық құқықтың
зертеуі болып отыр. Атап айтқанда, қоршаған ортаны халықаралық кұқықтық
қорғауды реттеудің өзара келісімдегі орнықтырылған толық жүйесі, ішкі
кұрылысын сонымен қатар нормативті негізін және қайнар көзін қамтиды.
Отандық құқықтық ғылымда, оның өзіндік институтының бар екендігі
туралы пікір қалыптасқан. Қоршаған ортаның халықаралық құқығы термині
қалыптасуға шақ тұр, сондықтан қазіргі уақытта халықаралық экологиялық
құқық түсінігі жиі қолданылып жүр6. Бірақ та қоршаған орта халықаралық
құқықтың құрылымдық қалыптасуы әлі бітпеген. Бұған куә - халықаралық
құқықтың басқа саласындағы, әсіресе теңіз, әуеде қоршаған ортаны қорғауға
қатысты кейбір жайсыз қағидалар мен норманың сақталуы. Сөз болып отырған
мәселе, қоршаған ортадағы халықаралық құқықтың қалыптаса бастау шегі мен
халықаралық құқық институтының және ресурсты пайдалану
саласының тығыз байланыстығында.
Бұдан басқа қоршаған ортаны қорғауда қалыптасқан арнайы қағидалар мен
нормалар нақты жеткіліксіз мазмұнының жоқтығынан жапа шегуде.
Қоршаған ортаның халықаралық құқығы, халықаралық құқықтың өзіндік бір
саласы ретінде біржолата бітуі үшін, елеулі түрде оның кодификациялау
дәрежесі мүмкіндік туғызатын еді. Бұл сауал бірнеше рет қоршаған ортаны
қорғау жөніндегі БҰҰ-ның бағдарламасының шеңберіне ұсынылған. Жан-жақты
кодификациялық акт ұқсастығы бойынша халықаралық құқықтағы басқа
салаларымен сол сферада қалыптасқан қағида мен норманы жүйелендіруге, сол
сияқты, тең құқықтың негізіне және экологиялық кауіпсіздікті қамтамасыз ету
мақсатында мемлекеттердің өзара қолайлы ынтымақтастығына мүмкіндік беретін
еді.
Табиғатты қорғау жөніндегі халықаралық құқық актілерінің саны
біртіндеп көбеюі қорғау, пайдалану, қоршаған табиғи ортаны жақсарту жайында
құқықты қосатын барлық құжаттарды топтастырып, халықаралық заңдылықтың бір
саласы - экологиялық заңдылықты оқытуға алып келеді.
Халықаралық экологиялық құқық қазіргі дәрежеде халықаралық
қолданыстағы экологиялық заңдылықтардың жинақталған, қазіргі даму үстіндегі
халықаралық құқық және оның ғылыми болып табылатындағында.
Қоршаған ортаны қорғауда және жер ресурстарын пайдалануда халықаралық
экологиялық құқықтың теңіз, атомдық, гарыштық құқық салаларымен байланысты.
Халықаралық және ішкі экологиялық құқықтық байланысы едәуір қиын жүйе болып
отыр. Бұл жердегі қиындық ең алдымен, егер ішкі экологиялық
құқықтық мемлекеттердің тиісті бірлігінің еркіндігі болса, халықаралық
екі немесе бірнеше мемлекеттердің, не халықаралық үйымдардың келісіміндегі
еркіндігінде. Сол мезетте осындай экологиялық құқық нормаларының шектеу
еркіндігіндегі басымдылық халықаралық кұқықтық нормаларында.
Осы халықаралық құқықтың саласы екі түрлі мағына береді: Бір жағынан
халықаралық, экологиялық, құқықтық халықаралық ынтымақтастығының барлық
нысанын реттейтін халықаралық жариялық құқықтың құрамдас бөлігі. Бұл
құқықтық реттеудің қағидалары мен әдістеріне сипаттама беруге ықпал
жасайды. Ал екінші жағынан, ол халықаралық, құқықтық реттеуді, мазмұнына
сүйене отырып, ішкі экологиялық құқықтың жалғасы болып табылады. Бірақ та,
бұдан халықаралық, құқықтық адамның, ұйымдардың, мемлекеттердің байланысын
қамтитын өзінше құқық жүйесі болуын тоқтату емес, жекелеген мемлекеттердің
экологиялық құқығының пәнінің және әдісінің қайнар көзі. Сонымен бірге, осы
қатынастағы субъектілердің құқықтық реттелуі едәуір дәрежеде бөлінеді.
Құқық теориясында құқықтық реттеу пәні деп, негізгі анықталған құқық
саласындағы құқықтық нормаларының бөлінуі саналады7
Пән құқық саласының жүйесін құрастырушы фактор болып табылады.
Құқықтық реттеудің пәні қоғамдық қатынастағы нақты анықталған, басқа құқық
пәнін құрастырушы деп түсіндіріледі.
Біз қарастыратын аймақта құқықтық реттеудің объектісі табиғи орта
және оның бөлек элементтері - жер, оның қойнауы, әлемдік мұхит, өсімдіктер
және жануарлар әлемі және осылармен байланысты адамның ықыласы, осыдан
табиғатқа байланысты немесе қоршаған ортаға байланысты қоғамдық қатынас
пәні болып табылады.
Осыдан халықаралық экологиялық құқықтың пәні болып, адамның қоршаған
ортаны қорғау және жақсарту мақсатындағы өзара әрекетінің аясында
жинақталған қарым-қатынасы қазіргі және келешек ұрпақтың ықыласы,
халықаралық экологиялық қатынас танылады.
Сонымен, халықаралық экологиялық құқықтың пәні деп нені түсінеміз?
Жоғарыда айтылғандар негізінде халықаралық экологиялық құқық - өзіндік
құқықтың бір саласы ретінде құрылған, өзінде халықаралық құқықтық
нормаларының жиынтығын, оның қорғауындағы субъектілерін, халықаралық
экологиялық ресурстарының рационалды пайдаланылуын және қоршаған ортаны
зиянды әрекеттерден қазіргі және келешек ұрпақтардың ықыласымен қорғауды
реттейтін қатынас болып табылады.
1.2. Халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көздері
Материалдық мағынада халықаралық экологиялық құқықтық катынастың қайнар
көзі деп, табиғи қоршаған ортаны рационалды пайдалануға және қорғауға
бағытталған әлемдік бірлестік мүшелерінің еркіндігін түсінуге болады. Ал,
формальды мағынада халықаралық құқықтың экологиялық нормаларының қайнар
көзі деп, халықаралық құқық нормаларына сәйкес жасалған құқықтық нысан —
шарт, келісім, конвенция, халықаралық ұйымның және конференцияның қарары
(резолюция) және тағы басқаларды түсінуге болады.
Кейбір жеке жағдайларда халықаралық экологиялық құқықтық нормаларының
қайнар көзі болып ішкі заңдылықтағы нормативтік акт қолданылады.
Халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көзінің ортасындағы орталық
орынды БҰҰ - ның бас Ассамблеясының қарары және табиғатты қорғаудағы бүкіл
әлемдік хартия алады. Олар, халықаралық құқықтың экологиялық
ынтымақтастықтың қағидаларын және ережелерін іске асыруда анықталған
мағынасы болып отыр.
БҰҰ - ның бас Ассамблеясының қарары: БҰҰ - ның бас Ассамблеясының
қарары қоршаған ортаны қорғауға және дүниежүзілік табиғат ресурстарын
рационалды пайдалануға арналған.
18 желтоқсан 1962 жыл БҰҰ - ның бас Ассамблеясы экономикалық даму
және табиғатты қорғау туралы қарар қабылдады, онда ЮНЕСКО ұсынған тілек
және ұсыныс мақұлданды. Қабылданған қарар үш көңіл аударарлық кезеңдерге
бөлінеді:
1) қоршаған ортаны, табиғи ресурстарды, флора мен фаунаның
жиынтығын тұтас қарастыру;
2) табиғатты қорғау терминінің интеграциясы кеңейтілген
қоршаған ортаны қорғау терминіне.
3) табиғатты корғауда және экономикалық дамудың
маңыздылығының органикалық мазмұны өзінің дамуын 1972 жылы қоршаған орта
туралы БҰҰ- ның Стокгольмдегі конференциясында алған.
3 желтоқсан 1968 жылы БҰҰ-ның бас Ассамблеясы қарар қабылдады, онда
адам құқықтарының негізін сақтау үшін, экономикалық және әлеуметтік дамуға
тиісті қоршаған ортаға қолайлы көңіл аударарлық ролі байқалады. Осы
мақсатпен, БҰҰ - ның бас Ассамблеясы БҰҰ қоршаған орта туралы
конференциясын 1972 жылы Стокгольмге шақыруға шешім қабылдады.
1980жылы қыркүйек айында БҰҰ-ның бас Ассамблеясы мемлекеттердің
қазіргі және келешек ұрпағы үшін жер табиғатын қорғауға айрықша
жауапкершілігі туралы қарар қабылдады. Қарар барлық мемлекеттер мен
халықтарды қоршаған ортаны қорғауға және қақтығысты қысқартуға нақты шара
қолдануға шақырды.
1982 жылы БҰҰ - ның бас Ассамблеясы дүниежүзілік табиғатты қорғау
хартиясын бекітті.
Табиғатты қорғауда дүниежүзілік хартия 28 қазан 1982 жылы БҰҰ -ның бас
Ассамблеясы ның 37 сессиясының қарарында мақұлданды және бекітілді.
Ол негізгі 24 қағидадан түрады. Қарар экологиялық білімді жалпы
білімнің қүрамдас бөлігі деп қарастырады. Біздің табиғат турасындағы
білімімізге зерттеу жүргізу және әр түрлі типтегі ақпараттық жүйелерімен
кажетті түрде кеңейту керек .
Осы хартия қағидалары, әр мемлекеттің құқықтық тәжірибесінде
халықаралық ынтымақтастық деңгейінде көрініс табуы қажет өзінің заңдық
күшіне байланысты хартия ұсынуға болатын мағынадағы халықаралық құжат болып
табылады. Бұл дегеніміз оның нормалары мен қағидалары мемлекеттер және
халықаралық ұйымдар үшін заңды түрде болуы міндетті емес, бірақ қоршаған
табиғи ортаның жалпыға бірдей міндеттерін дүниежүзілік бірлестікке мүшелер
өздерінің практикалык әрекеттерінде осы актінің ережелерін сақтау керек.
Шарт. Халықаралық кұқықтық қорғаудың қайнар көзі ретінде шарт орталық
орынды алып отыр. Осы топтағы қайнар көздердің ішінен, дүниежүзілік
сауалдармен бекітілген қауіпсіздік және қақтығысты қысқарту, қоршаған
ортаны қорғау проблемаларына байланысты саяси мазмұндағы шартты бөліп
айтуға болады.
Осы топтың ішінде басты орынды АҚШ және Канада, барлық еуропалық
мемлекеттермен қол қойылған. Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық
турасындағы жиналыстағы қорытынды акт. Осы топқа Конвенция, шарт, өндіріске
тыйым салу туралы бітімгершілік байқау, жаппай жоюдың амалдарын колдану
қатары жалғасады.
Бұған ауада, ғарыш кеңістігінде және су астында ядролық қаруды
сынауға тыйым салу туралы шарт (1963 жыл) ; ядролық қаруды таратпау туралы
шарт (1968 жыл) ; жаппай жою қаруын теңіз және мұхит үстінде орналастыруға
тыйым салу туралы шарт (1971 жыл); бактериялогиялық (биологиялық)
өндірістегі қаруды, улағыштарды артық жинауға тыйым салу және оларды жою
туралы Конвенция (1972 жыл) кіреді.
Қысқарту, шектеу, қарулардың стратегиялық бастамасын жою туралы
шарттар қатары КСРО мен АҚШ арасында бекітілуі себебінен ол екі жақты
сипатта болады.
Халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көзі ретінде, басқа да
шарттардың тобын экологиялық мазмұндағы халықаралық шарттар құрайды.
Экологиялық мазмұндағы халықаралық құқықтық актінің кешенді белгісі
болып, әскери немесе әр түрлі жауласудағы табиғи ортаға әсер ететін
құралдарды пайдалануға тыйым салу туралы Конвенция (1977 жыл);
трансшекаралық ауаны кең қашықтықта ластау туралы Конвенция (1979 жыл); ай
және басқа аспан денелерін қоса ғарыштық кеңістікті зерттеуге және
пайдалануға мемлекеттердің әрекеттерінің қағидалары туралы Ковенция (1967
жыл); Антарктида туралы 1959 жылғы шарт.
Халықаралық құқықтық актілердің өзіндік тобын, Конвенция, келісім және
дүниежүзілік теңіздерді ластанудан және жүдеуден қорғауға; Жерорта теңізін
ластанудан қорғау туралы Конвенция (Барселон 1976 жыл); Балтық теңіз
аймағындағы теңіз ортасын қорғау туралы Конвенция (Хельсинки, 1992 жыл);
Қара теңізді ластанудан қорғау туралы Конвенция (Бухарест, 1992 жыл);
Атлант мұхитының Солтүстік Шығыс теңіз аумағын қорғау Конвенциясы (Париж
1992 жыл).
Солтүстік теңізді мұнай және басқа да зиянды заттармен ластануымен
күресу туралы 1983 жылғы ынтымақтастық туралы келісім. Флора мен Фаунаны
қорғау және сақтау, жабайы Фауна мен Флораларды қорғау және олардың табиғи
ортада тіршілік етуі туралы Конвенция ( Еуропа 1979 жыл); табиғатты және
табиғи ресурстарды қорғау туралы АСЕАН елдерінің 1985 жылғы келісімі;
Жойылып кету қаупі бар жабайы Фауналар мен Флоралардың түрлері, халықаралық
саудалау (Вашингтон 1973 жыл) т.б.
Қазіргі кезеңде халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көздері
екі түрге бөлінеді:
1) қазіргі күші бар құқықтық қағидалар мен нормаларды бекітетін,
құқықты көрсететін, яғни қатаң міндетті құқық.
2) халықаралық қатынасқа өзінің белсенділігінен әсер ететін
міндетті емес ережелерді ұстаушы, яғни жеңіл ұсынылатын құқық.
1.3. Халықаралық экологиялық құқықтың қағидалары
Қағида немесе негізгі бастау барлық құқықтың сипатын анықтайтыны
белгілі. Қоршаған ортаны халықаралық құқықтық корғауда және табиғатты
пайдалануда колданылатын кағидалар, қазіргі халықаралық құқықта жалпыға
бірдей қағида және халықаралық экологиялық құқықтың арнайы салалық қағидасы
болып бөлінеді.
Халықаралық кұқықтың жалпыға бірдей қағидасы қай салада болса да
мемлекет аралық қатынасты, сонымен қатар қоршаған ортаны корғау және
табиғатты тиімді пайдалануға қатысты реттейтін заңды белгісі болып отыр.
Көрсетілген сипаттағы қағидаларға:
• Мемлекеттік егемендікті құрметтеу;
• Барлық мемлекеттердің егеменді теңдігі;
• Ортақ пайда;
• Басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласпауы;
• Территориялық дербестігі және тұтастығы;
• Халықаралық міндеттерді адал ниетпен орындауы;
• Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу;
• Халықаралық құқықтық жауапкершілік және т. б. жатады.
Осыдан барлық қоршаған ортаны қорғау туралы халықаралық
шарттар шығады.
Халықаралық экологиялық құқықтың құрылуы мен дамуына байланысты
процессінде жеке немесе арнайы салалық қағидасы жасалды. Бұның құрылуында
ерекше ролді 1972 және 1992 жылдардағы коршаған орта аясындағы БҰҰ
Конференциясы, дүниежүзілік табиғат хартиясы т.б. алады. Осы конференция
материалдарында, қоршаған ортаның бөлінбейтін бір бөлшегі ретінде тұрақты
дамудағы және т. б. орынды алатын адамның эко — құқықтық мәртебесі
анықталды8.
Қазіргі халықаралық экологиялық құқықтың арнайы қағидасына:
• табиғат ресурстарының мемлекет меншігінен ажырамастығы;
• тең (бірдей) экологиялық қауіпсіздік9;
• қазіргі және келешек ұрпақ игілігі үшін қоршаған ортаны
қорғау;
• қоршаған ортаға трансшекаралық залал келтіруге жол бермеу;
• экологиялық агрессияға тыйым салу;
• ұлттық және аймақтық деңгейде жүйелі түрде, экологиялық
жағдай туралы ақпаратпен алмасу;
• экологиялық апатты жағдайда ынтымақтастық;
• дайындауды кеңейтуге, іс жүзінде пайдалануға,
технологиялардың
таралуы мен берілуін қоса алғандағы қоршаған орта аясына қатысты
ғылыми - техникалық ынтымақтастық;
• әркімнің қолайлы қоршаған ортаға құқығы;
• қоршаған ортаның радиоактивті улануына жол бермеу;
• қоршаған ортаның трансшекаралық әрекетімен байланысты
дауларды бейбіт жолдармен шешу;
• қоршаған ортаға келтірілген зиянға байланысты
мемлекеттердің халықаралық құқықтық жауапкершілігі.
Жоғарыда аталған халықаралық экологиялық құқықтың
қағидаларын жеке-жеке қарастырамыз.
Мемлекеттің өзіндік табиғи ресурстарының егемендік қағидасы Бас
Ассамблеяның 14 желтоқсан 1962 жылғы жаратылыс ресурстарының бөлінбейтін
егемендігі қарарында қарастырылып, 1972 жылы БҰҰ - ның Стокгольмдегі
декларациясында көрініс тапқан. Аталған қағида негізгі, мемлекет қоршаған
орта проблемасын шешуде өзінің ұлттық саясатына сәйкес өзінің ресурстарын
қолдануға құқылы. Оларға өз әрекетінің заңдылық шеңберінде немесе басқа
мемлекеттердің қоршаған ортасына зиян келмеуін бақылауға не ұлттық
заңдылықтың аумағына жататын аудандарда зиян келтірмеу жауапкершілігі
жатады10.
Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету қағида ретінде соңғы жылдары
қалыптасты. Ғалымдар, бұл қағида әлеуметтік және ғылыми -техникалық
прогресс әсерінен құрылады деп көрсетеді. Экологиялық қауіпсіздік
қағидасының құрылуы, халықаралық құқықтың негізгі қағидаларына, сондай-ақ
халықаралық құқықтың әр түрлі саласындағы арнайы қағидаларына әсерін
тигізеді. Бұл кағиданың элементі болып, қоршаған ортаның барабар жағдайын
қорғау және қолдау максатында әскери - саяси және экономикалық әрекеттерді
мемлекеттер жүзеге асыруға міндетті деп санауға болады. Бұлар халықаралық
құқықтық құжаттар, ядролық қаруды ауада, ғарыш кеңістігінде және су астында
сынауға тыйым салу туралы шарт (1963жыл); теңіз бен мұхит үстіне және оның
қойнауына ядролық қаруды және жаппай жою қаруының басқа түрлерін
орналастыруға тыйым салу туралы шарт (1971 жыл); бактериалогиялық қорғауды
және улағыштарды дайындауға, өндіруге және артық жинауға тыйым салу және
жою туралы конвенция (1972 жыл); әскери немесе басқа кақтығыста табиғи
ортаға әсер ететін құралдарды пайдалануға тыйым туралы конвенция (1977
жыл); озон кабатын корғау туралы Вена конвенциясы (1985 жыл) және т.б.
Қоршаған ортаны қорғаудың барлық кешенді мәселелерінен экологиялық
қауіпсіздік қағидасы басты негізді бөледі. Адамзаттың тіршілігі ретінде
экоспазмаға жол бермеу. Ол ең алдымен глобалды және қоршаған ортаны қорғау
аясындағы халықаралық проблемалардың төтенше сипатынан көрініс табады.
Қазіргі және болашақ ұрпақ үшін қоршаған ортаны қорғау қағидасы -
барлық арнайы қағидалардың жиынтығын және халықаралық экологиялық құқық
нормаларын камтитын қағида. Оның мәні, мемлекет өзінің ынтымақтастығында
қазіргі және болашақ ұрпақ үшін қоршаған ортаны қорғауға көмектесу, сонымен
қатар ұлттық және ғылыми дамыған табиғи ресурстарды басқаруға барлық
қажетті әрекеттерді жасауға міндетті.
Трансшекаралық зиянды жіберуге жол бермеу: бұл қағида мемлекет өзінің
заңнамасының немесе бақылауының шеңберінде, шетелдік ұлттық жүйемен
қоршаған ортаға және жалпыға бір аудандарды келтірілуі мүмкін зиянды
эрекеттерге тыйым салуы. Мемлекеттің егемендігін құрметтеу нақты
қағидасынан мына халықаралық экологиялық құқықтың арнайы қағидасы
мемлекеттің өзінін территориясында сонымен бірге басқа мемлекеттердің
қоршаған орта жүйесіне және жалпыға бір аудандарды экологиялық зиян
келтіргені үшін жауапкершілігін түсіндіреді. Ең алғаш бұл принцип 1972 жылы
коршаған орта проблемаларына арналған БҐҐ Стокголіміндегі конференциясы,
сосын бул кеңейтілгеИ түрде халықаралық іс жүзінде бекітіліп, жан -жақты
мойындалды.
Экологиялық агрессияға тиым салу принципі, жауласу ниетініц табиғатқа
эсері, Ирактың Кувейтке қарсы агрессиясы немесе АҚШ — тын Үнді Қытайға
геофизикалық соғысы11.
Осы қағиданың жекелеген мағынасы, табиғи ортаға эсер ететін эскери және
басқа да соғыс қаруын пайдалануға тиым салу туралы конвенция (1977 жыл).
Қазіргі және болашақ ұрпақ үшін жер табиғатын сактауға мемлекеттердің
айрықша жауапкершілігі туралы БҐҮ ГА қарары. Жаппай биосфераның ластану
санатындағы халықаралық қылмыстарға арналған халықаралық қүкық
коммисиясымен жасалған халықаралық жауапкершілік кұру жобасы жатады.
Төтенше экологиялық жағдайларда ынтымақтастық қағидасы; мысалы.
Химиялық кэсіпорында АЭС ірі апаттарына көмек көрсету12 Қагида осынадай
техникалық апаттардың өсуі жағдайында, халықаралық ынтымақтастықтың
тэжірибесі бекітілген. Бұл қағида өзіне, қажетті ақпаратты ұсынып, алдын -
ала хабарлау міндетін халықаралық кеңестің механизмі және халықаралық
көмекті қосады. Оның бөлек элементтерінде, апат атап айтқанда МАГАТЭ
корғаумен дайындалғаи конвенция, (1986 жыл). Ядролық апаттарды жедел түрде
хабарлау конвенциясы; радиациялық апатты жағдайда апат болған кезде көмек
туралы конвенция (1986 жыл); сондай - ақ ол, қошаған орта құқықығына
байланысты МКОСР сарапшы топтарына ұсынылған. Онда: мемлекет төтенше
жағдай кезінде, экологиялық трансшекаралық буз болғанда шақырады және тез
арада тиісті ақпаратты ынта білдіретін мемлекеттерге тартып, төтенше
жағдайлар туындаған кезде олармен ынтымактасуға жобалар жасайды.
Ғылыми - техникалық ынтымақтастық қағидасына, қоршаған орта
проблемаларына, табиғатты қорғауға байланысты озат технологиялармен қолайлы
режимдегі жаңа білімдермен және табиғи ортаның хал — ахуалына байланысты
бақылау аймағын техникалык шешумен, ресурстарды сақтау, са қалдық шығаратын
технологиялармен еркін және кедергісіз халықаралық алмасу кіреді. Берілген
қағиданыц мағынасы экологиялық кауіпсіздіктің глобалды сипатынан туындайды,
ғылыми және техникалық потенциалын және оны қаматамасыз ету үшін
халықаралық бірлестіктер барлық мүшелерінің қажетті түрде бірігуін керек
етті.
Техникалық және шаруашылык эрекеттердің соңын анықтау эдісі жайында
ақпараттар алу ынтымақтастығы қағидасы жалпы Еуропалык жиналыстың актісінің
кағидасында бекітілген. Ауаға ластаушы заттармен күрес; эрекетінде ғылыми —
техникалық ақпараттар алмасу кажеттігі кең көлемде трансшекаралық ластану
туралы конвенцияның 3-ші бабында көрсетеді.
Қазіргі ғылыми - ақпараттың еркі дамуына бірлесу, көмектесу және
қоршаған орта проблемесын шешуді жеңілдету үшін тәжірибемен алмасу, сондай
- ақ осы аумақта техникалық білімді пайдалану қажеттігі (1972 жыл);
Стокгольм Деларациясының 20- шы қағидасында көрініс тапты.
Қолайлы қоршаған орта құқықығы қағидасы. Халықаралық кологиялық
құқыктықтың шешуші элементі, адамның негізгі құқыктары іен еркіндігінің
бөлінбейтін бөлшегі болу керек.
Әр адамның өмірге, дэлірек айтсақ оған қолайлы қоршаған ортаға құқықығы
сөзсіз, өмір сүру құқықығы жарияланған. Адам қүкыктары жөніндегі жалпы
декларацияның 3 - ші бабынан шығады.
Радиоактивтің таралуына жол бермеу қағидасы қоршаган ортаны әскери,
сондай - ақ тату аумақтарда ядролық энергияныңқолдануын қамтиды. Бұл арнайы
кағиданың құрылуы және бекітілуі шарттармен сондай- ақ әдеттегі жолдармен
мемлекеттің халықаралық практикасының сақталуына мән бере отырып
қабылдайды.
Осыған байланыстыф қазіргі халықаралық құқықта радиоактивті улануға жол
бермеу қағидасы бейбіт түрде ережені сақтауға атом өндірісінің,
құралдарының қалдықтарын биосфераға зиянды таралуы жәнет. б. процесстің
бір жағындағы мемлекет оған жол бермеу керектігін отандық құқықтың
эдебиеттерінде дэлірек айтсақ көрсетіледі.
Қағиданың элементі қоршаған ортаға радиоактивтің таралуына жол бермеу,
(мысалы: атмосфераның радиоактивті улануына, ғарыш кеңістігі және
дүниежүзілік теңіздерде ядролық жарылыстарды санауға, сонымен қатар осындай
орнықтырылған нормаларға тиым салу туралы әрекет етуші нормалар қоршаған
ортаны қорғау механизімінің маңызды түйінін ау керек.
Қоршаған ортаға келтірген зиян үшін мемлекеттердін
іықаралық құқықтық жауапкершілігі туралы принципі. Ұлттық аудан немесе
бақылаудан тыс экологиялық жүйеге келтірілген елеулі зиянның
жауапкершілігін қарастырады. іәзірше бұл қағида толык жетіліи бітпесе де,
оны біртіндеп мойындау мазмұны кеңейтіліп келеді.
4. Халықаралық экологиялық құқықтың объектілері
Халықаралық экологиялық кұкықтың объектілері деп
халықаралық құқық субъектілерінің (мемлекет және халықаралық
ұйымдар) экологиялық катынастарының шығуы және дамуы жайлы табиғат
объектілерін айтамыз13.
Қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалануды реттеуде
халықаралық құқықтың объектісі - жер планетасының табиғатты және жерге
жақын ғарыш кеңістігі14 Бір мезгілде бұндай табиғи ортаның жеке
объектілерін қорғауға, дүниежүзілік мүхит және оның ресурсы, атмосфералық
ауа, жануар мен өсімдіктер элемі, жер қойнауы, табиғаттың бірегей кешендері
қоса жатады.
Қорғауды реттеу объектісі және осындай объектілерді пайдалану
жүйесінде бірнеше санаттарды бөлуге болады:
• халықтың қарауында болатын халықаралық табиғи объектілер мен
ресурстар. (бассейні, дүниежүзілік мүхит, Антарктида, ғарыш);
• екі немесе бірнеше мемлекетке бөлінген табиғи объектілер және
ресурстар. Бұндай объектілерге шекаралас өзендер (Дунай, Селенга,
Рейн) және көлдер (соның ішінде Каспий теңізі), шекаралық табиғи
кешендер немесе пайдалы қазбалардың кең орны, қоныс
аударатын жануарлар популяциясы жатады.
• Ұлттық табиғи объектілер мен ресурстар. Мысалы: Коми
Республикасындағы орман сілемі Печоро - Илинск
мемлекеттік қорығының территориясында Коми ну орманы, Байкал көлі
дүниежүзілік мэдени және табиғи мұраларды қорғау туралы конвенцияға
сәйкес болып, бейімделген табиғи мұра учаскесі. Осыған, толық үлттық
қорғауға жататын баска да табиғи ресурстар кіреді, бірақ бұлардың
қарым - қатынасы да құқықтық нормамен реттеледі.
Ауа бассейні. Табиғи объект ретінде ол бүкіл атмофераны қамтиды және
халықаралық корғау объектісі болады, өйткені атмофералык ауа айналымы тұтас
ұлттың игілігі бола алмайды. Ауа бассейнін халықаралық қорғау төрт бағытта
дамиды:
а) ауа-райы мен климатқа зиянды әсерді тоқтату;
б) атмофераның ластануының трансшекаралық тасмалдауының
қолдауынан шығуын ескерту;
в) озондық қабатты бұзылудан қорғау;
г) тазалау және бақылау құралдарын жетілдіру аумағында
халықаралық ынтымақтастықтың дамуы.
Атмофералық бассейндегі глобалды қорғаудың алғашқы мәнін, жаппай қырып
жою қаруын - ядролық, биологиялық, химиялык, стратегиялық қақтығысының
басталуы және т. б. қолдануға және сынауға тыйым салу туралы бекітілген
халықаралық шарт алады.
Табиғи ортаға әсер ететін әскери және басқа да әр түрлі қақтығыстарға
пайдаланатын құралдарға тыйым салу туралы конвенция (1977 жыл), оған
қатысушыларға табиғи ортаға әсер ететін әскери немесе басқа да
қақтығыстарға пайдаланатын ұзақ немесе қауіпті зардап келетін, бүзылуға
әкеліп соғатын қүралдарды қолданбауға шақырады.
Мемлекеттерге үлкен қауіп туғызатын экологиялық жағдай трансшекаралық
ауаның ластануы болып отыр. Бақылаудың көрсеткеніндей, ластанған заттардың
елеулі бөлігі жаңбыр қышқылы түрінде трансшекаралық тасымалдаудың
нәтижесінде Оңтүстіктен Солтүстікке - Скандинавия елдерінің территориясына
түседі. Батыс Еуропа жағынан Ресей территориясына жылына млн. тонна күкірт
кос тотығы, күкірт қышқылы, түздар түсіп отырады. Шамамен, осындай мөлшерде
Ресей территориясынан батыс Еуропалық елдерге ластағыш заттар өтіп отырады.
БҰҰ Еуропалық мемлекеттердің қамқоршылығымен ауаны трансшекаралық кең
көлемде ластануы туралы 1979 жылғы бекітілген конвенция; шартта қатысушы
елдердің территориясына біртіндеп зиянды қалдықтардың таралуын қысқартуды
қарастырады. 1991 жыл трансшекаралық ластанудың қоршаган ортаға әсерін
бағалау туралы конвенция қабыланды. Конвенция шешім қабылдағанға дейін,
жоспарланған түлі әрекеттерді қошаған ортаға әсерін бағалауды жүзеге
асыруды көздейді. Осыған сәйкес аудандар да жалпы іске қатысып, баға беруге
мүмкіндік алады. ЕЭК БҰҰ жанында ластанушылардың таралуына бақылау жасау
туралы бірлескен бағдарлама әрекет етеді ( ең алдымен, күкірт қос тотығы).
Бағдарламаның екі орталығы (Москва және Ослода) Еуропаның әр түрлі
мемлекеттерінде және бұрынғы КСРО шекарасының батыс жағалауында бақылау
станциясы бар.
Зерттеулер көрсетіп отырғандай, Солтүстік жарты шардағы озон коспасы
қалыпты жағдайдан 10-15 пайызға азайған, бұл дегеніміз соңғы 13 жыл ішінде
көлемінің төмендеуі рекордтық көрсеткіш болып отыр. Өндірісті кықартуға
және озонды бүзатын заттардың қолданылуын күшейту мақсатында озондық
қабат туралы Монреалдық және Вена келісімін қайта қарау туралы мәселе
қарастырылуда.
Ғарыш. Ғарыш кеңістігі бірде - бір мемлекеттің егемендігіне жатпайды.
Бұл шынайы түрдегі халықаралық қорғау объектісі. Дүниежүзілік
бірлестік өзінің ғарышқа қатынасын екі құжатта: БҰҰ БасАссамблеясының 1963
жылы қабылданған ғарыштық кеңістікті пайдалануда мемлекеттердің әрекетінің
құқықтық кағидасы декларациясында; сосын, айды және басқа аспан денелерін
қоса алғандағы ғарыш кеңістігін зерттеу мен пайдаланудағы мемлекеттердің
әрекеттері туралы шартында (1967 жылы) берілген.
Бұл құжаттарда ғарыштық құқықтық тәртіптің негізгі қағидалары көрініс
тауып отыр. Олар: ғарыш адамзат игілігі, ғарыштық кеңістікті тек қана
бейбіт мақсатқа пайдалануға, ғарыш кеңістігінің ластануына және ғарышқа
зиянды әрекет жасауға жол бермеу болып табылады. Қазіргі кезде жер аумағы
кеңістігінде, ғарыштық қондырғылардың тіршілігінің тоқтауынан кұралған әр
түрлі 3,5 млн. жуық ғарыштық қалдықтар бар.
Егер қазір ғарышты қалдықтардан тазалауға шара қолданбаса, онда
мамандардың айтуы бойынша 20 - 30 жылдан соң ғарышқа ұшу мүмкін болмай
қалады. Туындаған проблемаларды шешу жолдары: серіктерді брондау
(бронирование спутников), алдын - ала ескертетін жүйе қондыру, бұл бір
жағынан ғарышты қалдықтардан тазарту шарасы болса, екінші жағынан оның
ластануын алдын - ала ескерту үшін.
Дүниежүзілік мұхит. Жер шарындағы теңіз бен мұхиттардың жинағы ретінде
дүниежүзілік мұхиттар жер территориясының 71 пайызын алып, жер шарындағы
судың 96 пайызын өзіне шоғырландырып, жер атмосферасы және климатының
құрылуына шешуші әсер етіп отыр. Дүниежүзілік мүхит - биологиялық,
минералдық, энергетикалык ресурстардың қайнар көзі.
Мұхиттың мұнай және мұнай өнімдерімен химиялық және радиоактивті
заттармен және басқа да зиянды қалдықтармен ластануы, биосферадағы теңдікті
бұзады, жер шарының ауа қорын толықтырудағы планктондарды жояды, балық
қорын және басқа да биологиялык ресурстарын кысқартады, адамның
денсаулығын, табиғи ортаға түзелмейтін зиянын тигізеді. Аса қауіп туғызатын
жағдай, ядролық қаруды сынауға радиоактивті, химиялық, биологиялық
материалдарды көмуге дүниежүзілік мүхиттарды пайдалану болып отыр.
Антарктида. Алтыншы құрлық ретінде Антарктида ешбір мемлекеттің немесе
халықаралық үйымның қарауына жатпайды. Бұл өзінше қоршаған ортаны қараудың
халықаралық объектісінің бір түрі. Антарктида турасында мемлекеттер мен
халықаралық ұйымдардың өзара қарым - қатынасы халықаралық шарт негізінде
құрылады.
Қазіргі уақытта Оңтүстік материкті пайдалану және қоргау қағидасы 1959
жылгы Антарктида туралы шартпен реттеледі. Жануарлар әлемін пайдалануды
реттеу, Арктикалық бассейннің жануарлар әлемін қорғау туралы конвенция
негізінде жүзеге асырылады. Ғылыми зерттеу үйлестігі үшін арнайы СКАР
ғылыми зерттеу жөнінде ғылыми комитеті құрылды.
1991 жылы қазан айында Мадридте Антарктида турасында халықаралық
ынтымақтастық қорытындысы шығарылған хаттамаға кол қойылды. Онда, қоршаған
ортаны қорғаудың алтыншы қүрлығының халықаралық ынтымақтастығын реттеудегі
приоритеті міндеті көрсетілген. Хаттамада Флора мен Фаунаны қоргау
шаралардың, қалдықтарды шығару, теңіздің ластануына тыйым салуы
қарастырылды. Ол жүргізіліп отырған шараларға экологиялық сараптама жасау
қажеттігін талап етеді15.
Арктика және Антарктида жүмыстары жайында ведомствааралык комиссия
қүрылып, қызмет жасауда. Оның негізгі міндеті: шаруашылықтың
үйлесімділігін, мекеме мен үйымдардың ғылыми және табиғатты корғаудағы
әрекеті халықаралық ынтымақтастықтың дамуы Арктика мен Антарктидаға
байланысты нормативтік актілердің жобасыи жасауға қатысу болып табылады16.
Бөлінетін табиғи ресурстар. Халықаралық табиғи ресурстардың бұл
санатына әрқашан және жылдың арнаулы бөлігінде екі немесе одан да көп
егеменді мемлекеттердің табиғи ресурстарды пайдалануында болуы. Бұған мысал
ретінде, халықаралық су ресурсы - теңіздер, өзендер, көлдер (Балтық теңізі,
Дунай өзені, Канада мен АҚШ арасындағы Ұлы көл) жатады.
Қорғау және пайдаланудың негізгі құқықтық реттелудің қайнар көзі болып,
ықылас білдірген мемлекеттердің бекіткен шарты танылады. Онда халықаралық
объектілерді пайдалану тәртібі, туындаған дауларды шешу, қажетті төлемді
төлеу, қорғау шаралары, өндірістік және басқа да жолдар карастырған.
Халықаралық объектілерді басқару үшін ылғи әрекет ететін приоритетті орган
- комиссия, комитет құрылады.
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ АЯСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
2.1. Қоршаған орта проблемалары жөнінде халықаралық конференциялар
Халықаралық конференция дүниежүзілік мемлекеттер мен халықтар
ынтымактастығының ортақ мақсатқа жетудегі дәстүрлі нысанының бірі. Бұл
нысан ескіден келе жатқан барлық адамзатты немесе бөлек мемлекеттер мен
халықтарды толғандыратын мәселелерге байланысты ортақталып жасалған
әрекеті. Конференцияға дайындык және өткізу прцессінде оқу, талдау
таңдалған мәселенің жағдайына қарай бағалау және таңдау жасау,
қатысушылардың ынта-ықыласы түсіндіріледі, шешім қабылданады, мемлекеттің
келесі бірлесу әрекеттерінің бағытын және нысанын анықтау жүргізіледі.
Қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық конференциялар,
мемлекеттердің ынтымақтастығының бір нысаны ретінде өткен ғасырдың басында
жүзеге асырыла бастаған еді17
Қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық
ынтымақтастықтың дамыған бір нысаны болып, екі жақты және көп жақты
үкіметтік және үкіметтік емес конференциялар танылады. Жыл сайын әлемде
экологиялық мәселелерге байланысты жүздеген, әйтпесе мыңдаған
конференциялар өткізіледі18
Мақсатына қарай ол табиғатты қорғау әрекетіндегі тәжірибемен алмасу,
экологиялық маңызы бар ақпараттармен алмасу, ғылыми және практикалық
проблемаларды шешудің құралы болып отыр.
Табиғатты қорғау жөнінде ең алғашқы конференция 1913 жылы Берн- де
өтті. Швейцария өкіметінің шақыртуымен конференцияға 17 мемлекет өкілдері,
атап айтқанда: Австрия, Аргентина, Бельгия, Ұлыбритания, Венгрия, Германия,
Дания, Италия, Нидерландия, Норвегия, Португалия, Ресей, АҚШ, Франция,
Швейцария, Швеция жиналды.
Делегаттар әлемінің табиғи жағдайы туралы пікірлерімен алмасып,
табиғатты жедел түрде қорғау қажеттігін мойындады. Конференция табиғатты
халықаралық қорғау мақсатында комиссия кеңесінің біліктілігін,
әлемнің табиғатының жағдайы және оның қорғалуы туралы барлық бар пікірлерді
жариялау және қорытындылау, талдау жасау туралы қаулы қабылдады.
Көрсетілген мәселеге байланысты арнайы конференцияларды өткізу туралы ой-
пікір 1967 жылдың соңында БҰҰ -ның Бас Ассамблеясының 22 - ші сессиясында
айтылған еді. Сосын оған сәйкес мәселе БҰҰ- ның экономикалық және
әлеуметтік кеңесінің 45 -ші сессиясының күн тәртібіне қойылды. Қабылданған
ЭКОСОС қарары жедел түрде адамды қоршаған ортаның ластануын шектеуге
және мүмкіндігінше тоқтатуға ұлттық, сол сияқты халықаралық деңгейдегі
шаралардың күшейтілу қажеттігін көрсетті. Сондай-ақ мұндай
конференциялардың қажеттігі туралы биосфера ресурстарын қорғау және ғылыми
рационалды негізді пайдалануға арналған сарапшылардың 1968 жылы
қыркүйекте Париждегі Үкіметаралық конференциясында қабылданды.
1948 жылы табиғат және табиғи ресурстарды қорғаудың
халықаралық одағы құрылды. Осының нәтижесінде атап айтқанда,
қоршаған ортаны қорғау аясында әлемде халықаралық
ынтымактастықтың өркендеуіне қолайлы саяси атмосфера қалыптасты. Ол адамды
қоршаған орта проблемаларына қатысты БҰҰ-ң Стокгольм конференциясының
ойдағыдай табысты болуына мүмкіндік туғызды.
Конференция 5 шілде 1972 жылы ашылды. Оның жүмысына 113 мемлекет өкілдері
қатысты.
Қоршаған орта проблемаларына арналған БҰҰ Стокгольм конференциясы
қоршаған ортаны корғауда глобалдық және жедел сипаттағы проблемалардың
мойындалуын және мемлекеттердің табиғи қоршаған ортаны әлемдік қоршаудың
көрінісін және жағдайын дамытуға баға берудің бір-бірімен байланысты және
бірін-бірі толықтыратын шешімнің үш тобын қабылдады. Оларға: мәлімдеме
қағидалары; шаралардың жобасы; ұйымдық - қаржылық шешім.
Декларация қағидалары адамды қоршаған ортасын корғау мәселелері
жөніндегі БҰҰ конференциясының басты шешімі болуға шақ тұр. Ол әлемдік
қоршаған орта табиғаты жағдайына өз әрекетімен тікелей және әсер ететін
мемлекет және халықаралық ұйымның басшылығы мен барлық басты қағидалар
түсінігін топтастыруды көздейді. Декларацияның мазмұны преамбуланы қоса 7
пункттен - жариялау және 26 қағидадан тұратын қағида, корытынды
бөлімдерден тұрады.
Преамбула қоршаған ортаның глобалдық мәнін анықтайтын, олардың басқа
адамзат проблемаларымен байланысын, себебін және жағдайын, осы мәселелердің
тууына себепші болатын және болашақта олардың ескіруіне әкеліп соғатын
төтенше маңызды оқиғаларды қарастырады. Преамбула тиянақты қорғау жүргізе
отырып, адамзат өзінің әрекетін бүкіл әлемде реттеуге тарихта бүгінде
мүмкіншілік туып отырғанын және бұл әрекетінің қоршаған ортаға ешбір зардап
салдары болмауға тиіс екенін көрсетеді 19.
Жоғарыда атап өткендей, декларация қағидасы қазіргі уақыттағы
қоршаған орта мәселесін және оның көрінісіне дүниежүзілік бірлестіктердің
қатынасын білдіретін 26 қағидадан түрады. Осы қағидалар ішінен бастысын
атап өтуге болады:
Қорытынды акттің 5 бөлімі қоршаған орта проблемаларына арналған. Онда,
мемлекеттердің экологиялық ынтымақтастығының мақсаты, аумағы, нысаны және
әдісі анықталған. Атап айтқанда, халықаралық экологиялық ынтымақтастық
атмосферасының ластануымен күрес, суды ластанудан қорғау, теңіз аумағын,
жер қыртысын қорғау, қорықтарды, қалалардағы қоршаған ортаны экологиялық
зерттеудің орнықты белгілері көрсетілген ынтымақтастықтың аумағын қамтиды.
Ынтымақтастықтың бұл түріне мынадай: ақпараттық алмасу, конференция
ұйымдастыру, ғылыми қызметкерлермен алмасу, қоршағаы ортаны қорғау
проблемасына бірлесіп жоба дайындау нысандары мен әдістері ұсынылған.
Хельсинкидегі шешімнің жобасын іске асыру нәтижесінде катысушы елдер
арасында қоршаған ортаның ластануын тоқтату туралы бірнеше құжаттар
қабылданған болатын.
Атап айтқанда, атмосфералык ауаның трансшекаралық ластануы туралы
конвенция (1979 жыл) және өнеркәсіп апаттарына трансшекаралық әсері туралы
конвенция (1922 жыл).
1986 жылы қарашада СБСЕ - ге қатысушы мемлекет өкілдерінің Венада
кездесуі болды. СБСЕ қорытынды актісінің саяси мәселелердің орындалуымен
қатар, бұл кездесуге қоршаған ортаның жағдайына және оның корғалуына
байланысты Хельсинки шартының орындалу дәрежесіне көңіл бөлінеді.
Вена кездесу құжатының қорытындысы бойынша қоршаған орта бөлімінде
келесі сипаттамалар ұсынылады:
• 1995 жылға дейін күкірт тастауды 30 пайызға қысқартуға,
көмірсутекті және басқа ластанушыларды ластауды
төмендету;
• қауіпті қалдықтарды теңізге альтернативті көмуге, тиісті
әдістерді дайындау;
• денсулыққа және қоршаған ортаға қауіп - қатерінің бағасын
қоса потенциалды қауіпті химиялық заттар жөнінде
ақпараттармен алмасу;
• еуропадағы кең көлемде ластанушылардың таралуын бақылау және бағалау
үшін бірлескен бағдарламаның дамуы және нығайтылуы (ЕМЕП);
• озонды бұзатын өндіріс заттарын қысқартуды қолдайтын
шараларды кеңейту;
• климаттық глобалды жылыну құбылысын және оның
көміртекпен газдың қос тастаудағы ролін зерттеу20.
БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының ұсынысы бойынша 1992 жыл маусымда Рио-де-
Жанейрода, Стокгольм конференциясынан 20 жыл өткеннен соң қоршаған орта
және оның дамуы жайында БҰҰ-ның конференциясы өткізілді. Конференцияға 178
мемлекет және 30-ға жуық Үкіметаралық және Үкіметтік емес халықаралық
ұйымдар қатысты. 114 мемлекет басшылары және Үкімет делегациялары басшылық
етті.
Риодағы конференцияда көп мәселелер талқыланып, бастысы 3 маңызды
құжатқа жанасты:
• қоршаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. Халықаралық экологиялық құқық
1.1. Халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі және пәні ... ... .
1.2. Халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көздері ... ... ...
1.3. Халықаралық экологиялық құқықтың қағидалары ... ... ...
1.4. Халықаралық экологиялық құқықтың объектілері
2. Қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық ынтымақтастық
2.1. Қоршаған орта проблемалары жөнінде халықаралық
конференциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қоршаған ортаны қорғаудағы халықаралық ұйымдардың ролі
... ... ... ...
2.2.1. Мамандандырылған және БҰҰ органдары
2.2.2. Үкімет аралық аймақтық ұйымдар
2.2.3. Үкіметтік емес халықаралық ұйымдар
3. Қоршаған ортаны халықаралық құқықтық қорғауға Қазакстан
Республикасының қатысуы
3.1. Қазақстан Республикасының территориясындағы экологиялық мәселелер
2. Қазақстан Республикасының табиғатты қорғауда басқа мемлекеттермен
ынтымақтастығы
ҚОРЫТЫНДЫ
БИБЛИОГРАФИЯ
Кіріспе
Такырыптың өзектілігі - Табиғи экологиялық факторлардың мәні,
табиғаттағы бір байлық қорының өзгеріске ұшырауы, қоршаған ортаның басқа
объектілеріне тікелей немесе жанама әсерін тигізеді, сондықтан табиғатты
корғауды мемлекетаралық ынтымақтастыққа жағдай жасауының маңызы осында.
Адам - табиғаттың бір бөлшегі. Табиғаттан тыс, оның ресурстарын
қолданбай, өмір сүру мүмкін емес.
Жер бетіндегі халықтық елді мекеннің қарқынды өсуі, сол сияқты ғылыми-
техниканың дамуы адамның қоршаған ортаға деген мүмкіндігінің нығаюына әсер
етіп отыр.
Диплом жұмысының зерттеу максаты мен міндеттері болып – халықаралық
экологиялық құқықтың негіздерін қарастыру мен негіздеу, Қоршаған ортаны
қорғау аясындағы халықаралық ынтымақтастық мәселелері және қоршаған ортаны
халықаралық қорғауда Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттермен
қатынастары және олардың маңыздылығы табылады. Адам жеңіп алған құқықтарын
жақын болашақта пайдалана алмауына нақты қауіп немесе адам қоғамының
дамуының өзі, адамның өмір сүруіне елеулі қауіп туғызып отыр.
Міне,осы себептен де жеке құқық қүрамында қазір оған қауіп туғызбайтын
өмір сүру құқығы қоршаған орта және еңбек шарты бірінші орынға жылжуда
Қазақстан Республикасының Конституциясының 31-ші бабында көрсетілгендей,
мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны
қорғауды мақсат етіп қояды.1[9 ст.24,31] Бүгінгі күні қолайлы қоршаған
ортада адамның өмір сүру құқығын халықаралық құқықсыз шешу мүмкін емес.
Сондықтан, адамды қоршаған ортаны қорғауға және жақсартуға қазіргі
және келешек ұрпақ үшін анықталған мақсаты болып, сондай-ақ ол халықаралық
экономикалық және әлеуметтік дамумен, әлемдік негізгі анықталған мақсатқа
жетуінде1.
Бұл мақсатқа жету үшін кеңейтілген түрде мемлекетаралық ынтымақтастык
және жалпы мақсаттағы халықаралық ұйымдардың қабылдаған шешімі, не
негізгі мәселелердің өсуіне байланысты қоршаған орта аймақтық немесе
халықаралық сипатқа және жалпы халықаралық аймаққа әсерін тигізуі қажет.
Осындай ынтымақтастықтың негізінде халықаралық құқықтық объектив,
жаратылыстық ғылым және экономикалық факторлар жатыр.
Диплом жұмысының зерттеу обьтектісі болып - қоршаған ортаны қорғау
аясындағы халықаралық және ұлттық құқықпен реттелетін қатынастар табылады.
Ал осы қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық және ұлттық құқықпен
реттелетін қатынастарға қатысатын тараптардың құқықтары осы диплом
жұмысының пәні болып табылады.
Табиғи экологиялық факторлардың мәні, табиғаттағы бір байлық қорының
өзгеріске ұшырауы, қоршаған ортаның басқа объектілеріне тікелей немесе
жанама әсерін тигізеді, сондықтан табиғатты корғауды мемлекетаралық
ынтымақтастыққа жағдай жасауының маңызы осында.Диплом жұмысын орындау
барысында эмпирикалық, теоретикалық зерттеу әдістері қолданылды, соның
ішінде тарихи, талдау және синтез зерттеу әдістері көрініс тапты.
Қорғауға келесі ережелер шығарылады :
1. Қоршаған ортаны қорғаудағы халықаралық ынтымақтастығының рөлінің
жоғарылығын адамзаттың жалпы түсінігі бойынша, оның өркениетті өмір
сүруінің басты екі негізгі шартын айта кеткен жөн: биосферадаға ресурстар
және кеңістікте шектелгендігі; осы шектелген жүйе шеңберінде жеке тұлға мен
мемлекеттің келісіп жасаған әрекеті. Бұл жерде тиімді қоғамдық реттеу,
сонымен қатар мемлекетаралық қатынас құқықтық механизімінің қажеттігін
айта кету орынды.
2. Қоршаған ортаны қорғау аясында мемлекеттердің қатынасын халықаралық
құқықтық реттеу қиын әрі өзгермелі процесс болып табылады. Осы ереже
қоршаған ортаны қорғау аясындағы көптеген ғылыми - техникалық ынтымақтастық
келісімдер бірлесіп зерттеуді және дайындауды, ақпаратпен
алмасуды, табиғат байлықтарын пайдаланудағы ұтымды тәжірибені қарастыру
мәселесін ұсынады.
Аталған келісімдер бірлестіру шеңберінде ғылыми және техникалық
мүмкіндік әр түрлі елдердің ғылыми зерттеулеріндегі көзқарастарын
топтастыруға, олардың нәтижесін едәуір көрсетуге мүмкіндік береді.
Әлеуметтік құбылыстардың жағымдылығының ішіндегісі, ең алдымен
қоршаған ортаның адам құқығына қолайлылығы көптеген елдерде тұжырымдалғанын
бөліп айтуға болады.
3. Халықаралық құқықтық нормаларының тиімділігі теріс құбылыстарға
және қоршаған ортаны қорғау аясындағы мемлекеттердің келісілген
әрекеттерімен барабар жағдай қалыптастыру.
Әсіресе, саяси фактор, қоршаған ортаны халықаралық құқықтық қорғауда
елеулі, себепші әсерін тигізеді. Халықаралық қысым әлемді берік орнықтыруға
және қауіпсіздікті қарулы қақтығысқа тиым салуы және мемлекеттердің бір-
бірімен ынтымақтастығы, мекендеуге қолайлы ортаны сақтауға қосымша
материалдық ресурстарды бөлуді қажет етеді, қоршаған ортаны қорғаудың саяси
жағдайда туындауы мүмкін мемлекетаралық келіспеушіліктерді халықаралық
құқық нормаларына және қағидаларына сәйкес реттейді. Жанама пайдалы
әрекеттер, жекелеген мемлекеттердің табиғатты қорғаудағы ынтымақтастықта
өзінің халықаралық беделін сақтап қалу, бекітуге ұмтылыс жасауы мүмкін .
Осыдан қоршаған ортаны қорғауға және жақсартуға байланысты
халықаралық проблемаларды, барлық кіші және ірі мемлекеттердің теңдігі
негізінде ынтымақтастық арқылы шешуге болады.
Экологиялық ғылымның кеңеюі, қоршаған ортаны халықаралық құқықтық
қорғауды реттеуді кеңейтудің объективтік сілтемесі болып отыр.
Қазіргі халықаралық бірлестікке халықаралық құқықтық және табиғатты
қорғау нормаларын құрастыру және қолдану әсер етуші факторлар жиынтығына
қарай, сол үрдістің себепшісі мен тежеушісі. Бұл құбылыстар бір - біріне
ұқсас тәртіпте (саяси, экономикалык, әлеуметтік) себепші ғана болмай,
сонымен қатар қоршаған ортаны халықаралық құқықтық қорғаудағы реттеуінің
тежеушісі болып отыр. Сондықтан да осы өрістің халықаралық табиғатты
корғаудағы әрекеттерінің дамуының көпжақты қозғаушы күші халықаралық құқық
ғылымының бір міндеті.
Көп жақты және екі жақты келісімдер немесе осындай басқа негіздегі
ынтымақтастық, бақылауды тоқтатуды барлық аяларда өткізілген әрекеттерімен
байланысты қоршаған ортаның кері әсерін шеттетуі өте маңызды және бұл
ынтымақтастық барлық мемлекеттердің егемендігін ескере отырып ұйымдастырылу
керек2.
Соңғы жылдары отандық әдебиеттерде, сондай-ақ жақын және алыс шетел
әдебиеттерінде ғалымдар қоршаған ортаны қорғауға арналған мәселелердің
зерттелуіне едәуір мән беріп отыр.1.
Жоғарыда айтылғандардан шығар қорытынды, менің дипломдык жұмысымның
мақсаты - адамзаттың маңызды проблемаларының бірі ретіндегі, қоршаған
ортаны қорғауды оқып біліп, талдау болып табылады.
I Бөлім халықаралық экологиялық құқықтың саласының дамуына
арналған. Мұнда халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі, пәні,
объектісі, негізгі қағидалары және қайнар көздері жекелей
қарастырылады.
II Бөлімде қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық
ынтымақтастық, соның ішінде Халықаралық табиғатты қорғау ұйымы
және осы мәселелерді шешудегі халықаралық конференциялар сауалдары
қамтылады.
III Бөлімде халықаралық ынтымақтастыққа және Қазақстандағы
қоршаған ортаны қорғауға арналған.
Қорытынды барлық жұмыстың негізгісін қамтиды, онда қоршаған орта аясын
халықаралық құқықтық қорғау бүгінгі күннің маңызды тақырыптарының бірі
болып отыр, оны дұрыс және уақытында шешу бүгінгі және келешек ұрпақтың
өмірі байланысты болып отыр.
Қоршаған ортаны қорғауды құқықтық реттеудің құралы ретіндегі халықаралық
экологиялық құқықтың түсінігі және пәні
1. Халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі және пәні.
Қоршаған орта - әлем, экономика, қоғам демократия категорияларымен бір
қатарда тұрган қазіргі ғылымның және практиканың берік санаттарының бірі.
Қазіргі ұлттық және халықаралық құқықтың сатысына сәйкес, табиғатқа
байланысты қоғамдық қатынасты құқықтық реттейтін интегралдық объект табиғат
емес, қоршаған ортаның өзі.
Қоршаған орта (umwelt) түсінігін 19ғ. екінші жартысында неміс биологы
Якоб Иксюль " Экология " ғылымына енгізді. Оның айтуынша бұл - " ішкі
әлемді белгілеп, қоршаған ортадағы тірі ағзалар, жануарлардың ішкі сезім
мүшелерімен және олардың белгілі бір жүріс-тұрысқа талаптануын көрсету үшін
жасалған3.
Қоршаған орта түсінігі адамның өмір сүру шарттарымен байланысты
элементтердің кең түрін қамтиды. Олар 3 түрлі объектіге бөлінеді: жаратылыс
(тірі) орта объектісі (флора, фауна); өлі (не живой) орта объектісі
(теңіздік және тұщы су бассейндері - гидросфера); жердегі ғарыш кеңістігі;
адамның табиғатпен өзара қатынасы үрдісінде пайда болған жасанды орта
объектісі.
Осылардың жиынтығынан барлық қоршаған ортаның жүйесін құрып,
территориялық аумағына байланысты, глобалды (бүкіл жер шарын қамтитын),
аймақтық және ұлттық болып бөлінуі мүмкін.
Осыдан коршаған ортаны қорғау, табиғатты қорғаумен барабар емес. 50
жылдардың басында табиғатты қорғау және оның ресурстарының әлсіреуін қорғау
емес, экономикалық мақсат еді, ал 70 жылдарда бұл міндеттің объективтік
факторы адамдарды қоршаған ортаны қорғауға ауыстырылды, дәлірек айтқанда
сол мезетте қалыптасқан глобалды мәселелерді қамтып көрсетті4. Қазіргі
адамды қоршаған орта 1972ж. БҰҰ Стокгольмде өткен конференциясының тақырыбы
болды.
Профессор Петров В.В. адамды қоршаған орта деп, адамдардың
антропогендік әрекетінде калыптасқан, экологиялық жүйенің органикалык
бірлігіндегі, жаратылыстық, аусымдылық, модификациялык жаратылыстық ортаның
бір бөлігі деп түсіндіреді5 Қоршаған ортаны қорғау аясындағы
мемлекеттердің ынтымақтастығының қажетті негізі, оны халықаралық құқықтың
зертеуі болып отыр. Атап айтқанда, қоршаған ортаны халықаралық кұқықтық
қорғауды реттеудің өзара келісімдегі орнықтырылған толық жүйесі, ішкі
кұрылысын сонымен қатар нормативті негізін және қайнар көзін қамтиды.
Отандық құқықтық ғылымда, оның өзіндік институтының бар екендігі
туралы пікір қалыптасқан. Қоршаған ортаның халықаралық құқығы термині
қалыптасуға шақ тұр, сондықтан қазіргі уақытта халықаралық экологиялық
құқық түсінігі жиі қолданылып жүр6. Бірақ та қоршаған орта халықаралық
құқықтың құрылымдық қалыптасуы әлі бітпеген. Бұған куә - халықаралық
құқықтың басқа саласындағы, әсіресе теңіз, әуеде қоршаған ортаны қорғауға
қатысты кейбір жайсыз қағидалар мен норманың сақталуы. Сөз болып отырған
мәселе, қоршаған ортадағы халықаралық құқықтың қалыптаса бастау шегі мен
халықаралық құқық институтының және ресурсты пайдалану
саласының тығыз байланыстығында.
Бұдан басқа қоршаған ортаны қорғауда қалыптасқан арнайы қағидалар мен
нормалар нақты жеткіліксіз мазмұнының жоқтығынан жапа шегуде.
Қоршаған ортаның халықаралық құқығы, халықаралық құқықтың өзіндік бір
саласы ретінде біржолата бітуі үшін, елеулі түрде оның кодификациялау
дәрежесі мүмкіндік туғызатын еді. Бұл сауал бірнеше рет қоршаған ортаны
қорғау жөніндегі БҰҰ-ның бағдарламасының шеңберіне ұсынылған. Жан-жақты
кодификациялық акт ұқсастығы бойынша халықаралық құқықтағы басқа
салаларымен сол сферада қалыптасқан қағида мен норманы жүйелендіруге, сол
сияқты, тең құқықтың негізіне және экологиялық кауіпсіздікті қамтамасыз ету
мақсатында мемлекеттердің өзара қолайлы ынтымақтастығына мүмкіндік беретін
еді.
Табиғатты қорғау жөніндегі халықаралық құқық актілерінің саны
біртіндеп көбеюі қорғау, пайдалану, қоршаған табиғи ортаны жақсарту жайында
құқықты қосатын барлық құжаттарды топтастырып, халықаралық заңдылықтың бір
саласы - экологиялық заңдылықты оқытуға алып келеді.
Халықаралық экологиялық құқық қазіргі дәрежеде халықаралық
қолданыстағы экологиялық заңдылықтардың жинақталған, қазіргі даму үстіндегі
халықаралық құқық және оның ғылыми болып табылатындағында.
Қоршаған ортаны қорғауда және жер ресурстарын пайдалануда халықаралық
экологиялық құқықтың теңіз, атомдық, гарыштық құқық салаларымен байланысты.
Халықаралық және ішкі экологиялық құқықтық байланысы едәуір қиын жүйе болып
отыр. Бұл жердегі қиындық ең алдымен, егер ішкі экологиялық
құқықтық мемлекеттердің тиісті бірлігінің еркіндігі болса, халықаралық
екі немесе бірнеше мемлекеттердің, не халықаралық үйымдардың келісіміндегі
еркіндігінде. Сол мезетте осындай экологиялық құқық нормаларының шектеу
еркіндігіндегі басымдылық халықаралық кұқықтық нормаларында.
Осы халықаралық құқықтың саласы екі түрлі мағына береді: Бір жағынан
халықаралық, экологиялық, құқықтық халықаралық ынтымақтастығының барлық
нысанын реттейтін халықаралық жариялық құқықтың құрамдас бөлігі. Бұл
құқықтық реттеудің қағидалары мен әдістеріне сипаттама беруге ықпал
жасайды. Ал екінші жағынан, ол халықаралық, құқықтық реттеуді, мазмұнына
сүйене отырып, ішкі экологиялық құқықтың жалғасы болып табылады. Бірақ та,
бұдан халықаралық, құқықтық адамның, ұйымдардың, мемлекеттердің байланысын
қамтитын өзінше құқық жүйесі болуын тоқтату емес, жекелеген мемлекеттердің
экологиялық құқығының пәнінің және әдісінің қайнар көзі. Сонымен бірге, осы
қатынастағы субъектілердің құқықтық реттелуі едәуір дәрежеде бөлінеді.
Құқық теориясында құқықтық реттеу пәні деп, негізгі анықталған құқық
саласындағы құқықтық нормаларының бөлінуі саналады7
Пән құқық саласының жүйесін құрастырушы фактор болып табылады.
Құқықтық реттеудің пәні қоғамдық қатынастағы нақты анықталған, басқа құқық
пәнін құрастырушы деп түсіндіріледі.
Біз қарастыратын аймақта құқықтық реттеудің объектісі табиғи орта
және оның бөлек элементтері - жер, оның қойнауы, әлемдік мұхит, өсімдіктер
және жануарлар әлемі және осылармен байланысты адамның ықыласы, осыдан
табиғатқа байланысты немесе қоршаған ортаға байланысты қоғамдық қатынас
пәні болып табылады.
Осыдан халықаралық экологиялық құқықтың пәні болып, адамның қоршаған
ортаны қорғау және жақсарту мақсатындағы өзара әрекетінің аясында
жинақталған қарым-қатынасы қазіргі және келешек ұрпақтың ықыласы,
халықаралық экологиялық қатынас танылады.
Сонымен, халықаралық экологиялық құқықтың пәні деп нені түсінеміз?
Жоғарыда айтылғандар негізінде халықаралық экологиялық құқық - өзіндік
құқықтың бір саласы ретінде құрылған, өзінде халықаралық құқықтық
нормаларының жиынтығын, оның қорғауындағы субъектілерін, халықаралық
экологиялық ресурстарының рационалды пайдаланылуын және қоршаған ортаны
зиянды әрекеттерден қазіргі және келешек ұрпақтардың ықыласымен қорғауды
реттейтін қатынас болып табылады.
1.2. Халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көздері
Материалдық мағынада халықаралық экологиялық құқықтық катынастың қайнар
көзі деп, табиғи қоршаған ортаны рационалды пайдалануға және қорғауға
бағытталған әлемдік бірлестік мүшелерінің еркіндігін түсінуге болады. Ал,
формальды мағынада халықаралық құқықтың экологиялық нормаларының қайнар
көзі деп, халықаралық құқық нормаларына сәйкес жасалған құқықтық нысан —
шарт, келісім, конвенция, халықаралық ұйымның және конференцияның қарары
(резолюция) және тағы басқаларды түсінуге болады.
Кейбір жеке жағдайларда халықаралық экологиялық құқықтық нормаларының
қайнар көзі болып ішкі заңдылықтағы нормативтік акт қолданылады.
Халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көзінің ортасындағы орталық
орынды БҰҰ - ның бас Ассамблеясының қарары және табиғатты қорғаудағы бүкіл
әлемдік хартия алады. Олар, халықаралық құқықтың экологиялық
ынтымақтастықтың қағидаларын және ережелерін іске асыруда анықталған
мағынасы болып отыр.
БҰҰ - ның бас Ассамблеясының қарары: БҰҰ - ның бас Ассамблеясының
қарары қоршаған ортаны қорғауға және дүниежүзілік табиғат ресурстарын
рационалды пайдалануға арналған.
18 желтоқсан 1962 жыл БҰҰ - ның бас Ассамблеясы экономикалық даму
және табиғатты қорғау туралы қарар қабылдады, онда ЮНЕСКО ұсынған тілек
және ұсыныс мақұлданды. Қабылданған қарар үш көңіл аударарлық кезеңдерге
бөлінеді:
1) қоршаған ортаны, табиғи ресурстарды, флора мен фаунаның
жиынтығын тұтас қарастыру;
2) табиғатты қорғау терминінің интеграциясы кеңейтілген
қоршаған ортаны қорғау терминіне.
3) табиғатты корғауда және экономикалық дамудың
маңыздылығының органикалық мазмұны өзінің дамуын 1972 жылы қоршаған орта
туралы БҰҰ- ның Стокгольмдегі конференциясында алған.
3 желтоқсан 1968 жылы БҰҰ-ның бас Ассамблеясы қарар қабылдады, онда
адам құқықтарының негізін сақтау үшін, экономикалық және әлеуметтік дамуға
тиісті қоршаған ортаға қолайлы көңіл аударарлық ролі байқалады. Осы
мақсатпен, БҰҰ - ның бас Ассамблеясы БҰҰ қоршаған орта туралы
конференциясын 1972 жылы Стокгольмге шақыруға шешім қабылдады.
1980жылы қыркүйек айында БҰҰ-ның бас Ассамблеясы мемлекеттердің
қазіргі және келешек ұрпағы үшін жер табиғатын қорғауға айрықша
жауапкершілігі туралы қарар қабылдады. Қарар барлық мемлекеттер мен
халықтарды қоршаған ортаны қорғауға және қақтығысты қысқартуға нақты шара
қолдануға шақырды.
1982 жылы БҰҰ - ның бас Ассамблеясы дүниежүзілік табиғатты қорғау
хартиясын бекітті.
Табиғатты қорғауда дүниежүзілік хартия 28 қазан 1982 жылы БҰҰ -ның бас
Ассамблеясы ның 37 сессиясының қарарында мақұлданды және бекітілді.
Ол негізгі 24 қағидадан түрады. Қарар экологиялық білімді жалпы
білімнің қүрамдас бөлігі деп қарастырады. Біздің табиғат турасындағы
білімімізге зерттеу жүргізу және әр түрлі типтегі ақпараттық жүйелерімен
кажетті түрде кеңейту керек .
Осы хартия қағидалары, әр мемлекеттің құқықтық тәжірибесінде
халықаралық ынтымақтастық деңгейінде көрініс табуы қажет өзінің заңдық
күшіне байланысты хартия ұсынуға болатын мағынадағы халықаралық құжат болып
табылады. Бұл дегеніміз оның нормалары мен қағидалары мемлекеттер және
халықаралық ұйымдар үшін заңды түрде болуы міндетті емес, бірақ қоршаған
табиғи ортаның жалпыға бірдей міндеттерін дүниежүзілік бірлестікке мүшелер
өздерінің практикалык әрекеттерінде осы актінің ережелерін сақтау керек.
Шарт. Халықаралық кұқықтық қорғаудың қайнар көзі ретінде шарт орталық
орынды алып отыр. Осы топтағы қайнар көздердің ішінен, дүниежүзілік
сауалдармен бекітілген қауіпсіздік және қақтығысты қысқарту, қоршаған
ортаны қорғау проблемаларына байланысты саяси мазмұндағы шартты бөліп
айтуға болады.
Осы топтың ішінде басты орынды АҚШ және Канада, барлық еуропалық
мемлекеттермен қол қойылған. Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық
турасындағы жиналыстағы қорытынды акт. Осы топқа Конвенция, шарт, өндіріске
тыйым салу туралы бітімгершілік байқау, жаппай жоюдың амалдарын колдану
қатары жалғасады.
Бұған ауада, ғарыш кеңістігінде және су астында ядролық қаруды
сынауға тыйым салу туралы шарт (1963 жыл) ; ядролық қаруды таратпау туралы
шарт (1968 жыл) ; жаппай жою қаруын теңіз және мұхит үстінде орналастыруға
тыйым салу туралы шарт (1971 жыл); бактериялогиялық (биологиялық)
өндірістегі қаруды, улағыштарды артық жинауға тыйым салу және оларды жою
туралы Конвенция (1972 жыл) кіреді.
Қысқарту, шектеу, қарулардың стратегиялық бастамасын жою туралы
шарттар қатары КСРО мен АҚШ арасында бекітілуі себебінен ол екі жақты
сипатта болады.
Халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көзі ретінде, басқа да
шарттардың тобын экологиялық мазмұндағы халықаралық шарттар құрайды.
Экологиялық мазмұндағы халықаралық құқықтық актінің кешенді белгісі
болып, әскери немесе әр түрлі жауласудағы табиғи ортаға әсер ететін
құралдарды пайдалануға тыйым салу туралы Конвенция (1977 жыл);
трансшекаралық ауаны кең қашықтықта ластау туралы Конвенция (1979 жыл); ай
және басқа аспан денелерін қоса ғарыштық кеңістікті зерттеуге және
пайдалануға мемлекеттердің әрекеттерінің қағидалары туралы Ковенция (1967
жыл); Антарктида туралы 1959 жылғы шарт.
Халықаралық құқықтық актілердің өзіндік тобын, Конвенция, келісім және
дүниежүзілік теңіздерді ластанудан және жүдеуден қорғауға; Жерорта теңізін
ластанудан қорғау туралы Конвенция (Барселон 1976 жыл); Балтық теңіз
аймағындағы теңіз ортасын қорғау туралы Конвенция (Хельсинки, 1992 жыл);
Қара теңізді ластанудан қорғау туралы Конвенция (Бухарест, 1992 жыл);
Атлант мұхитының Солтүстік Шығыс теңіз аумағын қорғау Конвенциясы (Париж
1992 жыл).
Солтүстік теңізді мұнай және басқа да зиянды заттармен ластануымен
күресу туралы 1983 жылғы ынтымақтастық туралы келісім. Флора мен Фаунаны
қорғау және сақтау, жабайы Фауна мен Флораларды қорғау және олардың табиғи
ортада тіршілік етуі туралы Конвенция ( Еуропа 1979 жыл); табиғатты және
табиғи ресурстарды қорғау туралы АСЕАН елдерінің 1985 жылғы келісімі;
Жойылып кету қаупі бар жабайы Фауналар мен Флоралардың түрлері, халықаралық
саудалау (Вашингтон 1973 жыл) т.б.
Қазіргі кезеңде халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көздері
екі түрге бөлінеді:
1) қазіргі күші бар құқықтық қағидалар мен нормаларды бекітетін,
құқықты көрсететін, яғни қатаң міндетті құқық.
2) халықаралық қатынасқа өзінің белсенділігінен әсер ететін
міндетті емес ережелерді ұстаушы, яғни жеңіл ұсынылатын құқық.
1.3. Халықаралық экологиялық құқықтың қағидалары
Қағида немесе негізгі бастау барлық құқықтың сипатын анықтайтыны
белгілі. Қоршаған ортаны халықаралық құқықтық корғауда және табиғатты
пайдалануда колданылатын кағидалар, қазіргі халықаралық құқықта жалпыға
бірдей қағида және халықаралық экологиялық құқықтың арнайы салалық қағидасы
болып бөлінеді.
Халықаралық кұқықтың жалпыға бірдей қағидасы қай салада болса да
мемлекет аралық қатынасты, сонымен қатар қоршаған ортаны корғау және
табиғатты тиімді пайдалануға қатысты реттейтін заңды белгісі болып отыр.
Көрсетілген сипаттағы қағидаларға:
• Мемлекеттік егемендікті құрметтеу;
• Барлық мемлекеттердің егеменді теңдігі;
• Ортақ пайда;
• Басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласпауы;
• Территориялық дербестігі және тұтастығы;
• Халықаралық міндеттерді адал ниетпен орындауы;
• Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу;
• Халықаралық құқықтық жауапкершілік және т. б. жатады.
Осыдан барлық қоршаған ортаны қорғау туралы халықаралық
шарттар шығады.
Халықаралық экологиялық құқықтың құрылуы мен дамуына байланысты
процессінде жеке немесе арнайы салалық қағидасы жасалды. Бұның құрылуында
ерекше ролді 1972 және 1992 жылдардағы коршаған орта аясындағы БҰҰ
Конференциясы, дүниежүзілік табиғат хартиясы т.б. алады. Осы конференция
материалдарында, қоршаған ортаның бөлінбейтін бір бөлшегі ретінде тұрақты
дамудағы және т. б. орынды алатын адамның эко — құқықтық мәртебесі
анықталды8.
Қазіргі халықаралық экологиялық құқықтың арнайы қағидасына:
• табиғат ресурстарының мемлекет меншігінен ажырамастығы;
• тең (бірдей) экологиялық қауіпсіздік9;
• қазіргі және келешек ұрпақ игілігі үшін қоршаған ортаны
қорғау;
• қоршаған ортаға трансшекаралық залал келтіруге жол бермеу;
• экологиялық агрессияға тыйым салу;
• ұлттық және аймақтық деңгейде жүйелі түрде, экологиялық
жағдай туралы ақпаратпен алмасу;
• экологиялық апатты жағдайда ынтымақтастық;
• дайындауды кеңейтуге, іс жүзінде пайдалануға,
технологиялардың
таралуы мен берілуін қоса алғандағы қоршаған орта аясына қатысты
ғылыми - техникалық ынтымақтастық;
• әркімнің қолайлы қоршаған ортаға құқығы;
• қоршаған ортаның радиоактивті улануына жол бермеу;
• қоршаған ортаның трансшекаралық әрекетімен байланысты
дауларды бейбіт жолдармен шешу;
• қоршаған ортаға келтірілген зиянға байланысты
мемлекеттердің халықаралық құқықтық жауапкершілігі.
Жоғарыда аталған халықаралық экологиялық құқықтың
қағидаларын жеке-жеке қарастырамыз.
Мемлекеттің өзіндік табиғи ресурстарының егемендік қағидасы Бас
Ассамблеяның 14 желтоқсан 1962 жылғы жаратылыс ресурстарының бөлінбейтін
егемендігі қарарында қарастырылып, 1972 жылы БҰҰ - ның Стокгольмдегі
декларациясында көрініс тапқан. Аталған қағида негізгі, мемлекет қоршаған
орта проблемасын шешуде өзінің ұлттық саясатына сәйкес өзінің ресурстарын
қолдануға құқылы. Оларға өз әрекетінің заңдылық шеңберінде немесе басқа
мемлекеттердің қоршаған ортасына зиян келмеуін бақылауға не ұлттық
заңдылықтың аумағына жататын аудандарда зиян келтірмеу жауапкершілігі
жатады10.
Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету қағида ретінде соңғы жылдары
қалыптасты. Ғалымдар, бұл қағида әлеуметтік және ғылыми -техникалық
прогресс әсерінен құрылады деп көрсетеді. Экологиялық қауіпсіздік
қағидасының құрылуы, халықаралық құқықтың негізгі қағидаларына, сондай-ақ
халықаралық құқықтың әр түрлі саласындағы арнайы қағидаларына әсерін
тигізеді. Бұл кағиданың элементі болып, қоршаған ортаның барабар жағдайын
қорғау және қолдау максатында әскери - саяси және экономикалық әрекеттерді
мемлекеттер жүзеге асыруға міндетті деп санауға болады. Бұлар халықаралық
құқықтық құжаттар, ядролық қаруды ауада, ғарыш кеңістігінде және су астында
сынауға тыйым салу туралы шарт (1963жыл); теңіз бен мұхит үстіне және оның
қойнауына ядролық қаруды және жаппай жою қаруының басқа түрлерін
орналастыруға тыйым салу туралы шарт (1971 жыл); бактериалогиялық қорғауды
және улағыштарды дайындауға, өндіруге және артық жинауға тыйым салу және
жою туралы конвенция (1972 жыл); әскери немесе басқа кақтығыста табиғи
ортаға әсер ететін құралдарды пайдалануға тыйым туралы конвенция (1977
жыл); озон кабатын корғау туралы Вена конвенциясы (1985 жыл) және т.б.
Қоршаған ортаны қорғаудың барлық кешенді мәселелерінен экологиялық
қауіпсіздік қағидасы басты негізді бөледі. Адамзаттың тіршілігі ретінде
экоспазмаға жол бермеу. Ол ең алдымен глобалды және қоршаған ортаны қорғау
аясындағы халықаралық проблемалардың төтенше сипатынан көрініс табады.
Қазіргі және болашақ ұрпақ үшін қоршаған ортаны қорғау қағидасы -
барлық арнайы қағидалардың жиынтығын және халықаралық экологиялық құқық
нормаларын камтитын қағида. Оның мәні, мемлекет өзінің ынтымақтастығында
қазіргі және болашақ ұрпақ үшін қоршаған ортаны қорғауға көмектесу, сонымен
қатар ұлттық және ғылыми дамыған табиғи ресурстарды басқаруға барлық
қажетті әрекеттерді жасауға міндетті.
Трансшекаралық зиянды жіберуге жол бермеу: бұл қағида мемлекет өзінің
заңнамасының немесе бақылауының шеңберінде, шетелдік ұлттық жүйемен
қоршаған ортаға және жалпыға бір аудандарды келтірілуі мүмкін зиянды
эрекеттерге тыйым салуы. Мемлекеттің егемендігін құрметтеу нақты
қағидасынан мына халықаралық экологиялық құқықтың арнайы қағидасы
мемлекеттің өзінін территориясында сонымен бірге басқа мемлекеттердің
қоршаған орта жүйесіне және жалпыға бір аудандарды экологиялық зиян
келтіргені үшін жауапкершілігін түсіндіреді. Ең алғаш бұл принцип 1972 жылы
коршаған орта проблемаларына арналған БҐҐ Стокголіміндегі конференциясы,
сосын бул кеңейтілгеИ түрде халықаралық іс жүзінде бекітіліп, жан -жақты
мойындалды.
Экологиялық агрессияға тиым салу принципі, жауласу ниетініц табиғатқа
эсері, Ирактың Кувейтке қарсы агрессиясы немесе АҚШ — тын Үнді Қытайға
геофизикалық соғысы11.
Осы қағиданың жекелеген мағынасы, табиғи ортаға эсер ететін эскери және
басқа да соғыс қаруын пайдалануға тиым салу туралы конвенция (1977 жыл).
Қазіргі және болашақ ұрпақ үшін жер табиғатын сактауға мемлекеттердің
айрықша жауапкершілігі туралы БҐҮ ГА қарары. Жаппай биосфераның ластану
санатындағы халықаралық қылмыстарға арналған халықаралық қүкық
коммисиясымен жасалған халықаралық жауапкершілік кұру жобасы жатады.
Төтенше экологиялық жағдайларда ынтымақтастық қағидасы; мысалы.
Химиялық кэсіпорында АЭС ірі апаттарына көмек көрсету12 Қагида осынадай
техникалық апаттардың өсуі жағдайында, халықаралық ынтымақтастықтың
тэжірибесі бекітілген. Бұл қағида өзіне, қажетті ақпаратты ұсынып, алдын -
ала хабарлау міндетін халықаралық кеңестің механизмі және халықаралық
көмекті қосады. Оның бөлек элементтерінде, апат атап айтқанда МАГАТЭ
корғаумен дайындалғаи конвенция, (1986 жыл). Ядролық апаттарды жедел түрде
хабарлау конвенциясы; радиациялық апатты жағдайда апат болған кезде көмек
туралы конвенция (1986 жыл); сондай - ақ ол, қошаған орта құқықығына
байланысты МКОСР сарапшы топтарына ұсынылған. Онда: мемлекет төтенше
жағдай кезінде, экологиялық трансшекаралық буз болғанда шақырады және тез
арада тиісті ақпаратты ынта білдіретін мемлекеттерге тартып, төтенше
жағдайлар туындаған кезде олармен ынтымактасуға жобалар жасайды.
Ғылыми - техникалық ынтымақтастық қағидасына, қоршаған орта
проблемаларына, табиғатты қорғауға байланысты озат технологиялармен қолайлы
режимдегі жаңа білімдермен және табиғи ортаның хал — ахуалына байланысты
бақылау аймағын техникалык шешумен, ресурстарды сақтау, са қалдық шығаратын
технологиялармен еркін және кедергісіз халықаралық алмасу кіреді. Берілген
қағиданыц мағынасы экологиялық кауіпсіздіктің глобалды сипатынан туындайды,
ғылыми және техникалық потенциалын және оны қаматамасыз ету үшін
халықаралық бірлестіктер барлық мүшелерінің қажетті түрде бірігуін керек
етті.
Техникалық және шаруашылык эрекеттердің соңын анықтау эдісі жайында
ақпараттар алу ынтымақтастығы қағидасы жалпы Еуропалык жиналыстың актісінің
кағидасында бекітілген. Ауаға ластаушы заттармен күрес; эрекетінде ғылыми —
техникалық ақпараттар алмасу кажеттігі кең көлемде трансшекаралық ластану
туралы конвенцияның 3-ші бабында көрсетеді.
Қазіргі ғылыми - ақпараттың еркі дамуына бірлесу, көмектесу және
қоршаған орта проблемесын шешуді жеңілдету үшін тәжірибемен алмасу, сондай
- ақ осы аумақта техникалық білімді пайдалану қажеттігі (1972 жыл);
Стокгольм Деларациясының 20- шы қағидасында көрініс тапты.
Қолайлы қоршаған орта құқықығы қағидасы. Халықаралық кологиялық
құқыктықтың шешуші элементі, адамның негізгі құқыктары іен еркіндігінің
бөлінбейтін бөлшегі болу керек.
Әр адамның өмірге, дэлірек айтсақ оған қолайлы қоршаған ортаға құқықығы
сөзсіз, өмір сүру құқықығы жарияланған. Адам қүкыктары жөніндегі жалпы
декларацияның 3 - ші бабынан шығады.
Радиоактивтің таралуына жол бермеу қағидасы қоршаган ортаны әскери,
сондай - ақ тату аумақтарда ядролық энергияныңқолдануын қамтиды. Бұл арнайы
кағиданың құрылуы және бекітілуі шарттармен сондай- ақ әдеттегі жолдармен
мемлекеттің халықаралық практикасының сақталуына мән бере отырып
қабылдайды.
Осыған байланыстыф қазіргі халықаралық құқықта радиоактивті улануға жол
бермеу қағидасы бейбіт түрде ережені сақтауға атом өндірісінің,
құралдарының қалдықтарын биосфераға зиянды таралуы жәнет. б. процесстің
бір жағындағы мемлекет оған жол бермеу керектігін отандық құқықтың
эдебиеттерінде дэлірек айтсақ көрсетіледі.
Қағиданың элементі қоршаған ортаға радиоактивтің таралуына жол бермеу,
(мысалы: атмосфераның радиоактивті улануына, ғарыш кеңістігі және
дүниежүзілік теңіздерде ядролық жарылыстарды санауға, сонымен қатар осындай
орнықтырылған нормаларға тиым салу туралы әрекет етуші нормалар қоршаған
ортаны қорғау механизімінің маңызды түйінін ау керек.
Қоршаған ортаға келтірген зиян үшін мемлекеттердін
іықаралық құқықтық жауапкершілігі туралы принципі. Ұлттық аудан немесе
бақылаудан тыс экологиялық жүйеге келтірілген елеулі зиянның
жауапкершілігін қарастырады. іәзірше бұл қағида толык жетіліи бітпесе де,
оны біртіндеп мойындау мазмұны кеңейтіліп келеді.
4. Халықаралық экологиялық құқықтың объектілері
Халықаралық экологиялық кұкықтың объектілері деп
халықаралық құқық субъектілерінің (мемлекет және халықаралық
ұйымдар) экологиялық катынастарының шығуы және дамуы жайлы табиғат
объектілерін айтамыз13.
Қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалануды реттеуде
халықаралық құқықтың объектісі - жер планетасының табиғатты және жерге
жақын ғарыш кеңістігі14 Бір мезгілде бұндай табиғи ортаның жеке
объектілерін қорғауға, дүниежүзілік мүхит және оның ресурсы, атмосфералық
ауа, жануар мен өсімдіктер элемі, жер қойнауы, табиғаттың бірегей кешендері
қоса жатады.
Қорғауды реттеу объектісі және осындай объектілерді пайдалану
жүйесінде бірнеше санаттарды бөлуге болады:
• халықтың қарауында болатын халықаралық табиғи объектілер мен
ресурстар. (бассейні, дүниежүзілік мүхит, Антарктида, ғарыш);
• екі немесе бірнеше мемлекетке бөлінген табиғи объектілер және
ресурстар. Бұндай объектілерге шекаралас өзендер (Дунай, Селенга,
Рейн) және көлдер (соның ішінде Каспий теңізі), шекаралық табиғи
кешендер немесе пайдалы қазбалардың кең орны, қоныс
аударатын жануарлар популяциясы жатады.
• Ұлттық табиғи объектілер мен ресурстар. Мысалы: Коми
Республикасындағы орман сілемі Печоро - Илинск
мемлекеттік қорығының территориясында Коми ну орманы, Байкал көлі
дүниежүзілік мэдени және табиғи мұраларды қорғау туралы конвенцияға
сәйкес болып, бейімделген табиғи мұра учаскесі. Осыған, толық үлттық
қорғауға жататын баска да табиғи ресурстар кіреді, бірақ бұлардың
қарым - қатынасы да құқықтық нормамен реттеледі.
Ауа бассейні. Табиғи объект ретінде ол бүкіл атмофераны қамтиды және
халықаралық корғау объектісі болады, өйткені атмофералык ауа айналымы тұтас
ұлттың игілігі бола алмайды. Ауа бассейнін халықаралық қорғау төрт бағытта
дамиды:
а) ауа-райы мен климатқа зиянды әсерді тоқтату;
б) атмофераның ластануының трансшекаралық тасмалдауының
қолдауынан шығуын ескерту;
в) озондық қабатты бұзылудан қорғау;
г) тазалау және бақылау құралдарын жетілдіру аумағында
халықаралық ынтымақтастықтың дамуы.
Атмофералық бассейндегі глобалды қорғаудың алғашқы мәнін, жаппай қырып
жою қаруын - ядролық, биологиялық, химиялык, стратегиялық қақтығысының
басталуы және т. б. қолдануға және сынауға тыйым салу туралы бекітілген
халықаралық шарт алады.
Табиғи ортаға әсер ететін әскери және басқа да әр түрлі қақтығыстарға
пайдаланатын құралдарға тыйым салу туралы конвенция (1977 жыл), оған
қатысушыларға табиғи ортаға әсер ететін әскери немесе басқа да
қақтығыстарға пайдаланатын ұзақ немесе қауіпті зардап келетін, бүзылуға
әкеліп соғатын қүралдарды қолданбауға шақырады.
Мемлекеттерге үлкен қауіп туғызатын экологиялық жағдай трансшекаралық
ауаның ластануы болып отыр. Бақылаудың көрсеткеніндей, ластанған заттардың
елеулі бөлігі жаңбыр қышқылы түрінде трансшекаралық тасымалдаудың
нәтижесінде Оңтүстіктен Солтүстікке - Скандинавия елдерінің территориясына
түседі. Батыс Еуропа жағынан Ресей территориясына жылына млн. тонна күкірт
кос тотығы, күкірт қышқылы, түздар түсіп отырады. Шамамен, осындай мөлшерде
Ресей территориясынан батыс Еуропалық елдерге ластағыш заттар өтіп отырады.
БҰҰ Еуропалық мемлекеттердің қамқоршылығымен ауаны трансшекаралық кең
көлемде ластануы туралы 1979 жылғы бекітілген конвенция; шартта қатысушы
елдердің территориясына біртіндеп зиянды қалдықтардың таралуын қысқартуды
қарастырады. 1991 жыл трансшекаралық ластанудың қоршаган ортаға әсерін
бағалау туралы конвенция қабыланды. Конвенция шешім қабылдағанға дейін,
жоспарланған түлі әрекеттерді қошаған ортаға әсерін бағалауды жүзеге
асыруды көздейді. Осыған сәйкес аудандар да жалпы іске қатысып, баға беруге
мүмкіндік алады. ЕЭК БҰҰ жанында ластанушылардың таралуына бақылау жасау
туралы бірлескен бағдарлама әрекет етеді ( ең алдымен, күкірт қос тотығы).
Бағдарламаның екі орталығы (Москва және Ослода) Еуропаның әр түрлі
мемлекеттерінде және бұрынғы КСРО шекарасының батыс жағалауында бақылау
станциясы бар.
Зерттеулер көрсетіп отырғандай, Солтүстік жарты шардағы озон коспасы
қалыпты жағдайдан 10-15 пайызға азайған, бұл дегеніміз соңғы 13 жыл ішінде
көлемінің төмендеуі рекордтық көрсеткіш болып отыр. Өндірісті кықартуға
және озонды бүзатын заттардың қолданылуын күшейту мақсатында озондық
қабат туралы Монреалдық және Вена келісімін қайта қарау туралы мәселе
қарастырылуда.
Ғарыш. Ғарыш кеңістігі бірде - бір мемлекеттің егемендігіне жатпайды.
Бұл шынайы түрдегі халықаралық қорғау объектісі. Дүниежүзілік
бірлестік өзінің ғарышқа қатынасын екі құжатта: БҰҰ БасАссамблеясының 1963
жылы қабылданған ғарыштық кеңістікті пайдалануда мемлекеттердің әрекетінің
құқықтық кағидасы декларациясында; сосын, айды және басқа аспан денелерін
қоса алғандағы ғарыш кеңістігін зерттеу мен пайдаланудағы мемлекеттердің
әрекеттері туралы шартында (1967 жылы) берілген.
Бұл құжаттарда ғарыштық құқықтық тәртіптің негізгі қағидалары көрініс
тауып отыр. Олар: ғарыш адамзат игілігі, ғарыштық кеңістікті тек қана
бейбіт мақсатқа пайдалануға, ғарыш кеңістігінің ластануына және ғарышқа
зиянды әрекет жасауға жол бермеу болып табылады. Қазіргі кезде жер аумағы
кеңістігінде, ғарыштық қондырғылардың тіршілігінің тоқтауынан кұралған әр
түрлі 3,5 млн. жуық ғарыштық қалдықтар бар.
Егер қазір ғарышты қалдықтардан тазалауға шара қолданбаса, онда
мамандардың айтуы бойынша 20 - 30 жылдан соң ғарышқа ұшу мүмкін болмай
қалады. Туындаған проблемаларды шешу жолдары: серіктерді брондау
(бронирование спутников), алдын - ала ескертетін жүйе қондыру, бұл бір
жағынан ғарышты қалдықтардан тазарту шарасы болса, екінші жағынан оның
ластануын алдын - ала ескерту үшін.
Дүниежүзілік мұхит. Жер шарындағы теңіз бен мұхиттардың жинағы ретінде
дүниежүзілік мұхиттар жер территориясының 71 пайызын алып, жер шарындағы
судың 96 пайызын өзіне шоғырландырып, жер атмосферасы және климатының
құрылуына шешуші әсер етіп отыр. Дүниежүзілік мүхит - биологиялық,
минералдық, энергетикалык ресурстардың қайнар көзі.
Мұхиттың мұнай және мұнай өнімдерімен химиялық және радиоактивті
заттармен және басқа да зиянды қалдықтармен ластануы, биосферадағы теңдікті
бұзады, жер шарының ауа қорын толықтырудағы планктондарды жояды, балық
қорын және басқа да биологиялык ресурстарын кысқартады, адамның
денсаулығын, табиғи ортаға түзелмейтін зиянын тигізеді. Аса қауіп туғызатын
жағдай, ядролық қаруды сынауға радиоактивті, химиялық, биологиялық
материалдарды көмуге дүниежүзілік мүхиттарды пайдалану болып отыр.
Антарктида. Алтыншы құрлық ретінде Антарктида ешбір мемлекеттің немесе
халықаралық үйымның қарауына жатпайды. Бұл өзінше қоршаған ортаны қараудың
халықаралық объектісінің бір түрі. Антарктида турасында мемлекеттер мен
халықаралық ұйымдардың өзара қарым - қатынасы халықаралық шарт негізінде
құрылады.
Қазіргі уақытта Оңтүстік материкті пайдалану және қоргау қағидасы 1959
жылгы Антарктида туралы шартпен реттеледі. Жануарлар әлемін пайдалануды
реттеу, Арктикалық бассейннің жануарлар әлемін қорғау туралы конвенция
негізінде жүзеге асырылады. Ғылыми зерттеу үйлестігі үшін арнайы СКАР
ғылыми зерттеу жөнінде ғылыми комитеті құрылды.
1991 жылы қазан айында Мадридте Антарктида турасында халықаралық
ынтымақтастық қорытындысы шығарылған хаттамаға кол қойылды. Онда, қоршаған
ортаны қорғаудың алтыншы қүрлығының халықаралық ынтымақтастығын реттеудегі
приоритеті міндеті көрсетілген. Хаттамада Флора мен Фаунаны қоргау
шаралардың, қалдықтарды шығару, теңіздің ластануына тыйым салуы
қарастырылды. Ол жүргізіліп отырған шараларға экологиялық сараптама жасау
қажеттігін талап етеді15.
Арктика және Антарктида жүмыстары жайында ведомствааралык комиссия
қүрылып, қызмет жасауда. Оның негізгі міндеті: шаруашылықтың
үйлесімділігін, мекеме мен үйымдардың ғылыми және табиғатты корғаудағы
әрекеті халықаралық ынтымақтастықтың дамуы Арктика мен Антарктидаға
байланысты нормативтік актілердің жобасыи жасауға қатысу болып табылады16.
Бөлінетін табиғи ресурстар. Халықаралық табиғи ресурстардың бұл
санатына әрқашан және жылдың арнаулы бөлігінде екі немесе одан да көп
егеменді мемлекеттердің табиғи ресурстарды пайдалануында болуы. Бұған мысал
ретінде, халықаралық су ресурсы - теңіздер, өзендер, көлдер (Балтық теңізі,
Дунай өзені, Канада мен АҚШ арасындағы Ұлы көл) жатады.
Қорғау және пайдаланудың негізгі құқықтық реттелудің қайнар көзі болып,
ықылас білдірген мемлекеттердің бекіткен шарты танылады. Онда халықаралық
объектілерді пайдалану тәртібі, туындаған дауларды шешу, қажетті төлемді
төлеу, қорғау шаралары, өндірістік және басқа да жолдар карастырған.
Халықаралық объектілерді басқару үшін ылғи әрекет ететін приоритетті орган
- комиссия, комитет құрылады.
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ АЯСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
2.1. Қоршаған орта проблемалары жөнінде халықаралық конференциялар
Халықаралық конференция дүниежүзілік мемлекеттер мен халықтар
ынтымактастығының ортақ мақсатқа жетудегі дәстүрлі нысанының бірі. Бұл
нысан ескіден келе жатқан барлық адамзатты немесе бөлек мемлекеттер мен
халықтарды толғандыратын мәселелерге байланысты ортақталып жасалған
әрекеті. Конференцияға дайындык және өткізу прцессінде оқу, талдау
таңдалған мәселенің жағдайына қарай бағалау және таңдау жасау,
қатысушылардың ынта-ықыласы түсіндіріледі, шешім қабылданады, мемлекеттің
келесі бірлесу әрекеттерінің бағытын және нысанын анықтау жүргізіледі.
Қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық конференциялар,
мемлекеттердің ынтымақтастығының бір нысаны ретінде өткен ғасырдың басында
жүзеге асырыла бастаған еді17
Қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық
ынтымақтастықтың дамыған бір нысаны болып, екі жақты және көп жақты
үкіметтік және үкіметтік емес конференциялар танылады. Жыл сайын әлемде
экологиялық мәселелерге байланысты жүздеген, әйтпесе мыңдаған
конференциялар өткізіледі18
Мақсатына қарай ол табиғатты қорғау әрекетіндегі тәжірибемен алмасу,
экологиялық маңызы бар ақпараттармен алмасу, ғылыми және практикалық
проблемаларды шешудің құралы болып отыр.
Табиғатты қорғау жөнінде ең алғашқы конференция 1913 жылы Берн- де
өтті. Швейцария өкіметінің шақыртуымен конференцияға 17 мемлекет өкілдері,
атап айтқанда: Австрия, Аргентина, Бельгия, Ұлыбритания, Венгрия, Германия,
Дания, Италия, Нидерландия, Норвегия, Португалия, Ресей, АҚШ, Франция,
Швейцария, Швеция жиналды.
Делегаттар әлемінің табиғи жағдайы туралы пікірлерімен алмасып,
табиғатты жедел түрде қорғау қажеттігін мойындады. Конференция табиғатты
халықаралық қорғау мақсатында комиссия кеңесінің біліктілігін,
әлемнің табиғатының жағдайы және оның қорғалуы туралы барлық бар пікірлерді
жариялау және қорытындылау, талдау жасау туралы қаулы қабылдады.
Көрсетілген мәселеге байланысты арнайы конференцияларды өткізу туралы ой-
пікір 1967 жылдың соңында БҰҰ -ның Бас Ассамблеясының 22 - ші сессиясында
айтылған еді. Сосын оған сәйкес мәселе БҰҰ- ның экономикалық және
әлеуметтік кеңесінің 45 -ші сессиясының күн тәртібіне қойылды. Қабылданған
ЭКОСОС қарары жедел түрде адамды қоршаған ортаның ластануын шектеуге
және мүмкіндігінше тоқтатуға ұлттық, сол сияқты халықаралық деңгейдегі
шаралардың күшейтілу қажеттігін көрсетті. Сондай-ақ мұндай
конференциялардың қажеттігі туралы биосфера ресурстарын қорғау және ғылыми
рационалды негізді пайдалануға арналған сарапшылардың 1968 жылы
қыркүйекте Париждегі Үкіметаралық конференциясында қабылданды.
1948 жылы табиғат және табиғи ресурстарды қорғаудың
халықаралық одағы құрылды. Осының нәтижесінде атап айтқанда,
қоршаған ортаны қорғау аясында әлемде халықаралық
ынтымактастықтың өркендеуіне қолайлы саяси атмосфера қалыптасты. Ол адамды
қоршаған орта проблемаларына қатысты БҰҰ-ң Стокгольм конференциясының
ойдағыдай табысты болуына мүмкіндік туғызды.
Конференция 5 шілде 1972 жылы ашылды. Оның жүмысына 113 мемлекет өкілдері
қатысты.
Қоршаған орта проблемаларына арналған БҰҰ Стокгольм конференциясы
қоршаған ортаны корғауда глобалдық және жедел сипаттағы проблемалардың
мойындалуын және мемлекеттердің табиғи қоршаған ортаны әлемдік қоршаудың
көрінісін және жағдайын дамытуға баға берудің бір-бірімен байланысты және
бірін-бірі толықтыратын шешімнің үш тобын қабылдады. Оларға: мәлімдеме
қағидалары; шаралардың жобасы; ұйымдық - қаржылық шешім.
Декларация қағидалары адамды қоршаған ортасын корғау мәселелері
жөніндегі БҰҰ конференциясының басты шешімі болуға шақ тұр. Ол әлемдік
қоршаған орта табиғаты жағдайына өз әрекетімен тікелей және әсер ететін
мемлекет және халықаралық ұйымның басшылығы мен барлық басты қағидалар
түсінігін топтастыруды көздейді. Декларацияның мазмұны преамбуланы қоса 7
пункттен - жариялау және 26 қағидадан тұратын қағида, корытынды
бөлімдерден тұрады.
Преамбула қоршаған ортаның глобалдық мәнін анықтайтын, олардың басқа
адамзат проблемаларымен байланысын, себебін және жағдайын, осы мәселелердің
тууына себепші болатын және болашақта олардың ескіруіне әкеліп соғатын
төтенше маңызды оқиғаларды қарастырады. Преамбула тиянақты қорғау жүргізе
отырып, адамзат өзінің әрекетін бүкіл әлемде реттеуге тарихта бүгінде
мүмкіншілік туып отырғанын және бұл әрекетінің қоршаған ортаға ешбір зардап
салдары болмауға тиіс екенін көрсетеді 19.
Жоғарыда атап өткендей, декларация қағидасы қазіргі уақыттағы
қоршаған орта мәселесін және оның көрінісіне дүниежүзілік бірлестіктердің
қатынасын білдіретін 26 қағидадан түрады. Осы қағидалар ішінен бастысын
атап өтуге болады:
Қорытынды акттің 5 бөлімі қоршаған орта проблемаларына арналған. Онда,
мемлекеттердің экологиялық ынтымақтастығының мақсаты, аумағы, нысаны және
әдісі анықталған. Атап айтқанда, халықаралық экологиялық ынтымақтастық
атмосферасының ластануымен күрес, суды ластанудан қорғау, теңіз аумағын,
жер қыртысын қорғау, қорықтарды, қалалардағы қоршаған ортаны экологиялық
зерттеудің орнықты белгілері көрсетілген ынтымақтастықтың аумағын қамтиды.
Ынтымақтастықтың бұл түріне мынадай: ақпараттық алмасу, конференция
ұйымдастыру, ғылыми қызметкерлермен алмасу, қоршағаы ортаны қорғау
проблемасына бірлесіп жоба дайындау нысандары мен әдістері ұсынылған.
Хельсинкидегі шешімнің жобасын іске асыру нәтижесінде катысушы елдер
арасында қоршаған ортаның ластануын тоқтату туралы бірнеше құжаттар
қабылданған болатын.
Атап айтқанда, атмосфералык ауаның трансшекаралық ластануы туралы
конвенция (1979 жыл) және өнеркәсіп апаттарына трансшекаралық әсері туралы
конвенция (1922 жыл).
1986 жылы қарашада СБСЕ - ге қатысушы мемлекет өкілдерінің Венада
кездесуі болды. СБСЕ қорытынды актісінің саяси мәселелердің орындалуымен
қатар, бұл кездесуге қоршаған ортаның жағдайына және оның корғалуына
байланысты Хельсинки шартының орындалу дәрежесіне көңіл бөлінеді.
Вена кездесу құжатының қорытындысы бойынша қоршаған орта бөлімінде
келесі сипаттамалар ұсынылады:
• 1995 жылға дейін күкірт тастауды 30 пайызға қысқартуға,
көмірсутекті және басқа ластанушыларды ластауды
төмендету;
• қауіпті қалдықтарды теңізге альтернативті көмуге, тиісті
әдістерді дайындау;
• денсулыққа және қоршаған ортаға қауіп - қатерінің бағасын
қоса потенциалды қауіпті химиялық заттар жөнінде
ақпараттармен алмасу;
• еуропадағы кең көлемде ластанушылардың таралуын бақылау және бағалау
үшін бірлескен бағдарламаның дамуы және нығайтылуы (ЕМЕП);
• озонды бұзатын өндіріс заттарын қысқартуды қолдайтын
шараларды кеңейту;
• климаттық глобалды жылыну құбылысын және оның
көміртекпен газдың қос тастаудағы ролін зерттеу20.
БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының ұсынысы бойынша 1992 жыл маусымда Рио-де-
Жанейрода, Стокгольм конференциясынан 20 жыл өткеннен соң қоршаған орта
және оның дамуы жайында БҰҰ-ның конференциясы өткізілді. Конференцияға 178
мемлекет және 30-ға жуық Үкіметаралық және Үкіметтік емес халықаралық
ұйымдар қатысты. 114 мемлекет басшылары және Үкімет делегациялары басшылық
етті.
Риодағы конференцияда көп мәселелер талқыланып, бастысы 3 маңызды
құжатқа жанасты:
• қоршаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz