Әріп Тәңірбергенов поэзиясындағы Абай дәстүрі
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе
І бөлім. Әріп Тәңірбергеновтың өмірі мен шығармашылық жолы
1.1 Әріп поэзиясының көркемдік ерекшеліктері
1.2 Әріптің ағартушылық бағытта жазған өлеңдері
ІI бөлім. Әріп . Абай поэзиясындағы көркемдік үндестіктер
2.1 Ә. Тәңірбергеновтің қисса.дастандарындағы Абай дәстүрі
2.2 Әріп айтыскерлігіндегі Абай өнегесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
І бөлім. Әріп Тәңірбергеновтың өмірі мен шығармашылық жолы
1.1 Әріп поэзиясының көркемдік ерекшеліктері
1.2 Әріптің ағартушылық бағытта жазған өлеңдері
ІI бөлім. Әріп . Абай поэзиясындағы көркемдік үндестіктер
2.1 Ә. Тәңірбергеновтің қисса.дастандарындағы Абай дәстүрі
2.2 Әріп айтыскерлігіндегі Абай өнегесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І бөлім. Әріп Тәңірбергеновтың өмірі мен шығармашылық жолы ... ... ... .6
1.1 Әріп поэзиясының көркемдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...12
1.2 Әріптің ағартушылық бағытта жазған
өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ІI бөлім. Әріп - Абай поэзиясындағы көркемдік
үндестіктер ... ... ... ... ... 22
2.1 Ә. Тәңірбергеновтің қисса-дастандарындағы Абай
дәстүрі ... ... ... ... 29
2.2 Әріп айтыскерлігіндегі Абай
өнегесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
КІРІСПЕ
Әріп Тәңірбергенов ақындығы, ғұламалығы жөнінде кенжелеп алсақ та, қазір
ол туралы айтылып та, жазылып та жүр, бұл жағынан жұртшылыққа біршама
танымал деп айтуымызға әбден болады. Жан-жақты білімді, көп оқыған кемел
ақын Әріп Тәңірбергенов артына мол мұра қалдырды. Өкінішке орай, олар Қасым
ақын айтқандай, арбасқан алақұйын заманалардың салдарынан бізге толық
жетіп отырған жоқ 1,18. Мұны зерттеуші Қ. Мұхамедханұлы да қадап айтады.
Оқырман қауым Әріп өлеңдерімен алғаш рет 1969 жылы Жазушы баспасынан
Ұмытпаңыздар мені деген атпен шыққан шағын жинағы арқылы хабардар болса,
екінші рет 1995 жылы Қайымның Абайдың ақын шәкірттері атты зерттеу еңбегі
жарық көргеннен кейін ғана кеңірек танысуға толық мүмкіндік алды 1,23.
Өйткені ол ақ патша өкімдерінің әңгір таяғымен азап шеккен қазақ
ауылының тіршілік-тынысы ғана емес, оның экономикалық, саяси-әлеуметтік
проблемаларын да жақсы білді. Халықтың зорлық-зомбылықтан, озбырлық-
заңсыздықтан күйзелген шаруашылығын, титықтаған тұрмысын, аянышты ахуалын
да көрді, оның неліктен бұлай болып отырғанын әшкерелеп, оны жөндеу жөнінде
өз ой-пікірлерін, өз байлауын ортаға салды. Сондықтан да оқырман қауым оның
үніне үнемі құлақ түріп отырды 2,65.
Әріп ақын қазақ елінің мәдениеті мешеу, тарихы белгісіз бұратана ел
атануына намыстана қарады. Әсіресе, қазан төңкерісі алдындағы қазақ халқын
тарихқа кірмейтін жабайы халық деп есептеген шовинистік пиғылдағы пікірлер
де намысына тиді. Ол оның халқымыз, ел-жер тарихын білмегендіктен екенін
аңғарды. Ұлы ұстазы Абайдың дүниетанымы мен көмегі оған халқымыздың тарихы
мен мәдениетін зерделеп оқуға жөн сілтеді. Әріп өзге халықтардың ғылым,
біліміне кітап арқылы саяхат жасап білім іздейді. Ол арабша, парсыша,
орысша, қытайша, түркі халықтарының тілінде жазылған трактаттарды, діни
кітаптарды оқи білді. Өткен тарихымызға деген қызығушылық, орыстың ғылыми
еңбектері ғана емес, әлем әдебиеті мен ғылымына жетеледі. Халық ауыз
әдебиетінің қайнарынан мол сусындап, батыс-шығыс елдерінің әдебиеті мен
мәдениеті мен мұндалап тартты. Елінің тарихы және мәдени мұраларына деген
сүйіспеншілігі өмірінің соңғы сағатына дейін сақталды 3,54.
Жұмыс тақырыбының өзектілігі.
Әріп шығармашылығындағы жанр ерекшелігі сан алуан. Оның
шығармаларындағы дүниетаным, көзқарас – сол заманның келбетін сипаттайтын,
ел тарихы мен дәстүріне терең үңіле, айшықты жазылған, бірде эстетикалық,
бірде діни-философиялық және этнотарихи, қоғамдық пікір-таласқа қызу
араласатын сан алуан тақырыпты қамтып, мұның өзі сан алуан ғылым саласына
қосар үлесі бар бай қазына десе де болады.
Әріптің ақын ретінде өзіндік қолтаңбасын қалыптастыруы, сөйтіп
классикалық үлгідегі шығармалар жазуы тікелей ұлы ұстазының шығармашылық
ықпалында жүріп жатты. Ұлы мектептің өнегесі оны шеберлік биігіне алып
шықты. Бұған Әріптің өз бойындағы ақындық талантты, терең парасатты қосар
болсақ, оның өз шығармалары арқылы Әр дәуір поэзияға өз міндетін жүктеп
отырады. Сол міндет, талаптарға орай ақындар да жаңарып, ізденіп отыруы
шарт деген биік талапқа барынша толымды жауап бергенін аңғарар едік
3,19.
Әріп Тәңірбергенов қаламынан туған Зияда - Шаһмұрат, Қисса
Баһрам, Қисса Қожа Ғафан дастандарының қай – қайсысы да шығыс жұртында
ертерек заманда болып өткен оқиғаларды арқау еткен. Кейіпкерлері - тарихта
болған адамдар, жер – су атаулары да нақты. Алайда оған қарап бұл
поэмаларды тарихи шығармалар қатарына жатқызуға болмайды. Ақын өзінің
идеясын, ақындық нысанасын алып шығу барысында тарихи дәлдікті, нақты
деректерді дастандарында көркемдік деталь ретінде пайдаланады.
Қазақ әдебиеті тарихында ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы
өкілдерінің қатарынан орын алып келгенімен, Абайдың талантты шәкірті
ретінде танылуы бертінге дейін көлегейленіп келген Әріп Тәңірбергенов
тұлғасын жаңа тұрғыдан танып, ақын мұрасының зерттелу ауқымын кемелдендіре
түсудің кезі келгендей. Көптеген кедергілерге қарамастан Әріп ақын мұрасы
жарық көрді. Енді Әріп Тәңірбергенов қалдырған мол мұраның идеялық мазмұн
байлығы, тақырыптық ауқымы, жанр молдығы, стильдік өзгешеліктері, тілдік
шеберлігі, басқа да толып жатқан сыр-сипаттары, сан алуан қырлары дәйекті
зерттеулер кезі келді. Бұрмаланған ойлар қалыпқа келтіріліп, әдейі
өзгертілген сөздер түпнұсқасымен салыстырылып қарастыруда маман пікірлері
мен толғақты мәселелер түйінін шешу міндетті. Сондықтан да Әріптің бай
мұрасын зерттеу өзекті болса, ғылыми салаларда таптырмас бағалы дәйек,
құнды мәлімет.
Зерттеу деңгейі.
Әріп Тәңірбергеновтың өзгеше бітімін, биік мақсатын, ақыл-ой
тереңдігін, толғандырар тұжырым ауқымының кеңдігін алғаш танып,
қадірлегендердің бірі ұлы Абай мұрасына ғұмырын арнаған Мұхтар Әуезов
болды.
Әріп ақынның өмірі мен мұрасын ғылыми негізде зерттеуге классик жазушы
Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің жазғандары бағыт берері хақ. Кезінде қоғамға
жат саналып, жарыққа шықпай қалған Көкбайдың ақындығы деген мақаласында
Тәңірбергенов турасында алғаш боп мынандай пікір білдіреді: Абай
мектебінің ақындарын айтқанда сол Абай шәкірті деген атаққа лайығы бар
бір топ ақындар жайын әзірше жазғамыз жоқ. Бұл қатарда алдымен аталатын
Әріп ақын мен Әсет сияқты әдебиет, көркемөнер қайраткерлері бар екені
даусыз... Бұл жерде мысалы - Әріптің Көкбайға ұқсаған және одан гөрі де
молырақ, таланттырақ шығармалар тудырған бағалы еңбектері бар екенін
білеміз.4,46, - дейді. Әріптің ақындық қуатын алғаш танып, ақын
мұрасының кейінгі зерттелуіне тікелей қозғалу салған қысқа ғана ой ұшығының
келешекте кеңейіп, ғылыми түрде өрістеуіне уақыт қыспағы ырық бермеді.
Осы арада біз Ә. Тәңірбергенов өмірі мен шығармашылығының әлі де жете
зерттелмей, ғылыми тұрғыда өз орнын таппай келуінің бірнеше себептерін айта
кетейік.
Біріншіден, абайтану мен Абайдың ақындық мектебін құртуға тырысқан сол
уақыттың әдеби көзқарасы.
Екіншіден, ақынның социалистік қоғамға жат шығармалар жазуы (әсіресе,
дүниетанымдық мәндегі поэзиясы).
Үшіншіден, Әріптің төңкеріске дейінгі патша шенеуіктерімен бірге бірнеше
жерде тілмаштық қызметте және болыстың хатшысы сияқты қоғамдық жұмыстар
атқаруы, ол аз десеңіз төңкерістен кейін кеңес өкіметі тұсында істі болған
күдікті өмірі.
Ең соңында, тіпті Әріп Абайды ұстаз көрмеген, Абайға қарсы болған, -
деп Абай мен Әріп арасындағы өнерге тән өлең қақтығыстарын өршіткен кереғар
пікірлер еді4,22.
Ғасыр аралығындағы әдебиет өкілдерінің бір тобы діншіл, ескішіл деген
айдарға иеленіп келсе, ағартушы-демократтық бағыттағы екінші бір топ
ақындарының өзі саяси идеология талғамына қарай тұрпайы сүзгіден өтіп,
әдеби мұралары біржақты танылып келді. Кеңестік идеология стандартына сай
өлең-жырлары аса дәріптеліп, ол талғамға келмейтін мұралары бүркемеленіп,
реті келсе, сын тізіне алынып келген ақын - Ә. Тәңірбергенов болатын.
Ақын мұрасы жайында негізгі пікірлер төңкерістен кейін қарқын ала
бастады. 1936 жылдың 11 қыркүйегіндегі Социалистік Қазақстан газетінде
ақынның екі өлеңімен бірге 37-нің құрбаны болған Тұрлыхан Қасенұлының Әріп
ақын атты мақаласы басылды. Бұл Тәңірбергенов мұрасына арналған алғашқы
біртұтас еңбек еді. Араға аз уақыт салып бұл сарындас мақалалар кеңестік
танымның таразысына тартылып, ызғарына шалынды.
Елуінші жылдары Әріп мұрасының зерттелу аясы ауқымдала түсті. Мұхтардың
жетекшілігімен Абайдың ақындық мектебі концепциясы кең түрде зерттеліп,
жүйелі қалыпқа енгізіліп, 1951 жылы Қ. Мұхамедхановтың Абайдың ақындық
мектебі туралы 5,35 кандидаттық диссертациясы үлкен тартыспен қорғалғаны
белгілі.
1969 жылы Жазушы баспасынан Ұмытпаңыздар мені деген атпен Ә.
Тәңірбергеновтің тұңғыш жинағы жарық көрді. Алғысөзін Өмірзақ Есназаров
жазды.
Әріп ақынның өмірін, шығармашылығын бүге-шігесіне дейін зерттеген ғалым
Қ. Мұхамедханов 1995 жылы шыққан Абайдың ақын шәкірттері деген еңбегінің
үшінші кітабында Әріп ақын туралы бірталай мәлімет береді.
Қ. Мұхамедханов былай дейді: Мен Әріп ақынның шығармаларын жинап,
зерттеу мәселесімен 1939 жылы шұғылдана бастаған едім. Сол кезде Шұғыбанмен
таныстым. Әріп ақынның шығармаларын ең көп білетін адамның бірі де өз
шәкірті Шұғыбан Қауметов еді 6,19.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты Абай дәстүрінің көркемдік
идеясының, эстетикалық қуатының Ә. Тәңірбергенов поэзиясындағы алатын орнын
анықтау болып табылады. Кезінде зерттеушілер арасында дау-дамай туғызған
мәселенің бірі Абай мектебінің болуы. Осы Абай мектебінің көрнекті өкілі
Әріп шығармаларындағы Абай өнегесі, оның мектебінің айқын көрінісі. Сонымен
қатар Ә. Тәңірбергенов поэзиясында Абай дәстүрімен қатар өзіндік жаңалықтың
тақырыптар қозғағанын ашу.
Ғылыми зерттеу әдістері:
Ә. Тәңірбергенов шығармаларының қазақ әдебиеті тарихында алатын
орнын, маңызын және Абай дәстүрін зерттеуді салыстырмалы – салғастырмалы,
жүйелі – комплексті әдістер басшылыққа алынды.
Тақырыптың ғылыми методологиялық негізі:
Еңбектің ғылыми және методологиялық негіздерін ұлттық әдебиет
тарихы ғылымының жетекші өкілдері және әдебиеттану ғылымының ірі
теоретиктерінің сын, зерттеу еңбектеріндегі ой пікірлер тұжырымдарын
құрайды. Атап айтқанда: М. Әуезов, Қ. Мұхамедханов, С. Мұқанов, С.
Қирабаев, Ө. Күмісбаев, М. Мағауин, С. Негимов, Ө. Есназаров, А. Нұрқатов,
М. Мырзахметов еңбектері алынды.
Зерттеу обьектісі: Әріп Тәңірбергенов поэзиясындағы Абай
дәстүрін зерттеу.
Зерттеудің теориялық практикалық маңызы:
Зерттеу жұмысының нәтижелерін, тұжырымдарын семинарларда,
дәрістерде, арнайы курстарда әртүрлі деңгейлердегі баяндамаларда қолдануға
болады.
Жұмыстың қысқаша құрылымы:
Бітіру жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, және қортындыдан тұрады, ал
негізгі бөлімнің өзі екі тараудан тұрады, бірінші тарау – Әріп
Тәңірбергеновтің өмірі мен шығармашылық жолы. Екінші тарау – Әріп - Абай
поэзиясындағы көркемдік үндестіктер деп аталады.
І. Әріп Тәңірбергеновтың өмірі мен шығармашылық жолы
1.1 Әріп поэзиясының көркемдік ерекшеліктері
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті
тарихында қазақтан шыққан білімдар, сауатты ақындардың аса көрнектілерінің
бірі - Әріп Тәңірбергенов. Әріп Тәңірбергенов Семей облысы, қазіргі Жарма
ауданында (бұрынғы Қандығатай болысы) 1856 жылы дүниеге келген. Әріптің шын
аты – Мұхаммедғарып. Руы Найман, Найман ішінде Сыбан. Әріптің ата-бабалары
тарихта белгілі, тұқым қуалаған би әрі ақын болған. Бекбердіұлы Сүлеймен
бидің өлеңмен жазған Найман шежіресінде Жанкөбек ұрпағын таратып, баяндай
келіп, Әріп туралы былай дейді:
... Байсалұлы Әліден – Тәңірберген,
Оның ұлы Әріпті Найман білген.
Тұсында Әріп ақын атаныпты,
Ақындық Байғарадан үзілмеген.
Әріптің әкесі Әлі Тәңірбергенов шаруа баққан кедей, момын
кісі екен де, анасы Аяжан қазақтың қара сөзін сапырған саңлақ әрі тура
мінезді, алмас тілді жан болыпты.
Әріп бал құрақтай кезінде мұсылманша медреседе діни білім алып, сонан
соң Семей қаласында миссионерлік мектепті тәмамдайды. Мұсылманша хат танып,
орысша сауатын ашқан Әріп оқу-білімге ерекше құныға түседі. Өз бетінше
ізденуден жалықпайды. Мұсылманша, орысша кітаптарды көп оқиды 5,28.
Өлеңге де осы кезден үйір бола бастайды. Орыс, қытай, араб, парсы тілдерін
тиянақты меңгереді.
Әріп орысша бастауыш мектепті бітіргеннен кейін, біраз жыл ауылда
мұғалім болады да, жиырма үш жасында Семейдегі училищеге түсіп, оқуын
қайта жалғастырады. Семейде оқып жүрген жылдарында халық ауыз әдебиетінің
қайнарынан мол сусындап, батыс-шығыс әдебиетінің классиктерімен жете
танысады.
Әр жыл сайын Семейге келіп, ұзақ уақыт жатып, кітапханада болып,
Михаэлис сияқты достарымен мәжіліс құрып қайтатын Абайдың әдеті болғаны
мәлім.
Сондай Семейге келген уақыттарында, қалада оқып жүрген қазақ
шәкірттерімен бас қосып, мәжіліс құратын болған. Абайдың осындай
мәжілісінің толық мән-жайын Көкбай баяндап береді:
Семейге Абай келсе бізде думан,
Ән салып, босамаймыз айғай-шудан.
Бас қосу, бақастасу, мәжіліс құру,
Секілді бір ғылымның жолын қуған.
Тарихтан неше түрлі Абай сөйлеп,
Өзгелер отырады, аузын буған.
Бір барсаң, мәжілісінен кеткің келмес,
Хакімдей Аплатон аңырап тұрған,
Келбеті біліміне ылайықты,
Япырым-ай мұндай адам қалай туған!
Абайдың осындай мәжілісінен қалмайтын шәкірттердің бірі, ең алдымен,
Әріп пен Көкбай болған 6,69.
Сөйтіп, Әріптің ең алғаш Абайды көріп-біліп, ұлы ұстаз ретінде таныған
уақыты, оның Семей училищесінде оқып жүрген жылдары болады. Тарих, әдебиет,
өнер-білім жайында Абай аузынан естіп, біліп ұққандарын көңіліне түйіп, ұлы
ұстаздан тағлым алған Әріп ғылым қуу жолына мықтап түседі.
1882-1884 жылдары Аякөз уезінде, 1884-1887 жылдарда Қытай Халық
Республикасында Ресей консулы Николай Балкашиннің тілмашы міндетін
атқарады. Сондай-ақ, Верный, Бішкек қалаларында заң орындарында, байланыс
саласында жұмыс істейді. Жене жеткіншектерге жетекшілік жасап, ауыл
балаларын үйіне шақырып, дәріс өткізеді.
Қазақстан мемлекеттік Орталық архивінен келтірілген деректер Әріптің бір
айға жуық уақыт жазықсыз Лепсі түрмесінде отырғанын және жалпы 1884 жылдары
Еңірекей болысында тұрғанын дәлелдейді.
Өмірдің талай-талай қиын-қыстау жолдарын басынан кешіп, тіршілік
сапарының ақырғы кезеңіне келген шақта ақын өз басының мұңын, шерлі сырын
шертіп толғайды:
Жетелеп жетпіс алда, алпыс айдап,
Бекітіп қол-аяқты жіпсіз байлап.
Дүниенің бәрі де күңгірт тартты,
Шапшыған тұнық едім тұрған қайнап.
...Кәрілік жапалаққа айналдырды,
Бұлбұл ем даусы зарлы тұрған сайрап.
Төрт арыс қадіріңді білмеуші едім,
Жат болып менікі емес қалдың жайрап.
Өмірдің өтпегінің белгісі жоқ,
Пәлен күн барам демес саған сайлап.
Құтырған жолбарыстай көп жұлындым,
Я, тәңірім, өзің кешір ғафу ойлап, -
дей келіп, кешегі қаскүнем дұшпандарын есіне алып, ызалы мұңын да
толғайды.
Орныма егін ексең мен кетейін,
Кіжінген дұшпандарым тісін қайрап.
Жақынға керегім де бар-ақ шығар.
Өкінер көмгеннен соң әбден жайлап.
Қолменен ұстап берген кісімсініп,
Отырар қуанысып күліп-ойнап.
Бурадан бота ажалы бұрын келмек,
Тегінде есіне алсын оны да ойлап.
Келмейді алжып жатып өлең жазғым,
Жасыққа көрсетейін сөзден қайрақ...
Рухы күшті ақын, мұң-шерін шаға отырып, сары уайымға салынбайды,
жабырқап жасымайды. Ақындық өнерінің өлмейтініне берік сенеді.
Ең соңғы шығармаларынан әзірге бізге жеткендері: Кәрілікке,
Балаларыма деген екі өлеңі және өлер алдында айтқан жиырма бес жол
толғауы.
Жас өлімге тақалды,
Қарасам аппақ сақалды.
Атадан алтау тусаң да,
Бір жалғыздық бар деген
Естуші едік мақалды.
...Өмір шіркін көңілге
Таусылмастай көп еді.
Қызықтырып дүние -
Әлі өлмейсің деп еді,
Мінеки, көрге апарды.
Әріптің ақындық сапары осы өлеңмен аяқталады.
Өмірдің талай-талай тар соқпақ, тайғақ кезеңдерін бастан кешірген, ел
арасындағы зорлықшыл топтардың қиянатын да көп көрген, надандықпен Абай
ұстазынша алысып өткен ақын 1924 жылы, маусымның 14-і күні 68 жасында
Еңірекей бекетіне таяу Жыланды деген жерде қайтыс болған. Сүйегі сондағы өз
қыстауы Қарабұлаққа жерленген.
Әйтсе де елмен қызмет бабында араласу ақынның адам тануына, адамшылық
пен аярлықты айыра білуіне, қоғамдық ортаның тамырын басып, сырқатын
анықтауына көмектеседі.
Әріп – Абай мектебінің түлегі. Ұлы Абайдың өнерпаздық дәстүрлерінен
тағылым алған, жай отындай жарқылдаған өлең сөздің өрен жүйрігі. Бәрінен
Абай сөзі артығырақ, сыры көп, сырты сұлу, тым бағалы 7,58 деуі бұған
дәлел. Оның сынына түсіп, шығармашылық жаттығудан өтеді. Абайша еңбек етіп,
өмір сүруді өзінің бірден-бір мақсаты санайды. Дүниеге көзқарасы да Абай
ықпалымен қалыптасады. Әріп ең алдымен тіл мәселесіне көңіл бөліп, зер
салып ізденеді. Өзінің табиғи қабілітінің арқасында төрт халықтың тілін
біліп, сол тілдерде жазылған кітаптарды емін-еркін оқитын болған 7,43.
Ақын өзінің Тоқтағанда деп аталатын өлеңінде:
Ғылымға жас күнімнен еттім талип,
Талпынып төрт лұғаттан тағлім алып,
Бір мен емес, әркімнен өткен өмір,
Қарасам жан-жағыма назар салып, - дейді.
Әріп қолына қалам алған күннен бастап Абайдан көз жазбаған. Абай
дәстүрін бойына жастай сіңірген, аса ірі ақындардың бірі. Әрқашан Абайға
ұқсауға талпынып, елдің мұңын-мұңдап, жоғын жоқтаған, Абай ағасынша екі
жаққа бірдей үңіліп батыс-шығыс әдебиетінің үлгілерін көп үйренген.
Әріптің Абай рухын бойына сіңіргені соншалық, оның кез келген өлеңінен Абай
үлгісінің лебі есіп тұрады. Сөз арасын бөтен сөзбен былғамай, Абайша өрнек
салуға, Абайша ой толғауға жасынан машықтанғандығы оның әр шығармасынан
тайға таңба басқандай байқалады. Тіпті тырнақалды туындыларының өзі тікелей
Абай әсерімен жазылғандығын көреміз. Абай жастық шағында жазған Әлифби
өлеңіне еліктеп Әріп те Әліфби атты өлең жазған 8,93. Абай арабтың
ірбір әрпіне бір-бір өлең жолын арнап жазса, Әріп арабтың жиырма тоғыз
әрпіне жиырма тоғыз шумақ өлең жазады.
Мысалы:
Әлиф, сенің аузың бал, иегің дүр,
Пәрдәң хулла жамылған жамалың нұр.
Не Күләндәм, не Балқис ғажайыпсың,
Затыңның кім екенін білмедім бір, -
деп келеді. Өлеңнің өн бойында Шығыс қиссаларындағы ғашықтар аты көп
кездесіп, соларды дәріптеу сарыны басым болып отырады. Өлеңде араб, парсы
сөзі көп орын алады.
Абай өзінің Әлифби (1864)өлеңін:
Я, ярым қалай болар жауап сөзің,
Мәт-қасың, тәштит-кірпік, сәкін-көзің,
Үтір мен асты-үстілі жазу да бар,
Болуға асты-үстілі көнсең өзің! –
десе, Әріп те өз өлеңін дәл осы Абай үлгісімен жазып, Абайша аяқтайды:
Қасың – мәт, ернің - әмза, сәкін – көзің,
Үтірдей бармағыңыз, шәрбәт сөзің.
Тәштит пен Таһиғаңды таба алмадым,
Тыныстай кез келесің қайдан өзің, -
дейді.
Ақынның қолжазбалары бізге жеткен жоқ, бірақ Әріптің ақындық сапары
ерте басталады. Оның шығармаларының тақырыбы да сан алуан. Ақынның
шығармалары өзінің ой-өрісінің, өз басынан өткізген өмір белестеріндегі
көзқарастарының көлемін айқын көрсетіп отырады. Әріп ақынның шығармаларынан
Шығыс поэзиясының хош иісі аңқып тұрады. Бұған қоса орыстың ұлы ақыны А. С.
Пушкиннің Евгений Онегин романынан үзінділер аударады. Әріп
Тәңірбергенұлы М. Ю. Лермонтовты көзді туған данышпанға теңеген 8,39.
Абайдың ақындық ортасы, мектебі, дәстүрі жөнінде ой өрбіткен білгір
абайтанушы М. Әуезов Әріп ақындығының сыр-сипатын төмендегіше түсіндіреді:
Бұл ақынның да сан өлеңдерінде Абай аты аталып, үлгі-өнеге осыдан тарап
отыратын. Әсіресе, Әріп жазған өлеңдердің көп мазмұны – ғылым туралы, еңбек
туралы, әйел халі туралы және әсіресе жуан-содырлар туралы жазылған сыншыл,
сатиралық шығармалардан тұрады. Осындай мұраларының бәрінде де Әріп Абайға
аса жақын келіп, ой-сана жағынан да, шеберлік, стиль, үлгі жағынан да ұлы
ақынның реалистік дәстүріне иық сүйеп отыратындығын сездіреді 4,56.
Осы тұста Әріп Тәңірбергенұлының мына бір ақындық дебізіне ой
жүгіртелік:
Жас өлімге тақалды,
Қарасам аппақ сақалды,
Атадан алтау туса да
Бір жалғыздық бар деген
Естуші едік мақалды.
Келіп көшкен сарайдан
Керуен біткен жөнелді.
Жанынан көрген мүлкінен
Ойласаңшы не көрді?
Жалаңаш айдап жіберді,
Құрғалы тұрмыз сапарды.
Жақыннан жатқа баруға,
Көптен жал,ыз қалуға
Бұзғалы тұрмыз қатарды.
Әріптің осынау толғаныстары ауызекі сөйлеу мәнеріне құрылған
күмбірлетіп, жүйткітіп, құйқылжытып айтуға келмейді. Баппен, мақаммен
айтуға қолайлы. Бұған себеп - өмірді терең барлаудан туған, болмысқа
байланысты тұжырым-түйіндер, пәлсапалық сарындар. Жалғанның баянсыздығы,
тіршіліктің тұрақсыздығы, ғұмырдың қысқалығы, дүниенің опасыздығы мен
қызықшылығы – поэзиялық ой мен мағынаға айрықша пәлсапалық сарын қосады. Ал
Өмір дейтін жырына зейін аударсақ, өмір сырына жетік жанның, барлап
ұшатын баба бүркіттің келбеті ойға оралады. Тәжірибесі мол тарлан таланттың
салыстырулары мен сипаттаулары халықтық-ақындық дәстүрден нәр-қорек тапқан.
Бұған қоса Абай, Әріп шығармашылығындағы дүние және тағдыр, тәлім-
тәрбие, сондай-ақ дос пен дұшпан тақырыптары бойынша жіктелген әсер үлгісі
өзіндік тілдік өрнек және ойдың тереңдігімен ерекшеленеді. Дүниенің думаны,
тағдыр жазмышы жайында ой тербегенде, осынау сөз тарландарының толғамдарын
назар аудартпай қоймайды. Олар дүниенің өткінші екенін айтқанда, тағдыр –
соның өтеуі деген бір тоқтамға келеді. Абай адамның “сұм дүние” тонауына
ұшырайтындығын айтып, күңіренеді 9,68. Дүрліккен дүниедегінің бәрі
өткінші болғанымен, оның адамды өзін-өзі тану үшін үздік мекен, “ер
сынарлық бес күндік бір майдан” екендігі айқындалады. Тәуба мен тақуалық
сондайда тағдыр тауқыметін жеңілдетеді. Абайдың:
Қайғы келсе қарсы тұр, құлай берме,
Қызық келсе, қызықпа, оңғаққа ерме.
дегені Құдайтағаланың адамға ерік бермегендігін, сондайда пешенеге не
жазса, соған риза болу керек деп тұжырған ойы мен астасып жатыр.
Діни білімді меңгерген, Абай кәусарынан сусындаған Әріп ойын нақты
мысалдармен дәлелдеп, өмірде пенденің басына түсетін сынақтардың мәнін өз
оқырманымен бірге іздейді.
Өлең сөзінің байыбына терең мән беріп, сөз өнерінің құдіретін,
әдемілігін, нақышына келтіріп сөз кеңістігін байытқан ақынның көркемдік
әлемі мен талғамы биік болатыны сөзсіз. Сөз – бір әлем. Оның жұпынылығы
оған бей-жай қараудан шығады. Сөз – адам өмірін айшықтайтын, адам танымын
танытатын құрал. Кемеңгер Абай сөздің орны мен мәнін, талабын былай
өрнектейді:
Ақылмен ойлап білген сөз,
Бойыңа жұқпас, сырғанар.
Ынталы жүрек сезген сөз,
Бар тамырды қуалар 10,68.
деп ақынның сөзге қойған талабы “жүрекпен сезіну”, “жүрекпен қабылдау”.
Жүрек сүзгісінен өтсе ғана сөз орынды. Әріп те сөз құдіретінің құндылығын
арттырған ақын. Кейбір өлеңдерінде сөз астарының небір мән – мағыналарын
ашып немесе ауыспалы түрінде түсініктанымды ұштайтын қолданыстарды орнымен
пайдаланған
1.2. Әріптің ағартушылық бағытта жазған өлеңдері
Әріп Тәңірбергенов шығармаларындағы ғылым-білім, тәлім-тәрбие мәселесі
ақын мұрасының ең көрнекті де, көлемді жақтарының бірінен саналады. Бұл
мәселені де Ыбырай Алтынсарин, Абай сияқты ұлы ағартушылар ХІХ ғасырдың
екінші жартысында көтерген еді. Әріптің ұстаздық қызметі оның ақындақ
өнерімен тығыз байланысты. Абай шығармаларында басты тақырып болып
жырланған ағартушылық идеяны, Әріп ақын ұлы ұстазының дәстүрімен, өз
шығармаларында, заман ағымына сай дамыта түсті. Әріптің ғылым, білім
жайындағы өлеңдері Абайдың тағылымдық тақырыбынан бастау алғанын аңғартады.
Ғылым туралы, Балаларыма, Шәкірттерге айтқаны өлеңдері Абайдың
Жасымда ғылым бар деп ескермедім, Ғылым таппай мақтанба, Интернатта
оқып жүр сияқты өлеңдерімен тақырыптас қана емес, іштей мазмұндас,
мағыналас екендігі дәлелдеуді қажет етпейді. Әрине, Абай өлеңдерімен тең
дәрежеде деп айтуға келмес, бірақ Әріп – Абайдың тағылымдық поэзиясын
жаңғырта жалғастырушы 8,36. Ә. Тәңірбергеновтің өлеңмен жұмбақтар жазуы
оның тәрбиелік мақсаттарымен тікелей байланысып жатыр. Әріп ұстаз ретінде
де, ақын ретінде де алдында отырғын шәкірттерін ғана тәрбиелеп қоймай,
бүкіл заманының жастарын ғылым-білімге шақыра үн қатты.
Ақын бойынан ақынның болашаққа деген сенімі есіп тұр. Әріп
шығармашылығында таза ағартушылық тақырыптың да орны ерекше. Осы даналықты
Әріп ақын ұстана отырып, талмай еңбек етудің арқасында Абай дүниеге
әкелген көркемдік тәсілдің орнығуына, оның қазақ әдебиетінен өз орнын
табуына, өркен жаюына өзінің шыншыл да шебер, жаңашыл жырлармен өлшеусіз
үлес қосты.
Әріп Ғылым туралы өлеңін жазды. Бұл өлеңінде өнер-білімді жалпы
мадақтап, ғылымның пайдасын айтып, құрғақ насихаттамайды. Өз өлеңінде өмір
шындығына сай жаңадан образ тауып, ғылымның қазақ халқының тағдырына
қаншалықты қажет екенін әрі әсерлі, әрі ұғымды, нанымды, әрі көркем
суреттеп жырлайды.
Мысалы:
Дүние – теңіз, ғылым – кеме,
Кемесіз терең суға түсем деме.
Толқыны тауға ұқсаған мына заман
Сезе ме мұны даңғой жаһил неме.
Суы ащы бұл теңіздің, іші жайын,
Толқыны төңкерілер барған сайын.
Қауіпсіз балық аулап пайдаланыр,
Сенімді кеме болса кімде дайын.
Кемеде болмау керек саңлау, тесік,
Мақтанба жел қайыққа кеме десіп.
Жел соғып көтерілсе, жоқ боларсың,
Толқынның түрі жаман жатқан көшіп, -
деп ақын халықтың ой-санасын оятуға, әсіресе, ғылымды меңгеруге үндейді.
Ол дүниені теңізге ұқсатады, ғылымды сол теңіздің айдынында, әлемнің
шартарабына еркін саяхаттайтын қылаудай міні жоқ кемеге балайды. Теңіздің
тереңдігі мен құшағының қисапсыз құпиясына жыртықсыз, саңлаусыз, сенімде
кеме арқылы жүзіп қанығасың, жарылқанасың деген сындарлы пікір қозғайды.
Ақын заманның жайын, өмірдегі ұлы өзгерістерді, ғылымның пайдасын,
қажеттілігің баяндаумен ғана тынбайды. Өнер, білімді қайдан алу керек,
дауылды күнгі теңіздей толқын атып жатқан заманда кіммен дос болып, қол
ұстасу керек екенін Әріп айқындап айтып береді:
Толқынға кеме менен ыңғайлы бол,
Бір білгіш моряк пенен ұстасып қол.
Ғылым – кеме, көңілдің тиянағы,
Әне жаным, сөйткенде табасың жол, -
деп, өнер-білімі өскен, мәдениетті, алдыңғы қатардағы елмен достық қарым-
қатынас жасап, үлгі-өнеге алып, өсіп, өркендеу жолын көрсетеді. Үлгі-өнеге
алатын елді, толқын атқан теңізде, кемені басқаратын, адам бейнесінде
суреттеп, моряк деген метонимия арқылы береді.
Ағартушы ақынның Ғылым туралы бұл өлеңі әрі терең мағыналы, әрі
көркем, көрнекті шығармасының бірі. Ақын өлеңін қазақтың жігерлі жастарына
арнап, өнегелі өсиетін айтып аяқтайды:
Кәсіп қыл, ғылым берер іздесең жем,
Болмайсың таза жүрек ешкімнен кем.
Күннен де білім жарық деген мақал,
Соқыр кісі болмайды көздімен тең, - дейді.
Өнер, білім Әріп шығармаларының басты тақырыбы. Әсіресе, жас ұрпақтың
тағдыры ақынды қатты толғандырады. Бұл жөнінде жастарға тікелей арнап
жазған өлеңдері көп болған. Бұл өлеңінде:
Балалар, жат та, тұр да білуді ойла,
Үнем түгел тұрмайды мұндай той да.
Жігіттіктің қадірін ғылыммен біл,
Салақтық, салқылықты былай қой да, -
десе, енді бір өлеңінде, өнер-білімнен хабарсыз халде, жас өмірін босқа
өткізіп жүрген жас жігіттерді шенейді:
...Адамзат гүл сияқты аңғарамын,
Несіне кәріліктің шамданамын.
Не ғылым, не өнерден хабары жоқ,
Кейінгі жас жігітке таң қаламын, - дейді.
Өнер-білімге бой ұрып, талаптанып, талпынбай, надан қалпында қалып,
өтірік, өсекке салынып кеткен, жігерсіз жас жігіттерді көрген сайын,
жанашыр қамқор ақынның қаны қайнап күйінеді. Тоқ етері, күннен де білім
жарық, сөз жинаған мың кісілік, Ғылыммен мұздай қаруланған білімпаз төрт
құбыласы тең текті тұлға 10,52. Халқыма деген өлеңінде:
...Өнерсіз ендігі жас пәлен дерге,
Жігері көтерілмей, тартар жерге.
Өң бергіш өсек пенен өтірікке,
Қайтерсің бірі талпып ұшпайды өрге, - дейді.
Ақынның өнер-білім тақырыбына арнап жазған өлеңдерінен сақталып, бізге
жеткендері осылар.
Ә. Тәңірбергеновтің келесі бір тақырыптық топтамасы – дүниетанымдық
мәні бар, философиялық тұрғыдағы өлеңдері. Жалпы адам өмірі, дүние тылсымы,
алланың хақтығы жайындағы ақынның бізге жеткен өлеңдері біршама. Өлім
туралы, Нәпсіге, Дүние туралы, Ғапылдың тірлігі, Иман туралы, Дәл
ертең өзгереді бүгінгі күн, Тәуба, Ғапылдық қараңғы жол адаспаңдар
сияқты дүниелік тақырыпқа арналған өлеңдері оның философиялық танымын
кеңейте түседі 11,45. Ақын өткінші дүние құбылыстарын жырлай келе,
өмірлің мәні адамдық қасиетте деп түйеді. Әріп Тәңірбергенов дүниетанымы
терең.
Ұлттық поэзия тарихында символикалық-поэзиялық бейнелілік, рухани өмір
әлеміндегі әсемдік, эстетикалық ойлау өзгешеліктері, философиялық
дүниетаным мәселелері дүние деген сөз – образ арқылы суреттеледі. Бұл
бұраңдаған қисық жолға, бұлаң қаққан қызыл түлкіге, сырғып аққан сынапқа,
думанды базарға, қанша ішсең де қанбайтын тұзды суға, үлбіреген қызыл
гүлге, бояулы шүберекке, ұстараның жүзіне, бір кең сарайға ұқсайды. Ендеше,
Абайдың шәкірті Әріп дүние туралы қалайша толғанатынын, қалайша сипаттап
сөйлейтінін мына бір толғаныстарынан анық тануға болады:
Дүние – мейманхана бір аз дүрмек,
Білдірмей жарбаңдатып алдап жүрмек.
Өзіңше еш нәрсе жоқ, жатқа қалар,
Таңыңнан талқан бітсе, бірақ түрмек.
Дүние - көптен қалған бір үлкен тең,
Тонау торлау, тоқтауы жоқ толқыған сең.
Жамаған олақ қатын тон секілді,
Белгісіз бой мен жаға, етек пен жең.
Дүние қызыл түлкі жолы жал-жал,
Алданып, қыз деп бұған жүрміз аңғал.
Қарамай кескін-келбет ерлігіңе,
Хан мен қараң тұрсын, салар жанжал.
Дүние - бір бейнесіз сайқал екен,
Күн түскен күзгі шөптің мысалындай
Махаббат базарынан қайтар екен.
Дүниенің опасыз, фәни екендігін айта отырып, дүниеден без демейді, сол
фәни дүниеде өмір сүрген адам Құдай берген адамшылдық қасиетін дұрыс
түсініп, өмірді бос өткізбеудің жолын көрсетеді. Ғапылдың тірлігі
өлеңінде:
...Дененің қызықтысы бас пен жүрек,
Шіркін-ай, ойласаңшы, неге тойған.
Көз жараның орны емес, көрмек ләзім,
Ғылым – көңіл қазынасы сақтап қойған.
Білгенмен, білмегендік жер мен көктей,
Білген жетіп, білмеген болмақшы ойран.
Надандық бұл заманға құрал емес,
Қой жаным, надандықты шығар ойдан,
деп, ұлы ұстазы Абайдың: Әуелі адамның адамшылығы ғақыл, ғылым деген
нәрселермен 9,17, - деген сөзін ойыңа түсіргендей болады.
Иман туралы деген өлеңінде, Иман деген сөздің мағынасын, қазақтың
қарапайым сөзімен түсіндіріп, имандылықтың шарттарын ұғындырып береді.
...Көрмедім шын еркекті жол таныған,
Жаһил көп тілін тіске құр жанаған.
Қандай нәрсе екеннен хабары жоқ,
Не пысық суәл қылсаң иманынан.
...Ей, ғапыл иман деген шынға нанбақ,
Шындықты нысан тұтып көңілге алмақ.
Жүректі адалдыққа анық байлап,
Тартынып арамдықтан таза қалмақ.
...Осындай шын ниетпен қылсаң зікір,
Жүрекке тұтпақ керек шындық пікір.
Жолынан әділдіктің айнымасаң,
Иман деп соны айтады, сансыз шүкір.
Діни бағытта жазған өлеңдерінің өзі, қазақ халқын дүние тануға,
адалдыққа, әділдікке, ғылымға адал еңбекке шақыруға негізделген.
Әріп поэзиясында нақыл сөзге лайық құрышиан құйылғандай тізбек-
тіркестер мол кездеседі. Нақыл сөздер – жүректің миуасы. Жүрек демекші, бұл
қытайдың философиялық көзқарасы бойынша, осынау жинақы әрі тағылымды сөз
сана мен ақыл дүниесін қамтиды екен 12,21. Мәселен: Сымбатты сырты сұлу
мырзалардың, қап-қара майдай арғы іші, Жалпылдап жапалақша шыр айналма,
Жас жолбарыс секілді жігіттік күн, Базарға салсаң пұл болмаса, Адалға
тартпай ұл болмас. Қияр құрлы дәмі жоқ, қайран бақтың алмас. Мінеки,
ақынның осы сөздерінен ойшылдық сарын өткір сезіледі. Ал мына шумақта ой
мен тілдің қатынасына көңіл аударып, ғылыми көзқарасын мәлімдейді:
Сөйлерде мый береді тілге хабар,
Ақылсыз құр қызыл тіл қайдан алар.
Ой толғап, талап қозғап берсе хабар,
Мүдірмей қызыл тіл сөз сонда табар.
Дүниетанымдық поэзия тек, өмір-дүние жайындағы философиялық ой-толғау
ғана емес, заманын, заманға сай адамын ізгілік жолға жетелер тағылымы мол
дүние. Сондықтан да, дүние тынысын терең ойшылдықпен пайымдаған, замана
құбылысына қырағылықпен қараған Әріп Тәңірбергенов – ақындық арнадан асқан
данышпандық әлемге жақын тұлға.
Қазақ әдебиетіндегі реалистік әдеби дәстүрдің басында ұлы ақын Абай
тұрды. Бұл заңды да. Өйіткені өз дәуірінің рухани жүгін арқалау міндеті
Абай сынды алып тұлғалардың ғана қолынан келер іс еді. Ол өзінің сан қырлы
шығармашылығы арқылы қазақ әдебиетінде бүтіндей жаңа дәстүр, әдеби мектеп
қалыптастырды. Ұлттық әдебиеттің бұдан кейінгі даму процесін тікелей осы
дәстүрдің заңды жалғасы деп білеміз. “Абайдың өзі тікелей араласып,
творчестволық байланыста болған әдеби орта жайлы шындық өз қалпында
көрсетілмейінше, ұлы ақын бойындағы ақындық өнердің шешек атып гүлдену
процесін көрсетудің өзі екі талай болар еді”, – деген филология ғылымының
докторы М. Мырзахметовтың пікірі 14,14 ұстаз бен шәкірт арасындағы
байланыстың беріктігін аңғартады.
Әріптің 1890 жылдардан былайғы негізгі өлеңдері нағыз сыншыл-реализм
бағытында жазылады. Халықты қанаушыларды әшкерелеп жырласа, еңбек елін
дәріптеп жырлайды. Әріп ақынның реализмі – Абай реализмінің заңды жалғасы.
Жалпы алғанда, Абайдың тікелей тәрбиесін көрген шәкірт Әріп өлеңдерін
дүниеге әкелу барысында қазақ әдебиетінің тарихында өзіндік орны бар
көрнекті ақын дәрежесіне көтерілді. Ә. Тәңірбергенов шығармашылығына көз
жүгірітсек, Абай өлеңдерімен астасып жатқанын байқаймыз. Сонымен қатар Әріп
Абай дәстүрін өзіндік өрнек – бояуымен байытқан жаңашыл ақын болды. Оның
бүкіл шығармашылығынан Абай іргесін қалаған реалистік әдеби дәстүрдің ізі
сезіліп жатады. Өлеңдеріндегі идеялық, тақырыптық жаңалығына қоса, ақынның
қазақ өлеңінің өрнегіне, ырғақ, буын, ұйқас өлшемдеріне қосқан тың бояулары
да сан қырлы. Әлбетте бұл қасиеттердің бәрін шағын бір зерттеудің аясында
қамту мүмкін емес. Бұлар – Әріптің шығармашылық мұрасын игеру барысында
көзі ашылатын мөлдір бұлақтар.
Ақын өлеңдерінің идеялық мазмұны тереңдей түседі. Халықты қанаушыларды
әшкерелеп жырласа, еңбек елін дәріптеп жырлайды.
Әріп творчествосы қазақ халқының саяси қоғамдық өмірімен тығыз
байланыста дамып, өсіп отырады. Ақынның саяси сана-сезімі өскен сайын, оның
өлеңдерінің идеялық мазмұны да тереңдей түседі 9,62.
Аяусыз езгіде, ауыр тұрмыста өмір сүрген еңбекші елдің жайын көрсету,
қазақ халқын, еңбек адамын ғасырлар бойы қанап келген үстем тап өкілдерінің
зорлық-зомбылығын сынау – ақын шығармашылығындағы келелі тақырыптардың
бірі. Қабанбайға, Қалыбек биге айтқаны, Алшеке, отырмысың өлшеп-
пішіп, Ажыбайға, Тәуірбек болысқа, Көкежанға, Ғапілдің тірлігі,
Теңдік туралы, Озбайды демеңіздер байдан кедей т. б. өлеңдерінде ақын
замана шындығын ашып, әкімдердің халық алдындағы қылмысын үнемі әшкерелеп
отырады, қорықпай, қаймықпай батыл сөйлейді, өзінің де, езілген еңбекші
елдің де көзқарасын анық, батыл айтады:
Қабанды ескі ауру сандыратқан,
Еңіретіп сен момынды зар жылатқан.
Ұлы боп ел шетіне біреу келсе,
Сар жезін знак қып салбыратқан.
Ақынның мұндай мысқылды өлең жолдары ұлы Абайдың:
Күштілерім сөз айтса,
Бас изеймін шыбындап.
Әлсіздің сөзін салғыртсып,
Шала ұғамын қырындап.
деген сынымен ұштасып, астарласып жатады.
Әріп ақынның сыршыл поэзиясы арқылы адамдық болмысты тануға ұмтылған
азаматтық ірі мақсатының бірі – ұлтының бойына бәле болып жабысқан осы бір
жағымсыз қасиеттерден арылту. “Үйретуден жалықпау” қағидасын ұстанған
Абайды дана ұстаз таныған Әріп ұлы ақын ұсынған адамды адамдыққа тәрбиелеу
атты жанды идеяны одан ары дамытты 11,13. Данышпан Абай:
Болмашы кекшіл,
Болсайшы көпшіл.
Жан аямай кәсіп қыл –
дейді 10,18.
Мұнда ол өзінің өмірлік тәжірибесін алға тартады. Яғни, ұлт алдындағы
борыш ұғымы алдыңғы қатарға шығып, азаматтың халқына сіңірген еңбегіне
қарай бағалануы. Ал өмірде адам болып қалу үшін, адамгершілікті жоғалтпау
үшін не қажет? Бұл сұрақ қазақтың ұлы ақыны Абай мен шәкірті Әріпті де
өмірді сөзбен өрнектеген суреткер ретінде толғандырмай қоймасы хақ. “Адам
деген даңқым бар, Адам қылмас халқым бар” күңіренген Абай ұйықтаған ойды
түртпек ниетпен адамның адам болып қалуын көздеп, талай даналықты алға
жайып салды. Ұлы ақынның адам болып қалуы үшін ұсынған бес қағидасы мынау
еді:
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ –
Бес дұшпаның білсеңіз.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым, ойлап қой –
Бес асыл іс көнсеңіз 10,16.
Ақын Еңбек туралы деген көлемді өлеңінде халықты қанаушы сараң
байларды, жебір би, болыстарды, еңбек етпей елді алдап, ұрлық-өтірік, қулық-
сұмдықпен күн көрушілерді ызалы жүрекпен, улы тілмен әшкерелеп,
жалқаулықты жеріне жеткізе әшкерелейді, бойында ат тартпайтын арам
жырлайды.
Байлар жүр мансап іздеп құр далақтап,
Көрінбей малы көзге жүр жалақтап.
Би мен болыс көрінсе қошемет қып,
Қойын сойып, ет тартар қос табақтап.
...Адал еңбек істеуге дертің күшті,
Жиреніп жек көресің шындық істі.
Адалды адал, арамды арам демей,
Қара жаһил надансың қасқыр түсті, - дейді.
Осындай сиқы қашқан елдің бетке ұстар ауқаттылары Мансап іздеп
далақтаған, малға тоймай жалақтаған, би мен болыс алдында жалпылдап, қос
табақтап ет тартып, бейшаралық танытуда... Қара жаһил қасқыр түсті
зорлықшыл топтың бар қолынан келері:
Алдау, арбау қанына сіңгенбатпан,
Бар мақсұтың нашарды зар жылатқан.
Жалға жүрген жарлының еңбегін жеп
Адал астай асайсың құдай атқан.
Құдай атқан! Қара қазаққа мұнан ауыр сөз жоқ. Елді қан қақсатқан
билеуші топтың шектен шыққан айуандығын алмастырар сөз – бұл. Бүкіл өлеңнің
басты кейіпкері де осы – құдай атқан. Парақор би мен болыс та, зорлықшыл
бай да, алланы аузынан тастамай құдайсыздыққа барушы мүләйім молда да –
құдай атқан 12,64. Міне, ел берекесіздігінің басы – осылар.
Әріптің нағыз сыншыл реалистік өлең. Ақын өлеңін былайша қорытады:
Елірме ел қыдырып ет жегенге,
Ұрлыққа өтірікті септегенге.
Жарлының жалғыз қойын жалмап алып,
Мұнша неге құмарсың ептегенге
Ертең біреу әділдік құра қалса,
Қайтесің су түбіне кетпегенде.
Бір қойға бес есе қып төлеу берсең,
Айтпадың деп сонда өзің өкпелеме.
Қорқыттай қазан көрің алдыңда тұр.
Жалғыз топырақ шашасың көпке неге.
Еңбек туралы деген өлеңнен соң, ақынның Қалыңмал туралы өлеңі
жазылады. Өлеңнің негізгі тақырыбы әйел теңдігі мәселесі.
Әйел теңдігі халықтың ежелден көкейкесті арманы еді. Бұл мәселе халық
поэзиясында да, ХІХ ғасырдағы Абай бастаған жазба әдебиетте де көтерілген
әлеуметтік тақырыптардың бірі болатын 11,21.
Әріп Қалыңмал туралы өлеңінде: әйелді малға сату, сүймеген адамына
зорлап беру, әмеңгерлік сияқты, ғасырлар бойы қалмай келе жатқан ғұрыпты
ашына әшкерелеп жазады:
...Жас қызды алпыстағы шал алады,
Әйел жағы тағы кем саналады.
Әлгі шалда үш қатын бұрын балса,
Мал беріп төртінші қып ала алады.
...Сәулім боп жиырмаға жеткен қызды,
Бір еркек жеті жасар бала алады.
Шал да емес, бала да емес, ең негізі –
Не туысы, не хайуан мал алады, -
дей келе, адамды бас бостандығынан айырып, ықтиярын жоғалтқан,
адамгершілікке жат әдет-ғұрыпты тастауға шақырып, әрбір жас өз еркімен
теңіне қосылсын, теңін тап та, тегін бер, әділет жолы осы дейді:
...Жоғалтқан жанды адамның ықтиярын,
Халықтан осы дағды қалса нетер.
...Әркімнің жолдас болсын сүйген досы,
Біріксе айырылмасын көңіл қошы.
Теңін тап та, тегін бер, түзел жұртым,
Аумас көңіл, айнымас жүрек осы.
Әріп қалың мал сияқты ескі әдет-ғұрыпты әшкерелеп, қазақ әйеліне
адамгершілік, ізгілік көңілін білдіріп қана қоймайды. Ақын қазақ әйелінің
келешегіне зор сеніммен қарап, жырлайды. Бұл әдет мәдениетті, білімді елде
жоқ. Қазақ халқы да мәдениетке жетілген сайын ескі әдет-ғұрыптан арылмақ,
бірақ ата-бабаның жол-жоралғысына көне бермей, қазақ қыздары бас бостандығы
үшін күресу керек деген идея Қалыңмал туралы өлеңінің негізгі сарыны
болып келеді.
Бір болар бұл әдеттің қалар күні,
Бар әйелдің басында өмір түні.
Не жаманның, не шалдың жетегінде,
Не керек, кете барды шықпай үні.
Әкең құрсын жас қызын малға сатқан,
Шешең құрсын өтірік жылап жатқан.
Бұл тәртіп білімді елдің бірінде жоқ,
Шатылып жалғыз қазақ тәңірі атқан.
Ақын өлеңінде үмітсіздік, күйректік әуені (пессимизм) жоқ, келешекке
зор сенім бар. Қазақ әйелдерінің басында ол кезде төніп тұрған қара түнек,
Өмір түні болса, келешек жарқын күні бар деген Әріп өлеңінде оптимизм
басым 14,52.
Ә. Тәңірбергенов – айналасындағы болып жатқан қоғамдық-әлеуметтік
өзгерістер мен жаңғыруларға үнемі үн қосып өзгелерге жөн сілтеп, жол басшы
болған кісі. Керек кезінде қазақ жұрытшылығын бұйығы тұрмыс тіршіліктен
оятуға ұмтылған ақын, ұлы өзгерістер тұсында өзгеше түлеп шыға келді.
Қазан төңкерісінен кейін де қарт ақынның қаламы қолынан түскен жоқ.
Отаршыл патша үкіметінің күйреп, құлауы ақынның рухын көтерді. Патша
өкіметін құлатып, халыққа бостандық әперген, Ленин бастаған большевиктер
деп сенген ақын. Кеңес үкіметін мадақтап жырлады:
Кеңестік өкіиетті ашты халық,
Большевик партиясы қылып жарлық.
Жерді алы помещиктен, байдан дәулет,
Тамырын талқан қылды падишалық, -
деді. Большевиктердің үздіксіз өзеуреген үгіт-насихатына, қыздырма қызыл
сөзіне – демогогиясына сеніп қалған қарт ақын, Кеңес өкіметінің мақсаты:
адам баласына азаттық, теңдік беру патша заманында езілген халыққа кең жол
ашып, ерікті ел ету деп түсініп:
Кеңестің іздегені азаттық, тең,
Адамдық ықтиярын қылмақшы кең.
Ескеріп, есепке алып, ұран шашып,
Дәл мұндай ілгеріде болып па ең, -
деп жырлады.
Сөйтіп, ақын өмірінің соңғы кезінде, Қызыл империяның екі жүзді
алдамшы саясатының байыбына бара алмай шырмауына түсіп қалғанын көреміз.
Бұндай хал тек Әріп ақынның ғана басында болмағаны белгілі нәрсе.
Ақын өмірінің ақырына дейін шыншылдық, сыншылдық жолынан тайған емес.
Кедейге қамқоршы атанған кеңестік үкіметке көп кешікпей таптық мүддені
жарнама етер жаңаша жырлар қажет болды 13,24. Міне,осы кезде көптеген
социалистік туындылармен қоса 1927 жылдары Ә. Тәңірбергеновтің Париж
коммунасы, Ленин жолдас деген өлеңдері кеңес дәуіріне ақын атын танытқан
алғашқы туындылары болып басылған-ды. Сол кездегі қоғам талабын
тұшындырарлық деген ақын өлеңдері республикалық, обылыстық баспасөз
беттерінде дүркін-дүркін басылып тұрды. Әріп өлеңдерінің жариялануы тек
төңкерісен кейін, кеңес дәуірінің тұсында ғана қарқын ала бастады.
Қоғамымыздың әдеби-мәдени дамуы кеңестік идеология ықпалына жығылды.
Абайдың реалистік дәстүрі —Ә. Тәңірбергенов шығармашылығының негізгі
идеялық-көркемдік нысанасы. Әріп ақынның реализмінің күші саяси, азаматтық
лирикада айқынырақ көрінеді. Ол, ең алдымен, қоғамның әлеуметтік
жағдайларын, теңсіздікті көре біледі, соны әшкерелейді. Өз заманыньң көзі
ашық, көкірегі ояу парасатты азаматы ретінде ақын халқының, бүкіл елдің
басындағы ақиқат жағдайды тани алды 16,152. Халық тағдыры оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І бөлім. Әріп Тәңірбергеновтың өмірі мен шығармашылық жолы ... ... ... .6
1.1 Әріп поэзиясының көркемдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...12
1.2 Әріптің ағартушылық бағытта жазған
өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ІI бөлім. Әріп - Абай поэзиясындағы көркемдік
үндестіктер ... ... ... ... ... 22
2.1 Ә. Тәңірбергеновтің қисса-дастандарындағы Абай
дәстүрі ... ... ... ... 29
2.2 Әріп айтыскерлігіндегі Абай
өнегесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
КІРІСПЕ
Әріп Тәңірбергенов ақындығы, ғұламалығы жөнінде кенжелеп алсақ та, қазір
ол туралы айтылып та, жазылып та жүр, бұл жағынан жұртшылыққа біршама
танымал деп айтуымызға әбден болады. Жан-жақты білімді, көп оқыған кемел
ақын Әріп Тәңірбергенов артына мол мұра қалдырды. Өкінішке орай, олар Қасым
ақын айтқандай, арбасқан алақұйын заманалардың салдарынан бізге толық
жетіп отырған жоқ 1,18. Мұны зерттеуші Қ. Мұхамедханұлы да қадап айтады.
Оқырман қауым Әріп өлеңдерімен алғаш рет 1969 жылы Жазушы баспасынан
Ұмытпаңыздар мені деген атпен шыққан шағын жинағы арқылы хабардар болса,
екінші рет 1995 жылы Қайымның Абайдың ақын шәкірттері атты зерттеу еңбегі
жарық көргеннен кейін ғана кеңірек танысуға толық мүмкіндік алды 1,23.
Өйткені ол ақ патша өкімдерінің әңгір таяғымен азап шеккен қазақ
ауылының тіршілік-тынысы ғана емес, оның экономикалық, саяси-әлеуметтік
проблемаларын да жақсы білді. Халықтың зорлық-зомбылықтан, озбырлық-
заңсыздықтан күйзелген шаруашылығын, титықтаған тұрмысын, аянышты ахуалын
да көрді, оның неліктен бұлай болып отырғанын әшкерелеп, оны жөндеу жөнінде
өз ой-пікірлерін, өз байлауын ортаға салды. Сондықтан да оқырман қауым оның
үніне үнемі құлақ түріп отырды 2,65.
Әріп ақын қазақ елінің мәдениеті мешеу, тарихы белгісіз бұратана ел
атануына намыстана қарады. Әсіресе, қазан төңкерісі алдындағы қазақ халқын
тарихқа кірмейтін жабайы халық деп есептеген шовинистік пиғылдағы пікірлер
де намысына тиді. Ол оның халқымыз, ел-жер тарихын білмегендіктен екенін
аңғарды. Ұлы ұстазы Абайдың дүниетанымы мен көмегі оған халқымыздың тарихы
мен мәдениетін зерделеп оқуға жөн сілтеді. Әріп өзге халықтардың ғылым,
біліміне кітап арқылы саяхат жасап білім іздейді. Ол арабша, парсыша,
орысша, қытайша, түркі халықтарының тілінде жазылған трактаттарды, діни
кітаптарды оқи білді. Өткен тарихымызға деген қызығушылық, орыстың ғылыми
еңбектері ғана емес, әлем әдебиеті мен ғылымына жетеледі. Халық ауыз
әдебиетінің қайнарынан мол сусындап, батыс-шығыс елдерінің әдебиеті мен
мәдениеті мен мұндалап тартты. Елінің тарихы және мәдени мұраларына деген
сүйіспеншілігі өмірінің соңғы сағатына дейін сақталды 3,54.
Жұмыс тақырыбының өзектілігі.
Әріп шығармашылығындағы жанр ерекшелігі сан алуан. Оның
шығармаларындағы дүниетаным, көзқарас – сол заманның келбетін сипаттайтын,
ел тарихы мен дәстүріне терең үңіле, айшықты жазылған, бірде эстетикалық,
бірде діни-философиялық және этнотарихи, қоғамдық пікір-таласқа қызу
араласатын сан алуан тақырыпты қамтып, мұның өзі сан алуан ғылым саласына
қосар үлесі бар бай қазына десе де болады.
Әріптің ақын ретінде өзіндік қолтаңбасын қалыптастыруы, сөйтіп
классикалық үлгідегі шығармалар жазуы тікелей ұлы ұстазының шығармашылық
ықпалында жүріп жатты. Ұлы мектептің өнегесі оны шеберлік биігіне алып
шықты. Бұған Әріптің өз бойындағы ақындық талантты, терең парасатты қосар
болсақ, оның өз шығармалары арқылы Әр дәуір поэзияға өз міндетін жүктеп
отырады. Сол міндет, талаптарға орай ақындар да жаңарып, ізденіп отыруы
шарт деген биік талапқа барынша толымды жауап бергенін аңғарар едік
3,19.
Әріп Тәңірбергенов қаламынан туған Зияда - Шаһмұрат, Қисса
Баһрам, Қисса Қожа Ғафан дастандарының қай – қайсысы да шығыс жұртында
ертерек заманда болып өткен оқиғаларды арқау еткен. Кейіпкерлері - тарихта
болған адамдар, жер – су атаулары да нақты. Алайда оған қарап бұл
поэмаларды тарихи шығармалар қатарына жатқызуға болмайды. Ақын өзінің
идеясын, ақындық нысанасын алып шығу барысында тарихи дәлдікті, нақты
деректерді дастандарында көркемдік деталь ретінде пайдаланады.
Қазақ әдебиеті тарихында ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы
өкілдерінің қатарынан орын алып келгенімен, Абайдың талантты шәкірті
ретінде танылуы бертінге дейін көлегейленіп келген Әріп Тәңірбергенов
тұлғасын жаңа тұрғыдан танып, ақын мұрасының зерттелу ауқымын кемелдендіре
түсудің кезі келгендей. Көптеген кедергілерге қарамастан Әріп ақын мұрасы
жарық көрді. Енді Әріп Тәңірбергенов қалдырған мол мұраның идеялық мазмұн
байлығы, тақырыптық ауқымы, жанр молдығы, стильдік өзгешеліктері, тілдік
шеберлігі, басқа да толып жатқан сыр-сипаттары, сан алуан қырлары дәйекті
зерттеулер кезі келді. Бұрмаланған ойлар қалыпқа келтіріліп, әдейі
өзгертілген сөздер түпнұсқасымен салыстырылып қарастыруда маман пікірлері
мен толғақты мәселелер түйінін шешу міндетті. Сондықтан да Әріптің бай
мұрасын зерттеу өзекті болса, ғылыми салаларда таптырмас бағалы дәйек,
құнды мәлімет.
Зерттеу деңгейі.
Әріп Тәңірбергеновтың өзгеше бітімін, биік мақсатын, ақыл-ой
тереңдігін, толғандырар тұжырым ауқымының кеңдігін алғаш танып,
қадірлегендердің бірі ұлы Абай мұрасына ғұмырын арнаған Мұхтар Әуезов
болды.
Әріп ақынның өмірі мен мұрасын ғылыми негізде зерттеуге классик жазушы
Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің жазғандары бағыт берері хақ. Кезінде қоғамға
жат саналып, жарыққа шықпай қалған Көкбайдың ақындығы деген мақаласында
Тәңірбергенов турасында алғаш боп мынандай пікір білдіреді: Абай
мектебінің ақындарын айтқанда сол Абай шәкірті деген атаққа лайығы бар
бір топ ақындар жайын әзірше жазғамыз жоқ. Бұл қатарда алдымен аталатын
Әріп ақын мен Әсет сияқты әдебиет, көркемөнер қайраткерлері бар екені
даусыз... Бұл жерде мысалы - Әріптің Көкбайға ұқсаған және одан гөрі де
молырақ, таланттырақ шығармалар тудырған бағалы еңбектері бар екенін
білеміз.4,46, - дейді. Әріптің ақындық қуатын алғаш танып, ақын
мұрасының кейінгі зерттелуіне тікелей қозғалу салған қысқа ғана ой ұшығының
келешекте кеңейіп, ғылыми түрде өрістеуіне уақыт қыспағы ырық бермеді.
Осы арада біз Ә. Тәңірбергенов өмірі мен шығармашылығының әлі де жете
зерттелмей, ғылыми тұрғыда өз орнын таппай келуінің бірнеше себептерін айта
кетейік.
Біріншіден, абайтану мен Абайдың ақындық мектебін құртуға тырысқан сол
уақыттың әдеби көзқарасы.
Екіншіден, ақынның социалистік қоғамға жат шығармалар жазуы (әсіресе,
дүниетанымдық мәндегі поэзиясы).
Үшіншіден, Әріптің төңкеріске дейінгі патша шенеуіктерімен бірге бірнеше
жерде тілмаштық қызметте және болыстың хатшысы сияқты қоғамдық жұмыстар
атқаруы, ол аз десеңіз төңкерістен кейін кеңес өкіметі тұсында істі болған
күдікті өмірі.
Ең соңында, тіпті Әріп Абайды ұстаз көрмеген, Абайға қарсы болған, -
деп Абай мен Әріп арасындағы өнерге тән өлең қақтығыстарын өршіткен кереғар
пікірлер еді4,22.
Ғасыр аралығындағы әдебиет өкілдерінің бір тобы діншіл, ескішіл деген
айдарға иеленіп келсе, ағартушы-демократтық бағыттағы екінші бір топ
ақындарының өзі саяси идеология талғамына қарай тұрпайы сүзгіден өтіп,
әдеби мұралары біржақты танылып келді. Кеңестік идеология стандартына сай
өлең-жырлары аса дәріптеліп, ол талғамға келмейтін мұралары бүркемеленіп,
реті келсе, сын тізіне алынып келген ақын - Ә. Тәңірбергенов болатын.
Ақын мұрасы жайында негізгі пікірлер төңкерістен кейін қарқын ала
бастады. 1936 жылдың 11 қыркүйегіндегі Социалистік Қазақстан газетінде
ақынның екі өлеңімен бірге 37-нің құрбаны болған Тұрлыхан Қасенұлының Әріп
ақын атты мақаласы басылды. Бұл Тәңірбергенов мұрасына арналған алғашқы
біртұтас еңбек еді. Араға аз уақыт салып бұл сарындас мақалалар кеңестік
танымның таразысына тартылып, ызғарына шалынды.
Елуінші жылдары Әріп мұрасының зерттелу аясы ауқымдала түсті. Мұхтардың
жетекшілігімен Абайдың ақындық мектебі концепциясы кең түрде зерттеліп,
жүйелі қалыпқа енгізіліп, 1951 жылы Қ. Мұхамедхановтың Абайдың ақындық
мектебі туралы 5,35 кандидаттық диссертациясы үлкен тартыспен қорғалғаны
белгілі.
1969 жылы Жазушы баспасынан Ұмытпаңыздар мені деген атпен Ә.
Тәңірбергеновтің тұңғыш жинағы жарық көрді. Алғысөзін Өмірзақ Есназаров
жазды.
Әріп ақынның өмірін, шығармашылығын бүге-шігесіне дейін зерттеген ғалым
Қ. Мұхамедханов 1995 жылы шыққан Абайдың ақын шәкірттері деген еңбегінің
үшінші кітабында Әріп ақын туралы бірталай мәлімет береді.
Қ. Мұхамедханов былай дейді: Мен Әріп ақынның шығармаларын жинап,
зерттеу мәселесімен 1939 жылы шұғылдана бастаған едім. Сол кезде Шұғыбанмен
таныстым. Әріп ақынның шығармаларын ең көп білетін адамның бірі де өз
шәкірті Шұғыбан Қауметов еді 6,19.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты Абай дәстүрінің көркемдік
идеясының, эстетикалық қуатының Ә. Тәңірбергенов поэзиясындағы алатын орнын
анықтау болып табылады. Кезінде зерттеушілер арасында дау-дамай туғызған
мәселенің бірі Абай мектебінің болуы. Осы Абай мектебінің көрнекті өкілі
Әріп шығармаларындағы Абай өнегесі, оның мектебінің айқын көрінісі. Сонымен
қатар Ә. Тәңірбергенов поэзиясында Абай дәстүрімен қатар өзіндік жаңалықтың
тақырыптар қозғағанын ашу.
Ғылыми зерттеу әдістері:
Ә. Тәңірбергенов шығармаларының қазақ әдебиеті тарихында алатын
орнын, маңызын және Абай дәстүрін зерттеуді салыстырмалы – салғастырмалы,
жүйелі – комплексті әдістер басшылыққа алынды.
Тақырыптың ғылыми методологиялық негізі:
Еңбектің ғылыми және методологиялық негіздерін ұлттық әдебиет
тарихы ғылымының жетекші өкілдері және әдебиеттану ғылымының ірі
теоретиктерінің сын, зерттеу еңбектеріндегі ой пікірлер тұжырымдарын
құрайды. Атап айтқанда: М. Әуезов, Қ. Мұхамедханов, С. Мұқанов, С.
Қирабаев, Ө. Күмісбаев, М. Мағауин, С. Негимов, Ө. Есназаров, А. Нұрқатов,
М. Мырзахметов еңбектері алынды.
Зерттеу обьектісі: Әріп Тәңірбергенов поэзиясындағы Абай
дәстүрін зерттеу.
Зерттеудің теориялық практикалық маңызы:
Зерттеу жұмысының нәтижелерін, тұжырымдарын семинарларда,
дәрістерде, арнайы курстарда әртүрлі деңгейлердегі баяндамаларда қолдануға
болады.
Жұмыстың қысқаша құрылымы:
Бітіру жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, және қортындыдан тұрады, ал
негізгі бөлімнің өзі екі тараудан тұрады, бірінші тарау – Әріп
Тәңірбергеновтің өмірі мен шығармашылық жолы. Екінші тарау – Әріп - Абай
поэзиясындағы көркемдік үндестіктер деп аталады.
І. Әріп Тәңірбергеновтың өмірі мен шығармашылық жолы
1.1 Әріп поэзиясының көркемдік ерекшеліктері
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті
тарихында қазақтан шыққан білімдар, сауатты ақындардың аса көрнектілерінің
бірі - Әріп Тәңірбергенов. Әріп Тәңірбергенов Семей облысы, қазіргі Жарма
ауданында (бұрынғы Қандығатай болысы) 1856 жылы дүниеге келген. Әріптің шын
аты – Мұхаммедғарып. Руы Найман, Найман ішінде Сыбан. Әріптің ата-бабалары
тарихта белгілі, тұқым қуалаған би әрі ақын болған. Бекбердіұлы Сүлеймен
бидің өлеңмен жазған Найман шежіресінде Жанкөбек ұрпағын таратып, баяндай
келіп, Әріп туралы былай дейді:
... Байсалұлы Әліден – Тәңірберген,
Оның ұлы Әріпті Найман білген.
Тұсында Әріп ақын атаныпты,
Ақындық Байғарадан үзілмеген.
Әріптің әкесі Әлі Тәңірбергенов шаруа баққан кедей, момын
кісі екен де, анасы Аяжан қазақтың қара сөзін сапырған саңлақ әрі тура
мінезді, алмас тілді жан болыпты.
Әріп бал құрақтай кезінде мұсылманша медреседе діни білім алып, сонан
соң Семей қаласында миссионерлік мектепті тәмамдайды. Мұсылманша хат танып,
орысша сауатын ашқан Әріп оқу-білімге ерекше құныға түседі. Өз бетінше
ізденуден жалықпайды. Мұсылманша, орысша кітаптарды көп оқиды 5,28.
Өлеңге де осы кезден үйір бола бастайды. Орыс, қытай, араб, парсы тілдерін
тиянақты меңгереді.
Әріп орысша бастауыш мектепті бітіргеннен кейін, біраз жыл ауылда
мұғалім болады да, жиырма үш жасында Семейдегі училищеге түсіп, оқуын
қайта жалғастырады. Семейде оқып жүрген жылдарында халық ауыз әдебиетінің
қайнарынан мол сусындап, батыс-шығыс әдебиетінің классиктерімен жете
танысады.
Әр жыл сайын Семейге келіп, ұзақ уақыт жатып, кітапханада болып,
Михаэлис сияқты достарымен мәжіліс құрып қайтатын Абайдың әдеті болғаны
мәлім.
Сондай Семейге келген уақыттарында, қалада оқып жүрген қазақ
шәкірттерімен бас қосып, мәжіліс құратын болған. Абайдың осындай
мәжілісінің толық мән-жайын Көкбай баяндап береді:
Семейге Абай келсе бізде думан,
Ән салып, босамаймыз айғай-шудан.
Бас қосу, бақастасу, мәжіліс құру,
Секілді бір ғылымның жолын қуған.
Тарихтан неше түрлі Абай сөйлеп,
Өзгелер отырады, аузын буған.
Бір барсаң, мәжілісінен кеткің келмес,
Хакімдей Аплатон аңырап тұрған,
Келбеті біліміне ылайықты,
Япырым-ай мұндай адам қалай туған!
Абайдың осындай мәжілісінен қалмайтын шәкірттердің бірі, ең алдымен,
Әріп пен Көкбай болған 6,69.
Сөйтіп, Әріптің ең алғаш Абайды көріп-біліп, ұлы ұстаз ретінде таныған
уақыты, оның Семей училищесінде оқып жүрген жылдары болады. Тарих, әдебиет,
өнер-білім жайында Абай аузынан естіп, біліп ұққандарын көңіліне түйіп, ұлы
ұстаздан тағлым алған Әріп ғылым қуу жолына мықтап түседі.
1882-1884 жылдары Аякөз уезінде, 1884-1887 жылдарда Қытай Халық
Республикасында Ресей консулы Николай Балкашиннің тілмашы міндетін
атқарады. Сондай-ақ, Верный, Бішкек қалаларында заң орындарында, байланыс
саласында жұмыс істейді. Жене жеткіншектерге жетекшілік жасап, ауыл
балаларын үйіне шақырып, дәріс өткізеді.
Қазақстан мемлекеттік Орталық архивінен келтірілген деректер Әріптің бір
айға жуық уақыт жазықсыз Лепсі түрмесінде отырғанын және жалпы 1884 жылдары
Еңірекей болысында тұрғанын дәлелдейді.
Өмірдің талай-талай қиын-қыстау жолдарын басынан кешіп, тіршілік
сапарының ақырғы кезеңіне келген шақта ақын өз басының мұңын, шерлі сырын
шертіп толғайды:
Жетелеп жетпіс алда, алпыс айдап,
Бекітіп қол-аяқты жіпсіз байлап.
Дүниенің бәрі де күңгірт тартты,
Шапшыған тұнық едім тұрған қайнап.
...Кәрілік жапалаққа айналдырды,
Бұлбұл ем даусы зарлы тұрған сайрап.
Төрт арыс қадіріңді білмеуші едім,
Жат болып менікі емес қалдың жайрап.
Өмірдің өтпегінің белгісі жоқ,
Пәлен күн барам демес саған сайлап.
Құтырған жолбарыстай көп жұлындым,
Я, тәңірім, өзің кешір ғафу ойлап, -
дей келіп, кешегі қаскүнем дұшпандарын есіне алып, ызалы мұңын да
толғайды.
Орныма егін ексең мен кетейін,
Кіжінген дұшпандарым тісін қайрап.
Жақынға керегім де бар-ақ шығар.
Өкінер көмгеннен соң әбден жайлап.
Қолменен ұстап берген кісімсініп,
Отырар қуанысып күліп-ойнап.
Бурадан бота ажалы бұрын келмек,
Тегінде есіне алсын оны да ойлап.
Келмейді алжып жатып өлең жазғым,
Жасыққа көрсетейін сөзден қайрақ...
Рухы күшті ақын, мұң-шерін шаға отырып, сары уайымға салынбайды,
жабырқап жасымайды. Ақындық өнерінің өлмейтініне берік сенеді.
Ең соңғы шығармаларынан әзірге бізге жеткендері: Кәрілікке,
Балаларыма деген екі өлеңі және өлер алдында айтқан жиырма бес жол
толғауы.
Жас өлімге тақалды,
Қарасам аппақ сақалды.
Атадан алтау тусаң да,
Бір жалғыздық бар деген
Естуші едік мақалды.
...Өмір шіркін көңілге
Таусылмастай көп еді.
Қызықтырып дүние -
Әлі өлмейсің деп еді,
Мінеки, көрге апарды.
Әріптің ақындық сапары осы өлеңмен аяқталады.
Өмірдің талай-талай тар соқпақ, тайғақ кезеңдерін бастан кешірген, ел
арасындағы зорлықшыл топтардың қиянатын да көп көрген, надандықпен Абай
ұстазынша алысып өткен ақын 1924 жылы, маусымның 14-і күні 68 жасында
Еңірекей бекетіне таяу Жыланды деген жерде қайтыс болған. Сүйегі сондағы өз
қыстауы Қарабұлаққа жерленген.
Әйтсе де елмен қызмет бабында араласу ақынның адам тануына, адамшылық
пен аярлықты айыра білуіне, қоғамдық ортаның тамырын басып, сырқатын
анықтауына көмектеседі.
Әріп – Абай мектебінің түлегі. Ұлы Абайдың өнерпаздық дәстүрлерінен
тағылым алған, жай отындай жарқылдаған өлең сөздің өрен жүйрігі. Бәрінен
Абай сөзі артығырақ, сыры көп, сырты сұлу, тым бағалы 7,58 деуі бұған
дәлел. Оның сынына түсіп, шығармашылық жаттығудан өтеді. Абайша еңбек етіп,
өмір сүруді өзінің бірден-бір мақсаты санайды. Дүниеге көзқарасы да Абай
ықпалымен қалыптасады. Әріп ең алдымен тіл мәселесіне көңіл бөліп, зер
салып ізденеді. Өзінің табиғи қабілітінің арқасында төрт халықтың тілін
біліп, сол тілдерде жазылған кітаптарды емін-еркін оқитын болған 7,43.
Ақын өзінің Тоқтағанда деп аталатын өлеңінде:
Ғылымға жас күнімнен еттім талип,
Талпынып төрт лұғаттан тағлім алып,
Бір мен емес, әркімнен өткен өмір,
Қарасам жан-жағыма назар салып, - дейді.
Әріп қолына қалам алған күннен бастап Абайдан көз жазбаған. Абай
дәстүрін бойына жастай сіңірген, аса ірі ақындардың бірі. Әрқашан Абайға
ұқсауға талпынып, елдің мұңын-мұңдап, жоғын жоқтаған, Абай ағасынша екі
жаққа бірдей үңіліп батыс-шығыс әдебиетінің үлгілерін көп үйренген.
Әріптің Абай рухын бойына сіңіргені соншалық, оның кез келген өлеңінен Абай
үлгісінің лебі есіп тұрады. Сөз арасын бөтен сөзбен былғамай, Абайша өрнек
салуға, Абайша ой толғауға жасынан машықтанғандығы оның әр шығармасынан
тайға таңба басқандай байқалады. Тіпті тырнақалды туындыларының өзі тікелей
Абай әсерімен жазылғандығын көреміз. Абай жастық шағында жазған Әлифби
өлеңіне еліктеп Әріп те Әліфби атты өлең жазған 8,93. Абай арабтың
ірбір әрпіне бір-бір өлең жолын арнап жазса, Әріп арабтың жиырма тоғыз
әрпіне жиырма тоғыз шумақ өлең жазады.
Мысалы:
Әлиф, сенің аузың бал, иегің дүр,
Пәрдәң хулла жамылған жамалың нұр.
Не Күләндәм, не Балқис ғажайыпсың,
Затыңның кім екенін білмедім бір, -
деп келеді. Өлеңнің өн бойында Шығыс қиссаларындағы ғашықтар аты көп
кездесіп, соларды дәріптеу сарыны басым болып отырады. Өлеңде араб, парсы
сөзі көп орын алады.
Абай өзінің Әлифби (1864)өлеңін:
Я, ярым қалай болар жауап сөзің,
Мәт-қасың, тәштит-кірпік, сәкін-көзің,
Үтір мен асты-үстілі жазу да бар,
Болуға асты-үстілі көнсең өзің! –
десе, Әріп те өз өлеңін дәл осы Абай үлгісімен жазып, Абайша аяқтайды:
Қасың – мәт, ернің - әмза, сәкін – көзің,
Үтірдей бармағыңыз, шәрбәт сөзің.
Тәштит пен Таһиғаңды таба алмадым,
Тыныстай кез келесің қайдан өзің, -
дейді.
Ақынның қолжазбалары бізге жеткен жоқ, бірақ Әріптің ақындық сапары
ерте басталады. Оның шығармаларының тақырыбы да сан алуан. Ақынның
шығармалары өзінің ой-өрісінің, өз басынан өткізген өмір белестеріндегі
көзқарастарының көлемін айқын көрсетіп отырады. Әріп ақынның шығармаларынан
Шығыс поэзиясының хош иісі аңқып тұрады. Бұған қоса орыстың ұлы ақыны А. С.
Пушкиннің Евгений Онегин романынан үзінділер аударады. Әріп
Тәңірбергенұлы М. Ю. Лермонтовты көзді туған данышпанға теңеген 8,39.
Абайдың ақындық ортасы, мектебі, дәстүрі жөнінде ой өрбіткен білгір
абайтанушы М. Әуезов Әріп ақындығының сыр-сипатын төмендегіше түсіндіреді:
Бұл ақынның да сан өлеңдерінде Абай аты аталып, үлгі-өнеге осыдан тарап
отыратын. Әсіресе, Әріп жазған өлеңдердің көп мазмұны – ғылым туралы, еңбек
туралы, әйел халі туралы және әсіресе жуан-содырлар туралы жазылған сыншыл,
сатиралық шығармалардан тұрады. Осындай мұраларының бәрінде де Әріп Абайға
аса жақын келіп, ой-сана жағынан да, шеберлік, стиль, үлгі жағынан да ұлы
ақынның реалистік дәстүріне иық сүйеп отыратындығын сездіреді 4,56.
Осы тұста Әріп Тәңірбергенұлының мына бір ақындық дебізіне ой
жүгіртелік:
Жас өлімге тақалды,
Қарасам аппақ сақалды,
Атадан алтау туса да
Бір жалғыздық бар деген
Естуші едік мақалды.
Келіп көшкен сарайдан
Керуен біткен жөнелді.
Жанынан көрген мүлкінен
Ойласаңшы не көрді?
Жалаңаш айдап жіберді,
Құрғалы тұрмыз сапарды.
Жақыннан жатқа баруға,
Көптен жал,ыз қалуға
Бұзғалы тұрмыз қатарды.
Әріптің осынау толғаныстары ауызекі сөйлеу мәнеріне құрылған
күмбірлетіп, жүйткітіп, құйқылжытып айтуға келмейді. Баппен, мақаммен
айтуға қолайлы. Бұған себеп - өмірді терең барлаудан туған, болмысқа
байланысты тұжырым-түйіндер, пәлсапалық сарындар. Жалғанның баянсыздығы,
тіршіліктің тұрақсыздығы, ғұмырдың қысқалығы, дүниенің опасыздығы мен
қызықшылығы – поэзиялық ой мен мағынаға айрықша пәлсапалық сарын қосады. Ал
Өмір дейтін жырына зейін аударсақ, өмір сырына жетік жанның, барлап
ұшатын баба бүркіттің келбеті ойға оралады. Тәжірибесі мол тарлан таланттың
салыстырулары мен сипаттаулары халықтық-ақындық дәстүрден нәр-қорек тапқан.
Бұған қоса Абай, Әріп шығармашылығындағы дүние және тағдыр, тәлім-
тәрбие, сондай-ақ дос пен дұшпан тақырыптары бойынша жіктелген әсер үлгісі
өзіндік тілдік өрнек және ойдың тереңдігімен ерекшеленеді. Дүниенің думаны,
тағдыр жазмышы жайында ой тербегенде, осынау сөз тарландарының толғамдарын
назар аудартпай қоймайды. Олар дүниенің өткінші екенін айтқанда, тағдыр –
соның өтеуі деген бір тоқтамға келеді. Абай адамның “сұм дүние” тонауына
ұшырайтындығын айтып, күңіренеді 9,68. Дүрліккен дүниедегінің бәрі
өткінші болғанымен, оның адамды өзін-өзі тану үшін үздік мекен, “ер
сынарлық бес күндік бір майдан” екендігі айқындалады. Тәуба мен тақуалық
сондайда тағдыр тауқыметін жеңілдетеді. Абайдың:
Қайғы келсе қарсы тұр, құлай берме,
Қызық келсе, қызықпа, оңғаққа ерме.
дегені Құдайтағаланың адамға ерік бермегендігін, сондайда пешенеге не
жазса, соған риза болу керек деп тұжырған ойы мен астасып жатыр.
Діни білімді меңгерген, Абай кәусарынан сусындаған Әріп ойын нақты
мысалдармен дәлелдеп, өмірде пенденің басына түсетін сынақтардың мәнін өз
оқырманымен бірге іздейді.
Өлең сөзінің байыбына терең мән беріп, сөз өнерінің құдіретін,
әдемілігін, нақышына келтіріп сөз кеңістігін байытқан ақынның көркемдік
әлемі мен талғамы биік болатыны сөзсіз. Сөз – бір әлем. Оның жұпынылығы
оған бей-жай қараудан шығады. Сөз – адам өмірін айшықтайтын, адам танымын
танытатын құрал. Кемеңгер Абай сөздің орны мен мәнін, талабын былай
өрнектейді:
Ақылмен ойлап білген сөз,
Бойыңа жұқпас, сырғанар.
Ынталы жүрек сезген сөз,
Бар тамырды қуалар 10,68.
деп ақынның сөзге қойған талабы “жүрекпен сезіну”, “жүрекпен қабылдау”.
Жүрек сүзгісінен өтсе ғана сөз орынды. Әріп те сөз құдіретінің құндылығын
арттырған ақын. Кейбір өлеңдерінде сөз астарының небір мән – мағыналарын
ашып немесе ауыспалы түрінде түсініктанымды ұштайтын қолданыстарды орнымен
пайдаланған
1.2. Әріптің ағартушылық бағытта жазған өлеңдері
Әріп Тәңірбергенов шығармаларындағы ғылым-білім, тәлім-тәрбие мәселесі
ақын мұрасының ең көрнекті де, көлемді жақтарының бірінен саналады. Бұл
мәселені де Ыбырай Алтынсарин, Абай сияқты ұлы ағартушылар ХІХ ғасырдың
екінші жартысында көтерген еді. Әріптің ұстаздық қызметі оның ақындақ
өнерімен тығыз байланысты. Абай шығармаларында басты тақырып болып
жырланған ағартушылық идеяны, Әріп ақын ұлы ұстазының дәстүрімен, өз
шығармаларында, заман ағымына сай дамыта түсті. Әріптің ғылым, білім
жайындағы өлеңдері Абайдың тағылымдық тақырыбынан бастау алғанын аңғартады.
Ғылым туралы, Балаларыма, Шәкірттерге айтқаны өлеңдері Абайдың
Жасымда ғылым бар деп ескермедім, Ғылым таппай мақтанба, Интернатта
оқып жүр сияқты өлеңдерімен тақырыптас қана емес, іштей мазмұндас,
мағыналас екендігі дәлелдеуді қажет етпейді. Әрине, Абай өлеңдерімен тең
дәрежеде деп айтуға келмес, бірақ Әріп – Абайдың тағылымдық поэзиясын
жаңғырта жалғастырушы 8,36. Ә. Тәңірбергеновтің өлеңмен жұмбақтар жазуы
оның тәрбиелік мақсаттарымен тікелей байланысып жатыр. Әріп ұстаз ретінде
де, ақын ретінде де алдында отырғын шәкірттерін ғана тәрбиелеп қоймай,
бүкіл заманының жастарын ғылым-білімге шақыра үн қатты.
Ақын бойынан ақынның болашаққа деген сенімі есіп тұр. Әріп
шығармашылығында таза ағартушылық тақырыптың да орны ерекше. Осы даналықты
Әріп ақын ұстана отырып, талмай еңбек етудің арқасында Абай дүниеге
әкелген көркемдік тәсілдің орнығуына, оның қазақ әдебиетінен өз орнын
табуына, өркен жаюына өзінің шыншыл да шебер, жаңашыл жырлармен өлшеусіз
үлес қосты.
Әріп Ғылым туралы өлеңін жазды. Бұл өлеңінде өнер-білімді жалпы
мадақтап, ғылымның пайдасын айтып, құрғақ насихаттамайды. Өз өлеңінде өмір
шындығына сай жаңадан образ тауып, ғылымның қазақ халқының тағдырына
қаншалықты қажет екенін әрі әсерлі, әрі ұғымды, нанымды, әрі көркем
суреттеп жырлайды.
Мысалы:
Дүние – теңіз, ғылым – кеме,
Кемесіз терең суға түсем деме.
Толқыны тауға ұқсаған мына заман
Сезе ме мұны даңғой жаһил неме.
Суы ащы бұл теңіздің, іші жайын,
Толқыны төңкерілер барған сайын.
Қауіпсіз балық аулап пайдаланыр,
Сенімді кеме болса кімде дайын.
Кемеде болмау керек саңлау, тесік,
Мақтанба жел қайыққа кеме десіп.
Жел соғып көтерілсе, жоқ боларсың,
Толқынның түрі жаман жатқан көшіп, -
деп ақын халықтың ой-санасын оятуға, әсіресе, ғылымды меңгеруге үндейді.
Ол дүниені теңізге ұқсатады, ғылымды сол теңіздің айдынында, әлемнің
шартарабына еркін саяхаттайтын қылаудай міні жоқ кемеге балайды. Теңіздің
тереңдігі мен құшағының қисапсыз құпиясына жыртықсыз, саңлаусыз, сенімде
кеме арқылы жүзіп қанығасың, жарылқанасың деген сындарлы пікір қозғайды.
Ақын заманның жайын, өмірдегі ұлы өзгерістерді, ғылымның пайдасын,
қажеттілігің баяндаумен ғана тынбайды. Өнер, білімді қайдан алу керек,
дауылды күнгі теңіздей толқын атып жатқан заманда кіммен дос болып, қол
ұстасу керек екенін Әріп айқындап айтып береді:
Толқынға кеме менен ыңғайлы бол,
Бір білгіш моряк пенен ұстасып қол.
Ғылым – кеме, көңілдің тиянағы,
Әне жаным, сөйткенде табасың жол, -
деп, өнер-білімі өскен, мәдениетті, алдыңғы қатардағы елмен достық қарым-
қатынас жасап, үлгі-өнеге алып, өсіп, өркендеу жолын көрсетеді. Үлгі-өнеге
алатын елді, толқын атқан теңізде, кемені басқаратын, адам бейнесінде
суреттеп, моряк деген метонимия арқылы береді.
Ағартушы ақынның Ғылым туралы бұл өлеңі әрі терең мағыналы, әрі
көркем, көрнекті шығармасының бірі. Ақын өлеңін қазақтың жігерлі жастарына
арнап, өнегелі өсиетін айтып аяқтайды:
Кәсіп қыл, ғылым берер іздесең жем,
Болмайсың таза жүрек ешкімнен кем.
Күннен де білім жарық деген мақал,
Соқыр кісі болмайды көздімен тең, - дейді.
Өнер, білім Әріп шығармаларының басты тақырыбы. Әсіресе, жас ұрпақтың
тағдыры ақынды қатты толғандырады. Бұл жөнінде жастарға тікелей арнап
жазған өлеңдері көп болған. Бұл өлеңінде:
Балалар, жат та, тұр да білуді ойла,
Үнем түгел тұрмайды мұндай той да.
Жігіттіктің қадірін ғылыммен біл,
Салақтық, салқылықты былай қой да, -
десе, енді бір өлеңінде, өнер-білімнен хабарсыз халде, жас өмірін босқа
өткізіп жүрген жас жігіттерді шенейді:
...Адамзат гүл сияқты аңғарамын,
Несіне кәріліктің шамданамын.
Не ғылым, не өнерден хабары жоқ,
Кейінгі жас жігітке таң қаламын, - дейді.
Өнер-білімге бой ұрып, талаптанып, талпынбай, надан қалпында қалып,
өтірік, өсекке салынып кеткен, жігерсіз жас жігіттерді көрген сайын,
жанашыр қамқор ақынның қаны қайнап күйінеді. Тоқ етері, күннен де білім
жарық, сөз жинаған мың кісілік, Ғылыммен мұздай қаруланған білімпаз төрт
құбыласы тең текті тұлға 10,52. Халқыма деген өлеңінде:
...Өнерсіз ендігі жас пәлен дерге,
Жігері көтерілмей, тартар жерге.
Өң бергіш өсек пенен өтірікке,
Қайтерсің бірі талпып ұшпайды өрге, - дейді.
Ақынның өнер-білім тақырыбына арнап жазған өлеңдерінен сақталып, бізге
жеткендері осылар.
Ә. Тәңірбергеновтің келесі бір тақырыптық топтамасы – дүниетанымдық
мәні бар, философиялық тұрғыдағы өлеңдері. Жалпы адам өмірі, дүние тылсымы,
алланың хақтығы жайындағы ақынның бізге жеткен өлеңдері біршама. Өлім
туралы, Нәпсіге, Дүние туралы, Ғапылдың тірлігі, Иман туралы, Дәл
ертең өзгереді бүгінгі күн, Тәуба, Ғапылдық қараңғы жол адаспаңдар
сияқты дүниелік тақырыпқа арналған өлеңдері оның философиялық танымын
кеңейте түседі 11,45. Ақын өткінші дүние құбылыстарын жырлай келе,
өмірлің мәні адамдық қасиетте деп түйеді. Әріп Тәңірбергенов дүниетанымы
терең.
Ұлттық поэзия тарихында символикалық-поэзиялық бейнелілік, рухани өмір
әлеміндегі әсемдік, эстетикалық ойлау өзгешеліктері, философиялық
дүниетаным мәселелері дүние деген сөз – образ арқылы суреттеледі. Бұл
бұраңдаған қисық жолға, бұлаң қаққан қызыл түлкіге, сырғып аққан сынапқа,
думанды базарға, қанша ішсең де қанбайтын тұзды суға, үлбіреген қызыл
гүлге, бояулы шүберекке, ұстараның жүзіне, бір кең сарайға ұқсайды. Ендеше,
Абайдың шәкірті Әріп дүние туралы қалайша толғанатынын, қалайша сипаттап
сөйлейтінін мына бір толғаныстарынан анық тануға болады:
Дүние – мейманхана бір аз дүрмек,
Білдірмей жарбаңдатып алдап жүрмек.
Өзіңше еш нәрсе жоқ, жатқа қалар,
Таңыңнан талқан бітсе, бірақ түрмек.
Дүние - көптен қалған бір үлкен тең,
Тонау торлау, тоқтауы жоқ толқыған сең.
Жамаған олақ қатын тон секілді,
Белгісіз бой мен жаға, етек пен жең.
Дүние қызыл түлкі жолы жал-жал,
Алданып, қыз деп бұған жүрміз аңғал.
Қарамай кескін-келбет ерлігіңе,
Хан мен қараң тұрсын, салар жанжал.
Дүние - бір бейнесіз сайқал екен,
Күн түскен күзгі шөптің мысалындай
Махаббат базарынан қайтар екен.
Дүниенің опасыз, фәни екендігін айта отырып, дүниеден без демейді, сол
фәни дүниеде өмір сүрген адам Құдай берген адамшылдық қасиетін дұрыс
түсініп, өмірді бос өткізбеудің жолын көрсетеді. Ғапылдың тірлігі
өлеңінде:
...Дененің қызықтысы бас пен жүрек,
Шіркін-ай, ойласаңшы, неге тойған.
Көз жараның орны емес, көрмек ләзім,
Ғылым – көңіл қазынасы сақтап қойған.
Білгенмен, білмегендік жер мен көктей,
Білген жетіп, білмеген болмақшы ойран.
Надандық бұл заманға құрал емес,
Қой жаным, надандықты шығар ойдан,
деп, ұлы ұстазы Абайдың: Әуелі адамның адамшылығы ғақыл, ғылым деген
нәрселермен 9,17, - деген сөзін ойыңа түсіргендей болады.
Иман туралы деген өлеңінде, Иман деген сөздің мағынасын, қазақтың
қарапайым сөзімен түсіндіріп, имандылықтың шарттарын ұғындырып береді.
...Көрмедім шын еркекті жол таныған,
Жаһил көп тілін тіске құр жанаған.
Қандай нәрсе екеннен хабары жоқ,
Не пысық суәл қылсаң иманынан.
...Ей, ғапыл иман деген шынға нанбақ,
Шындықты нысан тұтып көңілге алмақ.
Жүректі адалдыққа анық байлап,
Тартынып арамдықтан таза қалмақ.
...Осындай шын ниетпен қылсаң зікір,
Жүрекке тұтпақ керек шындық пікір.
Жолынан әділдіктің айнымасаң,
Иман деп соны айтады, сансыз шүкір.
Діни бағытта жазған өлеңдерінің өзі, қазақ халқын дүние тануға,
адалдыққа, әділдікке, ғылымға адал еңбекке шақыруға негізделген.
Әріп поэзиясында нақыл сөзге лайық құрышиан құйылғандай тізбек-
тіркестер мол кездеседі. Нақыл сөздер – жүректің миуасы. Жүрек демекші, бұл
қытайдың философиялық көзқарасы бойынша, осынау жинақы әрі тағылымды сөз
сана мен ақыл дүниесін қамтиды екен 12,21. Мәселен: Сымбатты сырты сұлу
мырзалардың, қап-қара майдай арғы іші, Жалпылдап жапалақша шыр айналма,
Жас жолбарыс секілді жігіттік күн, Базарға салсаң пұл болмаса, Адалға
тартпай ұл болмас. Қияр құрлы дәмі жоқ, қайран бақтың алмас. Мінеки,
ақынның осы сөздерінен ойшылдық сарын өткір сезіледі. Ал мына шумақта ой
мен тілдің қатынасына көңіл аударып, ғылыми көзқарасын мәлімдейді:
Сөйлерде мый береді тілге хабар,
Ақылсыз құр қызыл тіл қайдан алар.
Ой толғап, талап қозғап берсе хабар,
Мүдірмей қызыл тіл сөз сонда табар.
Дүниетанымдық поэзия тек, өмір-дүние жайындағы философиялық ой-толғау
ғана емес, заманын, заманға сай адамын ізгілік жолға жетелер тағылымы мол
дүние. Сондықтан да, дүние тынысын терең ойшылдықпен пайымдаған, замана
құбылысына қырағылықпен қараған Әріп Тәңірбергенов – ақындық арнадан асқан
данышпандық әлемге жақын тұлға.
Қазақ әдебиетіндегі реалистік әдеби дәстүрдің басында ұлы ақын Абай
тұрды. Бұл заңды да. Өйіткені өз дәуірінің рухани жүгін арқалау міндеті
Абай сынды алып тұлғалардың ғана қолынан келер іс еді. Ол өзінің сан қырлы
шығармашылығы арқылы қазақ әдебиетінде бүтіндей жаңа дәстүр, әдеби мектеп
қалыптастырды. Ұлттық әдебиеттің бұдан кейінгі даму процесін тікелей осы
дәстүрдің заңды жалғасы деп білеміз. “Абайдың өзі тікелей араласып,
творчестволық байланыста болған әдеби орта жайлы шындық өз қалпында
көрсетілмейінше, ұлы ақын бойындағы ақындық өнердің шешек атып гүлдену
процесін көрсетудің өзі екі талай болар еді”, – деген филология ғылымының
докторы М. Мырзахметовтың пікірі 14,14 ұстаз бен шәкірт арасындағы
байланыстың беріктігін аңғартады.
Әріптің 1890 жылдардан былайғы негізгі өлеңдері нағыз сыншыл-реализм
бағытында жазылады. Халықты қанаушыларды әшкерелеп жырласа, еңбек елін
дәріптеп жырлайды. Әріп ақынның реализмі – Абай реализмінің заңды жалғасы.
Жалпы алғанда, Абайдың тікелей тәрбиесін көрген шәкірт Әріп өлеңдерін
дүниеге әкелу барысында қазақ әдебиетінің тарихында өзіндік орны бар
көрнекті ақын дәрежесіне көтерілді. Ә. Тәңірбергенов шығармашылығына көз
жүгірітсек, Абай өлеңдерімен астасып жатқанын байқаймыз. Сонымен қатар Әріп
Абай дәстүрін өзіндік өрнек – бояуымен байытқан жаңашыл ақын болды. Оның
бүкіл шығармашылығынан Абай іргесін қалаған реалистік әдеби дәстүрдің ізі
сезіліп жатады. Өлеңдеріндегі идеялық, тақырыптық жаңалығына қоса, ақынның
қазақ өлеңінің өрнегіне, ырғақ, буын, ұйқас өлшемдеріне қосқан тың бояулары
да сан қырлы. Әлбетте бұл қасиеттердің бәрін шағын бір зерттеудің аясында
қамту мүмкін емес. Бұлар – Әріптің шығармашылық мұрасын игеру барысында
көзі ашылатын мөлдір бұлақтар.
Ақын өлеңдерінің идеялық мазмұны тереңдей түседі. Халықты қанаушыларды
әшкерелеп жырласа, еңбек елін дәріптеп жырлайды.
Әріп творчествосы қазақ халқының саяси қоғамдық өмірімен тығыз
байланыста дамып, өсіп отырады. Ақынның саяси сана-сезімі өскен сайын, оның
өлеңдерінің идеялық мазмұны да тереңдей түседі 9,62.
Аяусыз езгіде, ауыр тұрмыста өмір сүрген еңбекші елдің жайын көрсету,
қазақ халқын, еңбек адамын ғасырлар бойы қанап келген үстем тап өкілдерінің
зорлық-зомбылығын сынау – ақын шығармашылығындағы келелі тақырыптардың
бірі. Қабанбайға, Қалыбек биге айтқаны, Алшеке, отырмысың өлшеп-
пішіп, Ажыбайға, Тәуірбек болысқа, Көкежанға, Ғапілдің тірлігі,
Теңдік туралы, Озбайды демеңіздер байдан кедей т. б. өлеңдерінде ақын
замана шындығын ашып, әкімдердің халық алдындағы қылмысын үнемі әшкерелеп
отырады, қорықпай, қаймықпай батыл сөйлейді, өзінің де, езілген еңбекші
елдің де көзқарасын анық, батыл айтады:
Қабанды ескі ауру сандыратқан,
Еңіретіп сен момынды зар жылатқан.
Ұлы боп ел шетіне біреу келсе,
Сар жезін знак қып салбыратқан.
Ақынның мұндай мысқылды өлең жолдары ұлы Абайдың:
Күштілерім сөз айтса,
Бас изеймін шыбындап.
Әлсіздің сөзін салғыртсып,
Шала ұғамын қырындап.
деген сынымен ұштасып, астарласып жатады.
Әріп ақынның сыршыл поэзиясы арқылы адамдық болмысты тануға ұмтылған
азаматтық ірі мақсатының бірі – ұлтының бойына бәле болып жабысқан осы бір
жағымсыз қасиеттерден арылту. “Үйретуден жалықпау” қағидасын ұстанған
Абайды дана ұстаз таныған Әріп ұлы ақын ұсынған адамды адамдыққа тәрбиелеу
атты жанды идеяны одан ары дамытты 11,13. Данышпан Абай:
Болмашы кекшіл,
Болсайшы көпшіл.
Жан аямай кәсіп қыл –
дейді 10,18.
Мұнда ол өзінің өмірлік тәжірибесін алға тартады. Яғни, ұлт алдындағы
борыш ұғымы алдыңғы қатарға шығып, азаматтың халқына сіңірген еңбегіне
қарай бағалануы. Ал өмірде адам болып қалу үшін, адамгершілікті жоғалтпау
үшін не қажет? Бұл сұрақ қазақтың ұлы ақыны Абай мен шәкірті Әріпті де
өмірді сөзбен өрнектеген суреткер ретінде толғандырмай қоймасы хақ. “Адам
деген даңқым бар, Адам қылмас халқым бар” күңіренген Абай ұйықтаған ойды
түртпек ниетпен адамның адам болып қалуын көздеп, талай даналықты алға
жайып салды. Ұлы ақынның адам болып қалуы үшін ұсынған бес қағидасы мынау
еді:
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ –
Бес дұшпаның білсеңіз.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым, ойлап қой –
Бес асыл іс көнсеңіз 10,16.
Ақын Еңбек туралы деген көлемді өлеңінде халықты қанаушы сараң
байларды, жебір би, болыстарды, еңбек етпей елді алдап, ұрлық-өтірік, қулық-
сұмдықпен күн көрушілерді ызалы жүрекпен, улы тілмен әшкерелеп,
жалқаулықты жеріне жеткізе әшкерелейді, бойында ат тартпайтын арам
жырлайды.
Байлар жүр мансап іздеп құр далақтап,
Көрінбей малы көзге жүр жалақтап.
Би мен болыс көрінсе қошемет қып,
Қойын сойып, ет тартар қос табақтап.
...Адал еңбек істеуге дертің күшті,
Жиреніп жек көресің шындық істі.
Адалды адал, арамды арам демей,
Қара жаһил надансың қасқыр түсті, - дейді.
Осындай сиқы қашқан елдің бетке ұстар ауқаттылары Мансап іздеп
далақтаған, малға тоймай жалақтаған, би мен болыс алдында жалпылдап, қос
табақтап ет тартып, бейшаралық танытуда... Қара жаһил қасқыр түсті
зорлықшыл топтың бар қолынан келері:
Алдау, арбау қанына сіңгенбатпан,
Бар мақсұтың нашарды зар жылатқан.
Жалға жүрген жарлының еңбегін жеп
Адал астай асайсың құдай атқан.
Құдай атқан! Қара қазаққа мұнан ауыр сөз жоқ. Елді қан қақсатқан
билеуші топтың шектен шыққан айуандығын алмастырар сөз – бұл. Бүкіл өлеңнің
басты кейіпкері де осы – құдай атқан. Парақор би мен болыс та, зорлықшыл
бай да, алланы аузынан тастамай құдайсыздыққа барушы мүләйім молда да –
құдай атқан 12,64. Міне, ел берекесіздігінің басы – осылар.
Әріптің нағыз сыншыл реалистік өлең. Ақын өлеңін былайша қорытады:
Елірме ел қыдырып ет жегенге,
Ұрлыққа өтірікті септегенге.
Жарлының жалғыз қойын жалмап алып,
Мұнша неге құмарсың ептегенге
Ертең біреу әділдік құра қалса,
Қайтесің су түбіне кетпегенде.
Бір қойға бес есе қып төлеу берсең,
Айтпадың деп сонда өзің өкпелеме.
Қорқыттай қазан көрің алдыңда тұр.
Жалғыз топырақ шашасың көпке неге.
Еңбек туралы деген өлеңнен соң, ақынның Қалыңмал туралы өлеңі
жазылады. Өлеңнің негізгі тақырыбы әйел теңдігі мәселесі.
Әйел теңдігі халықтың ежелден көкейкесті арманы еді. Бұл мәселе халық
поэзиясында да, ХІХ ғасырдағы Абай бастаған жазба әдебиетте де көтерілген
әлеуметтік тақырыптардың бірі болатын 11,21.
Әріп Қалыңмал туралы өлеңінде: әйелді малға сату, сүймеген адамына
зорлап беру, әмеңгерлік сияқты, ғасырлар бойы қалмай келе жатқан ғұрыпты
ашына әшкерелеп жазады:
...Жас қызды алпыстағы шал алады,
Әйел жағы тағы кем саналады.
Әлгі шалда үш қатын бұрын балса,
Мал беріп төртінші қып ала алады.
...Сәулім боп жиырмаға жеткен қызды,
Бір еркек жеті жасар бала алады.
Шал да емес, бала да емес, ең негізі –
Не туысы, не хайуан мал алады, -
дей келе, адамды бас бостандығынан айырып, ықтиярын жоғалтқан,
адамгершілікке жат әдет-ғұрыпты тастауға шақырып, әрбір жас өз еркімен
теңіне қосылсын, теңін тап та, тегін бер, әділет жолы осы дейді:
...Жоғалтқан жанды адамның ықтиярын,
Халықтан осы дағды қалса нетер.
...Әркімнің жолдас болсын сүйген досы,
Біріксе айырылмасын көңіл қошы.
Теңін тап та, тегін бер, түзел жұртым,
Аумас көңіл, айнымас жүрек осы.
Әріп қалың мал сияқты ескі әдет-ғұрыпты әшкерелеп, қазақ әйеліне
адамгершілік, ізгілік көңілін білдіріп қана қоймайды. Ақын қазақ әйелінің
келешегіне зор сеніммен қарап, жырлайды. Бұл әдет мәдениетті, білімді елде
жоқ. Қазақ халқы да мәдениетке жетілген сайын ескі әдет-ғұрыптан арылмақ,
бірақ ата-бабаның жол-жоралғысына көне бермей, қазақ қыздары бас бостандығы
үшін күресу керек деген идея Қалыңмал туралы өлеңінің негізгі сарыны
болып келеді.
Бір болар бұл әдеттің қалар күні,
Бар әйелдің басында өмір түні.
Не жаманның, не шалдың жетегінде,
Не керек, кете барды шықпай үні.
Әкең құрсын жас қызын малға сатқан,
Шешең құрсын өтірік жылап жатқан.
Бұл тәртіп білімді елдің бірінде жоқ,
Шатылып жалғыз қазақ тәңірі атқан.
Ақын өлеңінде үмітсіздік, күйректік әуені (пессимизм) жоқ, келешекке
зор сенім бар. Қазақ әйелдерінің басында ол кезде төніп тұрған қара түнек,
Өмір түні болса, келешек жарқын күні бар деген Әріп өлеңінде оптимизм
басым 14,52.
Ә. Тәңірбергенов – айналасындағы болып жатқан қоғамдық-әлеуметтік
өзгерістер мен жаңғыруларға үнемі үн қосып өзгелерге жөн сілтеп, жол басшы
болған кісі. Керек кезінде қазақ жұрытшылығын бұйығы тұрмыс тіршіліктен
оятуға ұмтылған ақын, ұлы өзгерістер тұсында өзгеше түлеп шыға келді.
Қазан төңкерісінен кейін де қарт ақынның қаламы қолынан түскен жоқ.
Отаршыл патша үкіметінің күйреп, құлауы ақынның рухын көтерді. Патша
өкіметін құлатып, халыққа бостандық әперген, Ленин бастаған большевиктер
деп сенген ақын. Кеңес үкіметін мадақтап жырлады:
Кеңестік өкіиетті ашты халық,
Большевик партиясы қылып жарлық.
Жерді алы помещиктен, байдан дәулет,
Тамырын талқан қылды падишалық, -
деді. Большевиктердің үздіксіз өзеуреген үгіт-насихатына, қыздырма қызыл
сөзіне – демогогиясына сеніп қалған қарт ақын, Кеңес өкіметінің мақсаты:
адам баласына азаттық, теңдік беру патша заманында езілген халыққа кең жол
ашып, ерікті ел ету деп түсініп:
Кеңестің іздегені азаттық, тең,
Адамдық ықтиярын қылмақшы кең.
Ескеріп, есепке алып, ұран шашып,
Дәл мұндай ілгеріде болып па ең, -
деп жырлады.
Сөйтіп, ақын өмірінің соңғы кезінде, Қызыл империяның екі жүзді
алдамшы саясатының байыбына бара алмай шырмауына түсіп қалғанын көреміз.
Бұндай хал тек Әріп ақынның ғана басында болмағаны белгілі нәрсе.
Ақын өмірінің ақырына дейін шыншылдық, сыншылдық жолынан тайған емес.
Кедейге қамқоршы атанған кеңестік үкіметке көп кешікпей таптық мүддені
жарнама етер жаңаша жырлар қажет болды 13,24. Міне,осы кезде көптеген
социалистік туындылармен қоса 1927 жылдары Ә. Тәңірбергеновтің Париж
коммунасы, Ленин жолдас деген өлеңдері кеңес дәуіріне ақын атын танытқан
алғашқы туындылары болып басылған-ды. Сол кездегі қоғам талабын
тұшындырарлық деген ақын өлеңдері республикалық, обылыстық баспасөз
беттерінде дүркін-дүркін басылып тұрды. Әріп өлеңдерінің жариялануы тек
төңкерісен кейін, кеңес дәуірінің тұсында ғана қарқын ала бастады.
Қоғамымыздың әдеби-мәдени дамуы кеңестік идеология ықпалына жығылды.
Абайдың реалистік дәстүрі —Ә. Тәңірбергенов шығармашылығының негізгі
идеялық-көркемдік нысанасы. Әріп ақынның реализмінің күші саяси, азаматтық
лирикада айқынырақ көрінеді. Ол, ең алдымен, қоғамның әлеуметтік
жағдайларын, теңсіздікті көре біледі, соны әшкерелейді. Өз заманыньң көзі
ашық, көкірегі ояу парасатты азаматы ретінде ақын халқының, бүкіл елдің
басындағы ақиқат жағдайды тани алды 16,152. Халық тағдыры оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz