«Казагрофинанс» акционерлік қоғамының қаржы лизингін талдау

Жоспар

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1.АГРАРЛЫҚ СЕКТОРДА ҚАРЖЫЛЫҚ ЛИЗИНГТІҢ
ТЕОРИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Лизингтің пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Лизингтің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Қазақстан Республикасында лизингтің дамуы мен лизингтік қатынастың теориялық және әдістемелік негіздері ... ... 21

2.«КАЗАГРОФИНАНС» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚАРЖЫ ЛИЗИНГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1 «КазАгроФинанс» акционерлік қоғамының бөлімшелер қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2 «КазАгроФинанс» акционерлік қоғамының қаржылық қызметінің жетістіктері ... ... ... ... .39

3. ҚАРЖЫЛЫҚ ЛИЗИНГТІҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.1 Аграрлық сектордығы қаржылық лизингтің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... .43
3.2 Қазақстан Республикасында қаржылық лизингті дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .48

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1.АГРАРЛЫҚ СЕКТОРДА ҚАРЖЫЛЫҚ ЛИЗИНГТІҢ
ТЕОРИЯСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Лизингтің пайда болу тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .7
1.2 Лизингтің жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..12
1.3 Қазақстан Республикасында лизингтің дамуы мен лизингтік
қатынастың теориялық және әдістемелік негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21

2.КАЗАГРОФИНАНС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ
ҚАРЖЫ ЛИЗИНГІН ТАЛДАУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..35
2.1 КазАгроФинанс акционерлік қоғамының бөлімшелер
қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .35
2.2 КазАгроФинанс акционерлік қоғамының қаржылық
қызметінің жетістіктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .39

3. ҚАРЖЫЛЫҚ ЛИЗИНГТІҢ ДАМУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.1 Аграрлық сектордығы қаржылық лизингтің шетелдік
тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...43
3.2 Қазақстан Республикасында қаржылық лизингті дамыту
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 8

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .55

ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .61

ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

КІРІСПЕ

Қазақстандағы лизингті дамыту туралы USAID жобасының жетекшісі А.Омаров
мынаны айтты: лизинг ауылда енді дамыпкеле жатқанда, шаруашылық адамдарында
қаржы ресурстары болмайды. Олар банк иелеріне табиғи тауарлар беретін
секілді, бірақ бұл да әлі дәлелденбеген. Кейбір лизингтік өнеркәсіптержалпы
өнеркәсіптерде ақша болмаса, мүлік беруге ұсыныс жасайды. Омаров мырза
лизингтің несиеден бірқатар артықшылықтарын атап көрсетті. Бірақ лизинг
пайыздары несиемен бәсекелестікке түсе алмайды, бұл әсіресе оның алыну
тәртәбәне байланысты.Сондықтан салыстырмалы артықшылық жай ғана сөз жүзінде
қалады. Ал әлсіздіктер қатарына кепілдеме талаптарының аздығын санауға
болады. Лизингтік операцияларға салық салуға жеңілдіктер беріледі.Сонымен
қатар лизинг беруші және Ұлттық Банк өкіметі жағынан да лизингтік
операцияларды бақылау азайтылады.
Лизинг – Қазақстанның жаңа нарықтық экономикалық өмірінде кейінгі кезінде
пайда болған ұғымдардың бірі. Бұл сонымен қатар алып – сату, аренда және
қарыз қатынастарын қамтитын күрделі құбылыс. Әртүрлі экономикалық
қатынастарға қатысты болғандықтан лизингтің бүгінгі күні әдебиеттерде
біркелкі анықтамасы жоқ.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 – 2008 жылдарға арналған
бағдарламасы туралы баяндамасында: Озық шетелдік технологиялар трансфертін
ынталандырудың мемлекет тарапынан тікелей қаржылық (гранттар, жеңілдікті
қаржыландыру, лизинг және т.б.) және жанама (салықтық жеңілдіктер мен
инвестициялық преференциялар) қолдауды қамтитын кешенді жүйесі мемлекеттік
саясатты іске асырудағы негізгі құралдардың біріне айналуға тиіс. Бұл ретте
озық технологиялар трансфертіне мемлекеттік ұстаным экономика
қажеттіліктеріне және қазіргі ресурстарға негізделуге, технологиялық
шектеулерді ескеруге, сондай-ақ құрылған және көшірілген технологияларды
одан әрі дамытуды қамтамасыз етуге бағытталуға тиіс.
Лизинг – қазіргі кездегі екінші деңгейлі банктердің ең маңызды және
тиімді операцияларының бірі. Лизинг Қазақстанның экономикасымен қатар
әлемдік экономикаға да маңызды. Шетел ғалымдарының пайымдауынша 50-ші
жылдары техниканың дамуына зор ықпал етті. Сондай-ақ елдің экономикасын
тұрақтандыру үшін лизинг шарты секілді индустрия, өндірісті инвестициялар
арқылы дамудың өте қолайлы жолы болып табылады. Бұл дипломдық жұмыстың
өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – осы тақырып бойынша көптеген әдебиеттерді
қарастырып, Қазақстандағы қаржылық лизингінің қызметіне талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- лизингтің теориялық негізін зерттеу
- Қазақстандағы лизингтің даму жағдайын қарастыру;
- лизингтік қатынастардың шетелдік тәжірибесін қарастыру;
- Қазақстандағы лизингті дамытуың шетел тәжірибесін қолдану.
Қазақстан Республикасында лизингтік қатынастарды дамыту үшін мемлекет
тарапынан көптеген шаралар жүргізіделі. Бұл шаралар негізінен лизингтік
қатынастарды оңтайландыруға бағытталады. Қазіргі кезде халықтың көп бөлігі
лизинг, лизингтік қатынастар туралы түсінігін әлі қалыптастырған жоқ, яғни
жаңа істі бастаушы кәсіпкерлер лизингтік қатынастар мәнін түсінбеген.
Сонымен қатар екінші деңгейлі банктерде лизингтік қатынастарды тиімді
жүргізудің жолдары қарастырылмаған. Сондықтан жоғарыда аталған мәселелер
бойынша шаралар жүргізілуі міндетті.
Лизингтің маңызы - өзіне тиесілі әр саланың дамуына үлесін қосу. Сонымен
қатар мемлекет үшін лизинг жаңа техниканы сатуға көп мүмкіндіктер туғызады.
Лизинг фирмаларды осындай операцияларды қаржыландыруға итермелейді. Ал,
фирма қолданушыларға өндірістік қорлардың тұрақты жаңарып тұруына мүмкіндік
береді. Қазіргі заманда лизинг – ұлттық экономиканың интенсивті дамуының
және оның бәсекеге қабілеттілігін әлемдік нарыққа көтерудің факторы болды.
Өндіріс орындарындағы жабдықтың тозуы және моральдік ескіруі, негізгі
капиталды жаңартуға қаржылық ресурстардың болмауы Қазақстандағы лизинг
бизнесінің дамуының перспективті алаңына айналдырып отыр.
Әрбір күрделі экономикалық ұғым ретінде лизинтің де бірнеше анықтамасы
бар. Ең алдымен лизинг сөзі to lease ағылшын етістігінен аударғанда
жалға беру дегенді білдіреді. Лизингтің жалға беруден айырмашылығы –
жалға беруде екі тарап қатысса, жалғы берушы және жалға алушы болса, ал
лизингте үш қатысушы лищинг беруші, лизинг алушы және жабдықтаушы болады.
Лизинг – бұл лизинг берушінің өзіне тиесілі құрал жабдықтарды,
машиналарды, ЭЕМ, ұйымдастыру техникаларды, өндіріске, сауда саттыққа және
қоймаға арналған құрылғаларды лизинг алушыға лизингтік төлем төлеу
шартымен, белгіленген мерзімге пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру
шарты.
Лизинг - кәсiпорындарға қажеттi негiзгi құралдарды сыртқы ұзақ мерзiмдi
қаржыландырудың есебiмен алуға мүмкiндiк беретiн бiрегей инвестиция
сайманы. Кәсiпорындардың дәл қазiр толық бағасының аз ғана бiр бөлiгiн
төлеп және қалған бөлiгiн кейiнгi бiрнеше жылда бөлiп төлеу арқылы, жаңа
құрал-жабдық пен техниканы алу мүмкiндiктерi бар. Сонымен қатар,
банкiлерден алатын несиеден артықшылығы, лизингке берiлген құрал-жабдықтың
меншiктiк құқығының өзi кепiл болып табылады. Лизинг мерзiмiнiң соңында,
бүкiл лизинг төлемдерi төленген жағдайда, лизингке берiлген құрал-жабдықтың
меншiктiк құқығы лизинг берушi компаниядан лизинг алушыға өтедi.
Экономикалық қатынстарда лизинг қаржылық операциялардың жаңа нысаны
ретінде күрделі салымдарды жүзеге асыру тәсілі негізінде қарастырылады.
Егер лизингті мерзімділік, қайтымдылық және төлемділік шартымен мүліктерді
уақытша пайдалануға жалдау ретінде түсінсек, онда оны негізгі қорға
салынған тауарлық несие ретінде қарастыруға болады. Сондықтан, кейде
лизингті несиежал (фр. “credit - pail”) деп атайды.
Лизинг заты: ғимараттар, құрылыстар, жер телімдері, машиналар,
жабдықтар, құрал-саймандар, көлік және кәсіпкерлік мақсатта пайдаланылатын
басқа да негізгі қаражаттар.
Құнды қағаздар мен табиғат байлықтары лизинг заты бола алмайды.
Лизингтік мәмілеге үш жақ қатысады:
- Лизингберуші – меншігіне лизинг затын алушы және оны лизинг шарты
талаптарында Лизингалушыға беруші жақ.
- Лизингалушы – кәсіпкерлік мақсаттар үшін лизинг шарты талаптарында
лизинг затын қабылдаушы жақ.
- Сатушы – Лизингберуші лизинг затын алатын жақ. Сурет 1
Сурет 1

Лизингтік мәміле жасау тәртібі:
1.Лизинг алушы Лизинг берушіге хабарласады;
2.Лизинг беруші лизинг затын сатушымен келіссөз жүргізеді және жобаны
сараптайды;
3.Лизинг беруші Несие Комитетінде шешім қабылдайды; Лизинг алушы, Лизинг
беруші және Сатушы үшжақты Сатып алу-сату шартына отырады - Лизинг беруші
мен Сатушы үшжақты Сатып алу-сату шартына отырады, осылармен қатар бір
уақытта Лизинг алушы мен Лизинг беруші екіжақты лизинг шартына отырады;
4.Лизинг алушы Лизинг берушінің арнайы шотқа 0,0-ден 30,0 %-ға дейінгі
мөлшерде бастапқы жарна салады.
5.Лизингберуші сатып алу-сату шартының талаптарына сай лизинг затының құнын
Сатушыға төлеуді жүзеге асырады;
6.Лизинг беруші лизинг затын Лизинг алушыға жеткізуді жүзеге асырады.
Жеткізуге тасымалдау, лизинг затын импорттағанда кедендік ресімдеу,
сатушыдан лизинг затын алу, оны ресімдеу және Лизинг алушыға беру кіреді

1. АГРАРЛЫҚ СЕКТОРДА ҚАРЖЫЛЫҚ ЛИЗИНГТІҢ ТЕОРИЯСЫ

Бұл бөлімде лизингтің жалпы пайда болу тарихы, Қазақстан
Республикасында лизингтің дамуы мен лизингтік қатынастың теориялық және
әдістемелік негіздері, лизингтің жіктелуі туралы қарастырылады.

1.1 Лизингтің пайда болу тарихы

Лизингтік мәмілелердің бірнеше түрлері бар. Барлық лизингтік операциялар
екі түрге бөлінеді: шұғыл және қаржылық лизингтер.
1. Шұғыл лизинг – бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның
пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуін
сипаттайды.
2.Қаржы лизингі – бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі
ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығумен немесе өзін-өзі
өтеумен байлагысты сипатталады.
Осы лизингтердің отандық және халықаралық тәжірибиеде қолданылатын
мынандай түрлері бар:
Ішкі лизинг – бұл, оның қатысушыларының бір елден болып келуімен
байланысты сипатталады.
Халықаралық лизинг – бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып
келуін сипаттайды.
Сыртқы лизингтің экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық
лизингте шетел лизинг алушы болса, импорттық лизингте шетел лизинг беруші
болып табылады.
Салық және амортизациялық жеңілдіктерге қатысты лизинг мынандай болып
бөлінеді:
- Жалған лизинг – қызмет алыпсатарлық сипатта болады және жеңілдіктер
есебінен пайда табу мақсатында жүргізіледі;
- Нағыз лизинг – жалға берушінің инвестициялық жеңілдік және жедел
амортизация сияқты салық жеңілдіктеріне құқы бар, ал жалға алушы салық
төлеу үшін жарияланған кірістер есебінен жалдық төлемдерді алып тастай
алады.
Лизингтік төлемдерін сипатына қарай былай бөледі:
- Ақша төлемімен жүргізілетін лизинг – барлық төлемдер ақша нысанында
жүргізіледі;
- Компенсациялық төлеммен жүргізілетін лизинг – төлем аталған жабдықта
өндірілген тауарларды жеткізу немесе қарсы қызмет көрсету нысанында жүзеге
асырылады;
- Аралас төлемді лизинг;
Мүлікті типіне қарай былай бөлуге болады:
- Жылжымалы мүлік лизингі;
- Жылжымайтын мүлік лизингі;
- Бұрын пайдаланылған мүлік лизингі;
Өтеу деңгейіне қарай:
- Бір келісімнің әрекет ету мерзімінде мүлік құны толдық өтелетін лизинг;
- Толық өтелмейтін лизинг;
Амортизация шарты бойынша:
- Толық амортизация және соған сәйкес лизинг объектісінің құны толық
төленетін лизинг;
- Толық емес амортизациялы лизинг;
Қызмет объектісіне қарай:
- Егер жалданатын затқа көрсетілетін барлық қызметті лизинг алушы өз
мойнына алса, таза лизинг;
- Толық қызмет жиынтығы бар лизинг – объектіге толық қызмет көрсету лизинг
берушіге жүктеледі;
- Жартылай қызмет жиынтығы бар лизинг;
Лизингтің кеңінен таралуының басты себебі – оның қарапайым нсиелерден
мынандай артықшылықтарының болуына байланысты:
- Лизинг көмегімен кепілге беретін мүлкі жоқ ұсақ кәсіпорындарды несиелеуге
болады. Бұл былай: лизингтік мәміле жасалған мерзім бойынша лизинг
объектісі лизингке берушінің меншігінде қалады, лизинг алушы банкротқа
ұшыраған жағдайда несиелік тәуекел деген болмайды;
- Лизинг 100 пайызға дейін несиелеуді ұсынады, яғни кәсіпорынға қысқа
мерзім ішінде өзінің меншікті капиталын жұмсалмай-ақ, жаңа құрал-жабдықты
пайдалана отырып, өнеркәсіптік өнім шығаруға және пайда табуға мүмкіндік
береді;
- Кәсіпорынға мүлікті несиеге сатып алғаннан, лизинг бойынша алған қолайлы,
себебі, бұл жерде ол мүлік кепіл ретінде болады.
- Құрал-жабдықтың лизинг берушінің меншігінде болатындығына байланысты,
өнімнің құнына лизингтік төлемдер ғана қосылып, мүлікке салынатын салықты
жалғы берушінің өзі төлейді. Сөйтіп, лизинг алушы салықтық жеңілдіктер
алады.
- Несие берушінің көзқарасымен қарағанда, несиенің мақсатты пайдалануына
ешқандай да қадағалау болмайды.
Лизинг операциясына тән кемшіліктер:
- жалғы алушы құрал-жабдықтың қалдық құнының жоғарлауынан ештеңе ұтпайды;
- ұйымдастырудың күрделілігі;
- лизинг құны несиеген қарағанда жоғары, бірақ та ескірген құрал-жабдықтан
туындайтын тәуекелдің лизинг берушінің басында болатынын ұмытпау қажет,
сондықтан да ол осындай шығынның орнын толтыру үшін комиссияны көбірек
алуға тырысады.
Осы бөлімде қорытындылай келе лизинг дегеніміз – лизингтік компаниядан
қарызға алу есебінен өндіріске қажетті құрал – жабдыққы жедел қол жеткізуге
мүмкіндік беретін құрал. Негізінен лизингтік операциялар екіге бөлінеді:
шұғыл және қаржылық.

Шетелдік зерттеушілер лизинг операциясының жасалғандығы туралы нақты
зерттеулер ретінде 1877 жылы Белл Телефон Компани деген американдық
компанияның телефондарды сатудың орнына жалға бергендігін тілге тиек етеді.

Юнайтед Стейтс лизинг корпорациясы атты алғышқы лизингтік компания
1952 жылы Сан-Францискода (АҚШ) құрылған.
Еуропада 1962 жылы Дойче лизинг ГМбХ деген бірінші лизингтік компания
Дюссельдофта (Германия) пайда болыпты. 1972 жылдан бері Еуропа лизинг
нарығы дамып келеді.
Ең алғашқы лизинг туралы заңдардың бірі 1284 жылғы Уэльс Заңы болып
табылады.
Қазақстан Республикасындағы лизингтің құрылымдардың қалыптасуы 1989 ж.
екінші жартысынан бастау алады. Республика көлемінде алғашқы лизингтік
кәсіпорындар коммерциялық банктердің және жабдықтаушы ұйымдардың қатысуымен
құрылады. Олар кең көлемі қызметтегі акционерлік кәсіпорындар және де олар
тек қана сатып алу- сатумен емес, сонымен қатар техникалық құралдарды жалға
және лизингке берумен айналысып отырды. Мысалы, 1989 жылы лизингтік
операцияларды жүзеге асыру үшін республикадағы алғашқы коммерциялық
банктердің бірі КРАМДС-Банк құрылтайшысы болған КРАМДС-Лизинг
акционерлік кәсіпорыны құрылып, өз жұмысын кіріс етті.
1992 жылдың орталарында республика экономикасының мемелкеттік емес
секторында 120-дай коммерциялық банктер мен 20 лизингтік фирмалар жұмыс
істеп отырды. Олардың қатарында КРАМДС-Лизинг, Алма-ата Техлизинг,
ТехникаЛизинг, ТуранЛизинг және тағы басқа,
Қазақстан ауыл шаруашылығында лизингтің дамуын зерттеуші ғалымдардың бірі
К.А. Сағадиев лизингтік бизнестің аз ғана даму тарихын 3 кезеңге бөліп
көрсетті:
Бірінші кезең (1989-1992 ж.ж.) – республикамызда лизингтік бизнестің
басталу кезеңі. Бұл уақыт аралығында лизингтік компаниялар құралыды.
Лизингтік фирмалар мен кейбір коммерциялық банктер бір реттік тәртіпте және
аз мөлшерде лизингтік операцияларын жүзеге асырып отырды.
Екінші кезең (1992-1994 ж.ж.) – ішкі нарықтағы қолайсыз экономикалық
жағдайдың нәтижесінде лизингтік бизнестің дамуының басылу кезеңі.
Үшінші кезең (1995-1997 ж.ж.) – қайта жандану кезеңі, лизингтік бизнеске
мемлекет тарапынан қолдау көрестуге бұру.
1992-1994 жылдар Қазақстанда лизингтік бизнестің дамуына ең қолайсыз
кезең болды. Бұл аралықта ішкі экономикалық жағдай қайта құрылған лизингтік
фирмалар мен коммерциялық банклердің ұзақ мерзімді операцияларды жүзеге
асыруына жағдай жасай алмады. Бірақ та кейбір компаниялар лизингке
негізделген бір реттік экспорттық-импорттық операцияларды жүзеге асыруды
тоқтатпады.
1995 жылдың 29 сәуірінде Қазақстан Республикасының Үкіметі мемелкеттік
мүлікті басқару жөніндегі мемлекеттік комитет жанынан лизинг жөніндегі
департамент құру туралы қаулысын қабылдады. Ол өндіріске ірі мөлшердегі
инвестициялар тарту құралы ретінде лизингті пайдалану ачсында біртұтас
мемлекеттік саясатты қамтамасыз ететін атқарушы биліктің орталық органы
болды.
Қазір Қазақстан аумағында түрлі бағыттағы 16 лизингтік компания жұмыс
істейді: олардың 11-і -Алматыда, 4-уі – Астанада және біреуі –
Қарағандыда. 2004 жылдың аяғына таман республикда лизинг көлемі 250 миллион
долларға жуықтады. Ал ек-үш жылда, Халықаралық қаржы корпорациясының
мамандарының бағалауы бойынша, үш есе көбейеді.
Қазақстан Республикасында 80 – жылдардың басында лизинг түсінігі жай
ғана ұзақ мерзімді жлдау ретінде ғана емес, жалгерлік қатынас, кепілдік
есебімен, несиелік қаржыландыру элементтері, қарыз міндеттемелері бойынша
есеп айырысулар және басқа да қаржылық механизмдер қатыстырылған дәстүрлі
емес, кеоешекті қаржыландырудың қосымша жүйесі ретінде қарастырылды.
Лизингтік операция бүгінгі күні Қазақстандық экономикағы өте қажетті
банктік құрылымның өндірісті қаржыландыру бойынша іскерлік ортамен бірлесе
қызмет етуіне әсер ететін операция.
Бүкіл әлемде көптеген кәсіпкерлер бизнес үшін қажетті мүліктерді меншікке
емес, жалға алғанды жөн көреді. Жалгерлік, бірінші кезекте кепіл есебімен
(кепілдік, тапсырыс) несиелеу элементтері, дамыған нарық қатынасына тән ір
түрлі қаржылық механизмдер және қарыз міндеттемелері бойынша есеп
айырысулар кездесетін келешекті қаржыландырудың арнайы қосымша көзі ретінде
енгізіледі.
1998 жылы Оттавада қабылданған халықаралық қаржылық лизинг конвенциясында
былай деп айтылған: Халықаралық тәжірибиеде лизинг үш жақты қатынастар
кешенін білдіреді, мұнда лизинг компаниясы (лизинг беруші) пайдаланушы
өтініші мен нұсқауы бойынша оған өндірістік жабдықты уақытша пайдалануға
береді, ал келісім мерзімі аяқталған соң алынған жабдықтың сатып алушы
меншігінде қалдырылуы мүмкін.
Қатысушылар құрамына қарай лизингті былай топтастыруға болады:
- Тура лизинг – бұл кезде мүлік иесі өз еркімен объектіні лизингке
өткізеді (екі жақты келісім);
- Жанама лизинг (үш жақты немесе көпжақты лизинг), бұл кезде мүлікті
беру делдал арқылы жүзеге асырылады.
Тура лизингтің жиі кездесетін түрі – қайтарысды лизинг, лизинг фирмасы
иесінен мүлікті сатып алып, оны оған қайта жалға беретін лизинг.
Лизингтік мәмілеге үш жақ қатысады: Сурет 2
- Лизингберуші – меншігіне лизинг затын алушы және оны лизинг шарты
талаптарында Лизингалушыға беруші жақ.
- Лизингалушы – кәсіпкерлік мақсаттар үшін лизинг шарты талаптарында
лизинг затын қабылдаушы жақ.
- Сатушы – Лизингберуші лизинг затын алатын жақ.
Лизингтік нарықта арнайы субъектілерді атап көрсетуге болады, олар:
- Банк (немесе басқа несиелік ұйым) келісім – шарттағы затты алуға қаражат
беруші жақ.
- Сақтандыру компаниялары – лизингтік келісім шартта пайда болатын кездей-
Сурет 2
Лизинг алушы 7
Сатушы
5 2 1 4 2 6
Лизинг берушу
3
Несиелік комитет
соқ тәуекелдерден сақтандыру: лизингберушінің мүлкін сақтандыру,
лизинберушіге несиелік ұйым берген несиелерді, төлемқабілетсіз жағдайлардан
және тағы басқа.
Қаржылық лизинг туралы Қазақстан Республикасының заңында қаржылық
лизинг түсінігі инвестициялық қызмет түрі ретінде анықталады, бұл кезде:
- Лизинг беруші – лизинг шартымен лизинг затын сатушыдан алуға және оны
лизинг алушыға белгілі төлеммен, белгіленген мерзімге және анықталған
шартпен уақытша пайдалануға және кәсіпкерлік мақсаттар үшін қолдануға
міндеттенеді. Лизинг заты лизинг алушыға берілетін мерзім ұзақтығы жағынан
лизинг заты құнының түгелдей немесе белгілі бөлігінің (80 пайыздан кем
емес) амортизациясымен өлшенеді.
- Лизинг алушы лизинг келісіміне сәйкес, келісім жасау кезіндегі баға
бойынша лизинг заты құнының түгелдей немесе белгілі бөлігінің (80 пайыздан
кем емес) көлемде қалпына келтірілуімен (амортизация) есептелетін қылыпты
кезеңдік төлемдерді төлейге міндеттенеді. Бұл кезде әрекет ету мерзімі
өткеннен кейін лизинг заты толықтай лизинг алушының меншігіне көшеді немесе
ол аяқталғанға дейін лизинг келісімінде қарастырылған төлем толықтай
төленеді, әрине, егер мұндай алмасу келісімде көрсетілген жағдайда ғана.
Лизинг келісімінің барлық әрекет ету мерзімінде лизинг затына меншік
құқы лизинг берушіде сақталады. Лизинг келісімін мемлекеттік тіркеуден
өткізгеннен бастап, лизинг алушыға лизингтік затты уақытша иемденуге және
қолдануға құқы беріледі.
Лизингтік мәміле негізін келесілер құрайды:
- Мәміле объектісі;
- Мәміле субъектілері (лизингтік келісім тараптары);
- Лизингтік келісім мерзімі (лизинг кезеңі);
- Лизингтік төлемдер;
- Лизинг бойынша ұсынылатын қызметтер;
Өндірістік циклде жойылмайтын мтериалдық құндылықтардың кез-келген түрі
лизингтік қызмет объектісі болып табылады. Жалға берілетін объект табиғаты
бойынша жылжымалы және жылжымайтын мүлік лизингі қарастырылады.
Мәміле объектісіне тікелей қатысы бар тараптар лизинг субъектісі болып
саналады. Банктерді лизингтік лизингтік қызмет нарығына енгізу, біріншіден
лизинг – бизнестің капитал сыймды түрі болуымен, ал банктер – ақша
ресурстарының негізгі ұстаушысы болуымен байланысты. Екіншіден, лизингтік
қызмет өзінің экономикалық табиғаты бойынша банктік несиелеумен тығыз
байланысты және соңғысына өзіндік балама ретінде шығуы жатады.

1.2 Лизингтің жіктелуі

80-жылдардың басында көптеген елдерге кездескен ауыр экономикалық
дағдарыс экономиканы мемлекеттік реттеуді қайта құруды, нарықтық қатынасты
дамытуға көшуді талап етті. Қазақстандағы экономикалық реформалардың
негізгі бағыттары жекешелендіру (мемлекеттік мүліктің жеке қолдарға өтеу),
бағаны ырықтандыру, қаржылық турақтылық (инфляциямен күрес, ұлттық
валютаның бағамын нығайту) болды.
Осының негізінде өндіруші мен өнімді тұтынушы арасында тығыз байланыс
туындады, олар, өз кезегінде, оларды қаржыландыру мен кредит берудің
принципиалды жаңа көздерін қалыптастырады және дамытады. Осындай жаңа
көздердің бірі лизинг болды.
Қаржы лизингі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы
5 шілдедегі № 78-ІІ Заңы бар. Осы Заң қаржылық лизинг процесінде туындайтын
қарым-қатынастарды реттейді және лизингтік қызмет негізінде инвестицияларды
тартуға бағытталған.
Осы Заңда мынадай ұғымдар пайдаланылған:
Қаржы лизингi - инвестициялық қызметтiң түрi, онда:
1. Лизинг беруші сатушыдан өз меншiгіне сатып алған және лизинг шартымен
келiсiлген лизинг нысанасын лизинг алушыға белгiлi бiр төлемақысына және
белгiлi бiр талаптармен уақытша иеленуге және кәсiпкерлiк мақсаттар үшiн
кемiнде үш жыл мерзiмге пайдалануға беруге мiндеттенеді. Бұл ретте лизинг
лизинг алушыға берілетін мерзім лизинг затының бүкіл немесе елеулі бөлігі
құнының (80%-дан кем емес) амортизациясы мерзімінің ұзақтығымен тепе-тең
өлшенеді немесе одан асып кетеді;
2. Лизинг алушы - лизинг шартының талаптарына орай кәсiпкерлiк мақсаттар
үшiн лизинг нысанасын қабылдайтын лизинг мәмiлесiне қатысушы. Лизинг
мәмiлесi - лизингке қатысушылардың азаматтық құқықтар мен мiндеттердi
белгiлеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған келiсiлген iс-қимылының
жиынтығы; Бұл орайда лизинг берушiде лизинг нысанасына меншiк құқығының
сақталуы кезiнде лизинг шартының мерзiмiнен бұрын бұзылуы лизинг мерзiмiн
өзгертуге әкеп соқпайды.
Бұдан басқа, мәміледе, әдетте, лизинг объектісі болып табылатын құнды
заттарды өндіруші кәсіпорын (алайда лизинг емес), сондай-ақ осы жағдайда
лизинг беруші болып табылмайтын, тек лизингті жүзеге асыру үшін кредит
ресурстарына мұқтаж лизинг компаниясы үшін соңғының операцияларын
қаржыландыратын коммерциялық банк қатысады.
Лизинг мәмiлесi - лизингке қатысушылардың азаматтық құқықтар мен
мiндеттердi белгiлеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған келiсiлген
iс-қимылының жиынтығы;
лизинг қызметi - лизинг берушiнiң лизинг шартының талаптарын орындау
жөнiндегi қызметi;
тұтынылмайтын заттар - пайдаланылған кезде тозатын, бiрақ пайдалану
процесiнде табиғи қасиеттерiн жоғалтпайтын жылжымалы және жылжымайтын
мүлiк;
сатушы - лизинг берушi лизинг нысанасын сатып алу - сату шарты немесе
лизинг шарты негiзiнде лизинг нысанасын алатын лизинг мәмiлесiне қатысушы.
Сатушы бiр мезгiлде лизинг нысанасының лизинг алушысы (қайтарымды лизинг)
ретiнде iс-қимыл жасай алады;
сублизинг - лизинг алушы (сублизинг берушi) осы Заңның 2-бабына сәйкес,
бұрын лизинг шарты бойынша лизинг берушiден алынған және лизинг нысанасын
құрайтын мүлiктi төлемақысына және сублизинг шартының талаптарына сәйкес
мерзiмге уақытша иеленуге және кәсiпкерлiк мақсаттар үшiн үшiншi тұлғаларға
(сублизинг берушiлерге) пайдалануға беретiн лизингтiң бiр түрi;
лизинг мәмiлесiне қатысушылар - жеке кәсiпкерлер болып табылатын жеке
тұлғалар мен лизинг беруші және лизинг алушы ретiнде iс-әрекет жасайтын
заңды тұлғалар, сондай-ақ лизинг нысанасын сатушы ретiнде iс-қимыл жасайтын
жеке және заңды тұлғалар;
Осы Заңмен лизингтiң мынадай негiзгi нысандары мен түрлерi реттеледi.
Лизингтiң нысандары:
1. Ішкi лизинг. Iшкi лизингтi жүзеге асырған кезде лизинг берушi мен
лизинг алушы Қазақстан Республикасының резиденттерi болып табылады.
2. Халықаралық лизинг. Халықаралық лизингтi жүзеге асырған кезде лизинг
берушi немесе лизинг алушы Қазақстан Республикасының резидентi болып
табылмайды.
Лизингтiң түрлерi:
1. Қайтару лизингi - лизингтiң бiр түрi, ол бойынша сатушы лизинг
нысанасын лизинг берушiге осы лизинг нысанасын лизинг алушы ретiнде
лизингке алу талабымен сатады;
қайталама лизинг - лизинг берушiнiң өз меншiгiнде қалған лизинг нысанасы,
лизинг шарты тоқтатылған немесе бұзылған жағдайда, осы Заңның 2-бабына
сәйкес басқа лизинг алушыға лизингке берiлетiн лизингтiң бiр түрi;
2. Банк лизингi - лизингтiң бiр түрi, мұнда лизинг берушi банк болып
табылады;
3. Толық лизинг - лизингтiң бiр түрi, ол бойынша лизинг нысанасына
техникалық қызмет көрсетудi және оның ағымдағы жөндеуiн лизинг берушi
жүзеге асырады;
4. Таза лизинг - лизингтiң бiр түрi, ол бойынша лизинг нысанасына
техникалық қызмет көрсетудi және оның ағымдағы жөндеуiн лизинг алушы жүзеге
асырады.
Лизинг машиналарды, жабдықтарды, көлік құралдарын, құрылыс, ауыл
шаруашылығы техникасын, теле және радио байланыс құралдарын, еесептеуіш
техникасын, түрлі өндіріс қажеттелігі құралдарын, сондай-ақ жеке меншік
құқығын – лицензияларды, компьютерлік бағдарламаларды, ноу-хау және т.б.
орта және ұзақ мерзімге жалға беруді білдіреді.
Үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар, құрал-саймандар, көлiк
құралдары, жер учаскелерi және кез келген басқа да тұтынылмайтын заттар -
лизинг нысанасы бола алады.
Бағалы қағаздар мен табиғи ресурстар лизинг нысанасы бола алмайды.
Заң актiлерiнде заттар мен жер учаскелерiнiң жекелеген санаттарын лизинг
нысанасы ретiнде пайдалануға өзге де шектеулер белгiленуi мүмкiн.
Лизинг төлемдерi - лизинг шартын жасаған кездегi баға бойынша лизинг
нысанасы құнының барлық немесе елеулi бөлiгiнiң өтелуiн ескере отырып
есептелуге тиiс және лизинг шартының қолданылу мерзiмi бойына жүзеге
асырылатын, лизинг шарты қолданылуының бүкiл мерзiмi iшiнде лизинг шарты
бойынша төлемдердiң жалпы сомасын бiлдiретiн мерзiмдiк төлемдер, оған
мыналар енедi:
1) лизинг шартына сәйкес лизинг берушiге лизинг нысанасын сатып алуға
жұмсалған шығындарды және лизинг нысанасын сатып алуға, жеткiзiп беруге
және нысаналы түрде пайдаланылуы үшiн оны жұмыс iстейтiн күйге келтiруге
тiкелей байланысты кез келген басқа шығындарды өтеу;
2) лизинг бойынша сыйақы.
Лизинг есебi бухгалтерлiк есеп жөнiндегi заңдардың талаптарына сәйкес
жүргiзiледi.
Лизингтің негізгі түрлері отандық та, шетел мамандарының да пікірі
бойынша қаржылық және жедел лизинг деп санайды.
Жедел лизинг – бұл қысқа және орта мерзімді сипатқа ие мәміле, онда жалға
алу төлемдері арқылы жабдықтар құнының бөлігі ғана амортизацияланады. Жедел
лизинг бойынша жеткізілетін жабдық жалға алушының балансына қойылмайды.
Мұндай мәмілелер бойынша лизинг беруші, әдетте, техникалық қызмет көрсету,
сақтандыру, салық төлеу және есепке алу мәселелерін өзіне алмайды, жедел
лизинг санатына қаржы лизингі санатына сәйкес келмейтін мәмілелер жатпайды.
Жедел лизинг үшін мынадай белгілер сипатқа ие:
Лизинг алушы лизинг нысанасын, егер лизинг шартында лизинг алушының
лизинг нысанасын өз меншiгiне сатып алу қўқықтары мен мiндеттерi көзделмесе
не ол лизинг нысанасын сатып алудың көзделген қўқығын пайдаланбаса не
лизинг шарты сот тәртiбiмен мерзiмiнен бўрын тоқтатылса, сондай-ақ лизинг
шартында және Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген өзге де
жағдайларда қайтаруға тиiс.
а) шарт мерзімін тиімді талаптарда ұзарту;
б) жабдықты лизинг берушіге қайтару;
в) лизингті берушіден сатып алуға келісім болған жағдайда ғана сатып алу.
Шарт жасау кезінде мәміле объектісінің қалдық құнын алдын ала дәл анықтау
мүмкін болмағандықтан, бұл ереже лизинг фирмаларынан ұсталған нарық бағамын
жақсы бүлуді талап етеді.
Лизинг алушы жедел лизинг көмегімен мүлікті иелену тәуекелінен қашып
құтылуға тырысады, мысалы, моральдық тозығымен, өтімділігінің төмендеуімен,
жабдықтыі бұзылуымен, жөндеуді талап ететін тура және жаңама туынды емес
шығындардың артуымен және жабдықтың тұрып қалуымен және т.б. байланысты.
Сондықтан, лизинг алушы мынадай жағдайларда жедел лизингті таңдайды:
1. Жалға алынған жабдықтарды пайдаланудан түсетін болжамды кіріс оның
бастапқы бағамын ақтамайды;
2. Жабдық ұзақ емес мерзімге (маусымдық жұмыстар немесе бір реттік
пайдалану) талап етіледі;
3. Жабдықтау үшін арнайы техникалық қызмет көрсету қажет;
4. Мәміле объектісі болып тексерілмеген жабдық әрекет етеді.
Жедел лизингтің санамаланған ерекшеліктері ауыл шаруашылығы, көлік, тау-
кен өндіру өнеркәсібі, құрылыс, ақпаратты электрондық өңдеу сияқты
салаларда оның қолданылуын алдын ала анықтады.
Қаржы лизингі. Экономикалық мәні жағынан қаржы лизингі мүліктің өмір сүру
циклының толық мерзімі немесе көп бөлігінің ішінде жабдықты пайдалануға
алады; жалдау төлемдері толығымен лизинг берушіге аударылады (мысалы, қарыз
берушіге емес), жалға алушыда техникалық қызмет көрсету, салықтарды төлеу
және жабдықтарды сақтандыру жауапкершілігі жатыр; лизингке беруші жабдықтың
бүкіл өмірлік циклінде алатын жиынтық жалға алу төлемдері жабдықтың
бастапқы құнын жабады және инвестицияланған капиталға кірісті қамтамасыз
етеді.
Қаржы лизингі мынадай негізгі сипаттармен сипатталады:
1. Үшінші тараптың қатысуы (мәміле объектісінің өндірушісі немесе
берушісі);
2. Шартты жалға алудың негізгі мерзімі, яғни жалға берушінің шығыстарын
өтеу үшін қажет мерзім ішінде шартты бұзудың мүмкін еместігі. Алайда іс
жүзінде лизинг туралы келісімде айтылғандай болады, бірақ бұл жағдайда
операцияның құны едәуір өседі;
3. Лизинг келісімінің неғұрлым ұзақ кезеңі (әдетте қызмет көрсету
мерзіміне жақын мәміле объектісінің);
4. Қаржы лизингі кезінде мәмілелер объектілері әдетті жоғары құнмен
ерекшеленеді.
Жедел лизинг кезіндегі сияқты келісім-шарт мерзімі аяқталғаннан кейін
лизинг алушы:
а) мәміле объектісін қалдық құны бойынша сатып алады;
б) аз мерзімге және жеңілдікті ставка бойынша жаңа шарт жасасады;
в) мәміле объектісін лизинг компаниясына қайтара алады.
Өзінің таңдауы туралы лизинг алушы лизинг берушіге 6 айда немесе шарт
мерзімі аяөталғанға дейін басқа кезеңде хабарлайды. Егер шартта мәміле
затын сатып алуға келісім (опцион) көзделсе, онда тараптар объектінің
қалдық құнын алдын ала анықтайды. Әдетте ол бастапқы құнның 1-ден 10%-ға
дейінгісін құрайды, ол лизинг берушіге жабдықтың бүкіл құнына амортизация
есептеуге құқық береді.
Қаржы лизингі экономикалық сиапттары бойынша капитал салымдарының ұзақ
мерзімді банктік кредит беруіне ұқсас болғандықтан, қаржы лизингінің
нарығында банктер, қаржы компаниялары және банктермен тығыз байланыстағы
мамандандырылған лизинг компаниялары ерекше орын алады. Бірқатар елдерде
банктерге қаржы лизингімен ғана айналысуға рұқсат берілген. Жедел және
қаржы лизингінің арасындағы негізгі ерекшеліктер көрсетілген. Кесте -1

Кесте -1
Жедел және қаржы лизингінің арасындағы негізгі ерекшеліктер
Жедел лизинг Қаржы лизингі
Қысқа- және ұзақ мерзімді мәмілелер Орташа - және ұзақ мерзімді мәмілелер
сипаты сипаты
Жалға алудың бірінші мерзіміндегі Бастапқы мерзімде жабдық құнының
жабдықтың жартылай амортизациясы. толық және көп бөлігінің
Келісім-шарттың мерзімі аяқталғаннан амортизациясы.
кейін жабдық жалға берілуі мүмкін.
Лизинг келісім-шарты әдетте лизинг Лизинг келісімі басымдықпен
берушінің жабдыққа техникалық қызмет қаржыландыруға жақын келеді, әдетте
көрсетуінде, жөндеуі мен сақтандыруында лизинг берушінің техникалық қызмет
қатысуын көздейді. көрсету және басқа қызметтер көрсету
жөніндегі міндеттемелерін көздемейді.
Шартты кез келген сәтте бұзу мүмкіндігі.Шартты негізгі (базистік) мерзім
ішінде бұза алмау мүмкіндігі.
Жабдық өндіруші компаниялар, олардың Банктер және олардың еншілес лизинг
еншілес лизинг фирмалары мен сауда компаниялары ұсынады.
компаниялары ұсынады.
Инвестициялауға ұқсас. Капитал салымдарына ұзақ мерзімді
кредит беруге ұқсас.
Лизинг беруші өзіне меншік иесінің Лизинг алушы өзіне жеке меншік
барлық құқықтарын және тәуекел құқықтарын байланысты міндеттердің
мәселелерін құқықтық реттеуді алады, бір бөлігін алады (аяқ асты апат
жауапкершіліктер мен кепілдіктер тәуекелі, техникалық қызмет көрсету),
қарапайым жалға беру шартттарының бұл көбіне сатып алу-сату шарттарының
негізінде болады. негізінде құқықтық реттеуге ұқсас.

Ғалымдардың пікірінше, жедел және қаржы лизингі ғана лизинг
операцияларының негізгі екі үлгісін ғана білдіреді, ал қалған барлығы осы
екі түрдің түрлілігі болып табылады. БЕС 17 – Жалдау есебі.
Осы стандарттың мақсаты субъектілер жүзеге асыратын жалдаудың есепке алу
тәртібін анықтау болып табылады. Стандарт жалға алудың мынадай негізгі
ерекше түрлеріне қолданылмайды:
- мұнай, газ, құрылыс ағаштары, металдар және басқа да минералдық ресурстар
сияқты табиғи ресурстарды әзірлеуге және пайдалануға байланысты жалға алу
шарттары;
- фильмдер, бейнефильмдер, пьесалар, қолжазбалар, патенттер және авторлық
құқықтар сияқты мақалалар бойынша лицензиялық шарттар.
Мысалы. Жалға берушіде ұзақ мерзімді жалға 1500000,00 теңге сомаға
келісілген құн бойынша жабдық берілді. Жабдықтың қалдық (баланстық) құны –
800000,00 теңге. Жинақталған тозу сомасы – 400000,00 теңге. Есепті кезеңде
ұзақ мерзімді жалға алу бойынша есептелген пайыз – 3 0000,00 теңгені
құрайды. Есептік шотқа түсімдер жөніндегі жалға алу міндеттемелері бойынша
дебиторлық берешек – 50000,00 теңге және жалға алу пайызы – 30000,00 теңге
түсті. Жалға алушыға жабдықтың негізгі құралдары түсті және келісілген құн
бойынша 1500000,00 теңге кіріске алынды. Алынған тозу сомасы – 400000,00
теңге. Қаржыландыру бөлігінде жалдау ақысы есепке алынды (жалға алу пайызы)
– 30000,00 теңге. Жалға берушіге берешегін өтеуге жалдау ақысы – сатып алу
құны және жалға алу сыйақысы аударылады. Кесте 2

Кесте 2
Лизинг операцияларын есепке алу
Сомма, тенгеШоттар
Шаруашылық операциялар мазмұны корреспонденциясы
дебет кредит
1 2 3 4
Жалға беруші 3344 722
Ұзақ мерзімді жалға берілді 1500000,00
Жабдықтың қалдық құны 800 000,00 842 132
Жинақталған тозудың сомасы 400 000,00 132 123
Есепті кезеңде ұзақ мерзімді жалға алу 30 000,00 332 727
жөніндегі пайызды есептеу
Есептік шотқа түсімдер жөніндегі жалға алу50 000,00 441 334
міндеттемелері бойынша дебиторлық берешек
түсті 30 000,00 441 332
Жалға алушы
Негізгі құралдар, жабдықтар түсті, ұзақ
мерзімді жалға беру және кіріске алынды 1500000,00 123 683
Алынған тозудың сомасы 400 000,00 123 132

Кесте 2 жалғасы

1 2 3 4
Қаржыландыру саласында жалдау ақысы
есептелді (жалдау пайызы) 30 000,00 831 684
Жалға берушіге берешекті өтеуге жалдау
ақысы аударылады:
Сатып алу құны 50 000,00 683 441
Жалдау пайызы 30 000,00 684 441

ХҚЕС 17 – Жалға алу
Осы стандарт жалға алушылар мен жалға берушілерге тиісті есеп саясатын
және жалға алу операцияларының әр түрлеріне қолданылатын ашу ережесін
түсіндіреді.
Стандарт жалға беруші жалға алушыға төлемнің орнына немесе айтылған уақыт
кезеңінің ішінде активті пайдалану құқығына төлемдер сериясын беретін
барлық жалға алу шарттарына қолданылады.
Жалға алу келісімінің екі түрі бар:
1. Қаржылық жалға алу – осы активке иелік етуден туындайтын іс жүзіндегі
барлық тәуекелдер мен мәселелерді беретін жалдау. Осы активке құқықтық
мәртебе беру таңдау бойынша жүзеге асырылуы мүмкін.
2. Операциялық жалдау – қаржыдан ерекшеленетін барлық жалдауларды
білдіреді.
Есепке алу тәртібі. Жалдауды сыныптау жалдау мерзімінің басында болады.
Жалдау шартын сыныптау кезінде оның нысаны емес, мазмұны басты болып
табылады. Ол жалға алынатын активке иелік етумен ұштасқан тәуекелдер мен
пайдалар жалға алушы мен жалға беруші арасында бөлінген деңгейге
негізделген.
Тәуекелдер тұрып қалған қуаттар немесе ескірген технологиялар
нәтижесінде, сондай-ақ экономикалық жағдайдың өзгеруінен туындаған
ауытқулардан ықтимал шығындарды қамтиды.
Пайдалар активтің экономикалық қызметінің мерзімі ішінде пайдалы
операцияларды күтуді, сондай-ақ құнның өсуін немесе тарату құнының іске
асырылуын қамтиды.
Қаржылық жалға алу мынадай төмендегілерді қамтиды:
Жалға алу мерзімінің аяғында жалға алушыға активке меншік құқығын
беретін жалдау.
Жалға алушыға шарт бағасы бойынша сатып алу мүмкіндігі берілген, ол
пайымды айқындылықпен пайдаланылатын болады.
Жалға алу мерзімі активтің экономикалық қызмет мерзімінің елеулі
бөлігін құрайды.
Ең аз далға алу төлемдерінің дисконтталған құны жалға алынған активтің
әділ құнына жақындастырылады.
Жалға алынған активтер ерекше сипаттағы және жалға алушыға сәйкес
келетін активтерді ғана білдіреді.
Жалға алушы жалға алуды жоюға байланысты барлық шығындарды өзіне
қабылдайды.
Тарату құнының толқуынан пайдалар мен шығындар жалға алушыға көшеді.
Екінші кезеңге нарықты бағадан едәуір төмен баға бойынша жалға алу
мүмкін.
Жалға беруші мен жалға алушы жалдау шартының қатысушылары болып
табылады. Жалға алушы тиісті төлемге мүлікті уақытша иелік етуге және
пайдалануға алады, ал жалға беруші бұл мүлікті жалға алушыға береді немесе
беруге міндеттенеді.
Жалға алушы және жалға беруші ретінде заңды тұлғалар да, жеке тұлғалар
да (жеке кәсіпкерлер ретінде тіркелгендер де, тіркелмегендер де) әрекет ете
алады.
Салық салу және жалдау операцияларын бухгалтерлік есепке алу азаматтық
заңнаманың ережелерімен байланысты, өйткені жалға алу шарты тараптарының
қарым-қатынастары азаматтық-құқықтық қағидаттарға негізделеді.
2005 жылғы 1 қаңтардан бастап мүлікті жалға беруден алынатын кіріске
салық салу тәртібі салық салынатын базаны, салынатын айналымды және жалға
алу қарым-қатынастарына байланысты кейбір ережелерді анықтау бөлігінде
бұрын әрекет еткен салық салу ережесінен белгілі бір ерекшеліктері бар.
Жалға алудың белгілі бір операцияларына ҚР Салық кодексінің ережелерін
қолдану ерекшелігін қарамас бұрын мүлікті жалға беруден түсетін кіріске
салық салу және жалға алу шарттарын жасасуға қатысты өзгерістер бөлігінде
жаңалықты атап өтеміз:
Қазақстан Республикасының аумағында ақша міндеттемелері теңгемен
көрсетілуі тиіс (ҚР Азаматтық кодексінің 127 және 128-баптары). Бұрын
2005 жылғы 1 қаңтарға дейін жалға алу шартында шетел валютасында
көрсетілген, бірақ теңгемен төлеуге жататын сома көзделуі мүмкін болатын.
Бұл жағдайда төлем сомасы төлем күніне тиісті шетел валютасы үшін
белгіленген Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ресми бағаиы бойынша
немесе заңнамада немесе тараптардың келісімінде оны анықтау күні
белгіленбесе өзге бағам бойынша анықталды (Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің 282-бабы). Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық
актілеріне Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетте төлемдер
туралы Қазақстан Республикасы Кодексінің (Салық кодексі) қабылдануына
байланысты өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан
Республикасының Заңымен мұндай тәртіп жойылды. 2005 жылғы 1 қаңтардан
бастап шарттарда, оның ішінде жалға алу шарттарында төлем сомасы теңгемен
ғана көрсетілуі тиіс. Шетел валютасын, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
аумағында міндеттемелер бойынша есептеулерді жүзеге асыру кезінде щетел
валютасында төлем құжаттарын пайдалануға Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілерінде анықталған жағдайларда және шарттарда немесе олар
белгілеген тәртіппен жол беріледі (ҚР АК 282-бабы). Әрине, мұндай
заңнамалық актілер деп валюталық реттеу туралы заңнаманы түсінген жөн.
Қазақстан Республикасы Салық кодексінің 80-бабының 2-тармағында мүлікті
жалға беруден алынатын кіріс жиынтық жылдық кіріске енгізіледі деп тікедей
көрсетіледі, бұл бұрын қолданыста болған салық заңнамасының талабын
қайталайды.
Қосылған құн салығымен жалға алу қарым-қатынастарына салық салу
тәртібінде елеулі өзгерістер болды.
Салық кодексінің 211-бабында тауарды сатудан ерекшеленетін кез келген
қызмет бойынша іке асыру жөніндегі айналым деп мүліктік жалға алу (жалдау)
шарты бойынша уақытша пайдалануға беру де танылады. Осыған байланысты Салық
кодексінің 226-бабының ережесін қарастыра отырып, тұрғын үй қорының
ғимаратын (ғимараттың бір бөлігін) сату және (немесе) мұндай ғимаратты
(ғимараттың бір бөлігін) жалға алу, оның ішінде қосалқы жалға алу қосылған
құн салығынан босатылады. Тұрғын үй қорының ғимаратын бірінші сату,
мейрамханаға пайдаланылатын ғимаратты (ғимараттың бір бөлігін) сату немесе
жалға беру, қонақ үйде тұру жөнінде қызметтер беру ерекшелікті құрайды.
Осылайша қойма үй-жайларына, офистерге, өндірістік цехтарға пайдаланылатын
тұрғын үй емес ғимараттарды, (ғимараттардың бір бөлігін) жалға алуға енді
қосылған құн салығы салынады.
Автомобильдерді, сондай-ақ өзге көлік құралдарын тұраққа қоюға немесе
сақтауға жер учаскесін беру үшін төлемді қоспағанда, жер учаскелерін жалдау
және қосалқы жалдау ҚҚС босатылды. Салық кодексінде қосылған құн салығы
есепке алуға жатпайтын оқиғалар анықталды (236-бап). Айталық, ҚҚС тұрғын үй
қорының жалға алынатын ғимараттарын жөндеуге пайдаланылған тауарлар мен
қызметтерді алуға байланысты төлеуге жатпайды. Жөндеуге арналған шығыстарды
жалға беруші жалдау шартына сәйкес өтелетін және жөндеуді жүзеге асыратын
жалға алушының салық салынатын айналымы болып табылатын ерекшелікті
құрайды. Бұл ретте, есепке алуға тұрғын үй қорының ғана жалға алынатын
ғимараттарын жөндеуге пайдаланылатын алынған тауарлар, жұмыстар, қызметтер
бойынша ҚҚС сомасы жатқызылады.
Мысалы. Кәсіпорын өндірістік үй-жайларды және тұрғын үй қорының үй-
жайларын жалға алады. Сатып алынған материалдарды пайдалана отырып
үй-жайларды жөндеу жүргізілді. Салық кодексінің 236-бабына сәйкес тұрғын үй
қорына жатқызылған үй-жайларды жөндеуге арналған материалдарға келетін
қосылған құн салығын кәсіпорын есепке алуға құқығы жоқ.
Бұрынғыдай жалға алынған мүлікті жөндеуге арналған шығыстар бойынша
есептен шығару Салық кодексінде көзделмеген.
Мысалы. Кәсіпорын сатып алынған материалдарын пайдалана отырып өз
есебінен ағымдағы жөндеу жүргізген үй-жайды жалға алады. Жөндеудің және
пайдаланылған материалдардың құнын кәсіпорын салық органында есептен
шығаруға жатқыза алмайды.
Төлем көзіндегі табысқа салық салуды реттейтін Салық кодексінің
ережелеріне ерекше көңіл бөлген жөн. Бұл жалға алушы – заңды тұлға мен
жалға беруші – жеке тұлға арасындаға жалдау қарым-қатынастары неғұрлым
үлгілік болып табылатындығына байланысты. Осыған байланысты, не
кәсіпорынның қызметкері, не бөтен тұлға болып табылатын жалға берушінің
кірістеріне салық салу мәселелері туындайды. Әдетте, жеке тұлғалар жалға
көлік құралдарын және үй-жайларды (ғимараттарды) береді. Мүлікті жалға алу
шарттары бойынша жеке тұлғаларға кірістер түрінде төлемдерге салық салуға
қатысты Салық кодексінде айтарлықтай қатаң ережелер бар. Бұл кейбір
кәсіпорындар бұрын қолданыста болған заңнама ережелерін пайдалана отырып,
жалдау ақысы түрінде өз қызметкерлеріне немесе бөтен тұлғаларға өзге кіріс
төлегендігіне байланысты. Бұл оларға белгілі бір жағдайларда әлеуметтік
салықты, зейнетақы жарналарын, ал неғұрлым жетілдірілген схемаларда –
жеке тұлғалардан алынатын табыс салығын алуды болдырмауға мүмкіндік берді.

1.3 Қазақстан Республикасында лизингтың дамуы мен лизингтік
қатынастың теориялық және әдістемелік негіздері

Лизингтің көптеген анықтамалары бар. Лизинг етістіктен туындаған to lease-
затты алу және оны уақытша пайдалануға беру деген ағылшын сөзінен шыққан.
Біздің көзқарасымыз бойынша лизинг терминінің мәнін мына анықтама
нақтылайды: Лизинг уақытша бос немесе тартылған қаржылық қаражаттың
инвестициалануы болып саналады, бұнда лизинг беруші меншігіне белгілі
сатушыдан шартпен келісілген мүлікті және осы мүлікті лизинг алушыға
кейіннен сатып алу құқығымен төлем ақыға уақытша пайдалануға береді.
Лизингтік мәміле, өз кезегінде, лизинг беруші, лизинг алушы және
лизингтың затын сатушы (жеткізіп беруші) арасындағы шартты жүзеге асыратын
шарттардың жиынтығын көрсетеді.
Үйлер, ғимараттар, көліктер, құрал-саймандар, жабдықтар, мүкәммал,
көлік құралдары, жер тілімдері және басқа да қолданылмаған заттар лизинг
заты болып табылады.
Құнды қағаздар мен табиғи ресурстар лизинг заты болып табылмайды.
Лизинг заты ретінде жеке деңгейдегі заттар мен жер тілімдерін
пайдалануға заңнама актілерімен кейбір тыйымдар салынуы мүмкін.
Әдеттегі лизингтік мәміле мынандай болып көрінеді.
1.Пайдаланушы (лизингтік қарым-қатынасқа түскеннен кейін лизинг алушы)
лизингтік компанияға өзіне қандай жабдық керек екенін хабарлайды.
2.Лизингтік компания , жобаның өтімді екеніне көз жеткізгеннен кейін осы
жабдықты дайындаушы фирмадан немесе басқа заңды тұлғадан, немесе жеке
тұлғадан лизинг объектісі болып табылатын сатылатын мүлікті сатып алады.
3. Лизингтік компания (лизинг беруші) жабдықтың меншік иесі болғаннан
кейін, оны орнына лизингтік төлемдерді ала отырып, кейіннен сатып алу
құқығымен (келісім-шартпен нақтыланады) лизинг алушыға уақытша пайдалануға
береді.
Риторикада Аристотель белгілегендей , байлық тек құқық меншігі
негізінде мүлік иемдену емес, ал оны (мүлікті) пайдалану. Ағылшын авторы
Т.Кларк лизинг Аристотель өмір сүрген уақыттан қаншама ертерек мәлім болған
деп сендіреді: ол біздің дәуірге дейінгі 1760ж маңайында қабылданған
Хаммупари заңдарында лизинг туралы бірнеше ереже жиынтықтарын келтіреді.
Лизинг мәселелерінен Рим Империясы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.