Повесть, роман – идеялық- өркемдік ізденістер
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.6
І Бөлім. Әңгіме жанры және көркемдік мәні ... ... ... ... ... ... .7.22
ІІ Бөлім. Повесть, роман . идеялық.көркемдік ізденістер..23.47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48.49
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50.51
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.6
І Бөлім. Әңгіме жанры және көркемдік мәні ... ... ... ... ... ... .7.22
ІІ Бөлім. Повесть, роман . идеялық.көркемдік ізденістер..23.47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48.49
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50.51
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Т.АХТАНОВТЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК
ІЗДЕНІСТЕР
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті филология
факультетінің Ү курс студенті Жингиш Серікгүлдің Т. Ахтановтың
шығармаларындағы көркемдік ізденістер атты диплом жұмысына
П І К І Р
Диплом жұмысы кіріспе, қорытынды екі бөлімнен және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс белгілі бір мақсатқа сәйкес ғылыми
жүйемен орналасқан. Бітіруші негізінен Т.Ахтановтың шығармаларының
көркемдік болмыс-бітіміне, жазылу концепциясына, көркемдік бейнелеу
тәсілдеріне кең түрде, бірінші талап тұрғысынан талдау жасауды міндет етіп
қояды.
Диплом жұмысындағы көңіл аударатын басты жайлардың бірі Жингиш
Серікгүлдің қаһарманның азаматтық позициясына, көркемдік бейнелеу
тісілдерімен бірге, олардың рухани әлеміне бойлауды да алдына мақсат етіп
қоюы. Моральдық проблемалар, адамгершілік және ар-ождан мәселелері - әдеби
шығарманың өзегі. Тахауи Ахтанов жайлы зерттеулерді, ғылыми ой-тұырымдарды
ізденуші пайдаланып қана қоймай, өз тұрғысынан келген. Атап айтқанда,
жазушы ізденістеріне, философиялық сипат алып жататын көркемдік идеяға,
адамгершілік ізденістер, кейіпкердің ішкі тартысы мен характер құрылысына,
психологиялық мотировкаға жан-жақты тоқтаған.
Бітіруші, бірінші бөлімде Т. Ахтановтың әңгімелерінің көркемдік
мәнін ашуға тырысқан. Әңгіменің жазылу тарихына жазуға себеп болған
факторларды сөз етеді. Екінші тарауда Махаббат мұңы повесі мен Боран
романын талдайды. Идеялық-көркемдік тұрғысынан келген. Кейіпкерлер образын
ашуға тырысқан. Дүние, өмір, адам, махаббат, жақсылық пен жамандық, намыс
пен абырой, қанағат пен құлқын тағы басқа мәңгілік тартыстан тұратын
мәселелердің шешімін іздестіреді. Адамның психологиялық болмысы, жан
сезімі, ішкі ой әлемі талданады. Бітіруші жазушының стильдік келбеті туралы
ғалымдардың пікірін ескерген.
Т. Ахтанов шығармаларының өмір танытушылық мәні, тәрбиелік
функциясы, жазылу өзгешелік спецификасы, эстетикалық идея жасау проблемасы
т.б. еңбекте біршама жақсы сөз болады.
Жингиш Серікгүлдің жұмысы университет бітірушілерінің білімі мен
білігіне қойылатын талаптарға толық жауап береді диплом жұмысын қорғауға
жіберуге және жоғары бағалауға болады.
Ғылыми жетекші: З-
Ғ.Қ. Бисенғали
Ф. ғ. д. профессор
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті филология
факультетінің Ү курс студенті Жингиш Серікгүлдің Т. Ахтановтың
шығармаларындағы көркемдік ізденістер атты диплом жұмысына
П І К І Р
Диплом жұмысы әдебиетте өзіндік орны, айшықты сөз өрнегі бар, дара
жазушы Т.Ахтанов шығармаларының идеялық-көркемдік ізденістері мен стильдік
ерекшеліктерін талдауға арналған. Бітіруші, ең алдымен, ғылыми зерттеушілер
мен баспасөз материалдарына сүйене отырып, ғылыми базасын айқындап, өзі
таңдаған тақырыптың өзектілігін, мақсаты мен міндеттерін, ғылыми
жаңалығының қандай болуы мүмкіндігін екшеп алады. Өзіне дейін жасалған
ғылыми жұмыстардың дәреже деңгейін бағамдап, енді мен не істей аламын деген
сұрақ қойған сыңайлы.
Бітіруші С. Жингиштің Т. Ахтановтың шығармашылығындағы көркемдік
ізденістер атты диплом жұмысы кіріспе, екі бөлім және қорытындыдан тұрады.
Бітіруші бірінші бөлімде Т. Ахтанов әңгімелерінің көркемдік
ізденістеріне жан-жақты тоқталған. Әңгіме кейіпкерлерінің азаматтық
ұстанымына, көркемдік бейнелеу тәсілдерімен бірге, олардың рухани әлеміне
бойлаған.
Екінші тарау аталмыш жазушының Махаббат мұңы повесі мен Боран
романының идеялық-көркемдік ерекшеліктеріне арналған. Бітіруші жазушының
кейіпкерлер бейнесін, психологиялық болмысын ашудағы шеберлігін талдай
отырып, өзінше ой түюге ұмтылыс жасаған. Сонымен қатар бітіруші Т.Ахтанов
шығармаларының тәрбиелік мәні, эстетикалық идея жасау мәселесі, өмір
танытушылық қызметі деген сияқты мәселелерге жан-жақты тоқталған.
Бізге бітірушінің Т.Ахтанов шығармаларының көркемдік болмыс-бітімін,
жазылу тарихына, кейіпкерлердің адамгершілік қырына, философиялық
концепциясына, бейнелеу тәсілдеріне кең көлемде терең талдау жасауы ұнады.
Диплом жұмысы барлық талаптарға сай, жоғары деңгейде жазылған.
Сондықтан С. Жингиштің диплом жұмысын қорғауға жіберуге әрі жоғары
бағалауға болады.
Пікір білдіруші:
Ф.ғ.к.:
Г. Бірәлі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..4-6
І Бөлім. Әңгіме жанры және көркемдік мәні ... ... ... ... ... ... .7-
22
ІІ Бөлім. Повесть, роман – идеялық-көркемдік ізденістер..23-47
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..48-49
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..50-51
Реферат
Диплом жұмысының тақырыбы: Тахауи Ахтановтың шығармаларындағы
көркемдік ізденістер.
Диплом жұмысының көлемі: 51
Диплом жұмысының мақсаты: Жазушының шығармаларының көркемдік
ізденістерін анықтау диплом жұмысының мақсаты.
Диплом жұмысының құрылымы:
Кіріспе бөлімде: Диплом жұмысының негізгі мақсаты мен Тахауи
Ахтановтың шығармаларының зерттелуі, шығармаларына берілген бағалар.
Бірінші бөлім. Әңгіме жанры және көркемдік мәні
Тахауи Ахтановтың Күй аңызы, Алыстан жеткен сарын, Алғашқы ән,
Қызғаныш, Көк құтан әңгімелерінің жазылу тарихы, жазуға себеп болған
факторлар. Әңгіменің өркемдік мәні талданады. Жазушының ізденістері сөз
болады.
Екінші бөлім. Повесть, роман – идеялық-көркемдік ізденістер.
Боран романы, Махаббат мұңы повесіндегі идеялық- көркемдік
ізденістер, жазушының характер сомдаудағы шеберлігін, көркемдік тәсілдері
қолданылу ерекшеліктерін айқындау.
Диплом жұмысының мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: роман, әңгіме,
повесть, кейіпкер, пейзаж, портрет, диалог, монолог, баяндау, суреттеу,
мінездеу, теңеу.
Диплом жұмысқа пайдаланылған әдебиет саны: 30
Кіріспе
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі:
Ұлы Отан соғысынан кейін қазақ көркем прозасының дамуына елеулі үлес
қосқан қаламгерлер шоғырында ерекше орны бар жазушының бірі – Тахауи
Ахтанов.
Жазушы Шерхан Мұртазаның Тахауи Ахтанов туралы айтқан мынадай сөзі
бар: Әдебиет халықтың рухани байлығы болса, сол байлықты азаптанып
дүниеге келтірер таланттар халықтың маңдайына біткен кенен ырыс, жарық
жұлдыздары. Тахауи Ахтанов халқымыз бен әдебиетіміздің осындай ырысына
айналған санаулы суреткерлеріміздің бірі және бірігейі. Халық пен әдебиет
Тахауи Ахтановты әрі мақтаныш, әрі бедел тұтады.
Екінші курста оқып жүргенде өзі майданға аттанады. Алғашқы әдеби
көркем шығармалары өлең, очерк түрінде майдан газеттерінің беттерінде
жарияланады. 1984 жылы әскер қатарынан босанғаннан кейін, әдеби еңбекпен
айналысады. Алғашқы өлеңі Жастар дауысы деп аталатын ұжымдық жинақта
жарық көреді, алғашқы монографиялық зерттеу еңбегі жарияланады. Әйтсе де,
жазушының өнімді де жемісті еңбек еткен жанрлары – проза мен драматургия.
Т.Ахтанов прозасы өзекті тақырыптарды арқау етіп қана қомай, өмір
шындығын көркемдік шындыққа айналдыруда өзіндік бағыт-бағдарын айқындаған
шығармашылық. Қаламгер прозасындағы көркемдік-идеялық ізденістер оның
прозалық шығармаларының ішінен де, баяндау әдісі мен характер, образ жасау
жолында пайдаланылған шығармашылық тәсілдерінен де, кейіпкердің
психологиялық-әлеуметтік портретін берудегі ерекшеліктерінен де көрініс
табады. Осы тұрғыда, жазушы шығармаларын жүйелі түрде талдау арқылы идеялық-
көркемдік ізденістер аясын айқындау, сол арқылы өскелең прозамыздың жану
жолын көрсету зерттеу жұмысының өзектілігін танытады.
Диплом жұмысы тақырыбының зертттелуі:
Қазақ көркем прозасының дамуына елеулі үлес қосқан Тахауи Ахтанов
шығармаларының көркемдік әлемі, қаламгер шеберлігі, тіл айшығы жайында
байыпты толғамдарды М.Базарбаев, Р.Бердібаев, А.Нұрқатов, С.Қирабаев,
Н.Ғабдуллин, З.Қабдолов, Ә.Кекілбаев, Р.Нұрғалиев, Х.Есенжанов,
Т.Тоқбергенов, Т.Сыдықов, С.Шаймерденов еңбектерінен кездестіреміз.
Тахауи Ахтанов шығармашылығы туралы баспасөз бетінде көптеген әдеби-
сын мақалалар жарық көрді. Ол мақалаларда қаламгер шығармаларының біраз
қырлары сөз болған. Солардың ішінен Ш.Елеукенов, М.Атымовтың,
Ә.Нарымбетовтың, Қ.Құттыбаеваның, Қ.Қуандықовтың, Н.Оразалиннің,
Ш.Нүрпейісовтың мақалаларын атап өткен орынды.
Тахауи Ахтанов шығармашылығы туралы Е.Лизунова, З.Кедрина, Б.Панкина,
П.Косенко, Е.Дьячков, Б.Энтин, О.Мозгалина, Н.Ровенский, Д.Николич, А.Зырин
т.б. орыс сыншы-ғалымдардың сыни мақалалары мен еңбектерінде сз болады.
Жазушының өмірі мен шығармашылығы туралы туған-туысқандары мен дос-
жарандарының естеліктері, 50, 60, 70 жылдық мерейтойларына байланысыты
замандас жазушылардың, қаламдас інілерінің Қ.Мұхамеджанов, С.Сейітов,
Х.Бөкеева, Т.Әлімқұлов, Т.Медетбеков, Е.Домбаев, Б.Мұқай, Г.Бельгер,
Б.Қорқытов, М.Мәжитов, С.Жұмабеков, Д.Исабеков, Т.Нұрмағамбетов,
Г.Ахтанова, Ә.Сарай мақалалары қаламгер шығармашылығы жайында ой қорытуға
біраз материал бар екенін аңғартады [1,6].
Тахауи Ахтанов шығармашылық мұрасын ғалымдар әр қырынан зерттеп жүр.
Солардың ішіндегі көлемдісі Г.Бірәлінің диссертациялық жұмысы. Тахауи
Ахтанов прозасындағы адамгершілік ізденістер – деп аталады.
Диссертациялық еңбекте Тахауи Ахтановтың кейіпкерлерінің бойындағы
заман рухына лайық болмыс, бітім, адамгершілік сапаларын тани білуге, оны
бейнелеуде тың идеялық-көркемдік ерекшеліктері мен стильдік ізденісін
айқындайды.
Зерттеу нысаны ретінде. Тахауи Ахтановтың Қаһарлы күндер (1956),
Боран (1966), Шырағың сөнбесін (1982) романдарын алған.
Жолбалсын Шайқақов былай дейді: Тахауи Ахтанов шығармашылығының күре
тамыры ең алдымен оның әйгілі үш кітабынан – Қаһарлы күндер, Боран,
Шырағың сөнбесін романдарынан бастау алатындықтан кешегі соғыс тақырыбына
жазылған кеңестік қабырғалы жазушылардың роман-повестерімен, әрине
салыстыру мақсатында, олар туралы алдыңғы қатардан табылған зерттеушілердің
еңбектерімен танысып шықтым. Қазақ суреткерінің мазмұндық-мұраттық
нысаналарын , көркемдік коэфиценттерін, өмірөзгертушілік құлашты
сілтемелерін, өзіндік, тек қана өзіне тән өрелі жаңашылдық бояуларын
социалистік реализмнің қалыптасып алған коммунистік қағидаларына икемдей
алмай, бұрынғы шиырланып төселіп қалған соқпақтан шыға алмай жазған
шимайларымды қайта-қайта өңдегеніммен жетекшіме ұсынарлықтай ештеме маңдыта
аламадым.
Өзімен жыға таныс болғанмен азулы Тахаң романдары туралы менің бірдеме
шатпайлап жүргенімді білмейтін. Сол шытпайларымды жинастырып тура өзіне
бардым. Машинаға басып апарған кіріспемді қарап шықты да орыс
жазушыларының кітаптары мен аттарын тізе беріпсің ғой, бірдеңе айтқың
келсе, сен неге менің өзімнен бастамайсың деп , сонан соң өзінің
кейіпкерлері Көжек, Қасболат, Қоспан, Уәли туралы және Нәзираның Шырағың
сөнбесін романының соңында іші мен сыртында үш жетімек жетелеп келе
жатқанына қалай қарайтынымды сұрады.
Менің пікірлерімді тыңдап болғаннан кейін бұларды неге бөліп сұрады
деп таңданарсың, олар, тіпті, кітаптарымда кездесетін барлық ірілі-ұсақты
кейіпкерлерімнің барлығы дерлік дүниеге мені соншалықты толғандырып келген
өзіме өте етжақын адамдар, олардың табиғаты мен ішкі дүниесін түсінбеген
зерттеушінің қолында күлдібадам пісірілген күлшеге айналып кете ме деп
қорқамын дей келіп, ойын әрі қарай жалғастырып әкетті. Мен өзімді
бәлендей ғылыми дәрежем болмаса да , әдебиетші-зерттеушілердің қатарына
жатқызамын. Кейбір әдебиетші-сыншылардың жазғандарына қарным ашады. Ойшыл
дегендерден алынған цитаталардан , партияның әдебиет пен өнер турасындағы
өткен-кеткен қаулылары мен қарарларынан келтірілген үзінділерден аяқ алып
жүре алмайсың. Жазушы кейіпкердің көлеңкесінде кейіпкер жазушының
тасасында қала береді. Жаным-ау зерттеуші дегенің айтқысы келгенін
жалтақтамай, туралап, нысаналап, дәлелдеп жаналық ашпаса да, жүйелі
нысанаға жетелеуі қажет. Суреткердің айтайын деген идиясы мынадай деп
өзінің шатпағын тықпаламауы тиіс. Жазушының кім екенін оқырманға оның
кейіпкері , оның іс-қимылы үстіндегі жан дүниесінің иірімдері ғана жеткізе
алады.
Тахауи Ахтанов әдебиетіміздегі кесек тұлғалы көп қырлы талант еді.
Оның қалың қазақ және басқа халықтар оқырмандарының жүрегін бояуы кетпей
жатып жаулап алған романдары, повестері мен әңгімелері , сахналық
шығармалары , әдеби зерттеу кітаптары ұлттық сөз өнерінің өрістілері
қатарынан табыла беріп, өзінің соны да , сан-салалы зерттеушілерін таба
беретіні дау тудырмаса керек. Жазушының тегеурінді дарындылығынан алғашқы
романы Қаһарлы күндер мен Махаббат мұңы повесі және әңгімелері
табиғатынан қапысыз тани білген ұлы суреткер Мұхтар Әуезов оны өзінің
ізбасарындай көріп, алдағы адымдарына құт тілеп, батасын берген
Ахтановтың әлі де беремін дегені көп еді, бірақ ажал алды-артына қаратпай
алып кетті [3, 70].
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
Т. Ахтанов шығармаларының жалпы қазақ әдебиеті даму үрдісіндегі
алатын орнын, қаламгердің идеялық-көркемдік ізденістерін айқындау. Жазылған
мақалаларға сүйене отырып, жүйелі зерттеу жүргізу және ой қосу. Сол арқылы
Т.Ахтанов шығармашылығының өсу, өркендеу жолына баға беру. Осы көздеген
мақсатты дәлелдеу нәтижесінде төмендегідей міндеттер туындайды.
- Т. Ахтанов прозасын талдау барысында жазушының өмірден таңдап
алған тақырыбын көркем шығармаға арқау етуіндегі ізденіс сипаты мен
көркемдеуші-бейнелеуші құралдарды қолдану шеберлігін пайымдау.
- Шығарма кейіпкерін бейнелеудегі көркемдік детальдар мен бейнелеуші
әдіс-тәсілдердің қызметін, авторлық дүниетанымды саралау.
- Өмір шындығын көркемдік шындыққа айналдырудағы жазушының уақыт
талабына, дәуір келбетіне, замана тынысына зерделілікпен үңілудегі дербес
қолтаңбасын айқындау.
- Қаламгер шығармашылығындағы көркемдік әдіс-тәсілдер қыр-сырына
талдау жасау. Сюжеттік-композициялық ерекшеліктерін саралау.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, негізгі екі бөлімнен, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Әңгіме жанры және көркемдік мәні
Тахауи Ахтанов өзінің көптеген замандас қаламдас құрбылары сияқты
балалығын жоқшылықта, бозбалалық шағын тапшылық таршылықта шыңдап,
жігіттік жастығын соғыс өрті ішінде қақтаған кешегі кеңестік көгенді
жүйенің аласапыранға толы қыт-қуыт қайшылықтар мен итжығыс көріністерге
негізделген дәуірінде өмір сүрді. Оның шығармаларына арқау болған да
осынау дәуірдің шынайы көріністері еді. Өзінің сөзімен айтқанда ноқталы
заманда ноқтасыз жүруге ұмтылып, дүлей күштердің жүген салып, бас
міндіруіне ерік бермей, өз құдіретіне адал азаматтық тұрғыдан тек шындықты
ғана кестелеуге тырысты. Ол халқына осынау ақиқатшыл адал тазалық
тентектігімен, талаптының сегіз қырлы тектілігімен көбірек ұнайтын.
Әдебиетте өз үні бар екенін көркемдік өлшемдері кемшіндеу жатса да өлеңнен,
өзіндік айтары бар әдеби-сын мақалалардан, әңгімелерден бастаған Ахтановтың
суреткерлік тағдыры тыңғы түрен салдырғандай , ұлы Әуезовтың атақты Абай
жолы романын қалың жұртшылық алдында батыл қоғаудан басталды деуге болады
[3, 71].
Зейнолла Қабдолов Тахауи Ахтанов туралы былай дейді: Қазақ
жазушылары буын –буын. Бір буыны – біздер:Әлімқұлов Тәкен, Шаймерденов
Сафуан, Нүрпейісов Әбдіжәміл, Соқпақбаев Бердібек ... боп жалғаса береді.
Басқасын білмеймін, меніңше дәл осы буынның басы – Тахауи төлбасы
боп, әріптестернің алдында тұратын себебі – атасының аты А әрпінен
басталатыны емес, әрине. Бұл арадағы барлық сыр , сымбат оның өмірі мен
өнерінде жатыр.
Талант қыран секілді, қанатты нәрсе! Талант ретінде Тахауида қос қанат
бар: бірі – реализм, бірі – психологизм. Тахауи өзінің сөз өнеріндегі
қазіргі биігіне осынау қос қанатымен парлап, самғап шықты...
Дәл осы арада айта кететін бір ерекшелік – Тахауаи ұшқанмен
аспандамайды, реализм рельсінен шықпайды, орынсыз романтикаға ұрынбайды.
Т.Ахтановтың "Күй аңызы", "Алыстан жеткен сарын", "Көк құтан",
"Алғашқы ән", "Қызғаныш", "Ол солай еді", "Жоғалған дос", "Тауап"
әңгімелері, "Үндістан хикаясы", "Шынтас", "Махаббат мұңы" атты повестері,
"Қаһарлы күндер", "Боран", "Шырағың сөнбесін" романдары, "Боран", "Ант",
"Сәуле", "Әке мен бала" т.б. драмалары, "Арыстанның сыбағасы", "Күшік
күйеу" комедиялары бар. А.Н.Толстойдың "Азапты сапарда" трилогиясын,
А.С.Пушкиннің"Алтын әтеш туралы ертегісін", И.С.Тургеневтің, А.М.Горькийдің
С.Бабаевский т.б. әңгіме, романдарын тәржімалады.
1956 жылы жарық көрген "Қаһарлы күндер" романы кейіннен қазақ,
орыс, неміс, ТМД елдері тілдерінде және ГДР-де бірнеше рет басылып
шықты.
Жазушы прозалық шығармалар жазумен бірге көптеген драмалардың
да авторы; бірсыпыра аудармалар жасап, ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізеді; әдебиеттің сынына араласты. Әдебиет сыны саласында
"Ғ.Мүсірепов" (1956), "Керуен" (1969), "Көкейтесті" (1980) кітаптары жарық
көрген.
Әңгіме қазақ әдебиетіндегі қалыптасқан, өз дәстүрі мен арналы
асуы бар жанр. Бұл жанрға: "Әңгіме – оқиғаны баяндап айтуға негізделген,
қарасөзбен жазылған шағын көркем шығарма. Әңгімеде, әдетте бас-аяғы
жинақы, оқиғаны баяндау тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы,
кейіпкерлер жүйесі арқылы айқындалады" [11,56], – деген анықтама берілген
әдебиеттану терминдер сөздігінде. Ал, бұл жанр табиғатын, оған қойылатын
талаптарды академик З.Қабдолов былайша нақтылайды:
"Алдымен көлемі шағын. Ол жазушыдан барынша жинақы болуды талап
етеді. Содан соң оқырманды бірден баурап әкету үшін, сол шағын
көлемдегі шағын өмір эпизодының өзі соншалық тартымды, сюжет жемісі
қызғылықты болуға тиіс. Сюжетке ене бастаған беттен-ақ оқырманның көз
алдына іші-сыртын, мінез-құлқын, іс-әрекетін аттаған сайын аңғартып,
адам келе бастауы тиіс. Адам тұл көрінбейді, оның өзін, қоршаған айналасы
айқын көзге түсуі сол арқылы белгілі бір әлеуметтік топ, қоғамдық орта
танылуы шарт. Әлгі адам соның өнімі, типтік тұлға болуы қажет.
Осылардың бәрі жазушыдан өмірді терең білумен қабат, шұрайлы сөз
байлығын, жіті байқампаздықты асқан талғампаздықты, тілдегі тамаша
суреттілікті, бір сөзбен айтқанда, қалам тиген жерді өмірдің өзіне
айналдырар нағыз шеберлікті, соған қоса кемел идеяға апарар терең
білім мен биік мәдениетті талап етеді" [12,230].
Баршамызға белгілі әңгіме – қысқа, нұсқа, қиын жанр. Сонысына
қарамай бұл көп қырлы шеберлікті қажетсінеді. Т.Ахтанов – бұл жанрдың
табиғатын барынша жетік білетін сөз зергерлерінің бірі. Қып-қысқа
әңгімелер арқылы-ақ қаламгер өзінің үлкен концепциялы суреткер екенін
таныта алады.
Әңгіме тақырыбы жазушы көкірегіне тыңнан келген бір ойдың ұялаынан
туындайды. Ол ой суреткер бастан кешкен өмірдің сәулесі мен нұры, сыры
мен шындығынан бірте-бірте келіп тарамдалады. Яғни, қаламгер сол өмірдің
нұры мен сәулесін, шындығы мен сырын сырттай зерттейді. Оларды жан
дүниесі елегінен өткізіп, қаламмен қалыптастырып, шабыт пен шарпу арқылы
шығарма тудырады. Сол бір творчестволық толғаныстан жаралған туындысы
арқылы оқырманға қоғам, өмір, адам туралы түйінді пайым зерделетеді.
Өзін және өзгені толғандырған сұраққа жауап табуға ұмтылады. Өйткені
мақсатсыз шығарма жазылмайды.
Демек, қандай бір туындыдан да жазушының не айтқысы келетінін, оны
не себепті көтергенін және қаншалықты айта алғанын, сондай-ақ, айтпақ
ой-идеясын қалай жеткізгенін көреміз. Жазушылар – шығармаларында тақырып
ортақ, мегзер идея ұқсастығы кездесе береді. Ең бастысы алған тақырыпты
игере білуде, идеяны шеберлікпен жеткізе білуде.
Көркемділік шеберліктен туады десек, суреткер шеберлігі ең алдымен
өмір шындығын жіті көріп, түсінуден, сан-алуан адамдардың мінез-құлқы мен
қимыл-әрекетін, психологиялық ерекшеліктерін танып-білу қабілетінен көрініс
табатыны белгілі. Осы тұрғыдан келгенде Тахауи Ахтанов қаламгер үшін нағыз
шеберлік мектебі болып саналатын әңгіме мектебінде әбден шындалған, өз
тақырыбы, өз қолтаңбасы бар дара суреткер.
"Шығарманың бірнеше негізгі компоненті болады. Олар – ой қызығы
(замысел), композиция (құрылысы), сюжет (оқиға желісі), образдар мен
характерлер қақтығысы. Болашақ шығарманы ойлауды өз басым ой қызығынан
бастаймын. Осы шығарма арқылы не айтқым келеді, соның мағынасы не, соны
анықтап алуға тырысам. Содан кейін адам образдары, олардың тағдыры
ойыма келеді. Ал сюжет, композиция дегендер мен үшін алдыңғы кезекте.
Сондықтан болар өмірде көрген, не жұрт аузынан естіген қызғылықты
оқиғалардың өзі, егер өмірлік бір ерекше мағынасы болмаса мені
еліктірмейді" [3,350], – деген суреткер сөзі оның әр туындысының өзіндік
мәнері мен мінезі, берері, айтар ойы бар екенін дәлелдейді.
Т.Ахтановтың суреткерлік талантының табиғатын, адамзаттық
позициясын, жазушылық беталысын саралаған алғашқы шығармасы – "Күй
аңызы" (1956). Мұнда автор адамдық бақыт пен жеке бастық эгоизм
арасындағы тартысты көрсетеді [1, 4].
"1956 жылы "Күй аңызы" деген әңгіме жаздым. Мұның негізі халық
аузында бар нәрсе. Ол былай: бір шалдың жалғыз нарының ботасы өліп
суалып қалыпты. Сол ауылға бір кәрі, бір жас екі күйші келе қалған екен,
солар шалға "қызыңды берсең нарыңды идіріп береміз" депті. Осыған келісіп
екеуі күй тартады. Қарт күйші өз өнерінің күшімен нарды идірген екен,
бірақ қу қыз түйенің емшегін қысып тұрып, кезек жас күйшіге келгенде
сауады да, соған тиеді. Бұл аңыз менің құлағымды онша елең еткізген жоқ.
Кейін санаторийде жүргенде бір жас қызды айналдырып жүрген сүр
бойдақты көрдім. Байғұстың қанша ықыласы құласа да түйеге мінген
адамдай, әлгі қызға жанаса алмай жүрді. Бір күні сол қыздың өзі қатарлас
киномеханик жігітпен бірін-бірі қуып ойнап жүргенін көрдім. Анасының
тіпті ыңғайы келмеуші еді, ал мына тең-құрбы екеуі жараса қалыпты. Содан
маған бір ой келіп, жас кезінде қызық қуалап үйленбей, енді жер ортасына
жеткенде көңілі, мінезі жарасатын жар сүйе алмай, заманын өткізіп алған
өкінішті кәрі бойдақ туралы әңгіме жазғым келді. Бірақ ол әңгіме бірден
жазыла қоймады. Сөйтіп, жүргенде "Нар идірген" күйі туралы аңыз анық
есіме қайта түсті. Енді ойлап қарасам өнерімен адам тұрсын, хайуанатты
тебірендірген қарт күйшінің халі – тым аянышты. Жас күйшіні қойшы, оның
өмірі алда. Ал, мына сорлы өмір бойы ел кезіп, жұрттың көңілін жұбатып,
шерін тарқатып жүрген, сонымен бар дәуренін өткізіп қартайғанда қайтып
оралар қызығы жоқ жалғыз бойындағы бар асылын өзгеге беріп, төлеуіне еш
нәрсе алмаған өнер адамының тағдыры. Жоғарыда айтылған оқиға түрткі
болды да – ой қызығы табылып, аңыздың мағынасы ашылды. Сөйтіп әңгіме
жазуға отырдым. (Ондағы адам аттары аңызда жоқ, ойдан шығардым). Әрине,
қыз қарт күйшіні алдай алған жоқ, ол бәрін көрді, бәрін түсінді. "Аһ,
заманым өтіп кеткен екен ғой" деген ой жүрегін қарып өтіп, "ар жағын сен
тарт" деп домбыраны жас күйшіге тастай берді.
Бар жазушы солай шығар, мен әсіресе әңгіме жазғанда өмірде өзіме
бір ой салған, ерекше әсер еткен оқиғаны өзек етемін. Соның тобықтай
түйінін ұстап алғасын-ақ ойлана бастаймын. Әрине, жұмыс үстінде ойың
ұлғаяды, кеңиді, тереңдейді, бірақ бар оқиғаны, адамдардың әрекеті сол
жаңағы тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйініне кеп соғады" [3.353], – деп
Т.Ахтанов өзінің шығармашылық лабораториясының құпиясын ашады.
Жастайынан көпті көріп, көп естіп, көңіліне алғанды көкейінде
тоқи білген оның әдебиеттегі көп қырлылығының бастаулары өмірден
алғандарында екендігі шүбә келтірмейді. Айта кететін бір нәрсе,
жоғарыдағыдай ойдан кейінгі "Күй аңызы" сияқты әңгімелері желісімен қазақ
әдебиетіне қалды, бүкіл кеңес әдебиетіне жаңа мазмұндағы көне аңыздық
– мифтік арқаулар әкелгендердің де Ахтанов алғашқы қатарларында
болатын.
"Күй аңызы" көзсіз эгоизмді адамдық бақыт жолындағы саналы
құштарлық, арман-тілек жеңгенін көрсетеді.
Елуінші жылдардың ортасында алғашқы әңгімелерімен таныла
бастаған жазушының дүниеге келген жаңа "Алыстан жеткен сарын" әңгімесі
әдебиетімізде проза жанрының шынайы шебері қалыптасып келе жатқанын
аңғартып оқырмандарын бір сілкіндіріп тастағандай әсер қалдырды. Байырғы
араб ертегілерінде Бағдат пен Мысырдың арасында әрі-берлі өтетін
сауда керуендерін тасып жүретін кәнігі қарақшылардың жүріс-тұрысына
лайықталып басталатын әңгімеде өткен ғасыр басындағы батыр
тұлғалы Дәулетияр бастаған түйелі қазақы керуен құм шағылдары арасымен
күндіз-түні жүріп отырып бір күні кешқұрым қираған көне қала орнына келіп
тоқтайды. Сексеуілден жаққан түнгі маздаған от басында серіктері мен
өзіне еріп жүрген ересектеу жиенінің түн жамылған мидай даланың
көзге түртсе көрінбейтін қараңғылығында сақ отырулары және ұйқыларын
қашыру үшін сол бір ескі қаланың қирауы себептеріне қиюластырып
қызықты әңгіме айтып отырады. Қызыл кірпішпен шығыс сәулет өнерінің хас
шеберлері тұрғызған күннен-күнге гүлденіп келе жатқан қалаға жау шабады.
Хан бастаған қала жұртшылығы бекіністі шаһардың қақпаларын жауып алып
қорғанады. Дүркін-дүркін шабуылдағанымен жау ала алмайды. Айлаға көшеді.
Жау әскерінің басшысы жансызы арқылы ханның қызын түнде қалаға астынан
кіретін жолды көрсетуге көндіріп, ханын байлап, қаланы қиратады да хан
қызына үйленеді. Алғашқы түнде-ақ төсек қызығына әуліккен хан қызы
жамбасына бірдеме батып бара жатқанына шағынады. Бірнеше қабат
құстөсекті ашып қарағанда екі төсек арасынан бір тал жылқы қылынан
өзге ештеңе таба алмайды. Қыздың жамбасына батқан сол қыл екен. Жау
әскерінің басшысы "жамбасыңа қыл батырмай мәпелеген әкеңе опа бермеген,
маған да опа бермессің" деп табан астында қыздың басын шауып тастапты.
Әлем әдебиетіндегі өнегелі үлгілермен үндесіп жатқан шағын
шығармасы арқылы автор опасыздықтың түбінде опық жемей қоймайтынына
меңзейді. Ал осынау ертегіге бергісіз емісті емірене тыңдаған жиен-
бозбала кеңестік тәркілеу мен күштеп ұжымдастыру науқанынан үрейленіп
туған жерінен пана іздеп, қарақалпақстан жаққа қарай ауған нағашыларына
ілескен Тахауидің өзіне ұқсайтын [4, 73].
Т.Ахтанов қай шығармасына қалам тартса да үнемі іздену үстінде.
Естіген әңгімесін, көрген, білгенін ой елегінен өткізіп отырған.
Кейіпкерлері өмірде бар, өзі көріп, бірге жүрген адамдар. "Алыстан жеткен
сарын" әңгімесі өзі кішкентай кезінде естіген әңгімесі. Тәркілеу мен
күштеп ұжымдастыру кезінде Қарақалпақстан жаққа нағашыларымен пана іздеп
кеткен Тахауидің өзі. Жазушы Т.Ахтанов "Алыстан жеткен сарын" әңгімесі
жайлы былай дейді: "Жазушының қиялы қанша бай болса да көрмеген жерді
суреттеу тым ағаттық болар еді. Егер "Алыстан жеткен сарындағы" Қызыл
құмды, Қуаң дарияны, Аяз қала аталатын өлі шаһарды бала кезімде көзбен
көрмесем – бұл әңгімені жазбасым кәміл”.
"Сол сияқты суреттеген кейіпкерімді де ойдан шығарып көрген
емеспін. Әдебиет тілімен айтқанда – әр қайсысысының өмірде прототипі
бар. Мысалы, "Қаһарлы күндердегі" Қартбай, Бөрібай, Кәкібайлар романға
тіпті өз есімдерімен кірді. Кейіпкерлерді суреттегенде өзім жақсы
білетін бір адамды көз алдыма ұстап отырмын. Әрине өмірде ол адам
дәл мен суреттеген оқиғаның ішінде болып, сол кейіпкер істеген істі
істеген жоқ, бірақ оның сол жағдайда не істейтінін, қандай мінез
көрсететінін ең аяғы қалай жүріп тұратынын, бет пішінін "көріп"
отырамын. Шығарма дегенді өмірден дайын күйінде алып, қағазға түсіре
салсақ – рахат болар еді ғой. Бірақ олай емес, жазушы археолог сияқты
ұнтатылып қалған сынықтан құрастырып, тұтас бейне жасау керек. Сондай-
ақ кейіпкер есебінде алған таныс адамыңды, – бүкіл өмір
тәжірибеңнен қырнап алып толықтыра түсесің" [3,354], – деп автор өзінің
ізденістері жайлы сөз етеді.
Т.Ахтанов жайлы сыншы, зерттеуші С.Жұмабеков: “Тахауи Ахтанов әрбір
көшелі туындысына қажетті өмірлік материалдарды әрқашан ашық
карьерден ашық әдіспен алғаннан гөрі, соны терең гаризонттан шахталық
әдіспен алғанды үнемі мұрат тұтып, үнемі ұстанумен болатын сол
эстетикалық-көркемдік принципінен айнымайтын сирек суреткерлер санатына
жатады” [5,117].
Осы "Алыстан жеткен сарын" әңгімесінде адамзат баласы ғасырлар
бойы арыла алмай келе жатқан рухани кесел-нәпсіқұмарлықты сөз етеді.
Адам баласының тойымсыздығын сөз етеді.
Т.Ахтановтың "Алыстан жеткен сарын" әңгімесінің бейнелі құрылымына
сүйене отырып, оның идеялық-көркемдік мәнін қалай ашуға болар еді,
соған тоқталайық.
Ең алдымен шығарма беташарына үңіліп көрелік.
"Кешкі зауал шақ. Бес-алты түйе тіркелген шолақ керуен суалған
емшектей тандыры кеуіп қалған өзен сұлбасынан өтіп дөнеске иек артты.Шетсіз-
шексіз құм әлемінде бір үйлі жандай аз жолаушы теңізге тастаған жанқадай
қаңғалақтап, түйе аяңымен ырғалып келеміз. Бірінен бірі асып төгімен жота-
жота шағыл құмның қиыр шеті құмырысқа аяңға жеткізер емес. Біз
митыңдап ілгері басқан сайын бұлдырап алыстай береді. Жібек сағым
орамалын бұлғап барса келмес алысқа еліктіріп әкетіп барады.
Жазылы қара қоспақтың үстінде қос ағасы Дәулетияр келе жатыр. Мен
оның құндызбен жиектелген бөркі астынан тершіген қыртысты желкесінен
ғана көремін. Бұл кісі менің нағашым, мен де, өзге жолаушылар да ол кісіні
Дәуке дейміз. Дәукең тастан соққан мүсіндей күн ұзаққа қозғалмайды. Ол
жеті қараңғы түнде де көзге көрінбейтін құм жолынан бір жаңылып көрген
емес. Рысмағамбет таз: "Дәукеңнің жетекшісі бар, түнде қара тайынша
болып, алдынан арқан бойы озық жүріп отырады. Өз көзіммен көріп
қалдым", – деп әулекіленіп өзге жұртқа бой бермейді [7,336].
Осы суреттеуде аз жолаушының керуені елестейді. Бітпейтін ұшы қиыры
жоқ дала көз алдында келеді. Осының өзінен-ақ жазушы көп нәрсені
аңғартқандай. Кеш мерзім, суалып қалған дария, жолаушылар бәрі шебер
суреттелген. Теңеулерді ұтымды пайдаланған. Қосты бастап келе жатқан
Дәулетиярды суреттеуінің өзі, кейіпкердің мінезінің бірталай жағы
көрініп қалады. "Ол жеті қараңғы түнде де көзге көрінбейтін құм жолынан
бір жаңылып көрген емес" – деген сөйлемнен оның көрген, білгені,
тоқығаны көп, зерек адам екенін аңғару қиын емес.
Одан кейінгі оқиға желісі оқуға келе жатқан бала, Ақ қала жайлы
өрбиді. Әңгіме оқуға келе жатқан бала атынан баяндалады. Оқуға келе жатқан
бала – тоғызда, ауыл молдасының оқытқан оқуына көңілі толмай, нағашысы
үлкен қалаға оқуға алып келе жатады. Алдарынан Ақ қала көрінеді.
"– Анау-ау тұрған Аяз қала!
Дәукеңнің шыны даусы құм тыныштығын тіліп шаңқ етті" [7,337] –
дейді. Аяз қала жайлы жанындағы адамдарда, оқырмандарда білгісі келеді.
Ол қандай қала? Ол қалада қандай оқиға болды? Қалада адамдар тұра ма? Аяз
қала жайлы ештеңе білмейміз, соны білмекке құмартқан жолаушылар сияқты,
оқушы біз де ынтығамыз.
Жазушы осылайша оқушысын оқиғаға жетелейді, ынтықтырады,
құмарландыра түседі. Жазушының мұндай тәсілін қалай шеберлік демесің.
Жазушы ынтықтыру тәсілін әр жерде қолданып отырады.
"– Сонда бұл қалада тірі жан жоқ па? – деді бір түрлі үрейлі
дауыспен бізге жалғас келе жатқан Рысмағамбет.
Дәукең осы кезде барып, қоспақтың үстінде қозғалып, артына
қайрылды.
– Аяз қала атам заманнан адыра қалған. Мұның қайғылы хикаясы
бар.
– Жол қысқарып, айтып жіберіңізші, Дәуке, – деп жалынды Рысмағамбет
шыдай алмай.
– Анау шоғыр сексеуілдің түбінде шегенді құдық бар, – деді Дәукең,
сирек шошқа сақалын көтеріп, қамшысымен нұсқап. – Сол араға қонамыз.
Көліктің бетін босатып, таңдайымызды жібітіп алғанша сабыр ет, жарқыным"
[7,338].
Автор кейіпкерін сөйлетуге асықпайды. Дәулетиярдың характерін бізге
там-тұмдап аша береді. Адамға ең бірінші сабыр керек екенін ескертеді.
Жолаушылар көздеген жерлеріне жетіп, Дәукеннің әңгімесін тыңдауға отырады.
Осыдан бастап әңгіменің ішінде әңгіме өрбиді.Жазушы осы тәсілді өте
ұтымды пайдаланған.
Байырғы араб ертегілерінде Бағдат пен Мысырдың арасында әрлі-
бері өтетін сауда керуендерін тосып жүретін кәнігі қарақшылардың
жүріс-тұрысына лайықталып әңгіме басталады.
"– Жер жанаты осы екен ғой, – деп қойды.
Дәукең айнала қарап, жұрт назарын уысына алып сөзін жалғады.
– Шіркін, елім деп еңіреп, зар кешкен, жел маяға мініп жаһан кезген,
уа сонау, абзал атаң Асан қайғы сабаздың іздеген қонысы осындай-ақ болар.
Жыраулар айтатын Иран бағы дегеніңіз мұның қасында әншейін-ақ нәрсе
екен. Жарықтық күн мен судың құдіреті- алланың рақыметінен кем емес
қой. Сол екеуі болса өспейтін өсімдік бар ма?" – деп толғанады. Осы
суреттеуден Асан қайғының жерұйықты іздеген аңызы еске түседі. Қазақ
халқының өткен өмірінен сыр шерткендей. Адамзат өмір бойы аңсаған
жер жанаты сөз етіледі.
"Уа, бірдің қырсығы мыңға деген емес пе! Іштен шыққан бір сұр
жыланның опасыздығынан бүкіл шаһар қырғын тауыпты. Сылдырлаған бұлақ тас
емшектей суалып, жайнаған бақша күлдей қурапты [7,341]. "Бірдің қырсығы
мыңға" – деп адамның шалыс басқан бір қадамы, халыққа кесірін тигізді.
Халық мақалын орынды пайдаланған.
Айдарлы деген хан осы Аяз "қалада тұрыпты. Керуен тартқызып сауда –
саттықпен айналысқан. Мыңғырып байып алады, уайым-қайғысы жоқ. Ханның бар
ермегі құс салу болады. Өте құмарпаз, аңға шыққанда қалың қол болып
аттанады. Зәулім сарай салғызады. Әншілер мен жыршыларда осы сарайда
болады. Сөйткен Айдарлы ханның баласы болмайды. Жасы келген ханның
мұрагері болмай, қатты налиды.
"Бір перзенттің зарынан ойын-күлкі, сауық-серуеннен безіп, құса
болып, әдіра қалғыр ақ сарайда нарша шөгіп отырып қалыпты. Ханның көз
нұры суалған шақта, күндердің бір күнінде ханша құрсақты болып, тоғыз
ай, тоғыз күнде бір қыз туыпты. Ақ түйенің қарыны жарылып, Айдарлы хан
атырапқа ат шаптырып ағыл-тегіл той жасапты. Ай тұяқты боз қасқа
шалып, азан шақырып, Айбарша деп ат қойыпты" [7,342] – осындай ертегілік
мотивтер кездеседі.
Хан қызы Айбарша ержетеді. Сөйтіп көзі уәзірдің Қаралды деген
баласына түседі. Қыз бен жігітті аттастырмақ болады, қыз ата-анасының
пәтуасын тосуға тағаты жетпей, қарандылы кекесіз құшады. Бұл жерде
автордың айтайын деген идеясы от-басылық тәрбие мәселесі. "Қыз балаға
қырық үйден тию, қала берді есктегі құлдан тию" – деген қазақ халқында
мақал бар. Осыны ата-ана қызына айта алмаған. Қыз ата-ананың айтқанынан
шықпуы керек еді. Бұл жерде өз ойына не келсе соны істейтін қыздың
образын көреміз. Қыз көрікті, әдемі болғанымен, өз нәпсісін тия алмауы.
Қарандыдан кейін Жомарт пен Аббаты кекесіз құшады. Қыз үш жігітке де
сақина сыйлайды. Қыздың жігітке сақина сыйлау ғашықтық жырларда
кездеседі. Ілтипат ретінде сыйға жаратады. Аббас батыр "Жамбасыңа қыл
батырмай мәпелеген әкеңе оп бермеген, маған да опа бермессің" табан
астында қыздың басын шауып тастапты. Осылай әңгіме сақталады. Бұл жазушы
қиялының жемісі. Қыз баланың отанға сатқындығы қазақ әдебиетінде
кездеспейді.
"Алыстан жеткен сарын" әңгімесі негізінен бағамдау, суреттеу
диалогтан тұрады. Адам баласының ғасырлар бойы арыла алмай келе жатқан
рухани кесел-нәпсіқұмарлық сөз болады. Әдемі өрнектеліп, табиғи өрбіген
диалог пен іс-әрекет астарынан ұлттық қасиет, ұлттық психология мен
мұндалап жатады. Ең бір сүйсінетін жайт-қаламгергер қазақи мінез-құлыққа
жат нәрселерді шынайы көрсете алған. Мысалы: қыз баланың нәпсіқұмарлығы.
Адам үшін кіндік қаның тамған жерден ыстық ештеңе жоқ екені айдан анық.
Адам өзінің нәпсіқұмарлығы үшін отанын да сатып кетеді. Өзінің қара
басының қамын ойлаған қыздың бейнесін шебер жеткізген. Өз-өзін жақсы
көретін өз бақытын, өз жан рақатын бәрінен де жоғары қойған
ақылсыз, ерке хан қызы жау елінің батырына бір аймалату үшін әкесін,
халқын, Отанын құрбан етеді. Сөйтіп, бір ғана адамның тойымсыз нәпсісі
атағы жер жарған Аяз қаланың түбіне жетеді.
Т.Ахтанов әрбір жаңа шығармасынан кейін оқырмандарының тек бір
өзіне арналған адамгершілік ынтық сезімдерінен мейлінше алауланып
мейлінше нұрланып, суреткер ретіндегі қиянат – кескіні елден ерен ірі
көрінетін. Талант атты ұйтқының шексіз көркемдік құдіреті сонша,
туындының өнбойынан әрқашан ұдайы бір жаңа сезім, жаңа таным, жаңа
көзқарас, жаңа көркемдік табыс сені тылсым бір сиқырмен үнемі "тұтқындап"
ала қояды. Мейлі сен бәз-баяғы көнекөз, сыралғы, ескі дос оқырман немесе
сары ауыз үрпек бас, сары ауыз жас балапан оқырман бол, бәрібір,
суреткерлік іңкәр махаббатпен баурап алады. Соның бір нақты көрінісіне –
"Жоғалған дос" атты классикалық әңгімені жатқызар едік. Сол алтындай әрі
сирек, әрі көркем дүние.
Ұлы Отан соғысындағы жеңістің жиырма жылдығы қарсаңында адамзат
тарихындағы ең қанды қырғын жылдар жайында қисапсыз қыруар материалдар
жария болды. Суреткерлер болса соғыстың трагедиясы мен мазмұнына, адам
баласының жан-дүниесіне салған жаңылмас жарақаттарының зілмауыр
тағдырларының ішкі себептеріне үңілуге ұмтылды [4,118].
Қазақ әдебиетіндегі, тіпті бүкілодақтық көлемдегі бір кесек
көрінісіне Т.Ахтановтың осы "Жоғалған дос" атты классикалық әңгімесін
мысалға келтірсек, сірә, қателеспейтін шығармыз. Өйткені, аталмыш
әңгіменің көркемдік қуаты мен мақсаты Васыль Быков тәрізді белорус
жазушысының, Юрий Бондарев, Григорий Бакланов, Виктор Астафьев, Виктор
Богамолов тәрізді орыс жазушыларының Ұлы Отан соғысы жайындағы
мерзімі жағынан тұтас жазылған атақты туындыларымен терезесі тең
түскен еді.
"Жоғалған дос" әңгімесі – кешегі жауынгер, бүгінгі бейбіт тіршілікте
еңбек етіп жүрген майдангер Маңғастың үйіндегі күтпеген тосын жәйттің –
күтпеген тосын оқиғаның жай-жапсарын, себеп-салдарын, түп-тамырын
білуге қызыққан, ұмтылған, неліктен екенін қайдам, соған құштарлана түскен
сергек те сезімтал автордың Маңғастан суыртпақтап сыр тартқанынан
басталады. Өйткені автордың өзі де – Маңғас тәрізді соғысқа қатысқан
кешегі жауынгер, бүгінгі майдангер ардагер ғой. Ал маңғас айтқан сырдан,
автор қағазға түсірген оқиғадан осылайша "Жоғалған дос" атты классикалық
әңгіме дүниеге келді. Мысалы:
"Маңғастың үйінде бөтен адам болған жоқ. Бұдан бір ай бұрын
көшеде ойда жоқта кездесіп қалғанымызды қоспасақ, екеуіміздің араға
ол жыл салып қауышып отырғанымыз осы. Мұндай кездесудің ыңғайсыз жағы да
бар. Әрине, майдандас достар бірін-бірі ұмытпайды. Дегенмен өмірдің аты
өмір. Адам өзгереді. Әркімнің өз тіршілік кәсібі, үйреніскен төңірегі бар.
Қанша айтсақ та арадағы жылдар бөліп тұрады. Алғашқы бетте шұрқырасып,
одан майданда көрген сүргінді еске алып түрегескеннен кейін, ар жағында
айтатын берекелі ешнәрсең болмай:"я, солай де", "сонымен осы жерде істеп
жатырсың ғой" деп, желкеңді қасып аңқылдап отырасың. Маңғас екеуміз де
біраз тосырқап қалған екенбіз" (Т.Ахтанов. Боран. 1968. 319-бет).
"Әңгімеге елігіп қыртысымыз тарағанша ас та дағыр боп қалды. Сол
күші жүрегімді шіміркендірген бір оқиғаны естімесем, әрине, бұл
мәжіліс те ескі достан тапқан көп дәмнің біріндей ұмыт болар
еді" (319).
Үзіндінің өзінен нақты көрініп отырғандай, бұл оқиға 1956 жылы
болған. Арада өткен он жылдан кейінгі майдандастардың қауышуы үстінде
айтылған, шертілген шетін сырдың арқауы әрине, соғыспен тығыз байланысты
еді. Өйткені, сонау зұлмат соғыстың аяусыз бір қасіреті, аяусыз бір
тақсіреті төбе шашыңды тік тұрғызбауы, жүрегіңді бір шіміркендірмеуі
мүмкін емес еді. Кезінде кісі қызығарлық бір отбасының мүшелері болған
Мырзахмет, Ғайни, Ғалия тәрізді жандардың бүгінгі тағдырлары арқылы
суреткер Т.Ахтанов сонау соғыстың ешқандай айықпайтын, ешқашан
жазылмайтын әлеуметтік-қоғамдық, адамгершілік-моральдік сипаттағы жан
мен тән жараларын – дерттерін, трагедияларын шынайы бейнелеп берген.
Әсіресе соғыс өзгерткен адамдардың тағдыры сол соғыстан нақақтан-нақақ
зардап шеккен адамдардың моральдік-қоғамдық трагедиясы мейлінше нақты,
мейлінше көркем түрде суреттеледі. Әңгіме Маңғастың атынан баяндалады.
"Ал мына баланың түрі, көптен бері білетін, нағыз етене таныс
адамына ұқсайды. Өзі әдемі атжақты, қызыл шырайлы бала. Бет пішіні қолдан
ойып жасағандай әп-әдемі адамдар болады ғой. Ондайлар еркекте де, әйелде
де болады. Дәл сондай. Ортасы сәл дөңестеу, жұқа танау қыр мұрын. Тек қана
көзі қысыңқы, көз қарасы – бейнебір сенің құпияңды біліп қойып, соған қуақы
жымиып тұрғандай. Бірақ мына мысқылшыл көзқарасы бар ғой, әй, таныс-
ау, таныс енді".
"Бір кезде "Естемесова" деп дауыстады. Бұл бір менің естіген фамилиям
тәрізді. Картаға баяғы "Жұмбақ" қызым келді. Оны партасынан көтеріле
бергенде-ақ танығам. Әдемі, сыпайы жүзіне жараспайтын мынау қысыңқы көз,
ішіңді біліп тұрғандай көз жанарындағы қуаңқы ұшқын. Тоқта, тоқта...
"Естемесова? "..."Естемесова... Естемесов Мырзахмет..." Көз алдыма сұңғақ бойлы,
сұлу лейтенант елестеді. Дәл осындай жазық маңдай, нәзік танау, қыр мұрын.
Әсіресе, анау мысқылшыл көзқарасы... Апыр-ау, соның баласы болғаны ма? Бірақ
адамға адам ұқсай береді... [322-323].
Міне, баяндаушы Маңғастың жетінші класс оқушысы Ғалияны алғаш
көргендегісі. Бұл – оның майдандас досы, взвод командирі Мырзахмет
Естемесовтің қызы болып шығады.
"Мен осылай дал болып отырдым. Естемесов Мырзахмет майданда бірге
болған жолдасым еді. Сен оны білмейсің. Мен сендерге қырық төртінші
жылдың басында, Сивашта тұрғандарыңда училищеден келдім ғой. Оның
алдында госпитальда біраз емделдім... Ал біз Мырзахметпен қырық үшінші жылы
Гжев маңында бірге болғанбыз. Ол кезде сержантпын. Мырзахмет біздің
взводтың командирі. Мен оған бағынышты болсам да, екеуіміз жақсы дос
едік.
...Несіне басыңды ауыртайын. Мырзахмет екеуміз бес-алты айдай
бірге болдық. Жағдайында бұл талай жылға татырлық ұзақ достық екенін
білесің ғой. Содан қысқасы діл қасымдағы, тіпті қасымда емес-ау, өзім
арқама салып сүйреп келе жатқан Мырзахметтен айырылып қалды. Не өлі, не
тірі айырылғанымды да білмеймін.
...Сол қырық үшінші жылдың көктемінде біздің майданда сондай
жергілікті ұсақ ұрыстар болып жатты. "Ұсақ ұрыс" дегенмен кейде нағыз
қызмет сол болатын. Немістің бір дивизиясын қоршаймыз деп селдір
ағашты, батпақты жермен шабуылға шықтық. Өліп-талып мақсатымызға жаңа
жеттік қой дегенде жаудың тың күштері келіп бізді кейін қарай қуып
бермесі бар емес пе. Адамдарымыз да тіпті азайып қалып еді. Төтеп
бере алмадық. Қоршауда қалып қоятын болған соң батпақтың үстімен кейін
қарай қашып келе жатырмыз" [323-325] – деп жау әскерінің қуып келе
жатқанын баяндайды. Көз алдыма ұрыс даласы қылаң береді. Әңгімені оқып
отырғанда соғыстың шынайы суретін көреміз. Бейнелі сөздер арқыл әсем
жеткізген Т.Ахтановтың психологиялық талантын танытқан таңдаулы
әңгімелерініңбірі. Бұл шығармасында адалдық пен опасыздықтың
қарсылықты образын жасайды.
"Жоғалған дос" әңгімесіне – Ржев маңындағы жеңіліске ұшыраған шайқас
алынған болатын.
Соғыс өзгерткен адамдардың бірі – Мырзахмет болса, екіншісі – Ғайни
олардың бүкіл болмысы, соғыстан кейінгі он жыл ішіндегі тіршіліктері
және бұдан былайғы өмірлері соғыс призмасы арқылы осылайша бейнеленеді. Ал
енді мұның бәріне куәгер Маңғастың жөні бөлек. Маңғас соғыс жылдарында
әуелі сержант, соңынан кіші лейтенант болады. Екеуі де соғыстан аман
оралған. Бірақ екеуі – екі басқа жан. Баяғы майдандағы жан аямас достар
емес. Қызметкер Маңғас жетінші класс оқушысы Ғалия Естемесовтің , оның
ағасы Ғайнидің соғыстан кейінгі жылдардағы тіршілігіне адамзаттың
қамқорлықпен араласады. Майдангер досы Мырзахмет Естемесовтен кезінде
көз жазып қалғаны бар. Жаралы командирін құтқарам деп жүріп, миномет
оғына тап болып, қалай айырылып қалғанын өзі де білмейді. Маңғас өзінің
командирі, жаралы Мырзахметті жау шеңгелінен құтқарам деп жүріп,
жараланып өзі есінен танып қалады. Әйтеуір, көрер жарығы бар екен, соғыста
тірі қалып, елге аман оралады.
Взвод командирі Мырзахмет Естемесов те соғыстан аман қалып, елге
оралады. Бірақ, ол бұрынғы лейтенант емес. Адам ретінде мүлде өзгерген.
Адам деген аты болмаса, бар болғаны жер басып жүрген тірі өлік... Мырзахмет
Естемесовті өзгерткен қандай нәрсе? Өзін құтқарушы Маңғасты, яғни, жаралы
досы Маңғасты соғыс даласында тастап кеткен сатқындығы ма? Баяғыда өзіне
тең санамаса да үйленген, шүйкедей Ғайниді менсінбей керілген
астамшылдығы ма? Немесе, желеңдеп желең қуып, сынықтан сылтау тауып,
соғыстан қашып құтылған сатқын үрейінің әшкереленуінен бе? Болмаса
жасөспірім қызы Ғалияны тәрбиелеу жөніндегі әкелік парызы мен
міндетінен көкшие безініп бас сауғалағаны ма? [5,123]
"Мүмкін дүмбілез офицерліктің желбуаз буымен жаңа бір сұлу тауып,
соның сылқым да кербез кесепатының торына түскенінөзінен кейін санап жүрген
серілігі ме? Немесе, өкініште қалған бишара донжуандықтың өтеуін қайтарам
деген мүсәпір далбасалығы ма?
Міне осынау соғыстың зардап-кесірінен, зұлым апатынан, қарғыс атқан
сұм сорақысынан тірі жесір қалған – Ғайни, тірі жетім қалған – Ғалия, тірі
өлік болған – Мырзахмет, азаматтық кісілігін, бүкіл қарапайым өмірін
асқақтатқан, ірілеткен, арына қылаудай дақ түсірмеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ әдебиеті кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Т.АХТАНОВТЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК
ІЗДЕНІСТЕР
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті филология
факультетінің Ү курс студенті Жингиш Серікгүлдің Т. Ахтановтың
шығармаларындағы көркемдік ізденістер атты диплом жұмысына
П І К І Р
Диплом жұмысы кіріспе, қорытынды екі бөлімнен және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс белгілі бір мақсатқа сәйкес ғылыми
жүйемен орналасқан. Бітіруші негізінен Т.Ахтановтың шығармаларының
көркемдік болмыс-бітіміне, жазылу концепциясына, көркемдік бейнелеу
тәсілдеріне кең түрде, бірінші талап тұрғысынан талдау жасауды міндет етіп
қояды.
Диплом жұмысындағы көңіл аударатын басты жайлардың бірі Жингиш
Серікгүлдің қаһарманның азаматтық позициясына, көркемдік бейнелеу
тісілдерімен бірге, олардың рухани әлеміне бойлауды да алдына мақсат етіп
қоюы. Моральдық проблемалар, адамгершілік және ар-ождан мәселелері - әдеби
шығарманың өзегі. Тахауи Ахтанов жайлы зерттеулерді, ғылыми ой-тұырымдарды
ізденуші пайдаланып қана қоймай, өз тұрғысынан келген. Атап айтқанда,
жазушы ізденістеріне, философиялық сипат алып жататын көркемдік идеяға,
адамгершілік ізденістер, кейіпкердің ішкі тартысы мен характер құрылысына,
психологиялық мотировкаға жан-жақты тоқтаған.
Бітіруші, бірінші бөлімде Т. Ахтановтың әңгімелерінің көркемдік
мәнін ашуға тырысқан. Әңгіменің жазылу тарихына жазуға себеп болған
факторларды сөз етеді. Екінші тарауда Махаббат мұңы повесі мен Боран
романын талдайды. Идеялық-көркемдік тұрғысынан келген. Кейіпкерлер образын
ашуға тырысқан. Дүние, өмір, адам, махаббат, жақсылық пен жамандық, намыс
пен абырой, қанағат пен құлқын тағы басқа мәңгілік тартыстан тұратын
мәселелердің шешімін іздестіреді. Адамның психологиялық болмысы, жан
сезімі, ішкі ой әлемі талданады. Бітіруші жазушының стильдік келбеті туралы
ғалымдардың пікірін ескерген.
Т. Ахтанов шығармаларының өмір танытушылық мәні, тәрбиелік
функциясы, жазылу өзгешелік спецификасы, эстетикалық идея жасау проблемасы
т.б. еңбекте біршама жақсы сөз болады.
Жингиш Серікгүлдің жұмысы университет бітірушілерінің білімі мен
білігіне қойылатын талаптарға толық жауап береді диплом жұмысын қорғауға
жіберуге және жоғары бағалауға болады.
Ғылыми жетекші: З-
Ғ.Қ. Бисенғали
Ф. ғ. д. профессор
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті филология
факультетінің Ү курс студенті Жингиш Серікгүлдің Т. Ахтановтың
шығармаларындағы көркемдік ізденістер атты диплом жұмысына
П І К І Р
Диплом жұмысы әдебиетте өзіндік орны, айшықты сөз өрнегі бар, дара
жазушы Т.Ахтанов шығармаларының идеялық-көркемдік ізденістері мен стильдік
ерекшеліктерін талдауға арналған. Бітіруші, ең алдымен, ғылыми зерттеушілер
мен баспасөз материалдарына сүйене отырып, ғылыми базасын айқындап, өзі
таңдаған тақырыптың өзектілігін, мақсаты мен міндеттерін, ғылыми
жаңалығының қандай болуы мүмкіндігін екшеп алады. Өзіне дейін жасалған
ғылыми жұмыстардың дәреже деңгейін бағамдап, енді мен не істей аламын деген
сұрақ қойған сыңайлы.
Бітіруші С. Жингиштің Т. Ахтановтың шығармашылығындағы көркемдік
ізденістер атты диплом жұмысы кіріспе, екі бөлім және қорытындыдан тұрады.
Бітіруші бірінші бөлімде Т. Ахтанов әңгімелерінің көркемдік
ізденістеріне жан-жақты тоқталған. Әңгіме кейіпкерлерінің азаматтық
ұстанымына, көркемдік бейнелеу тәсілдерімен бірге, олардың рухани әлеміне
бойлаған.
Екінші тарау аталмыш жазушының Махаббат мұңы повесі мен Боран
романының идеялық-көркемдік ерекшеліктеріне арналған. Бітіруші жазушының
кейіпкерлер бейнесін, психологиялық болмысын ашудағы шеберлігін талдай
отырып, өзінше ой түюге ұмтылыс жасаған. Сонымен қатар бітіруші Т.Ахтанов
шығармаларының тәрбиелік мәні, эстетикалық идея жасау мәселесі, өмір
танытушылық қызметі деген сияқты мәселелерге жан-жақты тоқталған.
Бізге бітірушінің Т.Ахтанов шығармаларының көркемдік болмыс-бітімін,
жазылу тарихына, кейіпкерлердің адамгершілік қырына, философиялық
концепциясына, бейнелеу тәсілдеріне кең көлемде терең талдау жасауы ұнады.
Диплом жұмысы барлық талаптарға сай, жоғары деңгейде жазылған.
Сондықтан С. Жингиштің диплом жұмысын қорғауға жіберуге әрі жоғары
бағалауға болады.
Пікір білдіруші:
Ф.ғ.к.:
Г. Бірәлі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..4-6
І Бөлім. Әңгіме жанры және көркемдік мәні ... ... ... ... ... ... .7-
22
ІІ Бөлім. Повесть, роман – идеялық-көркемдік ізденістер..23-47
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..48-49
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..50-51
Реферат
Диплом жұмысының тақырыбы: Тахауи Ахтановтың шығармаларындағы
көркемдік ізденістер.
Диплом жұмысының көлемі: 51
Диплом жұмысының мақсаты: Жазушының шығармаларының көркемдік
ізденістерін анықтау диплом жұмысының мақсаты.
Диплом жұмысының құрылымы:
Кіріспе бөлімде: Диплом жұмысының негізгі мақсаты мен Тахауи
Ахтановтың шығармаларының зерттелуі, шығармаларына берілген бағалар.
Бірінші бөлім. Әңгіме жанры және көркемдік мәні
Тахауи Ахтановтың Күй аңызы, Алыстан жеткен сарын, Алғашқы ән,
Қызғаныш, Көк құтан әңгімелерінің жазылу тарихы, жазуға себеп болған
факторлар. Әңгіменің өркемдік мәні талданады. Жазушының ізденістері сөз
болады.
Екінші бөлім. Повесть, роман – идеялық-көркемдік ізденістер.
Боран романы, Махаббат мұңы повесіндегі идеялық- көркемдік
ізденістер, жазушының характер сомдаудағы шеберлігін, көркемдік тәсілдері
қолданылу ерекшеліктерін айқындау.
Диплом жұмысының мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: роман, әңгіме,
повесть, кейіпкер, пейзаж, портрет, диалог, монолог, баяндау, суреттеу,
мінездеу, теңеу.
Диплом жұмысқа пайдаланылған әдебиет саны: 30
Кіріспе
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі:
Ұлы Отан соғысынан кейін қазақ көркем прозасының дамуына елеулі үлес
қосқан қаламгерлер шоғырында ерекше орны бар жазушының бірі – Тахауи
Ахтанов.
Жазушы Шерхан Мұртазаның Тахауи Ахтанов туралы айтқан мынадай сөзі
бар: Әдебиет халықтың рухани байлығы болса, сол байлықты азаптанып
дүниеге келтірер таланттар халықтың маңдайына біткен кенен ырыс, жарық
жұлдыздары. Тахауи Ахтанов халқымыз бен әдебиетіміздің осындай ырысына
айналған санаулы суреткерлеріміздің бірі және бірігейі. Халық пен әдебиет
Тахауи Ахтановты әрі мақтаныш, әрі бедел тұтады.
Екінші курста оқып жүргенде өзі майданға аттанады. Алғашқы әдеби
көркем шығармалары өлең, очерк түрінде майдан газеттерінің беттерінде
жарияланады. 1984 жылы әскер қатарынан босанғаннан кейін, әдеби еңбекпен
айналысады. Алғашқы өлеңі Жастар дауысы деп аталатын ұжымдық жинақта
жарық көреді, алғашқы монографиялық зерттеу еңбегі жарияланады. Әйтсе де,
жазушының өнімді де жемісті еңбек еткен жанрлары – проза мен драматургия.
Т.Ахтанов прозасы өзекті тақырыптарды арқау етіп қана қомай, өмір
шындығын көркемдік шындыққа айналдыруда өзіндік бағыт-бағдарын айқындаған
шығармашылық. Қаламгер прозасындағы көркемдік-идеялық ізденістер оның
прозалық шығармаларының ішінен де, баяндау әдісі мен характер, образ жасау
жолында пайдаланылған шығармашылық тәсілдерінен де, кейіпкердің
психологиялық-әлеуметтік портретін берудегі ерекшеліктерінен де көрініс
табады. Осы тұрғыда, жазушы шығармаларын жүйелі түрде талдау арқылы идеялық-
көркемдік ізденістер аясын айқындау, сол арқылы өскелең прозамыздың жану
жолын көрсету зерттеу жұмысының өзектілігін танытады.
Диплом жұмысы тақырыбының зертттелуі:
Қазақ көркем прозасының дамуына елеулі үлес қосқан Тахауи Ахтанов
шығармаларының көркемдік әлемі, қаламгер шеберлігі, тіл айшығы жайында
байыпты толғамдарды М.Базарбаев, Р.Бердібаев, А.Нұрқатов, С.Қирабаев,
Н.Ғабдуллин, З.Қабдолов, Ә.Кекілбаев, Р.Нұрғалиев, Х.Есенжанов,
Т.Тоқбергенов, Т.Сыдықов, С.Шаймерденов еңбектерінен кездестіреміз.
Тахауи Ахтанов шығармашылығы туралы баспасөз бетінде көптеген әдеби-
сын мақалалар жарық көрді. Ол мақалаларда қаламгер шығармаларының біраз
қырлары сөз болған. Солардың ішінен Ш.Елеукенов, М.Атымовтың,
Ә.Нарымбетовтың, Қ.Құттыбаеваның, Қ.Қуандықовтың, Н.Оразалиннің,
Ш.Нүрпейісовтың мақалаларын атап өткен орынды.
Тахауи Ахтанов шығармашылығы туралы Е.Лизунова, З.Кедрина, Б.Панкина,
П.Косенко, Е.Дьячков, Б.Энтин, О.Мозгалина, Н.Ровенский, Д.Николич, А.Зырин
т.б. орыс сыншы-ғалымдардың сыни мақалалары мен еңбектерінде сз болады.
Жазушының өмірі мен шығармашылығы туралы туған-туысқандары мен дос-
жарандарының естеліктері, 50, 60, 70 жылдық мерейтойларына байланысыты
замандас жазушылардың, қаламдас інілерінің Қ.Мұхамеджанов, С.Сейітов,
Х.Бөкеева, Т.Әлімқұлов, Т.Медетбеков, Е.Домбаев, Б.Мұқай, Г.Бельгер,
Б.Қорқытов, М.Мәжитов, С.Жұмабеков, Д.Исабеков, Т.Нұрмағамбетов,
Г.Ахтанова, Ә.Сарай мақалалары қаламгер шығармашылығы жайында ой қорытуға
біраз материал бар екенін аңғартады [1,6].
Тахауи Ахтанов шығармашылық мұрасын ғалымдар әр қырынан зерттеп жүр.
Солардың ішіндегі көлемдісі Г.Бірәлінің диссертациялық жұмысы. Тахауи
Ахтанов прозасындағы адамгершілік ізденістер – деп аталады.
Диссертациялық еңбекте Тахауи Ахтановтың кейіпкерлерінің бойындағы
заман рухына лайық болмыс, бітім, адамгершілік сапаларын тани білуге, оны
бейнелеуде тың идеялық-көркемдік ерекшеліктері мен стильдік ізденісін
айқындайды.
Зерттеу нысаны ретінде. Тахауи Ахтановтың Қаһарлы күндер (1956),
Боран (1966), Шырағың сөнбесін (1982) романдарын алған.
Жолбалсын Шайқақов былай дейді: Тахауи Ахтанов шығармашылығының күре
тамыры ең алдымен оның әйгілі үш кітабынан – Қаһарлы күндер, Боран,
Шырағың сөнбесін романдарынан бастау алатындықтан кешегі соғыс тақырыбына
жазылған кеңестік қабырғалы жазушылардың роман-повестерімен, әрине
салыстыру мақсатында, олар туралы алдыңғы қатардан табылған зерттеушілердің
еңбектерімен танысып шықтым. Қазақ суреткерінің мазмұндық-мұраттық
нысаналарын , көркемдік коэфиценттерін, өмірөзгертушілік құлашты
сілтемелерін, өзіндік, тек қана өзіне тән өрелі жаңашылдық бояуларын
социалистік реализмнің қалыптасып алған коммунистік қағидаларына икемдей
алмай, бұрынғы шиырланып төселіп қалған соқпақтан шыға алмай жазған
шимайларымды қайта-қайта өңдегеніммен жетекшіме ұсынарлықтай ештеме маңдыта
аламадым.
Өзімен жыға таныс болғанмен азулы Тахаң романдары туралы менің бірдеме
шатпайлап жүргенімді білмейтін. Сол шытпайларымды жинастырып тура өзіне
бардым. Машинаға басып апарған кіріспемді қарап шықты да орыс
жазушыларының кітаптары мен аттарын тізе беріпсің ғой, бірдеңе айтқың
келсе, сен неге менің өзімнен бастамайсың деп , сонан соң өзінің
кейіпкерлері Көжек, Қасболат, Қоспан, Уәли туралы және Нәзираның Шырағың
сөнбесін романының соңында іші мен сыртында үш жетімек жетелеп келе
жатқанына қалай қарайтынымды сұрады.
Менің пікірлерімді тыңдап болғаннан кейін бұларды неге бөліп сұрады
деп таңданарсың, олар, тіпті, кітаптарымда кездесетін барлық ірілі-ұсақты
кейіпкерлерімнің барлығы дерлік дүниеге мені соншалықты толғандырып келген
өзіме өте етжақын адамдар, олардың табиғаты мен ішкі дүниесін түсінбеген
зерттеушінің қолында күлдібадам пісірілген күлшеге айналып кете ме деп
қорқамын дей келіп, ойын әрі қарай жалғастырып әкетті. Мен өзімді
бәлендей ғылыми дәрежем болмаса да , әдебиетші-зерттеушілердің қатарына
жатқызамын. Кейбір әдебиетші-сыншылардың жазғандарына қарным ашады. Ойшыл
дегендерден алынған цитаталардан , партияның әдебиет пен өнер турасындағы
өткен-кеткен қаулылары мен қарарларынан келтірілген үзінділерден аяқ алып
жүре алмайсың. Жазушы кейіпкердің көлеңкесінде кейіпкер жазушының
тасасында қала береді. Жаным-ау зерттеуші дегенің айтқысы келгенін
жалтақтамай, туралап, нысаналап, дәлелдеп жаналық ашпаса да, жүйелі
нысанаға жетелеуі қажет. Суреткердің айтайын деген идиясы мынадай деп
өзінің шатпағын тықпаламауы тиіс. Жазушының кім екенін оқырманға оның
кейіпкері , оның іс-қимылы үстіндегі жан дүниесінің иірімдері ғана жеткізе
алады.
Тахауи Ахтанов әдебиетіміздегі кесек тұлғалы көп қырлы талант еді.
Оның қалың қазақ және басқа халықтар оқырмандарының жүрегін бояуы кетпей
жатып жаулап алған романдары, повестері мен әңгімелері , сахналық
шығармалары , әдеби зерттеу кітаптары ұлттық сөз өнерінің өрістілері
қатарынан табыла беріп, өзінің соны да , сан-салалы зерттеушілерін таба
беретіні дау тудырмаса керек. Жазушының тегеурінді дарындылығынан алғашқы
романы Қаһарлы күндер мен Махаббат мұңы повесі және әңгімелері
табиғатынан қапысыз тани білген ұлы суреткер Мұхтар Әуезов оны өзінің
ізбасарындай көріп, алдағы адымдарына құт тілеп, батасын берген
Ахтановтың әлі де беремін дегені көп еді, бірақ ажал алды-артына қаратпай
алып кетті [3, 70].
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
Т. Ахтанов шығармаларының жалпы қазақ әдебиеті даму үрдісіндегі
алатын орнын, қаламгердің идеялық-көркемдік ізденістерін айқындау. Жазылған
мақалаларға сүйене отырып, жүйелі зерттеу жүргізу және ой қосу. Сол арқылы
Т.Ахтанов шығармашылығының өсу, өркендеу жолына баға беру. Осы көздеген
мақсатты дәлелдеу нәтижесінде төмендегідей міндеттер туындайды.
- Т. Ахтанов прозасын талдау барысында жазушының өмірден таңдап
алған тақырыбын көркем шығармаға арқау етуіндегі ізденіс сипаты мен
көркемдеуші-бейнелеуші құралдарды қолдану шеберлігін пайымдау.
- Шығарма кейіпкерін бейнелеудегі көркемдік детальдар мен бейнелеуші
әдіс-тәсілдердің қызметін, авторлық дүниетанымды саралау.
- Өмір шындығын көркемдік шындыққа айналдырудағы жазушының уақыт
талабына, дәуір келбетіне, замана тынысына зерделілікпен үңілудегі дербес
қолтаңбасын айқындау.
- Қаламгер шығармашылығындағы көркемдік әдіс-тәсілдер қыр-сырына
талдау жасау. Сюжеттік-композициялық ерекшеліктерін саралау.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, негізгі екі бөлімнен, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Әңгіме жанры және көркемдік мәні
Тахауи Ахтанов өзінің көптеген замандас қаламдас құрбылары сияқты
балалығын жоқшылықта, бозбалалық шағын тапшылық таршылықта шыңдап,
жігіттік жастығын соғыс өрті ішінде қақтаған кешегі кеңестік көгенді
жүйенің аласапыранға толы қыт-қуыт қайшылықтар мен итжығыс көріністерге
негізделген дәуірінде өмір сүрді. Оның шығармаларына арқау болған да
осынау дәуірдің шынайы көріністері еді. Өзінің сөзімен айтқанда ноқталы
заманда ноқтасыз жүруге ұмтылып, дүлей күштердің жүген салып, бас
міндіруіне ерік бермей, өз құдіретіне адал азаматтық тұрғыдан тек шындықты
ғана кестелеуге тырысты. Ол халқына осынау ақиқатшыл адал тазалық
тентектігімен, талаптының сегіз қырлы тектілігімен көбірек ұнайтын.
Әдебиетте өз үні бар екенін көркемдік өлшемдері кемшіндеу жатса да өлеңнен,
өзіндік айтары бар әдеби-сын мақалалардан, әңгімелерден бастаған Ахтановтың
суреткерлік тағдыры тыңғы түрен салдырғандай , ұлы Әуезовтың атақты Абай
жолы романын қалың жұртшылық алдында батыл қоғаудан басталды деуге болады
[3, 71].
Зейнолла Қабдолов Тахауи Ахтанов туралы былай дейді: Қазақ
жазушылары буын –буын. Бір буыны – біздер:Әлімқұлов Тәкен, Шаймерденов
Сафуан, Нүрпейісов Әбдіжәміл, Соқпақбаев Бердібек ... боп жалғаса береді.
Басқасын білмеймін, меніңше дәл осы буынның басы – Тахауи төлбасы
боп, әріптестернің алдында тұратын себебі – атасының аты А әрпінен
басталатыны емес, әрине. Бұл арадағы барлық сыр , сымбат оның өмірі мен
өнерінде жатыр.
Талант қыран секілді, қанатты нәрсе! Талант ретінде Тахауида қос қанат
бар: бірі – реализм, бірі – психологизм. Тахауи өзінің сөз өнеріндегі
қазіргі биігіне осынау қос қанатымен парлап, самғап шықты...
Дәл осы арада айта кететін бір ерекшелік – Тахауаи ұшқанмен
аспандамайды, реализм рельсінен шықпайды, орынсыз романтикаға ұрынбайды.
Т.Ахтановтың "Күй аңызы", "Алыстан жеткен сарын", "Көк құтан",
"Алғашқы ән", "Қызғаныш", "Ол солай еді", "Жоғалған дос", "Тауап"
әңгімелері, "Үндістан хикаясы", "Шынтас", "Махаббат мұңы" атты повестері,
"Қаһарлы күндер", "Боран", "Шырағың сөнбесін" романдары, "Боран", "Ант",
"Сәуле", "Әке мен бала" т.б. драмалары, "Арыстанның сыбағасы", "Күшік
күйеу" комедиялары бар. А.Н.Толстойдың "Азапты сапарда" трилогиясын,
А.С.Пушкиннің"Алтын әтеш туралы ертегісін", И.С.Тургеневтің, А.М.Горькийдің
С.Бабаевский т.б. әңгіме, романдарын тәржімалады.
1956 жылы жарық көрген "Қаһарлы күндер" романы кейіннен қазақ,
орыс, неміс, ТМД елдері тілдерінде және ГДР-де бірнеше рет басылып
шықты.
Жазушы прозалық шығармалар жазумен бірге көптеген драмалардың
да авторы; бірсыпыра аудармалар жасап, ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізеді; әдебиеттің сынына араласты. Әдебиет сыны саласында
"Ғ.Мүсірепов" (1956), "Керуен" (1969), "Көкейтесті" (1980) кітаптары жарық
көрген.
Әңгіме қазақ әдебиетіндегі қалыптасқан, өз дәстүрі мен арналы
асуы бар жанр. Бұл жанрға: "Әңгіме – оқиғаны баяндап айтуға негізделген,
қарасөзбен жазылған шағын көркем шығарма. Әңгімеде, әдетте бас-аяғы
жинақы, оқиғаны баяндау тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы,
кейіпкерлер жүйесі арқылы айқындалады" [11,56], – деген анықтама берілген
әдебиеттану терминдер сөздігінде. Ал, бұл жанр табиғатын, оған қойылатын
талаптарды академик З.Қабдолов былайша нақтылайды:
"Алдымен көлемі шағын. Ол жазушыдан барынша жинақы болуды талап
етеді. Содан соң оқырманды бірден баурап әкету үшін, сол шағын
көлемдегі шағын өмір эпизодының өзі соншалық тартымды, сюжет жемісі
қызғылықты болуға тиіс. Сюжетке ене бастаған беттен-ақ оқырманның көз
алдына іші-сыртын, мінез-құлқын, іс-әрекетін аттаған сайын аңғартып,
адам келе бастауы тиіс. Адам тұл көрінбейді, оның өзін, қоршаған айналасы
айқын көзге түсуі сол арқылы белгілі бір әлеуметтік топ, қоғамдық орта
танылуы шарт. Әлгі адам соның өнімі, типтік тұлға болуы қажет.
Осылардың бәрі жазушыдан өмірді терең білумен қабат, шұрайлы сөз
байлығын, жіті байқампаздықты асқан талғампаздықты, тілдегі тамаша
суреттілікті, бір сөзбен айтқанда, қалам тиген жерді өмірдің өзіне
айналдырар нағыз шеберлікті, соған қоса кемел идеяға апарар терең
білім мен биік мәдениетті талап етеді" [12,230].
Баршамызға белгілі әңгіме – қысқа, нұсқа, қиын жанр. Сонысына
қарамай бұл көп қырлы шеберлікті қажетсінеді. Т.Ахтанов – бұл жанрдың
табиғатын барынша жетік білетін сөз зергерлерінің бірі. Қып-қысқа
әңгімелер арқылы-ақ қаламгер өзінің үлкен концепциялы суреткер екенін
таныта алады.
Әңгіме тақырыбы жазушы көкірегіне тыңнан келген бір ойдың ұялаынан
туындайды. Ол ой суреткер бастан кешкен өмірдің сәулесі мен нұры, сыры
мен шындығынан бірте-бірте келіп тарамдалады. Яғни, қаламгер сол өмірдің
нұры мен сәулесін, шындығы мен сырын сырттай зерттейді. Оларды жан
дүниесі елегінен өткізіп, қаламмен қалыптастырып, шабыт пен шарпу арқылы
шығарма тудырады. Сол бір творчестволық толғаныстан жаралған туындысы
арқылы оқырманға қоғам, өмір, адам туралы түйінді пайым зерделетеді.
Өзін және өзгені толғандырған сұраққа жауап табуға ұмтылады. Өйткені
мақсатсыз шығарма жазылмайды.
Демек, қандай бір туындыдан да жазушының не айтқысы келетінін, оны
не себепті көтергенін және қаншалықты айта алғанын, сондай-ақ, айтпақ
ой-идеясын қалай жеткізгенін көреміз. Жазушылар – шығармаларында тақырып
ортақ, мегзер идея ұқсастығы кездесе береді. Ең бастысы алған тақырыпты
игере білуде, идеяны шеберлікпен жеткізе білуде.
Көркемділік шеберліктен туады десек, суреткер шеберлігі ең алдымен
өмір шындығын жіті көріп, түсінуден, сан-алуан адамдардың мінез-құлқы мен
қимыл-әрекетін, психологиялық ерекшеліктерін танып-білу қабілетінен көрініс
табатыны белгілі. Осы тұрғыдан келгенде Тахауи Ахтанов қаламгер үшін нағыз
шеберлік мектебі болып саналатын әңгіме мектебінде әбден шындалған, өз
тақырыбы, өз қолтаңбасы бар дара суреткер.
"Шығарманың бірнеше негізгі компоненті болады. Олар – ой қызығы
(замысел), композиция (құрылысы), сюжет (оқиға желісі), образдар мен
характерлер қақтығысы. Болашақ шығарманы ойлауды өз басым ой қызығынан
бастаймын. Осы шығарма арқылы не айтқым келеді, соның мағынасы не, соны
анықтап алуға тырысам. Содан кейін адам образдары, олардың тағдыры
ойыма келеді. Ал сюжет, композиция дегендер мен үшін алдыңғы кезекте.
Сондықтан болар өмірде көрген, не жұрт аузынан естіген қызғылықты
оқиғалардың өзі, егер өмірлік бір ерекше мағынасы болмаса мені
еліктірмейді" [3,350], – деген суреткер сөзі оның әр туындысының өзіндік
мәнері мен мінезі, берері, айтар ойы бар екенін дәлелдейді.
Т.Ахтановтың суреткерлік талантының табиғатын, адамзаттық
позициясын, жазушылық беталысын саралаған алғашқы шығармасы – "Күй
аңызы" (1956). Мұнда автор адамдық бақыт пен жеке бастық эгоизм
арасындағы тартысты көрсетеді [1, 4].
"1956 жылы "Күй аңызы" деген әңгіме жаздым. Мұның негізі халық
аузында бар нәрсе. Ол былай: бір шалдың жалғыз нарының ботасы өліп
суалып қалыпты. Сол ауылға бір кәрі, бір жас екі күйші келе қалған екен,
солар шалға "қызыңды берсең нарыңды идіріп береміз" депті. Осыған келісіп
екеуі күй тартады. Қарт күйші өз өнерінің күшімен нарды идірген екен,
бірақ қу қыз түйенің емшегін қысып тұрып, кезек жас күйшіге келгенде
сауады да, соған тиеді. Бұл аңыз менің құлағымды онша елең еткізген жоқ.
Кейін санаторийде жүргенде бір жас қызды айналдырып жүрген сүр
бойдақты көрдім. Байғұстың қанша ықыласы құласа да түйеге мінген
адамдай, әлгі қызға жанаса алмай жүрді. Бір күні сол қыздың өзі қатарлас
киномеханик жігітпен бірін-бірі қуып ойнап жүргенін көрдім. Анасының
тіпті ыңғайы келмеуші еді, ал мына тең-құрбы екеуі жараса қалыпты. Содан
маған бір ой келіп, жас кезінде қызық қуалап үйленбей, енді жер ортасына
жеткенде көңілі, мінезі жарасатын жар сүйе алмай, заманын өткізіп алған
өкінішті кәрі бойдақ туралы әңгіме жазғым келді. Бірақ ол әңгіме бірден
жазыла қоймады. Сөйтіп, жүргенде "Нар идірген" күйі туралы аңыз анық
есіме қайта түсті. Енді ойлап қарасам өнерімен адам тұрсын, хайуанатты
тебірендірген қарт күйшінің халі – тым аянышты. Жас күйшіні қойшы, оның
өмірі алда. Ал, мына сорлы өмір бойы ел кезіп, жұрттың көңілін жұбатып,
шерін тарқатып жүрген, сонымен бар дәуренін өткізіп қартайғанда қайтып
оралар қызығы жоқ жалғыз бойындағы бар асылын өзгеге беріп, төлеуіне еш
нәрсе алмаған өнер адамының тағдыры. Жоғарыда айтылған оқиға түрткі
болды да – ой қызығы табылып, аңыздың мағынасы ашылды. Сөйтіп әңгіме
жазуға отырдым. (Ондағы адам аттары аңызда жоқ, ойдан шығардым). Әрине,
қыз қарт күйшіні алдай алған жоқ, ол бәрін көрді, бәрін түсінді. "Аһ,
заманым өтіп кеткен екен ғой" деген ой жүрегін қарып өтіп, "ар жағын сен
тарт" деп домбыраны жас күйшіге тастай берді.
Бар жазушы солай шығар, мен әсіресе әңгіме жазғанда өмірде өзіме
бір ой салған, ерекше әсер еткен оқиғаны өзек етемін. Соның тобықтай
түйінін ұстап алғасын-ақ ойлана бастаймын. Әрине, жұмыс үстінде ойың
ұлғаяды, кеңиді, тереңдейді, бірақ бар оқиғаны, адамдардың әрекеті сол
жаңағы тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйініне кеп соғады" [3.353], – деп
Т.Ахтанов өзінің шығармашылық лабораториясының құпиясын ашады.
Жастайынан көпті көріп, көп естіп, көңіліне алғанды көкейінде
тоқи білген оның әдебиеттегі көп қырлылығының бастаулары өмірден
алғандарында екендігі шүбә келтірмейді. Айта кететін бір нәрсе,
жоғарыдағыдай ойдан кейінгі "Күй аңызы" сияқты әңгімелері желісімен қазақ
әдебиетіне қалды, бүкіл кеңес әдебиетіне жаңа мазмұндағы көне аңыздық
– мифтік арқаулар әкелгендердің де Ахтанов алғашқы қатарларында
болатын.
"Күй аңызы" көзсіз эгоизмді адамдық бақыт жолындағы саналы
құштарлық, арман-тілек жеңгенін көрсетеді.
Елуінші жылдардың ортасында алғашқы әңгімелерімен таныла
бастаған жазушының дүниеге келген жаңа "Алыстан жеткен сарын" әңгімесі
әдебиетімізде проза жанрының шынайы шебері қалыптасып келе жатқанын
аңғартып оқырмандарын бір сілкіндіріп тастағандай әсер қалдырды. Байырғы
араб ертегілерінде Бағдат пен Мысырдың арасында әрі-берлі өтетін
сауда керуендерін тасып жүретін кәнігі қарақшылардың жүріс-тұрысына
лайықталып басталатын әңгімеде өткен ғасыр басындағы батыр
тұлғалы Дәулетияр бастаған түйелі қазақы керуен құм шағылдары арасымен
күндіз-түні жүріп отырып бір күні кешқұрым қираған көне қала орнына келіп
тоқтайды. Сексеуілден жаққан түнгі маздаған от басында серіктері мен
өзіне еріп жүрген ересектеу жиенінің түн жамылған мидай даланың
көзге түртсе көрінбейтін қараңғылығында сақ отырулары және ұйқыларын
қашыру үшін сол бір ескі қаланың қирауы себептеріне қиюластырып
қызықты әңгіме айтып отырады. Қызыл кірпішпен шығыс сәулет өнерінің хас
шеберлері тұрғызған күннен-күнге гүлденіп келе жатқан қалаға жау шабады.
Хан бастаған қала жұртшылығы бекіністі шаһардың қақпаларын жауып алып
қорғанады. Дүркін-дүркін шабуылдағанымен жау ала алмайды. Айлаға көшеді.
Жау әскерінің басшысы жансызы арқылы ханның қызын түнде қалаға астынан
кіретін жолды көрсетуге көндіріп, ханын байлап, қаланы қиратады да хан
қызына үйленеді. Алғашқы түнде-ақ төсек қызығына әуліккен хан қызы
жамбасына бірдеме батып бара жатқанына шағынады. Бірнеше қабат
құстөсекті ашып қарағанда екі төсек арасынан бір тал жылқы қылынан
өзге ештеңе таба алмайды. Қыздың жамбасына батқан сол қыл екен. Жау
әскерінің басшысы "жамбасыңа қыл батырмай мәпелеген әкеңе опа бермеген,
маған да опа бермессің" деп табан астында қыздың басын шауып тастапты.
Әлем әдебиетіндегі өнегелі үлгілермен үндесіп жатқан шағын
шығармасы арқылы автор опасыздықтың түбінде опық жемей қоймайтынына
меңзейді. Ал осынау ертегіге бергісіз емісті емірене тыңдаған жиен-
бозбала кеңестік тәркілеу мен күштеп ұжымдастыру науқанынан үрейленіп
туған жерінен пана іздеп, қарақалпақстан жаққа қарай ауған нағашыларына
ілескен Тахауидің өзіне ұқсайтын [4, 73].
Т.Ахтанов қай шығармасына қалам тартса да үнемі іздену үстінде.
Естіген әңгімесін, көрген, білгенін ой елегінен өткізіп отырған.
Кейіпкерлері өмірде бар, өзі көріп, бірге жүрген адамдар. "Алыстан жеткен
сарын" әңгімесі өзі кішкентай кезінде естіген әңгімесі. Тәркілеу мен
күштеп ұжымдастыру кезінде Қарақалпақстан жаққа нағашыларымен пана іздеп
кеткен Тахауидің өзі. Жазушы Т.Ахтанов "Алыстан жеткен сарын" әңгімесі
жайлы былай дейді: "Жазушының қиялы қанша бай болса да көрмеген жерді
суреттеу тым ағаттық болар еді. Егер "Алыстан жеткен сарындағы" Қызыл
құмды, Қуаң дарияны, Аяз қала аталатын өлі шаһарды бала кезімде көзбен
көрмесем – бұл әңгімені жазбасым кәміл”.
"Сол сияқты суреттеген кейіпкерімді де ойдан шығарып көрген
емеспін. Әдебиет тілімен айтқанда – әр қайсысысының өмірде прототипі
бар. Мысалы, "Қаһарлы күндердегі" Қартбай, Бөрібай, Кәкібайлар романға
тіпті өз есімдерімен кірді. Кейіпкерлерді суреттегенде өзім жақсы
білетін бір адамды көз алдыма ұстап отырмын. Әрине өмірде ол адам
дәл мен суреттеген оқиғаның ішінде болып, сол кейіпкер істеген істі
істеген жоқ, бірақ оның сол жағдайда не істейтінін, қандай мінез
көрсететінін ең аяғы қалай жүріп тұратынын, бет пішінін "көріп"
отырамын. Шығарма дегенді өмірден дайын күйінде алып, қағазға түсіре
салсақ – рахат болар еді ғой. Бірақ олай емес, жазушы археолог сияқты
ұнтатылып қалған сынықтан құрастырып, тұтас бейне жасау керек. Сондай-
ақ кейіпкер есебінде алған таныс адамыңды, – бүкіл өмір
тәжірибеңнен қырнап алып толықтыра түсесің" [3,354], – деп автор өзінің
ізденістері жайлы сөз етеді.
Т.Ахтанов жайлы сыншы, зерттеуші С.Жұмабеков: “Тахауи Ахтанов әрбір
көшелі туындысына қажетті өмірлік материалдарды әрқашан ашық
карьерден ашық әдіспен алғаннан гөрі, соны терең гаризонттан шахталық
әдіспен алғанды үнемі мұрат тұтып, үнемі ұстанумен болатын сол
эстетикалық-көркемдік принципінен айнымайтын сирек суреткерлер санатына
жатады” [5,117].
Осы "Алыстан жеткен сарын" әңгімесінде адамзат баласы ғасырлар
бойы арыла алмай келе жатқан рухани кесел-нәпсіқұмарлықты сөз етеді.
Адам баласының тойымсыздығын сөз етеді.
Т.Ахтановтың "Алыстан жеткен сарын" әңгімесінің бейнелі құрылымына
сүйене отырып, оның идеялық-көркемдік мәнін қалай ашуға болар еді,
соған тоқталайық.
Ең алдымен шығарма беташарына үңіліп көрелік.
"Кешкі зауал шақ. Бес-алты түйе тіркелген шолақ керуен суалған
емшектей тандыры кеуіп қалған өзен сұлбасынан өтіп дөнеске иек артты.Шетсіз-
шексіз құм әлемінде бір үйлі жандай аз жолаушы теңізге тастаған жанқадай
қаңғалақтап, түйе аяңымен ырғалып келеміз. Бірінен бірі асып төгімен жота-
жота шағыл құмның қиыр шеті құмырысқа аяңға жеткізер емес. Біз
митыңдап ілгері басқан сайын бұлдырап алыстай береді. Жібек сағым
орамалын бұлғап барса келмес алысқа еліктіріп әкетіп барады.
Жазылы қара қоспақтың үстінде қос ағасы Дәулетияр келе жатыр. Мен
оның құндызбен жиектелген бөркі астынан тершіген қыртысты желкесінен
ғана көремін. Бұл кісі менің нағашым, мен де, өзге жолаушылар да ол кісіні
Дәуке дейміз. Дәукең тастан соққан мүсіндей күн ұзаққа қозғалмайды. Ол
жеті қараңғы түнде де көзге көрінбейтін құм жолынан бір жаңылып көрген
емес. Рысмағамбет таз: "Дәукеңнің жетекшісі бар, түнде қара тайынша
болып, алдынан арқан бойы озық жүріп отырады. Өз көзіммен көріп
қалдым", – деп әулекіленіп өзге жұртқа бой бермейді [7,336].
Осы суреттеуде аз жолаушының керуені елестейді. Бітпейтін ұшы қиыры
жоқ дала көз алдында келеді. Осының өзінен-ақ жазушы көп нәрсені
аңғартқандай. Кеш мерзім, суалып қалған дария, жолаушылар бәрі шебер
суреттелген. Теңеулерді ұтымды пайдаланған. Қосты бастап келе жатқан
Дәулетиярды суреттеуінің өзі, кейіпкердің мінезінің бірталай жағы
көрініп қалады. "Ол жеті қараңғы түнде де көзге көрінбейтін құм жолынан
бір жаңылып көрген емес" – деген сөйлемнен оның көрген, білгені,
тоқығаны көп, зерек адам екенін аңғару қиын емес.
Одан кейінгі оқиға желісі оқуға келе жатқан бала, Ақ қала жайлы
өрбиді. Әңгіме оқуға келе жатқан бала атынан баяндалады. Оқуға келе жатқан
бала – тоғызда, ауыл молдасының оқытқан оқуына көңілі толмай, нағашысы
үлкен қалаға оқуға алып келе жатады. Алдарынан Ақ қала көрінеді.
"– Анау-ау тұрған Аяз қала!
Дәукеңнің шыны даусы құм тыныштығын тіліп шаңқ етті" [7,337] –
дейді. Аяз қала жайлы жанындағы адамдарда, оқырмандарда білгісі келеді.
Ол қандай қала? Ол қалада қандай оқиға болды? Қалада адамдар тұра ма? Аяз
қала жайлы ештеңе білмейміз, соны білмекке құмартқан жолаушылар сияқты,
оқушы біз де ынтығамыз.
Жазушы осылайша оқушысын оқиғаға жетелейді, ынтықтырады,
құмарландыра түседі. Жазушының мұндай тәсілін қалай шеберлік демесің.
Жазушы ынтықтыру тәсілін әр жерде қолданып отырады.
"– Сонда бұл қалада тірі жан жоқ па? – деді бір түрлі үрейлі
дауыспен бізге жалғас келе жатқан Рысмағамбет.
Дәукең осы кезде барып, қоспақтың үстінде қозғалып, артына
қайрылды.
– Аяз қала атам заманнан адыра қалған. Мұның қайғылы хикаясы
бар.
– Жол қысқарып, айтып жіберіңізші, Дәуке, – деп жалынды Рысмағамбет
шыдай алмай.
– Анау шоғыр сексеуілдің түбінде шегенді құдық бар, – деді Дәукең,
сирек шошқа сақалын көтеріп, қамшысымен нұсқап. – Сол араға қонамыз.
Көліктің бетін босатып, таңдайымызды жібітіп алғанша сабыр ет, жарқыным"
[7,338].
Автор кейіпкерін сөйлетуге асықпайды. Дәулетиярдың характерін бізге
там-тұмдап аша береді. Адамға ең бірінші сабыр керек екенін ескертеді.
Жолаушылар көздеген жерлеріне жетіп, Дәукеннің әңгімесін тыңдауға отырады.
Осыдан бастап әңгіменің ішінде әңгіме өрбиді.Жазушы осы тәсілді өте
ұтымды пайдаланған.
Байырғы араб ертегілерінде Бағдат пен Мысырдың арасында әрлі-
бері өтетін сауда керуендерін тосып жүретін кәнігі қарақшылардың
жүріс-тұрысына лайықталып әңгіме басталады.
"– Жер жанаты осы екен ғой, – деп қойды.
Дәукең айнала қарап, жұрт назарын уысына алып сөзін жалғады.
– Шіркін, елім деп еңіреп, зар кешкен, жел маяға мініп жаһан кезген,
уа сонау, абзал атаң Асан қайғы сабаздың іздеген қонысы осындай-ақ болар.
Жыраулар айтатын Иран бағы дегеніңіз мұның қасында әншейін-ақ нәрсе
екен. Жарықтық күн мен судың құдіреті- алланың рақыметінен кем емес
қой. Сол екеуі болса өспейтін өсімдік бар ма?" – деп толғанады. Осы
суреттеуден Асан қайғының жерұйықты іздеген аңызы еске түседі. Қазақ
халқының өткен өмірінен сыр шерткендей. Адамзат өмір бойы аңсаған
жер жанаты сөз етіледі.
"Уа, бірдің қырсығы мыңға деген емес пе! Іштен шыққан бір сұр
жыланның опасыздығынан бүкіл шаһар қырғын тауыпты. Сылдырлаған бұлақ тас
емшектей суалып, жайнаған бақша күлдей қурапты [7,341]. "Бірдің қырсығы
мыңға" – деп адамның шалыс басқан бір қадамы, халыққа кесірін тигізді.
Халық мақалын орынды пайдаланған.
Айдарлы деген хан осы Аяз "қалада тұрыпты. Керуен тартқызып сауда –
саттықпен айналысқан. Мыңғырып байып алады, уайым-қайғысы жоқ. Ханның бар
ермегі құс салу болады. Өте құмарпаз, аңға шыққанда қалың қол болып
аттанады. Зәулім сарай салғызады. Әншілер мен жыршыларда осы сарайда
болады. Сөйткен Айдарлы ханның баласы болмайды. Жасы келген ханның
мұрагері болмай, қатты налиды.
"Бір перзенттің зарынан ойын-күлкі, сауық-серуеннен безіп, құса
болып, әдіра қалғыр ақ сарайда нарша шөгіп отырып қалыпты. Ханның көз
нұры суалған шақта, күндердің бір күнінде ханша құрсақты болып, тоғыз
ай, тоғыз күнде бір қыз туыпты. Ақ түйенің қарыны жарылып, Айдарлы хан
атырапқа ат шаптырып ағыл-тегіл той жасапты. Ай тұяқты боз қасқа
шалып, азан шақырып, Айбарша деп ат қойыпты" [7,342] – осындай ертегілік
мотивтер кездеседі.
Хан қызы Айбарша ержетеді. Сөйтіп көзі уәзірдің Қаралды деген
баласына түседі. Қыз бен жігітті аттастырмақ болады, қыз ата-анасының
пәтуасын тосуға тағаты жетпей, қарандылы кекесіз құшады. Бұл жерде
автордың айтайын деген идеясы от-басылық тәрбие мәселесі. "Қыз балаға
қырық үйден тию, қала берді есктегі құлдан тию" – деген қазақ халқында
мақал бар. Осыны ата-ана қызына айта алмаған. Қыз ата-ананың айтқанынан
шықпуы керек еді. Бұл жерде өз ойына не келсе соны істейтін қыздың
образын көреміз. Қыз көрікті, әдемі болғанымен, өз нәпсісін тия алмауы.
Қарандыдан кейін Жомарт пен Аббаты кекесіз құшады. Қыз үш жігітке де
сақина сыйлайды. Қыздың жігітке сақина сыйлау ғашықтық жырларда
кездеседі. Ілтипат ретінде сыйға жаратады. Аббас батыр "Жамбасыңа қыл
батырмай мәпелеген әкеңе оп бермеген, маған да опа бермессің" табан
астында қыздың басын шауып тастапты. Осылай әңгіме сақталады. Бұл жазушы
қиялының жемісі. Қыз баланың отанға сатқындығы қазақ әдебиетінде
кездеспейді.
"Алыстан жеткен сарын" әңгімесі негізінен бағамдау, суреттеу
диалогтан тұрады. Адам баласының ғасырлар бойы арыла алмай келе жатқан
рухани кесел-нәпсіқұмарлық сөз болады. Әдемі өрнектеліп, табиғи өрбіген
диалог пен іс-әрекет астарынан ұлттық қасиет, ұлттық психология мен
мұндалап жатады. Ең бір сүйсінетін жайт-қаламгергер қазақи мінез-құлыққа
жат нәрселерді шынайы көрсете алған. Мысалы: қыз баланың нәпсіқұмарлығы.
Адам үшін кіндік қаның тамған жерден ыстық ештеңе жоқ екені айдан анық.
Адам өзінің нәпсіқұмарлығы үшін отанын да сатып кетеді. Өзінің қара
басының қамын ойлаған қыздың бейнесін шебер жеткізген. Өз-өзін жақсы
көретін өз бақытын, өз жан рақатын бәрінен де жоғары қойған
ақылсыз, ерке хан қызы жау елінің батырына бір аймалату үшін әкесін,
халқын, Отанын құрбан етеді. Сөйтіп, бір ғана адамның тойымсыз нәпсісі
атағы жер жарған Аяз қаланың түбіне жетеді.
Т.Ахтанов әрбір жаңа шығармасынан кейін оқырмандарының тек бір
өзіне арналған адамгершілік ынтық сезімдерінен мейлінше алауланып
мейлінше нұрланып, суреткер ретіндегі қиянат – кескіні елден ерен ірі
көрінетін. Талант атты ұйтқының шексіз көркемдік құдіреті сонша,
туындының өнбойынан әрқашан ұдайы бір жаңа сезім, жаңа таным, жаңа
көзқарас, жаңа көркемдік табыс сені тылсым бір сиқырмен үнемі "тұтқындап"
ала қояды. Мейлі сен бәз-баяғы көнекөз, сыралғы, ескі дос оқырман немесе
сары ауыз үрпек бас, сары ауыз жас балапан оқырман бол, бәрібір,
суреткерлік іңкәр махаббатпен баурап алады. Соның бір нақты көрінісіне –
"Жоғалған дос" атты классикалық әңгімені жатқызар едік. Сол алтындай әрі
сирек, әрі көркем дүние.
Ұлы Отан соғысындағы жеңістің жиырма жылдығы қарсаңында адамзат
тарихындағы ең қанды қырғын жылдар жайында қисапсыз қыруар материалдар
жария болды. Суреткерлер болса соғыстың трагедиясы мен мазмұнына, адам
баласының жан-дүниесіне салған жаңылмас жарақаттарының зілмауыр
тағдырларының ішкі себептеріне үңілуге ұмтылды [4,118].
Қазақ әдебиетіндегі, тіпті бүкілодақтық көлемдегі бір кесек
көрінісіне Т.Ахтановтың осы "Жоғалған дос" атты классикалық әңгімесін
мысалға келтірсек, сірә, қателеспейтін шығармыз. Өйткені, аталмыш
әңгіменің көркемдік қуаты мен мақсаты Васыль Быков тәрізді белорус
жазушысының, Юрий Бондарев, Григорий Бакланов, Виктор Астафьев, Виктор
Богамолов тәрізді орыс жазушыларының Ұлы Отан соғысы жайындағы
мерзімі жағынан тұтас жазылған атақты туындыларымен терезесі тең
түскен еді.
"Жоғалған дос" әңгімесі – кешегі жауынгер, бүгінгі бейбіт тіршілікте
еңбек етіп жүрген майдангер Маңғастың үйіндегі күтпеген тосын жәйттің –
күтпеген тосын оқиғаның жай-жапсарын, себеп-салдарын, түп-тамырын
білуге қызыққан, ұмтылған, неліктен екенін қайдам, соған құштарлана түскен
сергек те сезімтал автордың Маңғастан суыртпақтап сыр тартқанынан
басталады. Өйткені автордың өзі де – Маңғас тәрізді соғысқа қатысқан
кешегі жауынгер, бүгінгі майдангер ардагер ғой. Ал маңғас айтқан сырдан,
автор қағазға түсірген оқиғадан осылайша "Жоғалған дос" атты классикалық
әңгіме дүниеге келді. Мысалы:
"Маңғастың үйінде бөтен адам болған жоқ. Бұдан бір ай бұрын
көшеде ойда жоқта кездесіп қалғанымызды қоспасақ, екеуіміздің араға
ол жыл салып қауышып отырғанымыз осы. Мұндай кездесудің ыңғайсыз жағы да
бар. Әрине, майдандас достар бірін-бірі ұмытпайды. Дегенмен өмірдің аты
өмір. Адам өзгереді. Әркімнің өз тіршілік кәсібі, үйреніскен төңірегі бар.
Қанша айтсақ та арадағы жылдар бөліп тұрады. Алғашқы бетте шұрқырасып,
одан майданда көрген сүргінді еске алып түрегескеннен кейін, ар жағында
айтатын берекелі ешнәрсең болмай:"я, солай де", "сонымен осы жерде істеп
жатырсың ғой" деп, желкеңді қасып аңқылдап отырасың. Маңғас екеуміз де
біраз тосырқап қалған екенбіз" (Т.Ахтанов. Боран. 1968. 319-бет).
"Әңгімеге елігіп қыртысымыз тарағанша ас та дағыр боп қалды. Сол
күші жүрегімді шіміркендірген бір оқиғаны естімесем, әрине, бұл
мәжіліс те ескі достан тапқан көп дәмнің біріндей ұмыт болар
еді" (319).
Үзіндінің өзінен нақты көрініп отырғандай, бұл оқиға 1956 жылы
болған. Арада өткен он жылдан кейінгі майдандастардың қауышуы үстінде
айтылған, шертілген шетін сырдың арқауы әрине, соғыспен тығыз байланысты
еді. Өйткені, сонау зұлмат соғыстың аяусыз бір қасіреті, аяусыз бір
тақсіреті төбе шашыңды тік тұрғызбауы, жүрегіңді бір шіміркендірмеуі
мүмкін емес еді. Кезінде кісі қызығарлық бір отбасының мүшелері болған
Мырзахмет, Ғайни, Ғалия тәрізді жандардың бүгінгі тағдырлары арқылы
суреткер Т.Ахтанов сонау соғыстың ешқандай айықпайтын, ешқашан
жазылмайтын әлеуметтік-қоғамдық, адамгершілік-моральдік сипаттағы жан
мен тән жараларын – дерттерін, трагедияларын шынайы бейнелеп берген.
Әсіресе соғыс өзгерткен адамдардың тағдыры сол соғыстан нақақтан-нақақ
зардап шеккен адамдардың моральдік-қоғамдық трагедиясы мейлінше нақты,
мейлінше көркем түрде суреттеледі. Әңгіме Маңғастың атынан баяндалады.
"Ал мына баланың түрі, көптен бері білетін, нағыз етене таныс
адамына ұқсайды. Өзі әдемі атжақты, қызыл шырайлы бала. Бет пішіні қолдан
ойып жасағандай әп-әдемі адамдар болады ғой. Ондайлар еркекте де, әйелде
де болады. Дәл сондай. Ортасы сәл дөңестеу, жұқа танау қыр мұрын. Тек қана
көзі қысыңқы, көз қарасы – бейнебір сенің құпияңды біліп қойып, соған қуақы
жымиып тұрғандай. Бірақ мына мысқылшыл көзқарасы бар ғой, әй, таныс-
ау, таныс енді".
"Бір кезде "Естемесова" деп дауыстады. Бұл бір менің естіген фамилиям
тәрізді. Картаға баяғы "Жұмбақ" қызым келді. Оны партасынан көтеріле
бергенде-ақ танығам. Әдемі, сыпайы жүзіне жараспайтын мынау қысыңқы көз,
ішіңді біліп тұрғандай көз жанарындағы қуаңқы ұшқын. Тоқта, тоқта...
"Естемесова? "..."Естемесова... Естемесов Мырзахмет..." Көз алдыма сұңғақ бойлы,
сұлу лейтенант елестеді. Дәл осындай жазық маңдай, нәзік танау, қыр мұрын.
Әсіресе, анау мысқылшыл көзқарасы... Апыр-ау, соның баласы болғаны ма? Бірақ
адамға адам ұқсай береді... [322-323].
Міне, баяндаушы Маңғастың жетінші класс оқушысы Ғалияны алғаш
көргендегісі. Бұл – оның майдандас досы, взвод командирі Мырзахмет
Естемесовтің қызы болып шығады.
"Мен осылай дал болып отырдым. Естемесов Мырзахмет майданда бірге
болған жолдасым еді. Сен оны білмейсің. Мен сендерге қырық төртінші
жылдың басында, Сивашта тұрғандарыңда училищеден келдім ғой. Оның
алдында госпитальда біраз емделдім... Ал біз Мырзахметпен қырық үшінші жылы
Гжев маңында бірге болғанбыз. Ол кезде сержантпын. Мырзахмет біздің
взводтың командирі. Мен оған бағынышты болсам да, екеуіміз жақсы дос
едік.
...Несіне басыңды ауыртайын. Мырзахмет екеуміз бес-алты айдай
бірге болдық. Жағдайында бұл талай жылға татырлық ұзақ достық екенін
білесің ғой. Содан қысқасы діл қасымдағы, тіпті қасымда емес-ау, өзім
арқама салып сүйреп келе жатқан Мырзахметтен айырылып қалды. Не өлі, не
тірі айырылғанымды да білмеймін.
...Сол қырық үшінші жылдың көктемінде біздің майданда сондай
жергілікті ұсақ ұрыстар болып жатты. "Ұсақ ұрыс" дегенмен кейде нағыз
қызмет сол болатын. Немістің бір дивизиясын қоршаймыз деп селдір
ағашты, батпақты жермен шабуылға шықтық. Өліп-талып мақсатымызға жаңа
жеттік қой дегенде жаудың тың күштері келіп бізді кейін қарай қуып
бермесі бар емес пе. Адамдарымыз да тіпті азайып қалып еді. Төтеп
бере алмадық. Қоршауда қалып қоятын болған соң батпақтың үстімен кейін
қарай қашып келе жатырмыз" [323-325] – деп жау әскерінің қуып келе
жатқанын баяндайды. Көз алдыма ұрыс даласы қылаң береді. Әңгімені оқып
отырғанда соғыстың шынайы суретін көреміз. Бейнелі сөздер арқыл әсем
жеткізген Т.Ахтановтың психологиялық талантын танытқан таңдаулы
әңгімелерініңбірі. Бұл шығармасында адалдық пен опасыздықтың
қарсылықты образын жасайды.
"Жоғалған дос" әңгімесіне – Ржев маңындағы жеңіліске ұшыраған шайқас
алынған болатын.
Соғыс өзгерткен адамдардың бірі – Мырзахмет болса, екіншісі – Ғайни
олардың бүкіл болмысы, соғыстан кейінгі он жыл ішіндегі тіршіліктері
және бұдан былайғы өмірлері соғыс призмасы арқылы осылайша бейнеленеді. Ал
енді мұның бәріне куәгер Маңғастың жөні бөлек. Маңғас соғыс жылдарында
әуелі сержант, соңынан кіші лейтенант болады. Екеуі де соғыстан аман
оралған. Бірақ екеуі – екі басқа жан. Баяғы майдандағы жан аямас достар
емес. Қызметкер Маңғас жетінші класс оқушысы Ғалия Естемесовтің , оның
ағасы Ғайнидің соғыстан кейінгі жылдардағы тіршілігіне адамзаттың
қамқорлықпен араласады. Майдангер досы Мырзахмет Естемесовтен кезінде
көз жазып қалғаны бар. Жаралы командирін құтқарам деп жүріп, миномет
оғына тап болып, қалай айырылып қалғанын өзі де білмейді. Маңғас өзінің
командирі, жаралы Мырзахметті жау шеңгелінен құтқарам деп жүріп,
жараланып өзі есінен танып қалады. Әйтеуір, көрер жарығы бар екен, соғыста
тірі қалып, елге аман оралады.
Взвод командирі Мырзахмет Естемесов те соғыстан аман қалып, елге
оралады. Бірақ, ол бұрынғы лейтенант емес. Адам ретінде мүлде өзгерген.
Адам деген аты болмаса, бар болғаны жер басып жүрген тірі өлік... Мырзахмет
Естемесовті өзгерткен қандай нәрсе? Өзін құтқарушы Маңғасты, яғни, жаралы
досы Маңғасты соғыс даласында тастап кеткен сатқындығы ма? Баяғыда өзіне
тең санамаса да үйленген, шүйкедей Ғайниді менсінбей керілген
астамшылдығы ма? Немесе, желеңдеп желең қуып, сынықтан сылтау тауып,
соғыстан қашып құтылған сатқын үрейінің әшкереленуінен бе? Болмаса
жасөспірім қызы Ғалияны тәрбиелеу жөніндегі әкелік парызы мен
міндетінен көкшие безініп бас сауғалағаны ма? [5,123]
"Мүмкін дүмбілез офицерліктің желбуаз буымен жаңа бір сұлу тауып,
соның сылқым да кербез кесепатының торына түскенінөзінен кейін санап жүрген
серілігі ме? Немесе, өкініште қалған бишара донжуандықтың өтеуін қайтарам
деген мүсәпір далбасалығы ма?
Міне осынау соғыстың зардап-кесірінен, зұлым апатынан, қарғыс атқан
сұм сорақысынан тірі жесір қалған – Ғайни, тірі жетім қалған – Ғалия, тірі
өлік болған – Мырзахмет, азаматтық кісілігін, бүкіл қарапайым өмірін
асқақтатқан, ірілеткен, арына қылаудай дақ түсірмеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz