Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері. Бағалы қағаздар нарығы

Жоспар

Жоспар
Кіріспе

I. Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері
1.1 Акциялар
1.2 Облигациялар
1.3 Вексельдер
1.4 Бағалы қағаздардың басқа түрлері

II. Бағалы қағаздар нарығы
2.1 Бағалы қағаздар нарығының кызметі және оның маңызы
2.2 Қор биржасы және оның қызметі

III. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы
3.1 Қазақстан республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы
3.2 Бағалы қағаздар нарығының даму жолдары

Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе

I. Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері
1. Акциялар
2. Облигациялар
3. Вексельдер
4. Бағалы қағаздардың басқа түрлері

II. Бағалы қағаздар нарығы
1. Бағалы қағаздар нарығының кызметі және оның маңызы
2. Қор биржасы және оның қызметі

III. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы
1. Қазақстан республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы
2. Бағалы қағаздар нарығының даму жолдары

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасындағы нарықтық бағалы қағаздардың рөлі күннен
күнге артып, ең бастысы мемлекеттік қарыздағы бағалы қағазға айналып
келеді. Олардың жүзеге асуының жүйелілігі жөнінде бірнеше себептер
түсіндірілуіде:
Біріншіден, құнды қағаздармен қамтамасыз ету елдің, үкіметтің
мүліктерін сондай-ақ болашақтағы бюджеттік түсімдерді неғұрлым қаражатпен
қамтамасыз етеді;
Екіншіден, сауданың ұқыпты механизміне байланысты екінші реттегі
олардың жоғары айналымдылығын арттырады;
Үшіншіден, нарықтық өтпелі кезеңіне дейін үкімет ішкі заимдар шығару
тәжіребиесін меңгерсе де, қазіргі құнды қағаздардың орны бөлек;
Төртіншіден, Ұлттық банк пен Қаржы министрлігі арасындағы ұйымдасқан
байланыс құнды қағаздарды шығару мен оларды енгізу жөнінде жекелеген
даярлықты талап етеді;
Бесіншіден, бұл секторды құнды қағаздар нарығындағы кәсіпқой
кадрлардың даярлығы деңгейінің жоғарлылығында.
Ең бастысы – мемлекеттік құнды қағаздардың пайда болуы мемлекеттің
ішкі қарыздарын реттеуде әрі қаржыландыруда, бәрінен бұрын инфляцияны
асқындырмау қажеттілігі үшін жүзеге асады. Оның қолданысы ел экономикасының
ішкі қарыздарының жиынтығын өзгертуге, өзара қарыздану аумағын Қазақстан
Республикасы көлемінде азайтуға септігін тигізбекші. Басқаша айтқанда,
эмиссиялық әрекеттің рөлін төмендетпей, бюджеттік дефецитті қаржыландырудың
тиімді жолы болады. Екінші бір жағдайда бағалы қағаздар елдің қаржы-несие
жүйесін қалыптастырудың қажеттілігі болмақ. Сондай-ақ бірінші кезекте Қаржы
министрлігі осы құралды пайдалана отырып, валюталық базарда ақша аумағын
әрі несие нарқын ұлғайту мүмкіншілігіне қол жеткізеді делінеді. Нақты
ұсынған мемлекеттік қарыздағы бағалы қағаздар айналымы мөлшері проценттің
деңгейін өзгерте отырып, инвесторлар жағынан сұранысты арттырып немесе
азайтуына болады. Бұл өз кезегінде валюталық әрі несиелік нарығы қаржы-
қаражат ағыны реттейді деп күтілуде.
Осыған бағытталып, осы күнгі ұйымдастырылған және жан-жақты
заңдастырылған нарықты шаруашылық жүйесінде бағалы қағаздардың орны
ерекше. Құнды қағаздар жүйесі осы заманғы экономикалық жүйенің негізі деп
айтуға болады. Егер экономикалық-әлеуметтік формация өзінің экономикалық
қатынастар жүйесімен сипатталады деп анықтаған болсақ, онда лсы заманғы
экономикалық формацияның әлеуметтік мән-мазмұны осы құнды қағаздар
белгілейтін құқықтық меншік қатынастар жүйесімен анықталады.
Бағалы қағаздар дегеніміз – бұл мүлік құқын көрсететін, одан табыс
алуға мүмкіндік беретін белгілі де қатал заңдастырылған формадағы құжат.
Нарықтың экономикадағы маңызын көрсетуге, өркениетті мемлекеттерде
экономикалық өрлуді қаржыландырудың басты жолы – бағалы қағаздар нарығы.
Бағалы қағаздар кез келген нарықтық экономиканың төлем айналымындағы
маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвистициялық қызметі
жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең өміршең субъектілер ғана алады деп айтуымызға болады.

Акциялар
Акция – үлестi немесе меншiктi куәландыратын бағалы қағаз. Ол
иемденушiсiне компанияның капиталының, мүлкiнiң, кiрiсiнiң бiр бөлiгiне заң
жүзiнде меншiк құқын бередi. Компания қанша уақыт жұмыс iстеп тұрса, акция
да сонша уақыт қолданылады. Бiрақ осы уақыт iшiнде акцияның иесi сан рет
өзгеруi мүмкiн. Акционердiң акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы жоқ.
Акционерлiк капитал бөлiнбейдi. Акционер оны тек екiншi нарықта сатуына
болады.
Акцияны шығару мына жағдайда болады:
• меншiктi акцияландырғанда, яғни акционерлiк қоғам құрып,
оның жарғылық
капиталын қалыптастырғанда;
• бар компанияны акционерлiк қоғам ретiнде қайта құрғанда;
• жарғылық капиталды қосымша молайтқанда.
Атап айтқанда, жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы
жиынтық құны. Ол, өз кезегiнде, айналымдағы капитал (жай және артықшылықты
акциялар) және компанияның портфелiнде қалған бағалы қағаздар болып
бөлiнедi. Оларды компания кез-келген уақытта өз ойынша пайдалана алады.
Акция белгiлi бiр жағдайда акционерлiк қоғамның өз капиталын ұлғайтуға
және оны инфляциядан қорғау үшiн жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бiрден-
бiр түрi. Акция компанияның акционерлер алдындағы қарыз мiндеттемесi.
Акция бiрнеше түрге жiктеледi. Бiр жағынан, бiр акционерден басқа
бiреуге беру тәсiлi бойынша: атаулы және иесi ұсынушы болып екiге бөлiнсе,
екiншi жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша - жай және
артықшылықты акция деп те екiге бөлiнедi. Корпорация тек өзiнiң жарғысында
бекiтiлген акцияларды ғана шығара алады.
а) Атаулы акция – иесi мiндеттi түрде корпорацияның реестрiнде
тiркелуi тиiс акция. Акционерлер кiтабында қанша және қай уақыт алғандығы
туралы жазылған акция иесi ғана акционер деп есептеледi.
ә) Ұсынушыға арналған акция – иесiнiң аты-жөнi корпорация кiтабында
тiркелмеген акция. Кiтапта ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны
ғана көрсетiледi.
Ал басқару жағынан корпорацияларға қолында атаулы акциясы бар
акционерлер қолайлы. Себебi ол акционерлiк капиталдың қозғалысын және
бағалы қағаздардың қозғалысын және бағалы қағаздардың кейбiр акционерлердiң
қолында шоғырлануын, олардың бұл мемлекеттен кеткенiн реттеп және бақылап
отыруға мүмкiндiк бередi. Акционерлердiң көзқарасы тұрғысынан қарағанда,
әсiресе, қысқа мерзiмдi мүдденi көздеген акционерлер ұсынушыға арналған
акцияны қолдайды. Себебi еш жерде тiркелмеген бұндай акцияларды екiншi
нарықта еркiн қолма-қол ақшаға айырбастауға болмайды, сондықтан олардың
өтiмдiлiгi акционерге кейбiр жағдайда қолбайлау туғызады. Акцияның осы екi
түрiн жүзеге асыру жолы да әртүрлi:
• Бiрiншiден, сату механизмi бойынша. Атаулы акцияның иесi оларды
компаниядан сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына бiр
толтырылған сертификат алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың сырт
жағында екi жақтың қолы қойылған “индоссамент” деген белгi қойылады.
Содан соң акционерлердiң тiзiмiне өзгерiс енгiзу үшiн сертификат
корпорацияға жiберiледi. Содан кейiн ғана акциялардың жаңа иесi
акцияларға жаңа сертификат алады.
Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды бiр иемденушiге тiкелей,
яғни қолма-қол екiншiге бередi.
• Екiншiден, акцияның осы екi түрiнiң жаңа данасын (тиражын) иемденушiлер
құқын белгiлеу тәртiбi де әртүрлi. Бұл туралы атаулы акция иесi
корпорациядан хабарландыру хат алса, ал акцияны ұсынушыға бұндай механизм
жүруi мүмкiн емес. Ұсынушы акциясында кесiп алатын купоны (талоны)
болады. Соны толтырғаннан кейiн корпорацияға жiберiп, өзiнiң меншiк құқын
iске асырады.
• Үшiншiден, ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бiрақ ол көп
тиражбен шығарылады, ал атаулы акцияның номиналы әртүрлi мөлшерде бола
бередi.
Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты
акциялар болып бөлiнедi. Жай акцияларды иеленушiлердiң корпорацияның тапқан
пайдасының мөлшерiне байланысты дивидендтер алу құқы, жиналыстарда дауыс
беру арқылы корпорацияны басқаруға катысу құқы және корпорация жабылып
қалған жағдайда несие берушiлермен есеп айырысқаннан кейiн мүлiктiң бiр
бөлiгiн алу құқы бар.
Әрбiр акция өз иесiне бiр дауыс үлесiн бередi. Сонымен бiрге жай акция
дивиденд алуға кепiлдiк бермейдi. Себебi дивиденд корпорацияның шаруашылық
нәтижесiне байланысты. Дивидент корпорацияның таза пайдасының бiр бөлiгi,
басқаша айтқанда, дивидент төлеу пайданың салық төлегеннен қалған қалдығын
бөлуге негiзделген. Дивидендтiң мөлшерiне күштi өзгерiстердiң әсер етуi
кездейсоқ жәйт емес.
Әрбiр корпорация “А” және “Б” сериялы жай акцияларды шығара алады.
Әлбетте, “А” сериялы акция корпорация құрылтайшыларына, яғни оның жарғысына
қол қоюшыларға, ал “Б” сериялы басқа инвесторларға тиесiлi. “А” сериялы
акцияны иемденушiлердiң үлкен құқығы және көптеген дивиденд алатын
мүмкiндiгi бар. Бұл мүмкiндiк тәуекелдiкке берiлген төлем тәрiздi. “Б”
сериялы акция бойынша дауыс бермейтiн акция және дауыс құқы шектеулi акция
шығару жағдайлары орын алуда.
Көптеген корпорация жай акция бойынша номинал құнын бекiтедi. Ол
акцияның титулында көрсетiлiп, хабарлама сипатында болады. Ол бiр акцияға
шаққандағы жарғылық капиталдың мөлшерiн көрсетедi. Номинал құны акцияның
нарықтық бағасының одан әрi қозғалысына ешқандай әсер етпейдi. Ол акцияны
тек алғашқы орналастырғанда ғана маңызды роль атқарады. Номинал акцияның
эмиссиялық бағасы.
Акцияның эмиссиялық және нарықтық бағаларынан басқа, оның баланстық
бағасы да болады. Ол қаржы есебiнiң құжаттары негiзiнде анықталып,
бухгалтерлiк немесе “кiтаптық” баға деп аталады. Ол активтiң таза құнын
(корпорация активiнен минус оның пассивi) орналастырған акция санына
бөлгенде, немесе бiр акцияға келетiн акционерлерге тиесiлi капиталдың
көлемiне тең.
Корпорация жай акцияның номиналын көрсетпей де шығаруға құқығы бар.
Онда ол нарықтық бағамен сатылады. Бұл жағдайда акцияның сертификатында
компанияның капиталы бiрнеше үлеске бөлiнгенi көрсетiледi. Корпорация
жабылғанда бұл акциялар акционерлерге активтiң белгiлi-бiр бөлiгiн алуға
кепiлдiк бередi.
Артықшылықты акциялар немесе преференционалды – меншiк туралы ерекше
сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейiне қарамастан белгiленген
мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуiн қамтамасыз етедi.
Преференционалды акция дауыс құқын бермейдi. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған
байланысты артықшылық дауыс құқы жоқтығының орнына төлеу ретiнде жүредi.
Артықшылықты акциялар номинал құны көрсетiлген және көрсетiлмеген
болып екiге бөлiнедi. Бiрiншi жағдайда дивиденд акцияның номиналына
байланысты процент түрiнде есептеледi. Ал номиналсыз артықшылықты акциялар
сирек кездеседi, оларда дивидендтiң нақты ақшалы мөлшерi көрсетiледi. Акция
номиналының оның нарықтық бағасына әсерi жоқ.
Жай акция бойынша төленетiн дивидендтер сияқты артықшылықты акция
бойынша да дивидендтер таза пайдадан төленедi. Артықшылықты акция, әдетте,
- атаулы бағалы қағаз. Корпорация бұл акцияның бiрнеше сериясын шығаруы
мүмкiн. Әрбiр сериясының әртүрлi көлемдегi артықшылықғы бар. Олар әр
сериялы акцияның сертификатында көрсетiледi.
Артықшылықты акциялардың өзi, бiрнеше түр тармағына бөлiнедi. Оларды
былай топтастыруға болады – қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивтiк
және кумулятивтiк емес, конвертабельдi және конвертабельдi емес.
Қатысушылар артықшылығы өз иемденушiсiне үстеме пайданы бөлуге
қатысуға мүмкiндiк бередi.
Қатыспаушылар акциясы иесi ешуақытта белгiленген деңгейден артық
дивиденд алуға құқы жоқ. Егер артықшылықты акциялар кумулятивтiк болса,
онда бұрын хабарланған кейбiр себептермен төленбеген, дивидендтер мiндеттi
түрде келесi жылы төленедi. Кумулятивтi емес акциялар бойынша төленбеген
дивидендтердi келесi жылдың дивидендтiне қосуға болмайды.
Конвертабельдi артықшылықты акциялар өз иемденушiлерiне кейбiр
жағдайларда (егер олар корпорация жарғысында көрсетiлген болса) осы
корпорацияның жай акциялардың белгiлi бiр мөлшерiне айырбастауына мүмкiндiк
бередi. Айырбастау жөнiндегi талап осы типтi акция шығарған кезде жазбаша
түрде корпорация кiтабында көбiсi конвертабельдi. Ал конвертабельдi емес
акциялар өз статусын өзгертуге мүмкiндiгi жоқ.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны
әлбетте барлық акциялардың 10 %-нен аспайды. Демек, корпорация қаржысында
олардың үлесi өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың корпорация
iсiн басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлiк қоғамның жиналысында
дауыс беретiн жай акция иемденушiлердiң санын өзгертпей-ақ қосымша капитал
тартуға мүмкiндiк бередi.
Қорыты айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу корпорацияның
нәтижелi қызмет iстеуiне байланысты болса, ал артықшылықты акциялар бойынша
корпорацияның шаруашылық қызметi нәтижелi болмағанына қарамастан алдын ала
жоспарланған кiрiс бойынша нақты мөлшерде дивиденд төленедi. Әрине нақты
төленген дивиденд жылдық жұмыс нәтижесiне байланысты түскен кiрiс мөлшерiн
өсiруi де мүмкiн және керiсiнше, бөлiнген пайданың мөлшерiн кемiтудi де
мүмкiн.

Облигациялар
Облигация деп эмитенттiң бiлгiлi бiр шартты орындауға, яғни алған ақша
сомасын қайтаруды және белгiленген сыйақыны төлеудi мiндеттенген жазбаша
қарыз құжатын айтады.Облигация шығару – қосымша капитал тартудың бiр
нысаны.
Облигация мерзiмдiк қарыз мiндеттемесi болғандықтан оның кепiлi болып
эмитенттiң жалпы кепiлдiгi саналады. Ол кепiлдiк – эмитенттiң банкротқа
ұшырап, өз мiндеттемесiн орындай алмаған кезiнде – корпорация мүлiгiнiң бiр
бөлiгiн иеменденуге облигация ұстаушының құқы. Облигация да акция сияқты
корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзi. Дегенмен бұл екi бағалы
қағаздардың бiр-бiрiнен түбегейлi өзгешелiктерi бар. Ол өзгешелiктердiң
маңыздылары:
Облигация иемденушi корпорацияға несие берушi болып табылады. Ал облигация
корпорацияны несиелендiргеннiң куәлiгi. Өз кезегiнде, акционер корпорацияны
меншiктенушiнiң бiрi. Акция сол меншiктенудiң куәлiгi тәрiздi.
Облигация иемденушiсiне сыйақы (мүдде) төленедi. Оның мөлшерi бекiтiлген
және нақты анықталған. Бұл бағалы қағаз өзiнде көрсетiлген белгiлi бiр
анықталған уақыт аралығында ғана кiрiс түсiредi. Облигация бойынша сыйақы
(мүдде) басқа өтелетiн дивидендтерден бұрын төленедi. Корпорацияның
сыйақыны (мүдденi) уақытында төлей алмауы оның банкрот деп танылуына тең.
Акционер де дивиденд түрiнде төлем алады. Бiрақ дивдендтертiң мөлшерi
тiркелмейдi және ол арнаулы уақытта төленбейдi. Егер корпорация дивиденд
төлеу туралы хабарламаса, демек, төлегiсi келмесе, онда акционер
корпорацияға қарсы ешқандай шара қолдана алмайды.
Облигация иесiнiң дауыс беру құқы жоқ. Ол акционерлер жиналысына, сонымен
қатар, корпорация басқаруға да қатыспайды. Оған керiсiнше акция иесiнiң
корпорацияның мүлiктiк мүддесiн қорғауда шешушi дауыс құқығы бар.
Облигация бойынша сыйақы (мүдде) корпорацияның шығынына жатады. Ол салық
төлейтiн пайдадан төленедi. Ал дивиденд салық төлегеннен қалған
корпорацияның таза пайдасына өтеледi.
Облигация бойынша мезгiл-мезгiл төленетiн сыйақы түрiндегi пайда
купонға алмастырылады. Купон деп облигациядан жыртылып алынатын талонды
айтады. Онда сыйақы (мүдде) мөлшерi көрсетiлген. Төленген сыйақының орнына
облигациядан купонды жыртып алады. Облигацияда бiрсыпыра элементтер
көрсетiледi: номиналы, купондық мөлшер, өтеу туралы нұсқау, эмиссия шарты,
қамтамасыз етiлуi, рейтингi.
Номиналы ден облигацияның бетiнде көрсетiлген ақша сомасын айтады. Оны
облигация иесi өтелу мерзiмi келгенде алады.
Купондық мөлшер – жыл сайын эмитент төлейтiн облигацияның номинал
құнына байланысты келiсiлген сыйақы (мүдде) – төлем.
Өтеу күнi – компанияның сатып алушыға облигацияны номиналына тең
соманы қайтарып және сыйақы төлеудi тоқтататын күнтiзбектегi күн.
Эмиссия шарты – ашықтан-ашық облигация шығару мәмiлесi. Ол қарыз
алушымен траст компаниясының шарты бойынша шығарылады.
Өтеу туралы нұсқау – эмиссия шартындағы тармақ. Ол бойынша эмитент
облигацияының номиналдық құны және сыйақы (мүдде) төлейтiн арнаулы қор
құрады.
Қамтамасыз етiлген облигациялар – оларды шығарғанда кепiлдiкке
корпорация активтерi немесе мүлiгi салынады.
Облигацияның рейтингi – олардың инвестициялық сапасын арнаулы
фирмалардың бағалауы. Әлбетте, облигацiиялардың барлық шығарылған сериясы
бағаланбай, тек екiншi нарықта кең көлемде сұранысқа ие болатындары ғана
бағаланады.
Ең жоғары рейтингiлi облигациялар “инвестициялы класты” деп аталады.
Төмен рейтингiлi облигациялар алыпсатушылық деп есептеледi.
+акциялар тәрiздi облигациялар алатын да иесi ұсынушы және атаулы
(тiркелетiн) болып екiге бөлiнедi. Иесi ұсынушы облигациялар еш жерде
тiркелмейдi, ол бойынша сыйақы (мүдде) ұсынушы субъектке төленедi. Ондай
облигациялардың әрқашан купондық парағы болады. Сыйақы (мүдде) өсiм
төлейтiн күнi облигация иесi купонды қыйып алып, оны өтеуге тапсырады. Ал
атаулы облигациялардың иесi корпорацияда тiркеуден өтедi. Сыйақы (мүдде)
төлейтiн күнi корпорация оларға процент алу чек толтырып бередi.
Заемның мерзiмiне қарай корпорация облигациялары:
• Қысқа мерзiмдi – 1 жылдан 3 жылға;
• Орта мерзiмдi – 3 жылдан 7 жылға;
• Ұзақ мерзiмдi – 7 жылдан да көп жылдарға дейiнгi болып үшке бөлiнедi.
Қорыта айтқанда, корпорация өз жұмысын акция шығарумен қатар облигация
шығарумен де қаржыландырады. Дегенмен, акциядан гөрi, облигация шығару
корпорацияға қауiптi. Себебi облигациядан пайда түспесе де, жыл сайын
корпорация облигация бойынша төлем төлеуге мiндеттi. Ал акция бойынша
белгiленген соманы төлеуге дивиденд төлеуге ақшасы болмаса, ол акционердiң
жеке сәтсiздiгi.
Сонымен бiрге облигация шығару корпорацияға қауiптi болғанымен, ол өте
арзан. Ұзақ мерзiмде төленген дивидендтер сомасы жыл сайын төленген сыйақы
мүдде сомасынан әлде қайда көп болады деп ұйғарылады. Инвесторлар көзқарасы
бойынша акция шығару қауiптiрек, демек облигация – тиiмдi. Сондықтан
тәуекелмен қосымша шығын шығарып алған акциялар жоғары пайда түсiруiне көзi
жетпесе оларды сатып алмайды. Сонымен, егер компания бағалы қағаздардың екi
түрiн де қатар шығарса, онда акционерлерге төлейтiн төлем, облигация
иелерiне төлейтiн төлемнен жоғары болады деген болжамға байланысты.

Вексельдер
Вексель – қарызды өтеудегi заңды түрде бекiтiлген төлем мiндеттемесi.
Ол бағалы қағаз. Вексельдi борышқор, яғни вексель берушi тауарды несиеге
алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушiге бередi. Вексельдiң мәнi –
несиеге алған белгiлi бiр соманы төлем уақыты жеткенде келiсiлген жерде
өтеу үшiн тауар сатып алушының (вексель берушiнiң) сатушыға (вексель
иемденушiге) берген қарыз мiндеттемесi.
Вексель – тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиенi дамытуда
ертеден келе жатқан ең бiр басты қаржылық құрал. Қаржы жүйесi дамыған
елдердiң ақша айналымында вексель елеулi орын алады. Қазiргi кезде
электрондық несие жүйесiнiң кез келген операцияны бар болғаны 1 сағаттың
iшiнде орындайтын мүмкiндiгi бар.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасу кезiнде,
төлем құралдарының жетiспеушiлiгi, өндiрiстiң құлдырауы, шаруашылық
байланыстарының үзiлiп және үлкен мөлшерде өтелмеген төлемдер жиналуы
жағдайында қолма-қол ақшасыз есеп ретiнде вексельге деген ынта аса түсуде.
Сондықтан вексель шаруашылық өмiрге кең көлемде енуде. Қазiрдiң өзiнде
вексель айналымын реттейтiн бiрсыпыра ереже-құжаттар пайда болады.
Вексель нарығының қызметi – қысқа мерзiмдi несие беру арқылы ақша
қаражатын бөлу. Вексель айналымының негiзi – серiктердiң бiрiн-бiрi еркiн
таңдаумен және бiрiн-бiрi бақылаумен жасалатын несиелiк келiсiм. Векселдi
шығару және оны айналымға түсiруге келiсiмнiң мәнi және оның маңызы зор.
Басқа қарыз мiндеттемелерiн вексельдiң үш түрлi айырмашылығы бар:
• Бiрiншiден, вексельдiң дерексiздiгi, яғни қарызды қандай жағдайда, не
мақсатқа алғандығы көрсетiлмейдi;
• Екiншiден, оның даусыздығы, яғни қарызды қындай жағдайда алғандығына
қарамастан мiндеттi түрде өтеу керек;
• Үшiншiден, вексельдiң айналмалылығы, яғни вексель иемденушi оны басқа
адамдарға беруiне болады. Бұл ерекшклiгi вексельдi айналыс қаржысы
ретiнде қолма-қол ақшаның орнына пайдалануға мүмкiндiк бередi. Сол
себептi вексельдi сауда ақшасы деп те айтады.
Қолдану өрiсiне қарай вексель жай және аудармалы вексель, немесе
тратта болып екiге бөлiнедi. Жай вексельдi төлеушi, яки вексель берушi
жазады. Онда вексельдi жазған жер, берген уақыты, қандай сомаға толтырылды,
қай уақытта және қай жерде өтеу керектiгi көрсетiлiп, вексель иемденушiге
бередi. Сонымен бiрге вексель берушiнiң аты-жөнi жазылып қолы қойылады.
Аудармалы вексель (немесе тратта) пайдаланылса, онда вексель
айналысында бiрнеше заңды немесе жеке тұлғалар қатысады - әлбетте үш, төрт
және одан да көп контрагенттер қатысуы мүмкiн.
Аудармалы вексель деп несиеге берушiнiң (трассанттың) қарыз алушыға
(трассатқа) вексельге көрсетiлген соманы үшiншi кiсiге (реминтентке) төлеу
жөнiндегi берген жазбаша үкiмiн айтады. Трассат тратта бойынша акцепт
берген жағдайда ғана қарыздар болып есептеледi.
Акцепт дегенiмiз – есеп айырысуда төлеушiнiң (акцептанттың) өз қарызын
төлеуге жазбаша берген келiсiмi. Демек, акцепт есеп айырысудың бiр түрi.
Вексельдi басқа бiреуге пайдалануға берген жағдайда “индоссамент”
деген белгi жазылады. Оны вексель иемденушi, яғни индоссант жазады, ал
индоссаменттi алған адам индоссат деп аталады. Вексельдi өтеу үшiн екiншi,
үшiншi адамдарға аудару процессi индоссация деп аталады. Вексельдi төлеуде
индоссант та басқа вексель иемденушi адамдармен қатар мiндеттi.
Вексельдi толтырғанда кәсiпорын басшысы мен оның бас бухгалтерi қол
қояды. Егер, вексельдi жеке адам берсе, онда ол өзi қол қояды. Вексельде
қажеттi реквизиттер (мәлiметтер) болуы шарт:
• Вексельдiк таңба, яғни “вексель” деген құжаттың аты құжат толтырылған
тiлде көрсетiлуi керек;
• Төлемнiң уақыты көрсетiлуi керек;
• Мiндеттеме бойынша келiсiлген соманы төлеу керек;
• Төлем өтейтiн жер көрсетiлуi керек;
• Кiмге және кiмнiң үкiмi бойынша төлем төлендi;
• Вексельдi толтырған жерi және уақыты;
• Вексель берушiнiң қолы.
Осы айтылған мәлiметтердiң тек бiреуi ғана көрсетiлмеген жағдайда
вексельдiң құқықтық күшi жойылады. Төлем уақыты көрсетiлмесе ондай
вексельдi ұсынған уақытта ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.