Батырлар жырындағы тарихи сөздер

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Ауыз әдебиеті - халқымыздың тұрмыс - тіршілігінің, ғасырлар бойы жасаған өмір парақтарының айнасы, көшпелі рухының нақты көрінісі. Халықтың мифтік дәуірден бергі барлық ұлттық болмысы мен ерекше табиғаты осы ауыз әдебиетінің үлгілерінде, әсіресе, батырлар жырында соншалықты асқан дәлдікпен сипатталады. Батырлар жырында халқымыздың соны дүниетанымы, пайымды парасаты ұлтымыздың көне сөздері арқылы бейнеленеді. Көне сөздер - белгілі бір заманалардың тұрмысы мен тіршілігін көрсететін, әрі тіліміздің пассив қабатын құрайтын, мағынасы күңгірт сөздер. Осы көне сөздердің мағыналық топтары түгелімен эпостық жырларымызда ұшырасады. Солардың негізгі топтары : салт - дәстүр, әдет - ғұрып, киім - кешек, ыдыс - аяқ, өлшем, қару - жарақ, дәстүрлі шен, сан атаулары - ұлттығымызды танытатын негізгі атрибуттар.

Жырлардағы салт - дәстүр, әдет - ғұрыпқа байланысты “қыз ойнақ”, “ұрын бару”, “құрсақ шашу” сияқты дәстүрлер архаикалық сипат ала бастаған жоралғылардың бірі. XIX ғасырдың орта шеніне дейін қолданылып келген бұл дәстүрлерді бүгінде біреулер білсе, біреулер білмейді. Сол сияқты “лыпа”, “кебін”, “мосы” атаулары да бүгінде нақыл сөздер мен фразалық тіркестерде ғана ұшырасатын ұғымдардың бірі. Адам баласының ертеден ойлап тауып, кейін тіпті белгілі бір мемлекеттің негізгі нышандарының біріне айналған “батпан”, “құлаш”, “елі”, “қарыс”, “аршын” сияқты атаулар нарықтық экономиканың өресіндегі тілімізде мағынасы көмескі тартып, көнекөз қариялардың көкірегінде ғана сақталған күйі бар. Ал, “үш”, “жеті”, “тоғыз”, “қырық” секілді дәстүрлі сан атаулары иманы, сенімі, діні мықты халқымыздың дүниетанымында әлі де киелі сандардың қатарында болғанымен, бүгінгі күн тұрғысынан “киелі сан” ретінде тіркесімділік табиғаты тарылып бара жатқан ұғымдардың бірі. Жырларда батырларға дем беруші “ Баба Түкті Шашты Әзіз”, “Ғайып - ерен қырық шілтен” сияқты киелі рухтар тек ата - әжелеріміз беретін баталардың кейбірінде ғана ұшырасады. Этностың тұтас бір қоғамдық саласын қамтитын қару - жарақ, дәстүрлі шен атауларына байланысты ұғымдар - халқымыздың дәстүрлі жауынгерлік мәдениетінің әлемдік өркениетке қосқан сүбелі үлесін танытады.

Зерттеу тақырыбының мақсаты мен міндеті.

Батырлар жырындағы мағынасы көне сөздерді сөздіктерден, тарих, этнография, тіл білімі саласындағы ғылыми еңбектерден, көне жазбалардан қарастыра отырып, олардың арасындағы ерекшеліктер мен ұқсастықтарды салыстыру.

-Көнерген сөздерді сипаты мен қолданылу ерекшеліктеріне байланысты ірі екі топқа бөлу. Архаизмдерді бір бөлек, тарихи сөздерді бір бөлек қарастыру.

-Көнерген атаулардың шығу төркінін туыстас түркі тілдерімен, алтай, үнді-еуропа семьясына жататын тілдермен салыстырып, сол тілдердің фактілерін пайдалана отырып, көмескі мағыналар табиғатына тоқталу.

-Мағынасы күңгірт атаулардың этимологиясына бара отырып, олардың ұлттық сипаттағы қырларын ашу.

-Салт-дәстүр, өлшем, қару-жарақ, киім, жалпы түркі тілдеріне тән атаулардың тек өз тілімізде ғана емес, туысқан түркі тілдерінде ұшырасуы мен ерекшеліктеріне тоқталу. Материалдық мәдениет тұрғысынан көрініс беруіне назар аудару.

-Санмен байланысты ұғымдардың мағыналық-контексттік ерекшеліктеріне тоқталу.

-Діни мифологиялық персонаждардың шығу тарихы мен тілде ұшырасу фактілеріне бару.

Зерттеу жұмысының өзектілігі.

Дана халқымыздың ғасырлар бойында жинақтап, саралап, күнделікті тұрмыс-тіршілігінде қолданған атаулары бүгінгі күнге мағынасы күңгірт, көмескі боп жеткендіктен олардың ерекше бір лексикалық топты құрайтындығы сөзсіз. Ұлттық дүниетаным мен болмысымызды анық көрсетіп берер бұл сөздердің мағыналық, этимологиялық, тарихи даму ерекшеліктеріне мән бере отырып қарасақ олардың баршаға бірдей түсінікті бола бермейтін соны қырларын танып жатамыз. Ғылым үшін де қажетті көптеген фактілердің беті ашылып жатады. Нақты ғылыми жүйеге негізделген, әрі нақты дәлелдермен анықталған сөздерді бүгінгі ұрпақ алдына қайта әкеліп, тарихи танымымызды түгендеу, ұлтымыздың ұлағат болар мұраларын бүтіндеу-жұмыстың өзектілігін көрсетеді.

Зерттеу жұмысының дереккөздері.

Батырлар жыры мен түркі, қазақ, орыс тіл біліміндегі тарихи-этнографиялық зерттеу материалдары, осы тілдердегі сөздіктер, тақырыпқа қатысты жазылған ғылыми еңбектер мен мақалалар пайдаланылды. Көне сөздердің этимологиясы ашылу мақсатында Ә. Қайдардың, Ә. Наджиптің, А. Махмұтовтың, Р. Сыздықтың, Е. Шипованың еңбектеріне, ал этнолингвистикалық қырларын ашу мақсатында С. Кенжеахметұлы, А. Жүнісов, Н. Уәлиевтің зерттеулері мен мақалалары қарастырылды.

Зерттеу нысаны.

Батырлар жырындағы көне сөздердің этимологиялық, этнолингвистикалық, этномәдени жақтарына тоқталу.

Зерттеуде қолданылған негізгі әдістер.

Тақырыптың ерекшелігі мен зерттеу нысанына байланысты диахрондық-синхрондық, сипаттамалы, тарихи-салыстырмалы, этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды.

Зерттеу жұмысының жаңалығы.

Ғылыми еңбектің жаңалығы қазақ тіл білімінде әлі де көне сөздер қатарында қаралмайтын діни - мифологиялық кейіпкерлер, өлшем атаулары мен сан ұғымына байланысты сөздер мағынасы күңгірт ұғымдар қатарына енгізілген. Көне сөздер мағыналық табиғатына, әрі бүгінгі күн тұрғысынан жаңаша жіктелген.

Тақырыптың зерттелу деңгейі.

Көнерген сөздер туысқан түркі тілдерінде біршама жүйеленіп зерттелді. Ә. Н. Наджип «Современный уйгурский язык» деген еңбегінде ұйғыр тілінің лексикалық құрамын тарихи тұрғыдан қарастырғанда онда әріден келе жатқан жалпы көне түркі-монғол тілдеріне тән қабатты (пласт), көне ұйғыр тілінің қабатын, көне соғди және санскрит сөздерінің қабатын, діни әдебиеттерді аударуға байланысты бергі дәуірде оғыздардың тілінен енген сөздердің қабатын, ислам дінін қабылдау арқылы араб және парсы тілдерінен енген сөздердің қабатын шаруашылық қарым-қатынаспен байланысты орыс тілінен енген сөздердің барлығы байқалатындығын ескертеді. 1 / 13 /

Мұндай пікірді өзбек тілі жайында жазылған еңбектерден де кездестіруімізге болады. Ал атақты қырғыз ғалымы М. Юнусалиев «Киргизская лексикология» деген еңбегінде кейбір көнерген сөздердің түпкі негіздерін көрсетіп, этимологиясын түсіндіреді.

Түркімен тілінде жазылған материалдар көнерген сөздердің тарихи сөз, архаизм болып бөлінетіндігін, олардың бір-бірінен негізгі айырмашылықтарын көрсетіп, архаизмдердің лексикалық, семантикалық топтарына тоқталады. Халық шаруашылығы мен мәдениетіне байланысты көнерген сөздерді «бұл тілде де архаизмдер мен тарихи сөздердің ара жігі ажыратылмаған» бірнеше салаға бөледі.

Көне сөздер тек туысқан түркі тілдерінде ғана емес, қазақ тілінде де біршама жүйелі зерттелді. Қазақ ғалымдарының ішінде көне сөздердің лұғатымен ерекше ден қоя отырып айналысқан ғалымдардың бірі -Рәбиға Сыздық еді. Ғалымның 1980 жылы жарық көрген «Сөздер сөйлейді» атты еңбегінде сөздердің қолданылу тарихынан сыр шертеді. Еңбекте 97 сөздің төркіні талданған. Батырлар жыры мен лиро-эпостардағы, XV-XIX ғ. ғ. өмір сүрген қазақтың ақын-жырауларының шығармаларындағы, ертеден келе жатқан мақал-мәтелдердегі бұл күнде мағынасы күңгірт тартқан немесе мүлдем түсініксіз болып кеткен сөздердің контексттегі көрінісі, түп-төркіні мен мән-мағынасы ашылған. 2 / 200 /

Тілімізде ерекше қабат құрап, сөздік қабаттың пассивті бөлігі ретінде жеке қаралатын топ-архаизм мен тарихи сөздермен айналысқан Айдарбек Махмұтов болатын. Ғалым жалпытүркілік лексикаға тән көптеген мағынасы күңгірт сөздердің төркінін ашып, тарихына тоқталады. Көнерген сөздердің мағыналық топтарына тоқталып, олардың жеке ерекшеліктері туралы сөз қозғайды. Аталған сөздердің жырларда, әдеби шығармаларда кездесуі мен тарихи негіздеріне тоқталады.

Ғ. Мұсабаев «Современный казахский язык» деген еңбегінде қазақ тілінің көнерген сөздерін лексика-морфологиялық ерекшеліктеріне орай алтыға бөледі:

1. Қазақтың көнерген байырғы сөздері: жақ, жебе, ат ұстар.

2. Ескі түркі тілдеріне тән сөздер: будун, ұлыс, ұлық т. б.

3. Араб-иран тілдерінен енген сөздер: жаназа, зікір, підия.

4. Орыс тілінен енген сөздер: совдеп, эсер.

5. Бір компоненті байырғы қазақ сөзі де, екінші компоненті кірме сөз болып келетін көнерген сөздер: кедейлер комитеті.

6. Калькалық жолмен енген сөздер: өзара салық (обложение) . 2 / 82-84 /

Қазақ тілінде көне сөздердің соның ішінде өлшем атауларының табиғатын барынша ашуға тырысқан ғалымдардың бірі -К. Күркебаев. Ол өзінің «Қазақ тіліндегі өлшемдік атаулардың этнолингвистикалық сипаты» деген еңбегінде қазіргі күнде пассив лексика қабатынан орын алатын өлшем атауларының түрлері мен олардың этимологиялық, этнолингвистикалық жақтарына тоқталады.

Б. Қарағұлова «Тарихи жырлардағы тарихи лексика мәселесі» деген еңбегінде тарихи жырлардағы көнерген сөздердің этимологиясы мен жырларда кездесу ерекшеліктеріне тоқтала отырып, олардың туысқан түркі және алтай, монғол тілдерінде ұшырасу фактілерін ашып беруге тырысады.

Ал Қ. Тәжиев «Киелі сандардың генезисі және эпикалық жырлар мен жыраулар поэзиясындағы көркемдік қызметі» атты еңбегінде халқымыздың өміріндегі сан ұғымын «дәстүрлі және киелі сандар» деп екі үлкен топқа бөліп, олардың тек қазақ ұғымында ғана емес, жалпы әлемдік тұрғыдағы ерекшелігі мен киелілігіне тоқталады. «Жеті кәміл баба», «Ғайып-ерен қырық шілтен» сияқты діни кейіпкерлер атауларының шығу тарихына, әрі олардың шығармаларда кездесу ерекшеліктері туралы баян етеді.

Жалпы тіліміздегі көнерген сөздердің қабатын тек тіл ғалымдары ғана емес этнография, тарих саласындағы мамандар да қарап, олардың тілдік, тарихи, этнографиялық қырларын ашуда. Сондай айтулы еңбектердің бірі, тарих ғылымдарының докторы Қалиолла Саматұлы Ахметжанның «Қазақтың дәстүрлі қару-жарағы, даму тарихы, құрылымы, этномәдени құрылымы» атты еңбегінде қазақтың дәстүрлі қару-жарағы мен оның шығу тарихын, типтерін, қолданылу ерекшеліктерін тек тарихи-этнографиялық тұрғыдан ғана емес, тілдік тұрғыдан да жан-жақты қарастырады.

Аталған еңбек тарих саласының маманы ұсынған монография болса, этнография саласынан Х. Арғынбаев «Қазақ отбасы» атты еңбегінде ұмытылып бара жатқан салт-дәстүр атауларын тек этнографиялық тұрғыдан ғана емес, тілдік тұрғыдан да қарастыруға, дәстүр атауларының шығу тарихына да тоқталуға тырысады.

Көнерген сөздер.

Сөздердің көнеру процесі кенет бірден бола қалатын құбылыс емес, әуелі қолдану жиілігін бәсеңдетіп, пассив сөзге ауысады да, соңынан жаңа ұрпақтың біреуіне жеткенімен, кейінгілерге емін - еркін жете алмай, түсініксіз болып ұмытыла бастайды. Бара - бара қолданудан біржола ығысып, кейбіреулері тілден жоғалып та кетуі мүмкін. Көнеру сипаты мен тілдегі қолданылу ерекшелігіне байланысты көнерген сөздер архаизмдер мен историзмдер болып екі салаға бөлінеді.

Архаизмдер халықтың күн көріс тіршілігіне, салт -сана тұрмысына, әдет - ғұрпына, дүниетанымына қарай әр дәуірде өзгеріп, басқаша сөздермен ауысып отырған немесе ескіріп біржола қалып қойған сөздер жатады. Қазақ тілінде арха измдердің мынандай түрлері бар:

1. Мата - кездеме атауларымен байланысты архаизмдер торқа, мақпал, шайы, пайы, мауыты, биқасап, борлат, ләстек, ақсаң, репес, манат, дүрия, патсайы, берен, тұқаба т. б.

2. Салт - сана, әдет - ғұрыпқа байланысты архаизмдер сауын айту, ұрын бару, киіт кию, жылу жинау, тілеу азық, мертікас, жарысқазан, томыртқа, тоқымқағар, отқасалар, бесік құда, беташар, тасаттық, бастаңғы, қолкесер, барымта, қалың мал, өлтірі, қырық жеті.

3. Киім - кешек, ыдыс - аяқ атауларына қатысты архаизмдер шидем, шекпен, күпі, кебіс, сәукеле, жарғақ, аба, кісе, қоқы, жағлан, күләпара, кебеже, саптыаяқ, қазанқап, көнек, асадал, талыс, шөншік, керсен, астау, кебене т. б.

4. Діни ұғымға қатысты архаизмдер қиямет - қайым, мүңкір - нәңкір, бірәдар, мүфти, підия, ахирет, қалпе, зекет, құшыр, жарапазан, әзірейіл, сәресі, ішірткі, кітап ашу, дем салу, үшкірту, аптау, пірге қол тапсыру, ақтық байлау, жын, пері т. б.

5. Үй тұрмысына, мал атауларына қатысты архаизмдер лашық, итарқа, жаппа, шошала, жолым үй, ергенек, иткірмес, дағара, қақыра, аран, шопан ата, қамбар ата, ойсыл қара, зеңгі баба, шекшек ата т. б.

6. Әр түрлі ұғымға қатысты архаизмдер аламан, алапа, албан, аластау, ақсарбас, дат, ақсақалдық, ақшом, ақшомшы, ақсүйек, ақтаяқ, ақыретшіл, жаушы, жоралғы, мор, бұзаушық, тоғанақ т. б.

7. Жалпы түркі тілдеріне тән архаизмдер будун, ұлық, ұлыс, жұрт, Тәңір, толағай, адақ, дархан, бек, мешін т. б.

Тарихи сөздер дәуірі өтіп, сол ескі заманның өзімен қоса жоғалған сөздер.

Тарихи сөздердің көнеруі тарихи атаулардың құрып бітуімен, біржола жоғалуымен байланысты болады. Тарихи сөздерді де бірнеше топқа бөлуге болады

Әкімшілік, ел басқарумен байланысты туған тарихи сөздер хан, ханша, ханым, ханзада, тақ, таж, уәзір, бек, бекзада, датқа, патша, аға сұлтан, ауылнай, болыс, старшын, би, қазы, атшабар, шабарман, нөкер, құл, күң, орда, малай, бикеш, бәйбіше, тоқал, дуан, елубасы, урядник, пристав т. б.
Әскери атақ пен қару - жараққа қатысты тарихи сөздер садақ, жақ, жебе, қорамсақ, оқшантай, сауыт, қалқан, айбалта, найза, жасақ, қосын, шеру, дулыға, байрақ, адырна, қозы жауырын, ақберен, шарайна, наркескен, кіреуке, аламан, білтелі мылтық, шиті мылтық, алдаспан т. б.

3. Кеңес тұсында пайда болған тарихи сөздер нарком, губком, совдеп, рабфак, жалком, отарба, тоз, кедейлер комитеті, партия ұясы, қызыл әскер, қызыл отау, НЭП, нэпман, қосшы, өзара салық, БК ( б ) П, ұя хатшы, саужой т. б. 3 / 180, 181, 182, 183 /

Қазақ тіліндегі көнерген сөздердің лұғатымен алғаш айналысқан ғалымдардың бірі-А. Махмұтов»Қазақ тіліндегі архаизмдер мен историзмдер» атты докторлық диссертациясында архаизмдер мен тарихи сөздердің мынандай ерекшеліктеріне тоқталады:

Историзмдердің архаизмдерден айырмашылықтары:

1. Қазір мүлдем құрып кеткенімен, бір заманға тән көне дәуірдегі шындықты көрсететін сөздер тобы: құл, күң, атшабар.

2. Историзмнің қазіргі әдеби тілде синонимі болмайды. Мысалы: құл, күң.

3. Историзмнің қазіргі әдеби тілде архаизмге қарағанда ауыспалы мағынасы жоқтың қасы.

4. Историзмге көбінесе термин сөздер жатады: хан, патша, тәж.

5. Историзм құрып кеткен заттар мен оқиғалардың атауы болғандықтан, қазіргі әдеби тілде жаңа мағынаға ие бола алмайды. Мысалы: болыс, сұлтан, жасауыл.

6. Историзмдер көркем әдебиетте, тарихи шығармаларда, саяси мақалаларда өзінің бастапқы тура мағынасында қолданылады. 4 / 51 /

Архаизмдердің историзмдерден ерекшелігі.

1. Архаизмдердің қазіргі әдеби тілде ауыспалы мағыналары көп болады. Мысалы : құн сөзінің бір мағынасы - кісі өлтірген адамнан алынатын айып, алым, зат бағасының мөлшері, нарқы.

2. Архаизмдердің синонимдері болады : құн-баға-нарық, сабан-соқа, найза-сүңгі-шанышқы.

3. Кейбір архаизмдердің мағынасы жаңарып, активті сөздікке қайта ауысып отырады. Мысалы : бай, қалыңдық, бәйбіше, шопан.

4. Архаизмдер кейде историзмдерге ауысады : талыс, шөншік.

5. Архаизмдер көркем әдебиетте көтеріңкі стиль жасауға қажетті сөздер : сұлу қыздың кірпігін жазушы садақ жебесінің масағымен салыстыруы мүмк

Көнерген сөздердің шығу тарихы мен олардың ерекше табиғатын зерттеу еңбектеріне арқау еткен ғалымдардың еңбектерін жүйелей отырып, батырлар жырында кездесетін көнерген сөздерді мынандай лексика-семантикалық топтарға бөлдік :

Батырлар жырындағы архаизмдер :

1. Мата-кездеме атауларына байланысты сөздер : барқыт, патсайы.

2. Ұзындық, өлшем атаулары : құлаш, аршын.

3. Киім-кешек, ыдыс-аяқ атаулары : кебенек, мосы.

4. Дәстүрлі сан атауларына байланысты сөздер : қырық құлаш, қырық қақпа.

5. ”Астары бар атаулар” немесе діни-мифологиялық персонаждардың атаулары : Ғайып-ерен қырық шілтен, машайық.

6. Әртүрлі ұғымға байланысты сөздер.

Батырлар жырындағы тарихи сөздер :

1. Жырлардағы қару атаулары.

2. Жарақ атауларына байланысты ұғымдар.

3. Дәстүрлі шен атаулары.

1. Батырлар жырындағы архаизмдер :

1. 1. Мата-кездеме атауларына байланысты атаулар.

Мата-кездеме атаулары дана халқымыздың ментальдық ерекшелігін көрсететін материалдық мәдениетіміздің ерекше бір түріне жатады. Уақыттың өтпелілігіне әрі қоғамдық өзгерістердің сан түрлілігіне байланысты мата-кездеме атауларының кейбірінің мағыналары көмескі тартып, сөздік қабаттан ығысып жатса, кейбірінің мағыналары кеңіп, бірнеше ұғымдарға атау болып, бір сөздің өзі бірнеше мағынаға ие болып жатады. Мысалы Қобыланды батыр жырындағы берен сөзі.

Сонша ердің соңында

Күмбезді найза қолында

Ағын судың сағасы,

Берен тонның жағасы,

Қызылбастың ағасы,

Көбікті ханның баласы.

Қазақ тілінің түсіндірме сөздіктері бұл сөздің көп мағыналы екендігін айтып келеді. Көп томдық түсіндірме сөздік бұл сөздің көп мағыналарының бірі “ гүл салып тоқылған масаты” деп түсіндірсе, екі томдық түсіндірме сөздік :

1. Қымбат, асыл мата.

2. Болаттан жасалған батырлар киетін сауыт.

3. Ұңғысы ұзын шиті мылтық.

4. Пышақ сияқты қару.

Ауыспалы. Өжет, өткір. 5 / Қ. Т. Т. С. 269 / Р. Сыздықтың пікірінше Ильминскийдің түсіндірмесі : “бірі- ең жақсы барқыт, екіншісі-ең мықты болат” дұрыс пікір сияқты. Осы ғалымның қазақтар мақта матаны көбіне мата деп, барқытты барқыт, мақпал деп, жібекті шұға, шәйі, атлас, масаты деп атағаны белгілі. 6 / 46 / Сондықтан өлең-жырларда кездесетін берен сөзінің бір мағынасын” ең жақсы барқыт “деп түсінген жөн деген пікірге қосыламыз, себебі, біз туып -өскен обылыстың көне көз қарияларының айтуынша ( Қызылорда обылысы, Жалағаш ауданы. ) жібек матаны жасалу түрлеріне байланысты шұға, шәйі, атлас деп бөліп, тек масаты атауын ғана басқа қалың мата түрімен байланыстырады. Берен сөзінің екінші мағынасын Н. И. Ильминский көрсеткен мағынасынан ауысып, берік металл шығыршықтардан жасалған сауытты да ( көбе, сауыт, кіреуке сөздерін ), асыл болаттан жасалған семсер немесе қылышты да ( кейде тіпті кездік, пышақтарды да ) берен деп атағаны дұрыс пікір сияқты. Себебі, ” Алпамыс батыр” жырында, береннің осы мағынасы контекске сай ұшырасады :

Қынабынан суырып

Қолына алды беренді

Берен сөзінің тағы бір мағынасы болаттай мықты, күшті адам, асыл адам мағынасы өткенде де, қазірде де кей жерлерде қолданыла береді.

Жырларда көп кездесетін матаның тағы бір түрі-қамқа. Қ. Т. Т. С. бұл сөзге екі түрлі анықтама берген : “ қамқа ир. зат. Алтындатқан яки күмістеткен, зерлі жіппен тоқылған жібек мата. “ ( 1) .

Осы ұғым жайында қазақтың зерделі ғалымдарының бірі Ә . Қайдар өзінің “Берен” деген айтулы мақаласында : “ Туыстас тілдер дерегін салыстырудан берен сөзінің ( фонетикалық варианттары бараң, пәрең, фаранг т. б. ) салғырт лексикалық элемент ретінде жұмсалатындығын, тіпті түркі тілдерінің көпшілігінде кездеспейтіндігін байқаймыз. Бұл - оның даусыз өзге тілдік элемент екендігін көрсетеді. Кейбір түркі тілдері берен сөзіне лексикографиялық сипаттама бергенде, әр түрлі белгілермен ( мысалы, ұйғыр тілі сөздігінде ир - “ иран “, өзбек тілі сөздігінде п - т - а, парсы -тәжік -араб, қазақ тілі сөздігінде n - “ парсы “ ) оның өзге тілдік сөз екендігін көрсетіп отырады. Ал кейбір түркі тілдерінің сөздігінде, этимологиясы көмескі деп танылғандықтан болу керек, мұндай белгілер көрсетілмеген деп, осы сөздің жоғарыдағы варианттарына жеке - жеке түсініктеме беріп өтеді. Біз солардың мата атауына байланысты берілген этимологиялық негіздеріне тоқтам жасадық.

Берен - қымбат мата, барқыттың таңдаулы түрі.

Бараң - ир. көне матаның жұқа түрі; бараңдан кылган көк чепкен.

Фаранг - фаранг румал - жұқа, жеңіл, әрі жылтырағы бар орамал. Қазіргі ұйғыр тіліндегі пәрәң өзара байланыссыз екі түрлі мағынаны білдіреді : 1. ) қызыл, ал қызыл, қызғылт : пәрәң яғлиқ “ қызыл ( жібек, үлдір, үлбірек ) орамал'', пәрәңдәк қизил “пәреңдей қызыл” ( плеонастық тіркес ) және 2. ) “француз” ( “француздық” пәрәң консул “француз консулы” ) ( Шыңжан ұйғырлары тілінде ) 6 / 27 /

Қамқа зат. Қара түсті, терісі қымбат, көбінесе суда өмір сүретін аң. ( 2 ) . 5 / Қ. Т. Т. С. 612 /

Е. Шипова “Словарь тюркизмов в русском языке” деген еңбегінде : “Камка старинная шелковая цветная ткань с узорами “;

камчатный, камчатый.

1 . сделанный из камки;

2. похожий по рисунку на камку ( о льняной ткани ) ;

камчатная скатерть; камчатка то же, что камчатная ткань. др -рус. Камка ( с 1486 г), камчатый ( с 1392 г. ) ( Срезневский ) Поликарпов, 1704 камка ; Вейсманн, 1731, 125 платье камчатое ; Лекс; 1762 камчатной ; Рос. Целлариус, 1771, 191 камчатный ; Нордстет, 1780 камчатый сл. Акад ; 1956, заимств. древнего времени из перс. Радлов камка ( алт. тел. каз. кирг. ) камка китайская шелковая материя; А. Махмұтов “ алтындатқан, күмістеткен жіптен тығыз етіп тоқылған жібек мата”-дейді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.