Патшалық ресейдің бағынышты түркі халықтарының орыстандыру саясаты
Еуроцентризм тұжырымдамасы және оның ғылыми
дәлелсіздігі
Сонау Орхон – Енисей жазбаларынан айқын көрінетіндей біздің арғы ата – бабаларымыз өздерін көктің ұлымыз, аспандағы ең күшті құдірет иесі тәңірінің өзінен тараған перзентіміз, яғни көк түріктерміз деп санаған. Ал отқа табынушылардың кітабы «Авестада» (біздің дәуірімізге дейінгі мыңжылдықтың алғашқы жартысы) «тур» немесе «тура» деп аталатын халықтың болғандығы туралы дерек те кезедседі.
Ал неді ол халықтар географиялық тұрғыдан алғанда қай жерлерде тұрды, қандай аймақтарды ата қоныс еткен еді деген мәселеге келер болсақ, олардың Азияны да, Еуропаны да бірдей мекен еткеніне көз жеткіземіз.
Ол аймақтар якутия, алтай, Саян, Сібір (әсіресі, Батыс Сібір жағы) Оңтүстік және орталық Орал таулары, Орта Азия (Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан), Қазақстан, Кіші Азия (Түркия), Қытайдағы Шығыс Түркістан, Оңтүстік Әзірбайжан және тағы да көптеген аймақтар. Түркілердің ежелгі атамекенінің бір шеті якутияның солтүстігіндегі Мұзды мұхит жағалауына жатса, екінші бір шеті оңтүстіктегі Тибет тауларына барып тірелген, ол шығысынан Байкал көлінен басталып, батысында Батыс Түркия мен Балқан тауларына дейін жеткен. Мұны түркілердің ежелден келе жатқан топонимдері де дәлелдейді.
Түркі тілдес халықтардың осыншама зор көлемді аумықты мекендеуі олардың Шығыс еуропаның көртеген халықтарымен қоян – қолтық араласуына себеп болды. түркі сөздерінің Шығыс Еуропа халықтарының көпшілігіне молынан енуі де осыны
дәлелсіздігі
Сонау Орхон – Енисей жазбаларынан айқын көрінетіндей біздің арғы ата – бабаларымыз өздерін көктің ұлымыз, аспандағы ең күшті құдірет иесі тәңірінің өзінен тараған перзентіміз, яғни көк түріктерміз деп санаған. Ал отқа табынушылардың кітабы «Авестада» (біздің дәуірімізге дейінгі мыңжылдықтың алғашқы жартысы) «тур» немесе «тура» деп аталатын халықтың болғандығы туралы дерек те кезедседі.
Ал неді ол халықтар географиялық тұрғыдан алғанда қай жерлерде тұрды, қандай аймақтарды ата қоныс еткен еді деген мәселеге келер болсақ, олардың Азияны да, Еуропаны да бірдей мекен еткеніне көз жеткіземіз.
Ол аймақтар якутия, алтай, Саян, Сібір (әсіресі, Батыс Сібір жағы) Оңтүстік және орталық Орал таулары, Орта Азия (Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан), Қазақстан, Кіші Азия (Түркия), Қытайдағы Шығыс Түркістан, Оңтүстік Әзірбайжан және тағы да көптеген аймақтар. Түркілердің ежелгі атамекенінің бір шеті якутияның солтүстігіндегі Мұзды мұхит жағалауына жатса, екінші бір шеті оңтүстіктегі Тибет тауларына барып тірелген, ол шығысынан Байкал көлінен басталып, батысында Батыс Түркия мен Балқан тауларына дейін жеткен. Мұны түркілердің ежелден келе жатқан топонимдері де дәлелдейді.
Түркі тілдес халықтардың осыншама зор көлемді аумықты мекендеуі олардың Шығыс еуропаның көртеген халықтарымен қоян – қолтық араласуына себеп болды. түркі сөздерінің Шығыс Еуропа халықтарының көпшілігіне молынан енуі де осыны
Пайдаланған әдебиеттер.
1. Мәшімбаев С.М. «Еуропа және Америка елдерінің
қазіргі заман тарихы» А. 2003
2. Өмірзақ Ө. Ә. Ресейге қосылганнан не ұттық?
Алматы. 1999.
3. Демко Д. Орыстардың Қазақстанды отарлауы.
Алматы 1997.
4. Источниковедение истории ССР ХІХ - начала ХХ.в .
Москва 1978г.
5. Бережков В. М . страницы дипломатической истории
Москва 1987.
6. Қазақ ССР тарихы көне заманнан бүгінге дейін.
Алматы. 1983.
7. Национальные движения в целовиях колонизации.
Казахстан Средняя Азия, Северный Кавказ, Целиноград., 1991г.
8. Брофеева И. В. Присоиеденение Казахстана к
Росии. Как историографическая проблема. Алматы 1990.
9. История России. Россия в мировой цивилизации
Москва 1997.
10. Гевукова Е. А. История России. М. 1992.
11. Казахско - руские отношения в ХҮ1 – ХҮ111 веках
(сборник документов и материалов). Алма – Ата. 1961.
12.Казахско – руские отношения в ХҮ1 – Х1Х веках
(сборник документов и материалов ) Алма – Ата. 1964.
13 Аманжолав К., Рахметов к. Түркі халықтарының тарихы
1-2 том., Алматы 1997 ж.
14. Аполоав Н.Г. Экономические и политические свиязи Казахстана с Россией в ХҮІІІ – ХІХ в М., 1960
15. Аршаруни А., Габбидулин Х., Очерки паниисламизма и пантюркизма в России М., 1931
16. Бекмаханов Н.Е. Завершение присоеденения Казахстана к России. Алма – Ата 1979.
17. Всемирная история., т.4., Москва 1958.
18. Вяткин М.П. Материали по истории Каз.ССР. т.2 ч.2
Алма – Ата, 1948.
19. Галузо П.Г. Вооружение русских переселенцев в Средней Азии Ташкент., 1996г.
1. Мәшімбаев С.М. «Еуропа және Америка елдерінің
қазіргі заман тарихы» А. 2003
2. Өмірзақ Ө. Ә. Ресейге қосылганнан не ұттық?
Алматы. 1999.
3. Демко Д. Орыстардың Қазақстанды отарлауы.
Алматы 1997.
4. Источниковедение истории ССР ХІХ - начала ХХ.в .
Москва 1978г.
5. Бережков В. М . страницы дипломатической истории
Москва 1987.
6. Қазақ ССР тарихы көне заманнан бүгінге дейін.
Алматы. 1983.
7. Национальные движения в целовиях колонизации.
Казахстан Средняя Азия, Северный Кавказ, Целиноград., 1991г.
8. Брофеева И. В. Присоиеденение Казахстана к
Росии. Как историографическая проблема. Алматы 1990.
9. История России. Россия в мировой цивилизации
Москва 1997.
10. Гевукова Е. А. История России. М. 1992.
11. Казахско - руские отношения в ХҮ1 – ХҮ111 веках
(сборник документов и материалов). Алма – Ата. 1961.
12.Казахско – руские отношения в ХҮ1 – Х1Х веках
(сборник документов и материалов ) Алма – Ата. 1964.
13 Аманжолав К., Рахметов к. Түркі халықтарының тарихы
1-2 том., Алматы 1997 ж.
14. Аполоав Н.Г. Экономические и политические свиязи Казахстана с Россией в ХҮІІІ – ХІХ в М., 1960
15. Аршаруни А., Габбидулин Х., Очерки паниисламизма и пантюркизма в России М., 1931
16. Бекмаханов Н.Е. Завершение присоеденения Казахстана к России. Алма – Ата 1979.
17. Всемирная история., т.4., Москва 1958.
18. Вяткин М.П. Материали по истории Каз.ССР. т.2 ч.2
Алма – Ата, 1948.
19. Галузо П.Г. Вооружение русских переселенцев в Средней Азии Ташкент., 1996г.
ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ БАҒЫНЫШТЫ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ОРЫСТАНДЫРУ
САЯСАТЫ
Еуроцентризм тұжырымдамасы және оның ғылыми
дәлелсіздігі
Сонау Орхон – Енисей жазбаларынан айқын көрінетіндей
біздің арғы ата – бабаларымыз өздерін көктің ұлымыз,
аспандағы ең күшті құдірет иесі тәңірінің өзінен тараған
перзентіміз, яғни көк түріктерміз деп санаған. Ал отқа
табынушылардың кітабы Авестада (біздің дәуірімізге дейінгі
мыңжылдықтың алғашқы жартысы) тур немесе тура деп
аталатын халықтың болғандығы туралы дерек те кезедседі.
Ал неді ол халықтар географиялық тұрғыдан
алғанда қай жерлерде тұрды, қандай аймақтарды ата қоныс
еткен еді деген мәселеге келер болсақ, олардың
Азияны да, Еуропаны да бірдей мекен еткеніне көз
жеткіземіз.
Ол аймақтар якутия, алтай, Саян, Сібір (әсіресі,
Батыс Сібір жағы) Оңтүстік және орталық Орал таулары,
Орта Азия (Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан), Қазақстан,
Кіші Азия (Түркия), Қытайдағы Шығыс Түркістан, Оңтүстік
Әзірбайжан және тағы да көптеген аймақтар. Түркілердің
ежелгі атамекенінің бір шеті якутияның солтүстігіндегі
Мұзды мұхит жағалауына жатса, екінші бір шеті оңтүстіктегі
Тибет тауларына барып тірелген, ол шығысынан Байкал
көлінен басталып, батысында Батыс Түркия мен Балқан
тауларына дейін жеткен. Мұны түркілердің ежелден келе жатқан
топонимдері де дәлелдейді.
Түркі тілдес халықтардың осыншама зор көлемді
аумықты мекендеуі олардың Шығыс еуропаның көртеген
халықтарымен қоян – қолтық араласуына себеп болды. түркі
сөздерінің Шығыс Еуропа халықтарының көпшілігіне молынан
енуі де осыны көрсетеді.
Шыығс пен Батыс ерте заманнан бір – бірімен саяси
экономикалық және мәдени байланысын соңғы ғасырларға дейін
үзген емес. Біздің дәуірімізге дейінгі ІІ ғасырдан
бастап біздің жыл санауымыздың ХV - ХVІ ғасырларына дейінгі
аралықта мұндай байланыс түрлерінің болуына Ұлы Жібек
жолының тигізген игі ықпалы орасан зор. Ол тек түркі
тектес халықтардың бір – бірімен өзара байланысының үзіліп
қалмауын ғана емес, сонымен бірге өзге де халықтар мен
диполматиялық қарым – қатынас орнауы, түрлі шақтықтарымен,
хандықтарымен, бектіктерімен, сұлтандықтарымен сауда – саттық
жасасуы, мәдени
және ғылыми алмасулары қамтамасыз етіп келді.
Шығыс Қытай теңізінің жағалауындағы Синан қаласынан
басталатын Ұлы Жібек жолы түркі тектес халықтар
мекендейтін Ланчжоу мен Дунхуанды басып өтіп, одан әрі
екі бағытта жалғасатын. Бірі Оңтүстіктегі Турфан
аңғарына барып тірелетін биік таулардың етегімен өтіп,
Памир тауы, Ферғана аңғары арқылы Самарқандқа,
Бұхараға Хорезмге баратын. Содан соң Иран арқылы
Үндістанға, Копетдаг тауының солтүстік жақ етегі арқылы
Каспий теңізінің солтүстік жағалауымен Әзербайжанға
өтетін тармақтары да болатын. Екінші Дунхуан қаласынан
Лабнор көлінің солтүстік жағалауы арқалы, содан соң
Такла – Макан шөлін айналып өтіп, Қырғызтанға, Қазақстанға
баратын. Қазақстан аумағы арқылы өтетін Ұлы Жібек жолы
Каспий теңізінің солтүстік жағалауын айналып өтіп,
Дербент, Шехама, Гәндже, Батуми арқылы Стамбулға жететін.
Одан әрі Балқанды басып өтіп, Еуропаның Орталық
бөлігіне бағыт алатын. Оның Астраханьнан шығып, солтүстік
Кавказ, Қырым арқылы Балқан түбегіне қарай өтетін
тармағы да болды.
Ұлы Жібек жолының батысқа созылған бір тармағы
Қызыл теңіз, Үнді мұхиты арқылы Шығыс Қытай теңізіне
қарай оралатын. Сөйтіп, оның теңіз арқылы өтетін жалпы
ұзындығы 20 мың километрге созылатын. Ұлы Жібек жолы
түркі тектес халықтардың мекендеген аумағы арқылы 1800
жыл жойы керуендер көшін жалғастырып келді. Олай
болса, мұның өзі түркі тектес халықтардың Қытай,
Кавказ, Ресей, Иран, Үндістан, Араб елдерімен экономикалық
байланыстар орнатып, олармен сауда – саттық жасауды
күшейтуде аса маңызды рөл атқарғанын айтуымыз керек. Ұлы
Жібек жолы тек сауда – саттықтың өркендеуіне ғана емес,
сонымен қатар халықтар арасындағы ғылыми, мәдени
байланыстарды да арттыра түсуге игі ықпал етті. Бұл
жолдың бойында көптеген ірі – ірі сауда орталықтары пайда
болды, керуен сарайлары салынды. Бұл жол Орта Азияда,
Қазақстанда, Кавказда жібек шаруашылығының пайда болуына
қызмет етті. Сонымен бірге Ұлы Жібек жолы жаңа
табиғи ресурстарды іздестіру бағытындағы барлау сипатында
жүргізілген мақсатқа да пайдаланғаны тіпті де бекер
емес. Қытайдағы Шығыс түркістан, одан кейін Орталық
Азия, Қазақстан, Кавказ, Кіші Азия мен Солтүстік Иран
арқылы өтетін Ұлы Жібек жолының бойындағы қарым –
қатынас, сауда – саттық негізінен, тек түркі тілінде
жасалып келегені тарихи деректерден мәлім.
Ұлы Жібек жолы якуттардан өзге түркі тілдес
халықтардың барлығы дерлік қамтыған. Ол қолөнердің
барлық саласын дерлік дамытуға күшті серпін берді. Жібек
шаруашылығының (пілла өндері мен жібек мата тоқу), қымбат
бағалы асыл тастар өңдеудің, фаянс ыдыстар жасаудың
қарқынын күшейтті. Сондай – ақ фарфор мен шыны өндірудің
көлемін арттыруға да игі ықпал етті. Көптеген тарихи.
Географиялық туындылардың, жолжазбалардың пайда болуына Ұлы
Жібек жолының тигізген игі ықпалы аз емес. Соның
нәтижесінде Әзербайжан ойшылдарының сонау VІІІ – ХІ
ғасырларда араб, содан соң парсы және түркі тілдерінде
жазған шығармалары Тек Кіндік Азия мен Орта Азияда,
Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар араб елдерінде де,
Иранда да, Үндістанда да, Еуропада да кеңінен танымал
болды.
Кітап саудасының өркендеуі біздің ұлы Низамидің
Хамсэ атты тамаша туындысының бүкіл Шығысқа таралуын
қамтамасыз етті.
Ұлы Жібек жолы Шығыстың ұлы энциколпедист ғалымы
Мұхаммед Әбунасыр Әл – Фарабидің, Шығыс медицинасының атасы
Әбуали Ибн – Синаның , әмбебап ғалым Әбу – Райхан
Берунидің, түркі тілдерінің білгірі, ғұлама ғалым Махмуд
Қашаридің, ұлы ойшыл ақындар Әлішер Науаидің, Абайдың
білім бұлағынан сусындап, дүниежүзлік ғылым мен өнерге
өзіндік үлестерін қосуына зор ықпал етті.
Түркі тектес халықтар өздерімен көршілес жатқан
қытай, монғол, араб, үнді, парсы, славян, кавказ
халықтарымен ғаысралр бойы тығыз қарым - қатынас жасап,
олардың этногентикалық тұрғыдан даму процесіне белсене
араласты. Олай болса, бүгінгі таңда түркі тектес
халықтардың бір-бірімен өзара және көршілес жатқан өзге де
халықтармен тарихи байланыстары қандай да болғанын
мұхият зерттеудің маңызы өте зор. Соның ішінде славян
халықтарымен, әсіресе, орыстармен және украиндықтармен,
тарихи байланыстардың тамыры тым тереңде жатқанын қазақ
халқыынң талатты перзенті Олжас Сүлейменов өзінің АЗ и Я
(Әліп және Мен) деген еңбегнде тайға таңба басқандай
айқын дәлелдеп берді.
Академик А. П. Окладниковтың да шындыққа көз жұмып
қарауға дәті жетпейді : Ежелгі Түрік Сібірі Шығысқа
қаарғанда Батыспен тығыз байланыста еді. Бұрынғыдай үзілді –
кесілді келіп – пішкендей емес, олардың мәдениеті әлдеқайда
бай әрі шымқай қанық болды. Байкөл, Аңғара, Лена
жағасында бағзы Шығыс пен Батыс мәдениетінің жолдары
тоғысып, айырылысып жатты. Сол уақыттың өзінде онда
қайталанбас қайнар қуатты мәдениет ошақтары болды. оларды
есепке алмай, еуразия тарихын терең түсіну мүмкін емес.
Біз қазба байлықтардан байқағанымыздай, Байкөл бойындағы
Түрік қамалдарынан басталған жолдар Дон мен Дунайға
апарды.
1467 жылы шыққан Варшава атласында Қарпат пен
Балтық – Сармат таулары мен теңізі аталғанын жылнама айна –
қатігез көрстеді. Рас, бұл уақытта Европа үшін Куяб
(Киев) қаласының маңайының бәрі бір жарым мың жыл
сармат меншігінде деп келгені айтылды. Ұлы қоныс
аударғанға дейін бұл өңірде скифтер, кельттер, фракиялықтар
, германдар және анттар қаоян – қолтық өмір сүрді. V
ғасырдың ортасына дейін Әділ бастаған (Еділ – Аттила)
хұндар (күндер) Азияның ұлы даласына келіп, Тисса
өзенінің бойын жайлап, тіпті аузын айға білеген Рим
империясының өзіне оқтан – оқтын шаңды шаңға қосқан шапқын
жасап, қауіп төндіріп тұрғаны көктей өткен көшпенділер
кеңістігін танытады.
Осы фактілерге С. П. Толстов та жан бітіргендей:
ХІІІ ғасырға дейін Батыс Еуропа Еуразия құрылығының ең
артта қалған түкпірлерінің бірі болды. ондағы халықтардың
мәдени өресі Қытай, Үндістан, Таяу шығыс пен Орта
Азия елдерімен салыстыруға келмейтін. Бұл еледрде
бұқаралық Ибн – Сина, хорезмдік әл – Хорезми, әл – Беруни ,
тамаша ақын Фирдоуси және басқа да ғылыми ойдың
алыптары өмір сүрді. Олар:
Шығысты Алла жаратқан,
Батысты да сол дарақтан таратқан! -
десе, біріккен Еуропаның рухани әкесі Н. Бердияев оны
тереңдете түседі : Біз Еуропа ішінде Батыста ғана
емесе, Батыс пен Шығыс христиандығның орасан рухани
бірігіуі аса қажет дәуірде өмір сүріп отырмыз. Эллин
дәуірінде болғандай, Батыс пен Шығыс томаға – тұйық,
оқшау және тоғышар қалыпта қала алмайды.
Бұрынғы – соңғы деректеме дүниелерге тоқталып,
профессор Марат Барманқұлов Түріктер ғаламшары атты
кітабында нақты да нанымды шолу жасайды:
Алтай түріктері Еуропа жағрапиясын тамаша білген.
Бұл туралы 580 жыл елші Тибериевке жасаған түрік
әміршісінің хаты керемет баяндайды: Біз түріктер алдап –
сулауды білмейміз. Мен сіздің билеушіңізден кек алудың
небір тәсілін білетінім Сізге тайға таңба басқандай
анық болсын. Ол мені өзінің ыстық ілтипатына сендіргісі
келеді. Сөйте тұра, аварлармен, біздің қашқан құлдарымызбен
ауыз жаласы, достық қарым - қатынас жасайды. Сіз тек
Кавказ арқылы еліңізге жетуге болатынын айтасыз. Алайда
Днепр мен Дунай толқындары маған етене жақын. Аварлар
қалай, қайтіп Рим имериясына басып кіргенін білемін,
сендерді де білемін. Шығыстан Батысқа қарай созылып
жатқан бүкіл кеңістік маған бағынады ... Менандр
түріктерді – сақ, ал феофан бассақтар (массагеттер) дейді.
Әншейінде көлденең көк аттыларға бүйрегі бұра
тартатын Шығыстың мәдени мұралары атты журнал ағынан
жарылды: Грек – македон жорығына қатысушылар жабайы ортада
емес, ежелгі өркениет еліне келді. Герк отаршылары
бұл жерлерге қоныстанып, қалыптасқан дәстүрлерге тап
болды, тіпті биік деңгейдегі эллин мәдениеті мен өмір
дағдысы жоғарғы асыл мұраттарын ұстана отырып, олар
жергілікті тұрғындармен есептесіп, базбірде олардан үйренуге
тура келді.
Дегенмен де Ресей империясының бұғауына түскен
түркі халықтарына белгілі орыс ғалымдары сол кезеңде
қалыптасқан еуроцентризм концепциясы көзқарасымен қарады.
Бұл концепцияның түп қазығы - әлемдегі ең озық, ең
болашығы бар ел Еуропа екенін паш ету болатын. Осы
концепция бойынша, Шығысты басыа алу дегенің ешкімнің
иелігіне қарамайтын бос жерге келіп қоныстаумен
бірдей еді, ол отаршылардың жолында кездескен этникалық,
мемлекеттік бірлестіктер – жай баукеспелер мен қаңғыбастар
топтары болып есепьелінді. Отаршылдар үшін түркі халықтары
көбінесе тек жабайы, зұлым, жалқау болып көрінетін. Осы
тұжырым негізінде бүкіл әлем озық және артта
қалған халықтарға бөлінді.
Осы Еуроцентризм концепциясын орыс патшасы, орыс
ғалымдары да қабылдады және оны жетілдіре түсті. Мысалы,
қазақ жерін отарлау тұжырымдамасын жасаған І Петр:
оная киргиз – кайсацкая степной и легко мысленный народ
деп, жеңіл жеңіске жетуге үміт артады. Ал мектеп
оқулықтарынан бастап құлағымызға сіңген Орталық Азия
зерттеушісі Н. М. Прежевальскийдің көшпенділер туралы жазғанын
оқығанымызда төбе шашымыз тік тұрады. Ол былай депті:
Вообще позволительно не только сомневаться в невозможности
для номадов перехода в цивилизованную жизнь по каким
бы ни было рецептам, но можно даже утверждать полную
непригодность этих племен и такй метамоофозе. Как
баран не может быть дрессирован на подобие ляговой
собаки, так и кочевник умственно тупой, ленивый и
апатычный не может по складу своей природы, переделаться
в энергического цивилизованного человека.
Ал бұлардың айтқанынан екі қорытынды шығады:
біріншісі, жабайы, кезбе халықтарға халықаралық
құқықтар мен христиан моралінің ережелері берілуге тиіс
емес, екіншісі, жабайылармен қарым – қатынас жасаудың жалғыз
жолы - қатігездік, яғни қорқыту мен жаншып отыру - мешеу
елдермен сөйлесетін жалғыз тіл. Сонымен, еуроцентризм
концепциясы бара – бара русоцентризм болып алмасты. Яғни, енді
әлемдегі бар мәдени жаңалық, бар жетістік, тек орыс
халқының қатынасуымен өтуі тиіс болды.
Ал Ақан сері қоныс аударған шаруалардың мәдениеті
қазақтарға қарағанда төмен болғандығын өз шығармаларында
кеңінен көрсетеді. Нақтылы дәлел ретінде Ақан серінің
шығармаларынан үзінді келтірейік.
Шолақ мәстек, қу бөшке крәсиян
Қазақтың байлығына бермес ажар,
Сендер үшін қазақ малы азайды деп,
Фәбриктер крәсиянның шашын күзер.
Зираттың тақтайларын ұрлап алып,
Айуанша қараңғыда қазып мазар ...
Үстіне егін шықса қырқып алып,
Аузына не түскенін итше қажар, - дейді.
Осы үзіндіде Орыс шаруаларының қазақ жеріне қандай
мәлениет әклегенін байқаймыз. Ал кезінде еуроцентризм,
русоцентризм концепциясының негізін, зұлымдық мәнін Бұқар
жырау бабамыз көрегендікпен болжап, былай деген еді:
... Күн батыстан бір дұшпан,
Ақырда шығар сол тұстан
Өзі сары, көзі көк,
Бастығының аты поп.
Күн шығысқа қарайды
Шашын алмай тарайды.
Құдайды білмес, діні жоқ.
Жамандықта міні жоқ.
Осы сында бір кәпір,
Аузы басы жүн кәпір,
Жаяулап келер жұртыңа.
Жағалы шекпен кигізіп,
Балды май жағар мұртыңа.
Жемірлерге жем беріп,
Ел қамын айтқан жақсыны,
Сөйлетпей ұрар ұртына.
Бауыздамай ішер қаныңды,
Өлтірмей алар жаныңды.
Қағазға жазар малыңды,
Есепке салар барыңды.
Еліңді алар қолыңнан,
Әскер қылар ұлыңнан.
Тексізді төрге шығарып,
Басыңа ол күн туғанда,
Теңдік тимес қолыңа.
Түркі халықтарының дінін, тілін, дәстүрлі
оқу жүйесін жоюға арналған патшаның шаралары
1870 жылы Ағарту министрлігінің Ресейді
мекендеген бұратана халықтарды ағарту шаралары жөніндегі
заңы жарияланды. Бұл заңға, негізінен, Н. И. Ильминскийдің
орыстандыруды көздеген миссионерлік педогогикалық жүйесі
енгізілді. Осы заңда орыс емес халықтар үшін үш түрлі
категория белгіленді.
Біріншісі – сабақ ұлттардың өз тілінде, бірақ
міндетті түрде орыс әліппесімен оқыту талап етілді.
Алтынсарин ашқан мектептер осы категорияға кірді.
Екіншісі – сабақ таза орыс тілінде жүргізіліп, тек
түсінбеген жерін ана тілінде айтуға рұқсат етілді.
Үшіншісі – сабақ тек орыс тілінде жүріп, Ана
тілінде сөйлесуге рұқсат етілмеді.
Түркістан генерал – губернаторлығын мекендеген
халықтардың ерте заманнан келе жатқан дәстүрлі оқу жүйесін
мектеп (мактаб) және медресселер (мадраса) құрғаны
баршаға мәлім. Араб және парсы тілдеріндегі діни
пәндер үстем болған жағдайда мектеп – медресе жүйесі
жергілікті халықтар арасындағы діни, рухани тұтастықты
сақтап, оны ары қарай нығайтатын бірден – бір күшті
құралға айналды.
Мұсылман мектептері мазмұны мен оқыту
тәсілдерінің бірыңғай болуына байланысты, жергілкті
Түркістан халықтарын діни – рухани негізге біріктіретін
күшті құрал болуына баса назар аудару қажет. Осы бір
күрделі тарихи жағдайда мұсылмандық факторға үлкен
қауіппен қарап, оның отаршылдыққа қарсы күш екенін
түсінген патша үкіметі мектеп – медреселерді құрту
мақсатында үлкен шаралар қолданылды. Мысалы, өлкені
зерттеп, барлау жұмыстарын жүргзген өлкетанушылар: біз әсіресе
жергілікті ру – тайпалар мен ұлттардың ислам негізінде
бірігіп іс - әрекет жасауынан сақтануымыз керек, - деп деп
шешеді. Сондықтан медресселерге қарсы күрес түрлі айла –
тәсіл арқылы жүргізіледі. Бұларды тек фонатизм, қараңғылық
ортасы етіп көрсетіп, осы тұрғыдан насихат жүргізу қолға
алынды. Оларды үкімет тарапынан қаржыландырмау, қолдамау,
қайта олардың басьан кещіп отырған объективтік дағдарысын
одан әрі тереңдетіп, ақыры мүлде жойылуын тездету
көзделді. Осы кезде вакуфдық негізді (медресселерінің
негізі қаражат көзі) әлсірету нәтижесін береді. Мектеп
не медресе ашу үшін арнайы кеңселерін міндеттті түрде
рұқсат қағазын алу сияқты басы артық шаралар
ойластырылды. Әсіресе, 90 жылдардың аяқ шенінде ортаршылдық
жүйе тарапынан қатаң шаралар қолға алынды. Мысалы,
1895 жылы 17 шілдед қабылданған ережеде Түркістан
өлкесінде (Самарқан, Ферғана және Сырдария облыстары бойынша)
медресе ашу үшін онда өз қаражаттарымен және міндетті
түрде орыс тілі оқытылса ғана рұқсат етілсін делінген.
Сондай-ақ медрессе оқытушылары тарапынан жасалған әр түрлі
пайдалы ұсыныстарға құлақ аспау, оларға қол үшін бермеу
– отаршыл әкімдердің кең тараған тәсілдерінің бірі.
Осының салдарынан Бұхара, Самарқанд, Ташкент, Қоқан,
Түркістан, Шымкент т.б. қалалардағы медреселерде тәртіп
нашарлайды. Мысалы, құжыраларды (худжрлар – жатақханалар) сауда –
саттыққа айналдыру немесе мударисттердің кері ықпалын
тигізіп отырғаны үкімет шенуніктеріне жақсы мәлім болған.
Сөйте тұра, түркілерді орыстандыру мақсатында 1879
жылы ашылған Ташкенттегі Түркістан мұғалімдер семинариясы
негізінен қазақ, өзбек, татар, түркімен, балаларын қабылдады.
Бұл оқу орны әр жылдары М.Миропиев, Н. Остроумов
сияқты белгілі миссионерлер басқарды. 1879 – 1904 жылдар
арасында семинарияда орыстардан басқа 54 қазақ, 9өзбек, 1
түркімен оқыған екен .
Семинария шәкірттерін патша мен орыс мемлекетіне берілу
рухында тәрбиелеу, өздерінің ұлттық ерекшеліктерін біртіндеп
ұмыттыру көзделіп отырды. Оқу орындарында орыс тілінің
дәрежесін көтеруге ерекше көңіл бөлді. Қазақстанды
оқшауландыру, мұсыманшылдықтан айырлуы осы семинарияның
өмірінен де аңғаруға болады.
Мысалы, М. Миропиев интернатта тұрып, семнарияда
оқып ... жалғасы
САЯСАТЫ
Еуроцентризм тұжырымдамасы және оның ғылыми
дәлелсіздігі
Сонау Орхон – Енисей жазбаларынан айқын көрінетіндей
біздің арғы ата – бабаларымыз өздерін көктің ұлымыз,
аспандағы ең күшті құдірет иесі тәңірінің өзінен тараған
перзентіміз, яғни көк түріктерміз деп санаған. Ал отқа
табынушылардың кітабы Авестада (біздің дәуірімізге дейінгі
мыңжылдықтың алғашқы жартысы) тур немесе тура деп
аталатын халықтың болғандығы туралы дерек те кезедседі.
Ал неді ол халықтар географиялық тұрғыдан
алғанда қай жерлерде тұрды, қандай аймақтарды ата қоныс
еткен еді деген мәселеге келер болсақ, олардың
Азияны да, Еуропаны да бірдей мекен еткеніне көз
жеткіземіз.
Ол аймақтар якутия, алтай, Саян, Сібір (әсіресі,
Батыс Сібір жағы) Оңтүстік және орталық Орал таулары,
Орта Азия (Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан), Қазақстан,
Кіші Азия (Түркия), Қытайдағы Шығыс Түркістан, Оңтүстік
Әзірбайжан және тағы да көптеген аймақтар. Түркілердің
ежелгі атамекенінің бір шеті якутияның солтүстігіндегі
Мұзды мұхит жағалауына жатса, екінші бір шеті оңтүстіктегі
Тибет тауларына барып тірелген, ол шығысынан Байкал
көлінен басталып, батысында Батыс Түркия мен Балқан
тауларына дейін жеткен. Мұны түркілердің ежелден келе жатқан
топонимдері де дәлелдейді.
Түркі тілдес халықтардың осыншама зор көлемді
аумықты мекендеуі олардың Шығыс еуропаның көртеген
халықтарымен қоян – қолтық араласуына себеп болды. түркі
сөздерінің Шығыс Еуропа халықтарының көпшілігіне молынан
енуі де осыны көрсетеді.
Шыығс пен Батыс ерте заманнан бір – бірімен саяси
экономикалық және мәдени байланысын соңғы ғасырларға дейін
үзген емес. Біздің дәуірімізге дейінгі ІІ ғасырдан
бастап біздің жыл санауымыздың ХV - ХVІ ғасырларына дейінгі
аралықта мұндай байланыс түрлерінің болуына Ұлы Жібек
жолының тигізген игі ықпалы орасан зор. Ол тек түркі
тектес халықтардың бір – бірімен өзара байланысының үзіліп
қалмауын ғана емес, сонымен бірге өзге де халықтар мен
диполматиялық қарым – қатынас орнауы, түрлі шақтықтарымен,
хандықтарымен, бектіктерімен, сұлтандықтарымен сауда – саттық
жасасуы, мәдени
және ғылыми алмасулары қамтамасыз етіп келді.
Шығыс Қытай теңізінің жағалауындағы Синан қаласынан
басталатын Ұлы Жібек жолы түркі тектес халықтар
мекендейтін Ланчжоу мен Дунхуанды басып өтіп, одан әрі
екі бағытта жалғасатын. Бірі Оңтүстіктегі Турфан
аңғарына барып тірелетін биік таулардың етегімен өтіп,
Памир тауы, Ферғана аңғары арқылы Самарқандқа,
Бұхараға Хорезмге баратын. Содан соң Иран арқылы
Үндістанға, Копетдаг тауының солтүстік жақ етегі арқылы
Каспий теңізінің солтүстік жағалауымен Әзербайжанға
өтетін тармақтары да болатын. Екінші Дунхуан қаласынан
Лабнор көлінің солтүстік жағалауы арқалы, содан соң
Такла – Макан шөлін айналып өтіп, Қырғызтанға, Қазақстанға
баратын. Қазақстан аумағы арқылы өтетін Ұлы Жібек жолы
Каспий теңізінің солтүстік жағалауын айналып өтіп,
Дербент, Шехама, Гәндже, Батуми арқылы Стамбулға жететін.
Одан әрі Балқанды басып өтіп, Еуропаның Орталық
бөлігіне бағыт алатын. Оның Астраханьнан шығып, солтүстік
Кавказ, Қырым арқылы Балқан түбегіне қарай өтетін
тармағы да болды.
Ұлы Жібек жолының батысқа созылған бір тармағы
Қызыл теңіз, Үнді мұхиты арқылы Шығыс Қытай теңізіне
қарай оралатын. Сөйтіп, оның теңіз арқылы өтетін жалпы
ұзындығы 20 мың километрге созылатын. Ұлы Жібек жолы
түркі тектес халықтардың мекендеген аумағы арқылы 1800
жыл жойы керуендер көшін жалғастырып келді. Олай
болса, мұның өзі түркі тектес халықтардың Қытай,
Кавказ, Ресей, Иран, Үндістан, Араб елдерімен экономикалық
байланыстар орнатып, олармен сауда – саттық жасауды
күшейтуде аса маңызды рөл атқарғанын айтуымыз керек. Ұлы
Жібек жолы тек сауда – саттықтың өркендеуіне ғана емес,
сонымен қатар халықтар арасындағы ғылыми, мәдени
байланыстарды да арттыра түсуге игі ықпал етті. Бұл
жолдың бойында көптеген ірі – ірі сауда орталықтары пайда
болды, керуен сарайлары салынды. Бұл жол Орта Азияда,
Қазақстанда, Кавказда жібек шаруашылығының пайда болуына
қызмет етті. Сонымен бірге Ұлы Жібек жолы жаңа
табиғи ресурстарды іздестіру бағытындағы барлау сипатында
жүргізілген мақсатқа да пайдаланғаны тіпті де бекер
емес. Қытайдағы Шығыс түркістан, одан кейін Орталық
Азия, Қазақстан, Кавказ, Кіші Азия мен Солтүстік Иран
арқылы өтетін Ұлы Жібек жолының бойындағы қарым –
қатынас, сауда – саттық негізінен, тек түркі тілінде
жасалып келегені тарихи деректерден мәлім.
Ұлы Жібек жолы якуттардан өзге түркі тілдес
халықтардың барлығы дерлік қамтыған. Ол қолөнердің
барлық саласын дерлік дамытуға күшті серпін берді. Жібек
шаруашылығының (пілла өндері мен жібек мата тоқу), қымбат
бағалы асыл тастар өңдеудің, фаянс ыдыстар жасаудың
қарқынын күшейтті. Сондай – ақ фарфор мен шыны өндірудің
көлемін арттыруға да игі ықпал етті. Көптеген тарихи.
Географиялық туындылардың, жолжазбалардың пайда болуына Ұлы
Жібек жолының тигізген игі ықпалы аз емес. Соның
нәтижесінде Әзербайжан ойшылдарының сонау VІІІ – ХІ
ғасырларда араб, содан соң парсы және түркі тілдерінде
жазған шығармалары Тек Кіндік Азия мен Орта Азияда,
Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар араб елдерінде де,
Иранда да, Үндістанда да, Еуропада да кеңінен танымал
болды.
Кітап саудасының өркендеуі біздің ұлы Низамидің
Хамсэ атты тамаша туындысының бүкіл Шығысқа таралуын
қамтамасыз етті.
Ұлы Жібек жолы Шығыстың ұлы энциколпедист ғалымы
Мұхаммед Әбунасыр Әл – Фарабидің, Шығыс медицинасының атасы
Әбуали Ибн – Синаның , әмбебап ғалым Әбу – Райхан
Берунидің, түркі тілдерінің білгірі, ғұлама ғалым Махмуд
Қашаридің, ұлы ойшыл ақындар Әлішер Науаидің, Абайдың
білім бұлағынан сусындап, дүниежүзлік ғылым мен өнерге
өзіндік үлестерін қосуына зор ықпал етті.
Түркі тектес халықтар өздерімен көршілес жатқан
қытай, монғол, араб, үнді, парсы, славян, кавказ
халықтарымен ғаысралр бойы тығыз қарым - қатынас жасап,
олардың этногентикалық тұрғыдан даму процесіне белсене
араласты. Олай болса, бүгінгі таңда түркі тектес
халықтардың бір-бірімен өзара және көршілес жатқан өзге де
халықтармен тарихи байланыстары қандай да болғанын
мұхият зерттеудің маңызы өте зор. Соның ішінде славян
халықтарымен, әсіресе, орыстармен және украиндықтармен,
тарихи байланыстардың тамыры тым тереңде жатқанын қазақ
халқыынң талатты перзенті Олжас Сүлейменов өзінің АЗ и Я
(Әліп және Мен) деген еңбегнде тайға таңба басқандай
айқын дәлелдеп берді.
Академик А. П. Окладниковтың да шындыққа көз жұмып
қарауға дәті жетпейді : Ежелгі Түрік Сібірі Шығысқа
қаарғанда Батыспен тығыз байланыста еді. Бұрынғыдай үзілді –
кесілді келіп – пішкендей емес, олардың мәдениеті әлдеқайда
бай әрі шымқай қанық болды. Байкөл, Аңғара, Лена
жағасында бағзы Шығыс пен Батыс мәдениетінің жолдары
тоғысып, айырылысып жатты. Сол уақыттың өзінде онда
қайталанбас қайнар қуатты мәдениет ошақтары болды. оларды
есепке алмай, еуразия тарихын терең түсіну мүмкін емес.
Біз қазба байлықтардан байқағанымыздай, Байкөл бойындағы
Түрік қамалдарынан басталған жолдар Дон мен Дунайға
апарды.
1467 жылы шыққан Варшава атласында Қарпат пен
Балтық – Сармат таулары мен теңізі аталғанын жылнама айна –
қатігез көрстеді. Рас, бұл уақытта Европа үшін Куяб
(Киев) қаласының маңайының бәрі бір жарым мың жыл
сармат меншігінде деп келгені айтылды. Ұлы қоныс
аударғанға дейін бұл өңірде скифтер, кельттер, фракиялықтар
, германдар және анттар қаоян – қолтық өмір сүрді. V
ғасырдың ортасына дейін Әділ бастаған (Еділ – Аттила)
хұндар (күндер) Азияның ұлы даласына келіп, Тисса
өзенінің бойын жайлап, тіпті аузын айға білеген Рим
империясының өзіне оқтан – оқтын шаңды шаңға қосқан шапқын
жасап, қауіп төндіріп тұрғаны көктей өткен көшпенділер
кеңістігін танытады.
Осы фактілерге С. П. Толстов та жан бітіргендей:
ХІІІ ғасырға дейін Батыс Еуропа Еуразия құрылығының ең
артта қалған түкпірлерінің бірі болды. ондағы халықтардың
мәдени өресі Қытай, Үндістан, Таяу шығыс пен Орта
Азия елдерімен салыстыруға келмейтін. Бұл еледрде
бұқаралық Ибн – Сина, хорезмдік әл – Хорезми, әл – Беруни ,
тамаша ақын Фирдоуси және басқа да ғылыми ойдың
алыптары өмір сүрді. Олар:
Шығысты Алла жаратқан,
Батысты да сол дарақтан таратқан! -
десе, біріккен Еуропаның рухани әкесі Н. Бердияев оны
тереңдете түседі : Біз Еуропа ішінде Батыста ғана
емесе, Батыс пен Шығыс христиандығның орасан рухани
бірігіуі аса қажет дәуірде өмір сүріп отырмыз. Эллин
дәуірінде болғандай, Батыс пен Шығыс томаға – тұйық,
оқшау және тоғышар қалыпта қала алмайды.
Бұрынғы – соңғы деректеме дүниелерге тоқталып,
профессор Марат Барманқұлов Түріктер ғаламшары атты
кітабында нақты да нанымды шолу жасайды:
Алтай түріктері Еуропа жағрапиясын тамаша білген.
Бұл туралы 580 жыл елші Тибериевке жасаған түрік
әміршісінің хаты керемет баяндайды: Біз түріктер алдап –
сулауды білмейміз. Мен сіздің билеушіңізден кек алудың
небір тәсілін білетінім Сізге тайға таңба басқандай
анық болсын. Ол мені өзінің ыстық ілтипатына сендіргісі
келеді. Сөйте тұра, аварлармен, біздің қашқан құлдарымызбен
ауыз жаласы, достық қарым - қатынас жасайды. Сіз тек
Кавказ арқылы еліңізге жетуге болатынын айтасыз. Алайда
Днепр мен Дунай толқындары маған етене жақын. Аварлар
қалай, қайтіп Рим имериясына басып кіргенін білемін,
сендерді де білемін. Шығыстан Батысқа қарай созылып
жатқан бүкіл кеңістік маған бағынады ... Менандр
түріктерді – сақ, ал феофан бассақтар (массагеттер) дейді.
Әншейінде көлденең көк аттыларға бүйрегі бұра
тартатын Шығыстың мәдени мұралары атты журнал ағынан
жарылды: Грек – македон жорығына қатысушылар жабайы ортада
емес, ежелгі өркениет еліне келді. Герк отаршылары
бұл жерлерге қоныстанып, қалыптасқан дәстүрлерге тап
болды, тіпті биік деңгейдегі эллин мәдениеті мен өмір
дағдысы жоғарғы асыл мұраттарын ұстана отырып, олар
жергілікті тұрғындармен есептесіп, базбірде олардан үйренуге
тура келді.
Дегенмен де Ресей империясының бұғауына түскен
түркі халықтарына белгілі орыс ғалымдары сол кезеңде
қалыптасқан еуроцентризм концепциясы көзқарасымен қарады.
Бұл концепцияның түп қазығы - әлемдегі ең озық, ең
болашығы бар ел Еуропа екенін паш ету болатын. Осы
концепция бойынша, Шығысты басыа алу дегенің ешкімнің
иелігіне қарамайтын бос жерге келіп қоныстаумен
бірдей еді, ол отаршылардың жолында кездескен этникалық,
мемлекеттік бірлестіктер – жай баукеспелер мен қаңғыбастар
топтары болып есепьелінді. Отаршылдар үшін түркі халықтары
көбінесе тек жабайы, зұлым, жалқау болып көрінетін. Осы
тұжырым негізінде бүкіл әлем озық және артта
қалған халықтарға бөлінді.
Осы Еуроцентризм концепциясын орыс патшасы, орыс
ғалымдары да қабылдады және оны жетілдіре түсті. Мысалы,
қазақ жерін отарлау тұжырымдамасын жасаған І Петр:
оная киргиз – кайсацкая степной и легко мысленный народ
деп, жеңіл жеңіске жетуге үміт артады. Ал мектеп
оқулықтарынан бастап құлағымызға сіңген Орталық Азия
зерттеушісі Н. М. Прежевальскийдің көшпенділер туралы жазғанын
оқығанымызда төбе шашымыз тік тұрады. Ол былай депті:
Вообще позволительно не только сомневаться в невозможности
для номадов перехода в цивилизованную жизнь по каким
бы ни было рецептам, но можно даже утверждать полную
непригодность этих племен и такй метамоофозе. Как
баран не может быть дрессирован на подобие ляговой
собаки, так и кочевник умственно тупой, ленивый и
апатычный не может по складу своей природы, переделаться
в энергического цивилизованного человека.
Ал бұлардың айтқанынан екі қорытынды шығады:
біріншісі, жабайы, кезбе халықтарға халықаралық
құқықтар мен христиан моралінің ережелері берілуге тиіс
емес, екіншісі, жабайылармен қарым – қатынас жасаудың жалғыз
жолы - қатігездік, яғни қорқыту мен жаншып отыру - мешеу
елдермен сөйлесетін жалғыз тіл. Сонымен, еуроцентризм
концепциясы бара – бара русоцентризм болып алмасты. Яғни, енді
әлемдегі бар мәдени жаңалық, бар жетістік, тек орыс
халқының қатынасуымен өтуі тиіс болды.
Ал Ақан сері қоныс аударған шаруалардың мәдениеті
қазақтарға қарағанда төмен болғандығын өз шығармаларында
кеңінен көрсетеді. Нақтылы дәлел ретінде Ақан серінің
шығармаларынан үзінді келтірейік.
Шолақ мәстек, қу бөшке крәсиян
Қазақтың байлығына бермес ажар,
Сендер үшін қазақ малы азайды деп,
Фәбриктер крәсиянның шашын күзер.
Зираттың тақтайларын ұрлап алып,
Айуанша қараңғыда қазып мазар ...
Үстіне егін шықса қырқып алып,
Аузына не түскенін итше қажар, - дейді.
Осы үзіндіде Орыс шаруаларының қазақ жеріне қандай
мәлениет әклегенін байқаймыз. Ал кезінде еуроцентризм,
русоцентризм концепциясының негізін, зұлымдық мәнін Бұқар
жырау бабамыз көрегендікпен болжап, былай деген еді:
... Күн батыстан бір дұшпан,
Ақырда шығар сол тұстан
Өзі сары, көзі көк,
Бастығының аты поп.
Күн шығысқа қарайды
Шашын алмай тарайды.
Құдайды білмес, діні жоқ.
Жамандықта міні жоқ.
Осы сында бір кәпір,
Аузы басы жүн кәпір,
Жаяулап келер жұртыңа.
Жағалы шекпен кигізіп,
Балды май жағар мұртыңа.
Жемірлерге жем беріп,
Ел қамын айтқан жақсыны,
Сөйлетпей ұрар ұртына.
Бауыздамай ішер қаныңды,
Өлтірмей алар жаныңды.
Қағазға жазар малыңды,
Есепке салар барыңды.
Еліңді алар қолыңнан,
Әскер қылар ұлыңнан.
Тексізді төрге шығарып,
Басыңа ол күн туғанда,
Теңдік тимес қолыңа.
Түркі халықтарының дінін, тілін, дәстүрлі
оқу жүйесін жоюға арналған патшаның шаралары
1870 жылы Ағарту министрлігінің Ресейді
мекендеген бұратана халықтарды ағарту шаралары жөніндегі
заңы жарияланды. Бұл заңға, негізінен, Н. И. Ильминскийдің
орыстандыруды көздеген миссионерлік педогогикалық жүйесі
енгізілді. Осы заңда орыс емес халықтар үшін үш түрлі
категория белгіленді.
Біріншісі – сабақ ұлттардың өз тілінде, бірақ
міндетті түрде орыс әліппесімен оқыту талап етілді.
Алтынсарин ашқан мектептер осы категорияға кірді.
Екіншісі – сабақ таза орыс тілінде жүргізіліп, тек
түсінбеген жерін ана тілінде айтуға рұқсат етілді.
Үшіншісі – сабақ тек орыс тілінде жүріп, Ана
тілінде сөйлесуге рұқсат етілмеді.
Түркістан генерал – губернаторлығын мекендеген
халықтардың ерте заманнан келе жатқан дәстүрлі оқу жүйесін
мектеп (мактаб) және медресселер (мадраса) құрғаны
баршаға мәлім. Араб және парсы тілдеріндегі діни
пәндер үстем болған жағдайда мектеп – медресе жүйесі
жергілікті халықтар арасындағы діни, рухани тұтастықты
сақтап, оны ары қарай нығайтатын бірден – бір күшті
құралға айналды.
Мұсылман мектептері мазмұны мен оқыту
тәсілдерінің бірыңғай болуына байланысты, жергілкті
Түркістан халықтарын діни – рухани негізге біріктіретін
күшті құрал болуына баса назар аудару қажет. Осы бір
күрделі тарихи жағдайда мұсылмандық факторға үлкен
қауіппен қарап, оның отаршылдыққа қарсы күш екенін
түсінген патша үкіметі мектеп – медреселерді құрту
мақсатында үлкен шаралар қолданылды. Мысалы, өлкені
зерттеп, барлау жұмыстарын жүргзген өлкетанушылар: біз әсіресе
жергілікті ру – тайпалар мен ұлттардың ислам негізінде
бірігіп іс - әрекет жасауынан сақтануымыз керек, - деп деп
шешеді. Сондықтан медресселерге қарсы күрес түрлі айла –
тәсіл арқылы жүргізіледі. Бұларды тек фонатизм, қараңғылық
ортасы етіп көрсетіп, осы тұрғыдан насихат жүргізу қолға
алынды. Оларды үкімет тарапынан қаржыландырмау, қолдамау,
қайта олардың басьан кещіп отырған объективтік дағдарысын
одан әрі тереңдетіп, ақыры мүлде жойылуын тездету
көзделді. Осы кезде вакуфдық негізді (медресселерінің
негізі қаражат көзі) әлсірету нәтижесін береді. Мектеп
не медресе ашу үшін арнайы кеңселерін міндеттті түрде
рұқсат қағазын алу сияқты басы артық шаралар
ойластырылды. Әсіресе, 90 жылдардың аяқ шенінде ортаршылдық
жүйе тарапынан қатаң шаралар қолға алынды. Мысалы,
1895 жылы 17 шілдед қабылданған ережеде Түркістан
өлкесінде (Самарқан, Ферғана және Сырдария облыстары бойынша)
медресе ашу үшін онда өз қаражаттарымен және міндетті
түрде орыс тілі оқытылса ғана рұқсат етілсін делінген.
Сондай-ақ медрессе оқытушылары тарапынан жасалған әр түрлі
пайдалы ұсыныстарға құлақ аспау, оларға қол үшін бермеу
– отаршыл әкімдердің кең тараған тәсілдерінің бірі.
Осының салдарынан Бұхара, Самарқанд, Ташкент, Қоқан,
Түркістан, Шымкент т.б. қалалардағы медреселерде тәртіп
нашарлайды. Мысалы, құжыраларды (худжрлар – жатақханалар) сауда –
саттыққа айналдыру немесе мударисттердің кері ықпалын
тигізіп отырғаны үкімет шенуніктеріне жақсы мәлім болған.
Сөйте тұра, түркілерді орыстандыру мақсатында 1879
жылы ашылған Ташкенттегі Түркістан мұғалімдер семинариясы
негізінен қазақ, өзбек, татар, түркімен, балаларын қабылдады.
Бұл оқу орны әр жылдары М.Миропиев, Н. Остроумов
сияқты белгілі миссионерлер басқарды. 1879 – 1904 жылдар
арасында семинарияда орыстардан басқа 54 қазақ, 9өзбек, 1
түркімен оқыған екен .
Семинария шәкірттерін патша мен орыс мемлекетіне берілу
рухында тәрбиелеу, өздерінің ұлттық ерекшеліктерін біртіндеп
ұмыттыру көзделіп отырды. Оқу орындарында орыс тілінің
дәрежесін көтеруге ерекше көңіл бөлді. Қазақстанды
оқшауландыру, мұсыманшылдықтан айырлуы осы семинарияның
өмірінен де аңғаруға болады.
Мысалы, М. Миропиев интернатта тұрып, семнарияда
оқып ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz