Қазақстан Республикасында бәсекелестік ортаны қалыптастыру

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3: КІРІСПЕ . . . 3

КІРІСПЕ . . . 3: 1 БӘСЕКЕ РЫНОКТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕ . . . 5

КІРІСПЕ . . . 3: 1. 1 Бәсеке экономикалық категория және оған экономикалық көзқарастар . . . 5

КІРІСПЕ . . . 3: 1. 2 Бәсекенің мәні, қызметтері және түрлері . . . 9

КІРІСПЕ . . . 3: 1. 3 Нарықтық экономика дамуындағы бәсекенің алатын орны . . . 14

КІРІСПЕ . . . 3: 1. 4 Жетілген бәсеке жағдайындағы рынок құрылымының негізгі типтері . . . 17

КІРІСПЕ . . . 3: 2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БӘСЕКЕЛЕСТІК ОРТАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ . . . 23

КІРІСПЕ . . . 3: 2. 1 Бәсекелестіктің Қазақстан экономикасы үшін маңыздылығы . . . 23

КІРІСПЕ . . . 3: 2. 2 Бәсекелік жағдайды реттеудегі мемлекеттің рөлі . . . 29

КІРІСПЕ . . . 3: 2. 3 Қазақстан Республикасында бәсекелестік ортаны қалыптастыру және дамыту жолдары . . . 39

КІРІСПЕ . . . 3: 2. 4 Бәсекеге қабілеттілікті арттыру және бәсекені дамыту болашағы . . . 45

КІРІСПЕ . . . 3: ҚОРЫТЫНДЫ . . . 51

КІРІСПЕ . . . 3: ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 53

КІРІСПЕ

Еліміздің рыноктық экономикаға өтуіне байланысты рыноктың қызмет ету механизмін және оның негізгі элементтерін талдап, оларды экономикамыздың тиімді дамуына қолдана білу бүгінгі күні өзекті мәселе. Осындай басты рыноктық экономика элементтерінің бірі бәсеке болып табылады.

Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетістіктерді дамытудың негізгі құралы болып табылады. Бәсекелік рынокта қызмет етуші фирмалар мен кәсіпорындар қоғамның әртүрлі сұранысына бейімделіп, тиімді инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске ұмтылады, өндірістік және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнімдер шығарудың көлемін арттыруға ынталы болады.

Осылайша әрбір кәсіпкердің бәсекеге қабілеті жоғары болуының нәтижесінде әлемдік экономикалық рынокта ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі артады.

Бәсеке қоғамға экономикалық еркіндікті, тиімділікті, дамудың тұрақтылығын, экономикалық қауіпсіздікті ұсынады. Немістің белгілі экономист-ғалымы Людвиг Эрхард бәсекелестіктің экономика үшін қажеттілігін келесі жолдармен көрсетеді: “ . . . рыноктық шаруашылық және оның қызмет ету механизмі еркін бәсекелестіктен ажырап қызмет етуі мүмкін емес”. Бәсекенің экономикалық табиғаты жеке меншіктік қатынастармен тығыз байланысты болады.

Тақырыптың өзектілігі . Президент Н. Ә. Назарбаевтың өткен жылғы “Бәсекеге қабілетті Қазақстан, бәсекеге қабілетті экономика және бәсекеге қабілетті халық” атты Қазақстан халқына Жолдауында еліміз үшін өзекті мәселелердің бірі Қазақстан Республикасын ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі жоғары деңгейде дамып, әлемдегі дамыған елдер қатарына қосылу керектігін атап көрсеткен болатын [1] .

Қазақстанның соңғы жылдардағы экономикалық өсуге қол жеткізуінің өзі бәсекеге қабілеттіліктің қалыптасуы мен дамуы есебінен болып отыр. “Қазақстан-2030” даму стратегиясында жеке меншік құқығын қамтамасыз ету, сондай-ақ рынокта еркін бәсекелестік ортаны қалыптастырып және антимонополиялық реттеуді сенімді түрде жүргізу керектігін атап өткен.

Қазіргі кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгілейтін тек қана сұраныс пен ұсыныс деп айту қиындау. Өйткені фирмалар белгілі бір рынокта, белгілі бәсеке жағдайында және белгілі рынок құрылымының негізінде әрекет жасайды.

Еліміздің рыноктық қатынасқа өтуі, ұлттық экономикада жаңа ұғымдар пайда болып, рынок құрылымдарының әр түрі қалыптасып және олардың қызмет ету механизмі күрделене түсті. Рынок құрылымы негізінен мынадай түрлерден тұрады: жетілген бәсеке нарығы, монополия, монополиялық бәсеке, олигополия. Рынок құрылымдарының жіктелуі фирмалардың саладағы санына, фирманың көлеміне, тауар сипатына, оның рынокқа ену жеңілдігіне немесе ақпараттың қолда болуына байланысты.

Экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты бәсеке өз кезегінде рыноктық экономиканың сұраныс пен ұсыныс сияқты негізгі элементі болып табылады.

Диплом жұмысының мақсаты : ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың Қазақстан Республикасы экономикасының тұрақты дамуының бірден-бір жолы екендігін атап көрсету. Сонымен қатар, осы мақсатқа жету үшін дипломдық жұмысты орындау барысында келесі міндеттерді айқындап алу керек:

- бәсекенің мәні мен түрлері және оның экономикадағы орнын анықтау;

- рынок құрылымына байланысты бәсекенің ерекшеліктері ашып көрсету;

- жетілмеген бәсекенің негізгі формалары монополия мен олигополияның рынокта қызмет етуін көрсету;

- Қазақстан Республикасындағы бәсекелік ортаның қалыптасуы мен даму мәселелерін және оны шешу жолдарын қарастыру;

- өнеркәсіптік саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыру және индустриалды-инновациялық экономика жүйесін құрудың негізгі бағыттарын қарастыру.

1 БӘСЕКЕ РЫНОКТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕ

1. 1 Бәсеке экономикалық категория және оған экономикалық

көзқарастар

Классикалық политэкономияның өкілі Адам Смиттің ойы бойынша экономика заңдарының әрекет етуінің сөзсіз шарты - еркін бәсеке. Тек сол ғана рыноктың баға үстемдігін жояды, сатушылар көп болса, монополизм болмайды, өйткені “монополистер рынокта өнімдердің аз болуын тұрақты етеді және нақтылы сұранысты толық қанағаттандырмай, өз тауарларын табиғи бағадан жоғары сатып, табыстарын көбейтеді”[ 4, 60б. ]

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында көп еңбектер “жетілген еркін бәсекелік” экономиканы мадақтаған болатын. Сол мерзімде “еркін бәсеке” және “мүлтіксіз жақсылық” деген түсініктер бір жақтан монополия мен экономикалық механизмнің жетімсіздігі, сондай-ақ монополия мен әлеуметтік әділетсіздік түсініктері ұқсас ұғым деп түсінілген болатын.

Нарықтағы қатынасқа түсуші субъектілер өзінің ақша табу мақсатымен, яғни өз жағдайын жақсарту үшін кіреді. А. Смит әрбір өндірушіге сондай өндірушінің әсер етуі, нақты бағаны сұраныс және бәсекенің арасындағы байланысты механизмде көрсетеді. Егер сұраныс ұсыныстан жоғары болса, онда өнімді сатып алушылар арасында өзара бәсекелестік туады деген. Осындай бәсекелестікте әрбір өндіруші өзінің тауарына жоғары баға беріп, оны соңында сата алмайды. Нарықтық бағаның өсуінің болуы ұсыныстың сұраныстан жоғары болуында және сатушылар арасында өзара бәсекелестіктен болады. Барлық тауарды сату үшін олар бағаны төмендетеді. Кейбір жағдайда нарықтық баға жай бағаға тең болады, яғни тауардың қанша тұратынына сәйкес келеді. Жай баға экономикалық бостандық күйде сақталынад. Егер ол мемлекеттің көмегімен бұзылса, онда монополияның пайда болуына әкеледі. Монополиялық баға реттелуі басқаша болады, яғни ең жоғарғы бағамен белгіленеді. Жай бағаның жетілген бәсеке кезінде ең төмен болуы, яғни тепе-теңдікте болуы максималдық өнімнің шығарылуымен сәйкес келеді деген қорытындыға келуге болады.

А. Смиттің пайымдауынша, қоғамның тауар-ақша, капитал және еңбек ресурстары неғұрлым еркін болса, соғұрлым тиімді оптималды пайдалану мүмкіндігі мол болады. Егер қоғамның әрбір мүшесіне өзінің жеке экономикалық мүддесін дамытуға максималдық еркіндік берсе, қоғамдық мүдде де ойдағыдай қамтамасыз етіледі деген.

А. Смиттің пікірін Сисмонди теріске шығарады. Өйткені еркін бәсекенің экономикалық және әлеуметтік салдарлары болады: байлықтың азын-аулақ

топтың қолында шоғырлануынан халықтың басым көпшілігі қайыршыланады, терең экономикалық дағдарыстарға соқтығады. Осыны көрсете отырып, әлеуметтік реформа бағдарламасын ұсынды: “Заң шығарушылар тарапынан жай және жанама шаралар белгілеуді талап етті, онда қожайын мен жұмысшы арасында толықтай әділеттілік қатынасы қарастырылып, екіншісіне жасаған қиянаты үшін біріншісіне бүкіл жауапкершілік жүктелсін” [5, 270б. ]

Шын мәнінде, М. Блауг көрсеткендей, А. Смит өз пайымдауында максималды қанағаттандыру доктринасына терең негіздеу жасады. Ол еркін бәсеке сала ішінде ресурстарды оптималды бөлу арқылы бағаны өндіріс шығындарына теңестіруге ықпал етеді деп жазды. Өндіріс факторларының рыногында еркін бәсеке барлық салалардағы осы факторларының айқын артықшылығы мен сала арасында ресурстарды бөлудің оптималды қатынасын орнатуға қол жеткізді деп көрсетеді.

Давид Рикардоның айтуы бойынша нарықтағы жоғары бәсекенің болуы жалақының жоғары дәрежеде болуының нәтижесі. Сонымен қатар мемлекетте өнімнің аз өндірілуі оның басқа шетел мемлекеттерімен бәсекелестікке түсуіне әсер етпейді. Әрқашанда шетелдік валютамен айырбас қатынасы болады, яғни тауардың экспорттауы және импорттауы салыстырмалы түрде көп немесе аз болады.

Рикардоның пікірінше еркін бәсеке жағдайында жалақымен болған уақиға сияқты, “пайданың да құлдырау тенденциясы байқалады, өйткені қоғам мен байлықтың дамуына орай қажетті қосымша өнім көп шығындар мен еңбек жұмсауды қажет етеді” [6, 128б. ] Кәсіпкерлердің еркін бәсекесі мен еркін сауда принциптері үстемдік ететін қоғамның экономикалық даму заңдылықтарын зерттей келе, Д. Рикардо мынаны байқамаған сияқты: экономикалық либерализм жағдайында артық өндіру дағдарысы болады.

Курно Антуан мынадай сұраққа жауап іздестіреді. Егер сатушылар саны “п” болғанда, тауарларды сатудан түсетін пайданың ең көп мөлшері қанша болады? Егер п бірге тең болады деп таза монополия жағдайында ұйғарғанда, мұндай өнім көлемінде пайда ең көп мөлшерге жетеді, шектеулі шығындар шектеулі табыспен шектеледі. Егер “п” шексіз өсетін болса, негізгі қосымша жағдайда жетілген бәсеке жағдайы қалыптасып, мұндай өнім көлемінде пайда көп мөлшерлі болады да, шектеулі шығындар орташа табыспен теңеседі. Мұндай жағдайда өндіру максималды, ал баға минималды болады.

Фридрих Лист өзінің идеясын былайша дамытады: Германияның өркендеу жолы өнеркәсіп арқылы, ал германдық өнеркәсіп болса, жоғарғы импорттық салым мен сауда саясатының басқа да тетіктері арқылы күшті, шетелдік бәсекеден қорғауды қажет етеді. Бұл идея Батыстың өскелең өнеркәсіп буржуазиясы мен Германияның оңтүстігін әбден қанағаттандырды.

Жетілген бәсеке жағдайындағы бағаны кәсіпорын емес, рынок анықтайды деген классиктердің бастапқы пікірлерін А. Маршаллда нақтылай түседі. Әрбір адам өз мүмкіндігіне қарай немесе қалыптасқан жағдайға, конъюнктураға қарай затты сатып алады, “артық тұтыну” деген ұғымды енгізеді. А. Маршалл былай деп жазады: “Бәсекелі экономикада өндірістің көлемі кәсіпорында тауар өнімі бағасын кемітеді және тиісінше бәсекелестер арасында артықшылық береді”. Көріп отырғанымыздай, А. Маршаллдың пікірінше, бәсеке жағдайында шығындар үлесі өндірістің іріленуімен не төмендейді, не қатар дамиды, бірақ өнім көлемі өсуін басып кетпейді. Осындай пайымдаулар негізінде микроэкономикалық теория өндіріс пен кәсіпорын көлемін оптималдау проблемаларының нақтылы методикалық шешімдерін ұсынды.

Шарль Фурье өркениет кезеңінің төрт фазасын бөліп қарады. Алғашқы екеуі шын мәнінде құлиеленушілік және феодалдық құрылыс, ал үшіншісі еркін бісекелі капитализм. Өркениеттің төртінші фазасы туралы пікірі Фурьенің көре білгендігін айқындайды. Ерекше бір формада капитализмнің монополистік сатысының өтетіндігін немесе оны сауда феодализмі деп атады. Диалектикалық ойлауда ерекше қабілетті Фурье еркін бәсеке заңды түрде өзіне қарама-қарсы монополияға әкеледі деді. Оның түсінігінде монополизация бейнесі сауда мен банк істерінің “жаңа феодалдары”. Кәсіпкерлер арасындағы бәске экономистер айтқандай қоғам мүддесіне қызмет етпейді, қайта өндіріс анархиясын туғызып оны бұзады, бір-біріне қарама-қарсы қойып, тәртіпсіздікке жол ашады. Үстеме пайда табу мақсаты мен бәсеке жалдамалы жұмысшыларды қанаудың сорақылығын үдете түседі. Байлық пен қайыршылық арасындағы алшақтықтың өсуі мен игіліктер молшылығында кедейліктің өсуімен Фурье еркін бәсеке принциптерін қуаттайтын буржуазиялық политэкономияның да күйрейтіндігін дәлелдейді деп көрсетті.

Э. Чемберлиннің көзқарасы бойынша рыноктар өзара байланыста, өйткені мұның әрбіреуінде бір-біріне тәуелсіз сатушылар ұқсас өнімдерді сату үшін өзара әрекетке түседі. Әрбір сатушыны монополист ретінде қарау, олардың өзі сатып алушыларын түзейді, ал тауарлар сату және қызмет көрсетудің шын көлемінің аздығын көрсетеді, оларға баға таза бәсекедегіден жоғары қойылған [4, 195б. ]

Өнімнің дифференциялануы бәсекенің табиғи емес көрінісіне қарағанда бәсекеге табиғи процесс ретіндегі идеясын бұл процеске бағаға қатысы жоқ факторлар бәсекенің әсерінің ұлғаюымен негіздейді. Мұны ол тауар сапасы мен жарнаманың жеке-дара және ерекше қасиеттерімен түсіндіреді.

Ол былай деп жазады: “Дифференциялану өнімнің өзіндік ерекшеліктеріне сүйенеді, олар мынадай болады: ерекше қасиеттер - фабрика маркасы, фирма аттаруы, жеке-дара ерекшелігінде - сапасы, түрі, түсі, стилі”

[ 4, 197б. ]

Дж. Робинсонның “Жетілмеген бәсекенің экономикалық теориясы” атты еңбегінің басты идеясы - монополия қызметінің рыноктық аспектілерін ашу. Кейбір ғалымдар монополистік бәсекені тепе-теңдіктегі рыноктың табиғи жайы деп сипаттаса, Дж. Робинсон жетілмеген бәсекеде алдымен бәсекелік шаруашылық жүйесінің тепе-теңдік жағдайының бұзылуын, жоғалтуын, тіпті жалдамалы еңбекті қанауды көрді.

Экономиканы мемлекеттік реттеудің неолибералдық концепциясының өкілдері Л. Эрхардтың: “Бәсеке барлық жерде, реттеу қажетті жерде”[ 8, 205б. ] деген сөздерін еске алып, экономикалық процестерге мемлекеттік шектеудің дұрыстығын дәлелдеп, оның экономикадағы теңсіздікті жоюдың шарты ретінде кәсіпкерлер қызметінің еркіндігі мен тұрақтылығына ат салысуын қалады.

Белгілі американдық зерттеуші-ғалым М. Портер бәсекені зерттеу проблемасымен көп жылдар айналысты. Бәсекелік қабілеттілікті рыноктық жағдайда қалай дамитынын көрсете отырып, анализ жасайды. Ол халықаралық экономикада ұлттық, мемлекеттік және жергілікті бәсекелік теориясын қарастырады. Ең басты міндет оның ойынша ішкі бәсекені дамыту дейді, өйткені осы бәсеке халықаралық жағдайға шығару жолы болып табылады, мемлекеттің ішінде бәсекелі жұмыс активті мұрагерлік жауыздықпен дамиды. Олар тек рыноктағы орынға ғана таласпайды, сонымен қатар адамдардың жетілгендігінің деңгейіне байланысты болады.

Сонымен қатар бәсеке объективті көзқарас тұрғысында онша емес жағдайға әкеледі. Мысалы, жетілген бәсеке кезінде ресурстардың оптималды Парето бойынша бөлінуі. Қоғамның социал дұрыстығын ескермейді, өйткені қоғамның ішінде тек бизнесмендер ғана болмайды, онда сонымен қатар қоғамдағы әртүрлі деңгейде байлықтың болуы да ықтимал.

Дж. Кларк пікірінше бұл заң еркін бәсеке жағдайында орын алады, яғни барлық шаруашылық субъектілерінің жинақылығы экономика тепе-теңдігінің параметрлеріне жетуге ықпал етеді.

Буагильбергтің ойынша, еркін бәсекенің бұзылуының басты мәнін астыққа нақтылы максималды бағаның қойылуымен түсіндірді. Ол максималды бағаны алып тастаса, астықтың рыноктық бағасы да өседі, шаруалардың табысы мен өнеркәсіп тауарларына деген сұраныс артады, ол болса өз кезегінде сол өнімдерінің өндірісін де арттырады.

ХУІІІ ғасырда бәсеке идеясы жеке мүддені көздейтіні қандай да болмасын іс-қимыл қоғам мүддесімен ұштаспайды, оған қарама-қарсы деген ұғым кеңінен орын алғаны тарихтан белгілі. Тіпті бүгінгі күннің өзінде социализм идеясының кейбір өкілдері рыноктық экономика қоғам мүддесіне қызмет ете алмайды дегенді айтудан жалықпайды.

Осы заманда “жетілмеген бәсеке” монополияланбаған секторды сипаттау үшін пайдаланылады. Осы салаларда дәрежелі өндіріс шығындары жоғары және табыстылығы төмен ұсақ капитал орын алады. Монополиялар мен олигополиялардың экономикалық және әлеуметтік жағынан жетілмегендігін П. Самуэльсон олардың бағаны жоғарылату мен өндірісті қысқартуды тым жиі қолданылатынымен байланыстырады. Дж. Гэлбрейт жетілмеген бәсекеге ұсақ бизнес жағдайындағы немесе ХХ ғасырдың бастапқы кезіндегі “кемелденбеген” монополия тұсындағы бәсекені жатқызады. Жетілмегендіктің көрінісі - ол елеулі шығындарға ұшырататын қауіп-қатерлер мен болжамсыздықтың мүмкіндігінің тым көп болуы. Бұлар банкроттыққа және жұмыссыздыққа жиі ұшыратады.

П. Самуэльсон мен Дж. Гэлбрейт бойынша бәсеке, осы к. нгі монополиялардың кемелденген биіктігіне көшу жағдайында жетілген сипат алады. Бұл монополиялар барынша көп пайда табуды емес, қауіпті жағдайларды неғұрлым төмендетуді және экономикалық өсудің тұрақты болуын көздейді деп тұжырымдайды.

Сонымен, ірі ғалым зерттеушілердің ойларын қорыта кететін болсақ, классикалық политэкономияның, неоклассикалық бағыттың, әлеуметтік-институционалдық бағыттың дамуы қоғамдағы елеулі өзгерістерге әкеліп, соның ішінде бәсекенің жетілдіруіне үлкен әсерін тигізгеніне қазір көзіміз жетті деуге болады. Бәсекені теория тұрғысынан зерттеп, оның түсініксіз аспектілеріне аса мәнді етіп тоқталып кеткен ғалымдардың белгілі маңыздылықтары қазіргі қоғам дамуының жоғары сатыға жеткендігін айта кеткен жөн болар.

1. 2 Бәсекенің мәні, қызметтері және түрлері

Бәсеке дегеніміз, бір жағынан, іс-қимыл жасайтын салада ұнамды нәтижеге жету үшін жүріп отыратын экономикалық жарыс, шаруашылық жүргізудің қолайлы жағдайына ие болу үшін, пайданы көп табу үшін тауар өндірушілердің бір-бірімен күресі. Екінші жағынан, ол рынок субъектілерінің өнімді өндіру мен оны өткізудегі және капиталды қолдану сферасындағы арақатынастары.

Бәсекені экономикалық процесс ретінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің белгілі әрекеттерінің жиынтығының түрі деп тануға болады. Осы әрекеттер экономикалық цикл түрінде жинақталады. Осыған бірте-бірте жүріп отыратын төменде аталған ұдайы өндірістік процестер жатады:

- өндіріс және еңбек ұжымдарының материалдық-заттық элементтерін қалыптастыру;

- өндірісті ұйымдастыру, оны шикізатпен, материалдармен, жартылай фабрикаттармен жабдықтау және өндірістік, несие-қаржылық және жобалау мекемелерінің бір-біріне әсер етуі;

- бәсекеге қабілеттілігі жоғары өнім өндіру;

- өнімді сату, бұл үшін оның саны анықталады, өткізілетін орны мен уақыты белгіленеді;

- пайда есебінен инвестициялық қор жасау және оны өндірісті кеңейту үшін пайдалану.

Бәсекенің түрлері рынок құрылымының жағдайына байланысты болып келеді. Яғни, экономикада рынокты анықтайтын, оны зерттейтін, бағаны белгілейтін сұраныс пен ұсыныс ғана емес, сондай-ақ рынок құрылымы болып табылады. Өйткені әр рынок құрылымында бәсеке түрлері де әртүрлі, соған сәйкес баға құру тәсілі және фирманың қызмет етуі де өзгеше болып келеді.

Рынок құрылымының негізгі түріне келесілер жатады [11, 35б. ]

Жетілген бәсеке нарығы;
Монополия;
Монополиялық бәсеке;
Олигополия.

Жетілген бәсеке қалыптасу үшін ондаған фирмалар әрекет жасап, олардың өзара келісім жасауға мүмкіндігі болмауы тиіс [12, 263б. ]

Жетілген бәсекелес рыногы дегеніміз - төмендегі шарттар орындалатын нарық:

1) Нарықта өнім ұсынатын тәуелсіз сатушылар саны көп және өнімдері біртекті болып келеті;

2) Ірі фирманың жалпы нарықтық ұсыныстағы сату үлесі елеусіз. Сондықтан, оның өнім көлемі туралы өндірістік шешімдері жалпы ұсынысқа ықпал етпейді, соған орай фирмалар нарықтар бағасына да әсер ете алмайды;

3) Баға, технология, ықтимал пайда жөніндегі ақпараттар белгілі болады;

4) Жаңа фирмалардың салаға кіруіне немесе одан шығуына тосқауылдар жоқ [13, 9б. ]

Жалпы айтқанда, жетілген бәсеке рыногында рынокқа қатысушылардың арасында бәсеке толыққанды қызмет етеді және ол барлық рыноктық қатынастарды, сұраныс пен ұсынысты, тауарлардың сапасын, олардың бағаларын реттеуші қызмет атқарады. Яғни, экономиканың бәсекеге қабілетін арттыруда жетілген бәсекенің толыққанды орын алуы ел экономикасының тұрақты дамуына үлес қосып, инновацияларды дамытуға жол ашады.

Бәсекенің екінші негізгі түрі ол жетілмеген бәсекелі рынок болып табылады. Егер нарықта жеке өндірушінің монополиялық немесе олигополиялық билігі орнықса, онда ол рынок жетілмеген бәсекелі рынок болып табылады. Бұл жағдайда қоғам жалпы белгілі шығындарға ұшырайды, себебі тұтынушылар тауарды тұтынудың көлемін азайта отырып, тауарға жоғары баға төлейді. Сондықтан да көптеген елдерде нарықты монополиялауды шектейтін монополияға қарсы заңдар қабылданып, іске асырылуда. Бұл заңдарға қарамастан әлемнің барлық елдерінде өндіруші-монополистер бар.

Бұл шектеулер төмендегідей:

1) Ірі өндірістің басымдылығы;

2) Легальды тосқауылдар (шикізат қорын, жерді ғылым мен техниканың жетістіктерін монополиялық түрде иелену, тауарды жеке өндіру үшін үкіметтен алынған ерекше құқықтар) ;

3) Бәсекелесудің әділетсіз жүргізілуі.

Ірі өндірушілердің ұсақ өндірушілермен салыстырғанда өте көп артықшылықтары бар. Монополиялық және олигополиялық өндірісте ірі фирмалардың жұмыс істеуі тиімді, себебі ірі өндірістің шығындары ұсақ өндірістің шығындарынан қарағанда төмен болатыны практика жүзінде дәлелденген.

Монополияны тек қана экономикалық шектеулер ғана емес, сонымен қатар құқықтық шектеулер де қорғайды. Құқықтық шектеулердің көп тараған түрлері - жеке меншік құқығы. Егер бір фирманың меншігінде өте сирек кездесетін шикізат болса, онда ол фирма монополист болады. Легальды тосқауылдарға патенттер мен авторлық құқықтар жатады. Жаңалық ашқан адам патент алмаса, онда ол өзіне берілген ерекше жеңілдіктерге ие бола алмайды. Бұл жағдайдың біздің мемлекетіміз үшін маңызы зор.

Бәсекені әділетсіз түрде жүргізудің негізгі түрі - демпинг - бәсекелесін ығыстыру мақсатында өнімді өзіндік құнынан төмен бағамен сату. Ірі фирмалар мүмкіндігі мол монополистер. Олардың қаржы мүмкіндіктері де жоғары. Сондықтан да тауарларды өздеріне тиімсіз бағамен ұзақ уақыт сату арқылы, ұсақ фирмаларды нарықтан ығыстырады [14, 136. ]

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.