1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған өлең-жырлар
Кіріспе
1. 1916 ЖЫЛҒЫ ҰЛТ.АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІСІНІҢ ТАРИХИ ШЫҒУ СЕБЕПТЕРІ
2. 1916 ЖЫЛҒЫ ҰЛТ.АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІСІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ТУҒАН ӨЛЕҢ.ЖЫРЛАР
3. 1916 ЖЫЛҒЫ ПОЭМАЛАР
Қорытынды
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. 1916 ЖЫЛҒЫ ҰЛТ.АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІСІНІҢ ТАРИХИ ШЫҒУ СЕБЕПТЕРІ
2. 1916 ЖЫЛҒЫ ҰЛТ.АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІСІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ТУҒАН ӨЛЕҢ.ЖЫРЛАР
3. 1916 ЖЫЛҒЫ ПОЭМАЛАР
Қорытынды
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
1916жығы ұлт- азаттық күтерілісі қазақ халқының тәрихындағы елеулі ірі
оқыйғалардың бірі болып есептелінеді. Олай дейтіміз, 1916 жылғы ұлт-азаттық
күтерілісі, патшалық өкіметтің отаршылдық саясатына қарсы Қазақ жаппай
күтеріліске шығуы, Соның ішінде Қостанай, Торғай жағында, Орталық
Қазақстанда, Жетісу облысында өте күшті болды. Сол кездегі Қазақ халқының
патшлық отаршылдық зорлық-зом былығына қарсы, еркіндік-бостандық алыу
жолында өз құқығын жоқтап патша өкіметіне қарсы күтеріліске шығыуы тәрих
бетінде мәңгі өшпес із қалдырды. Сондай-ақ, алынбас қамалдай болып көзге
көрінетін патшалық өкіметтің құдыретінің оншалық күшті емес екендігін қазак
халқына береке, бірлік, ынтымақ керектігін сездіріп ғана қоймай қарапайым
халық күтерлсе теңдецсіз күш –жігерге әлемде еш нәрсе тең келе алмайтынын
көрсетекен ұлы төңкерліс болды. 1916 жылғы ұлт –азаттық күтерілісі қазақ
халқының 1723 жылғы жоңғарға тәуелсіздігін қорғап сақтап қалыу жолындағы
ұлт-азаттық күтерілісі мен 1837-1838 жылдары аралығында болған патшалық
зорлық –зомбылық отаршылдығына қарсы Исатай Тайманұлы, Махамбет
Өтемісұлының ұлт-азаттық күтерілісі 1847 жылы Кенесары Қасымұлының
қазақстан жріне жаппай салынып жатқан әскери бекністерге әке көрген оқ
жонар,- деп хан тағын құрғысы келіп, патша отаршылдығынан құтылып
тауелсіздік еркіндік алуды жатпай- тұамай рамандауы әке ізбасары болып
хандық құрып қызығын көріп серуендеп, рахатқа белшесінен бату емс, қайта
халқына еркіндік бостандық алып беріп, өз арман тілегіне жеткізіп болашақ
ұрпақ адында парызын өтеу мақсатыннан туған адал ой арманы еді. 1916жылғы
ұлт-азаттық күтерілісі, сол кездегі қазақ халқының патша өкіметінің отарлық
езіп қанауына қарсы шыққан елің бостандық еркіндік жолындағы жан айамай
жасаған күрес ерлікткерінің, бұрынан үзілмей жалғасып келе жатқан заңды
жалғасы.
1916 жылы таптық және ұлттық езушіліктің, соғысқа деген өшпенділіктің
күшеюі жаппай құбылысқа айналды. Соғыс елдегі жалпыұлттық дағыдарыстың
пісіп-жетілуі процесін тездете түсті. Соның жарқын бір көрінісі Қазақстан
мен Орта Азияның барлық аймақтарын дерлік қамтыған 1916 жылы ұлт-азаттық
көтерілісі болды. Көтерілістің шығуының басты себебі әлеуметтік-
экономикалық және саяси сипаттағы факторлар еді. Яғни отарлық езгінің
күшеюі, жерді тартып алуы салықтар мен алымдардың өсуі, еңбекшілерді қанау,
өлкенің қазақ және басқа бұрыннан тұрғын жергілікті халықтары жөнінде кері
идея-ықпалдың жүргізілуі.
Қазақ тарихындағы болған бұрын соңды өткен ұлт-азаттық күрестермен
салстыра келген де тәрихый дәуірден алар өзіндік орныбар күтерілістің
бұрынғы болған күтерілістерге қарағанда тарихи мән-мазмұны бөлек әдебиет
жағынан алып қарасақта әдебиет жанырына қосқан ұлесі мол кендігін
күтеріліске қатысты өлең – жырларды оқыған кез бірден көзге шалынады.
Мысалы: Бұрын фольклорлық элементтер басым қоштасу, сәлем хат поэзиясы енді
қоғамдық ірі оқиғаларды жырлау дәрежесіне көтерілді, оның тәрбиелік және
үгіттік мәні ауқым көлемі артты, өзгеше жанр ретінде дамуына мүмкіндік
әкелді.
1916-жылы көтерілстерге байлансты өлең жырлар қазақ әдебиетіне көркемдік
ерекшеліктермен елеулі үлес қосқан туындылар болды. Бұлардан сол дәуірдегі
ел тұрмысын қол бастаған батырлардың ерлігі мен азаматтық тұлғасын
танығандай боламыз осы жырлардың быразы көтерілс басылғаннан кейін халық
басындағы қайғы-қасыретті бейнелесе, үлкен бір тобы ел арасындағы
қайталанбас ерліктерін жырлап, олардың мәңгілік есте қалар бейнесін жасады.
Жалпы алғанда, 1916-жылғы көтерілс жырлары әдебиетіміздің өзгеше биктікке
бет алған тұсындағы өмір шындығн терең игерудегі кезең көрініс болып
табылады.
Ал тарихы шындық ашылғанда, көркемдік шындықтың бүкіл болымысн терең
таныуға мұкіндік туары тағы ақиқат.
Дүниежүзіндегі бұқара халықтардың көркем ой тарихында ауыз әдебиетінің
алатын орны ерекше. Ауыз әдебиеті халықаралық ғылыми тілде фольклор деп
аталады. Фольклор деген атау ағылшын тілінде (folk-lore) халық даналығы
деген ұғымды білдіреді. Жазба әдебиеттен бұрын әр халықтың көңіл-күйін,
тұрмыс-салтын, тарихын көркем сөзбен бейнелейтұғын ауызша айтылып, ауызша
таралған әдеби үлгілері болған. Ауыз әдебиетінің өз тән ерекшеліктері мен
заңдылықтарын тексеретін ғылымды фольклористика дейді. Дәстүрлі фольклорлық
шығармалардың төмендегідей басты-басты белгілері болады: ә) фольклорлық
шығармалардың бірнеше нұсқалары, көптеген варианттары болады; б) дағдылы
тіркестер бір-біріне ұқсас сюжеттер көптеп кездеседі; в) көркем өнердің
бірнеше түрлерінің кейбір сипаттары сақталынады. Фольклор деген атауды
тұңғыш рет жазба әдебиетте қолданған ағылшын ғалымы В. Томсон, 1846 жылы
Лонданда шығатын Атенеум газетінде ауыз әдебиеті туралы мәлімет
келтірген. Фольклорлық шығармалар әр дәуірде әр түрлі аталған: халық
поэзиясы, халық творчествосы, халықтың ауыз әдебиеті, халықтың сөз
өнері. Халық творчествосының дүниежүзілік тарихы есте жоқ ескі замандардан
басталады, кейбір көне жазөба әдебиеттердің өмір тарихы 30-40 ғасырмен
өлшенсе, ал халықтың сөз өнері шамамен 100 000-130 000 жылдармен өлшенеді.
О бастағы фольклорлық шығармалар ру, тайпалардың ортақ әдеби мұрасы болса,
келе-келе қоғамдық қатынастың дамуына байланысты таптық сипат алған. Соның
нәтижесінде белгілі бір таптың салт-сана, талғам-талаптарына лайық көркем
шығармалар пайда бола бастаған. Еңбекші қарапайым халық жаратылспен қарым-
қатынаста, қоғамдық әрекетте және өзімен-өзі сырласқанда өлең-аңыздар
шығарған. Оны әдетте жұрт алдында, көп көзінде орындаған. Айтушы да
тыңдаушы да бетпе-бет қатар отырып, творчестволық бірлік құрған. Ауыз
әдебиеті үлгілерін кез-келген адам шығармаған, оған сөз өнеріне қабілетті,
бейімі бар адамдардың қатысы бар. Сұлу сырлы сөздерден көркем шығарма
туғызушыларды – ақын, жыршы, жырау, ертекші, шешен дейді. Ал гректерде ел
эпостық жырлады орындаушыларды – аэд, француздарша – жанглер, немістерше –
шпильман, қырғыздарша – жомоқчу, өзбекше – бахши, кавказдарша – ашуг,
орыстарша – сказитель дейді[1,3-4 ].
Жыршы-жыраулардың таптық көзқарастарымен ақындық талантына сәйкес, ел
арасында кең тараған ертегілерді, аңыздарды, тарихи жырларды әр түрлі
идеялық өзгерістерге ұшыратады. өзгеріске түскен көркем фольклордың тағдыры
көбінесе екі түрлі күйге ұшырайды. Бір жыршылар бар, олардың біреуден
естіген шығармаларының мазмұны текстің дәлме-дәл айтылуына назар аударды.
Ал енді бір жыршылар естіген аңыздардың негізгі қадау-қадау діңгектерін
ғана қалдырды да, кісі аттары, жер аттары, су атарына іс-әрекеттің даму,
шарықтау шегі мен шешілу сатысына біраз өзгерістер негізді. Мұның
флоьклорлық варианттар деп атайды. Мәселен қазақ халықының классикалық
шығармасы Қозы Көрпеш-Баян сұлу мен Қыз Жібек жырларының әр түрлі
варианттары бар. Қыз Жібектің СССР Ғылым академиясында сақтаулы тұрған
оннан астам варианты бар. Соның бірі 1887 жылы Мұсабай жыраудың жазып алған
варианты. Ол қазір Москваның тарихи музейінде сақтаулы тұр.
ХІХ ғасырдағы Европа оқымыстылар қазақ халқының әдеп-ғұрыптары және
мәдени тарихымен таныса келіп:
- Бұл ел тосын, жұмбақ, қызық ел!-деп атаған. Бұлар көшпелі тұрмыспен, мал
шаруашылығымен шұғылданады, жартылай отырықшылыққа бейімделген, бай ауыз
әдебиеті, музыкасы бар, өмірге төзіәмді халық деп санаған Россия
ғалымдары. Байырғы қазақ халқы не түрлі замандарды басынан кешірген.
Әсіресе жаугершілік пен табиғаттың қаталдығынан зор зардаптар шеккен.
Соған қарамастан өзінің ұлттық рухани сипатын толық сақтап қалған. Ол
ледің даму сатысы мен өсу эволюциясы әріден басталады, әсіресе, өзі мен
табиғаттың арасындағы байланысты түсіну, тану барысында сәби, балаң
ойларға барған тұстары да бар. Сол кездің өзінде-ақ, бірден дүниенің
жұмбақ сырына зерек санамен шолу жасаған: адамзат жаратылыстың бесігінде
қашанда бірге болған, оның өмір сүруіне белгісіз сыртқы күштің әсері
болып, өмірдің ара салмағы бұзыла береді, жоқшылық пен ашаршылық адамның
басқан қадамымен қатарласа жүретіні несі, індет, ауру, мехнат пен
бейнеттің тұрақты сипатын өзгертуге болады ма, болса қалай?! Бұл
сұрақтардың жауабын халық көркем қара сөзбен, өлең сөзбен айтуға
тырысқан. Соның бірі, қазақ халық әдебиетінде ерте зманда пайда болған
наным-сенім өлеңдер. Мұнда халық бала секілді бәріне сенеді, ақ
көңіллділік көрсетеді, айға, бұлтқа тіл қатады. Алыстағы аспан
денелерінің құрылыстарында құпия сиқырлы күш бар, ол әрі қасиетті, әрі
киелі деп санаған, соған табынған, жалбарынған, өлеңмен арнау айтқан.
Мысалы Күн жайлату, Бұлт шақыру өлеңдерін атауға болады. Бұл
өлеңдерде адам жаратылыстың арасындағы тепе-теңдік заңдылығы бұзылғанда,
аспаннан жаңбыр жаумай жер бетінде құрғақшылық басталғанда айтылған.
Міне, дүниежүзілік ауыз әдебиеті табиғаттың осындай қым-қуыт
жағдайларынан туып шығып, қоғамның дамуымен бірлікте дамып үлгеріп,
өркендеп отырған. Болса да, ең алғашқы ауыз әдебиет өз қалпын сактап, өткен
тарихтан сыр шертіп, адам мен табиғат арасындағы қатынасыты жақындата
түсетіні белгілі жайт. Осылай өркендеген халық фольклоры бүгінгі таңда
өзіндік орнын әлі де болса ала алмай, толық зерттелмей келе жатқаны баршаға
шындық. Осының ішіндегі біз зерттеп отырған эпостану мәселесі. Қазақ халық
ауыз әдебиетінің көлемді көрнекті саласы батырлық, ғашықтық, тарихи
аңыздаулардың жиналып баспа жүзін көргеніне, олар жөнінде азды-көпті ғылыми
пікірлер айтыла бастағанына ғасырдан артық уақыт өтті. Бұл мәселе
төңірегінде түрлі автордың жол-жөнекей айтқан тұжырымдарымен қатар күрделі,
жүйелі істерді тындырғаны белгілі.
Еркіндік-азаттықты аңсаған күрес еш уақытта толастап тоқтаған емес.
Мұның дәлелі, ХІХ ғасыр қазақ халқы үшін күреске толы кезең болды.
Саяси-әлеуметтік өлең-жырлар, кезеңдік поэзиясының саяси мәселелерді
көтеріп, әлеуметтк мақсат мүдделерді пәш ететін саласы. Қоғам өзгеріс
алдында, бұқара толғаныс үстінде тұрған кезеңде саяси-әлеуметтік
өлеңдерінің белсенділігі арта түсетіні белгілі. А. Байтұрсынов, М. Дулатов,
М. Жұмабаевтардың отаршылдық езгісі, қазақ қамы туралы өлең-жырлары – соның
айғағы. ХХ ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік өлең-жырлар қазақ лирикасының
азаматтық, философиялық тереңдіктерін, шынайы халықтың тағлымын толық
танытқан туындылар. Бұл орайда, біз ХХ ғасырдың басындағы саяси-әлеуметтік
лирикасының ең көрнекті тұлғалары Шәкәрім, Ахмет, Міржақып, Мағжан,
Жүсіпбек, Қошмұхамет, Сәкеннің лирикалық өлеңдерін айтар едік. Осы
ақындардың саяси-әлеуметтік сарында лирикалық өлеңдерінің қазақ ұлттының
ресей империясы отар жағдайында жүріп, материалдық рухани мәдениеттік
дамуына артта қалатынын ойлайтын азаматтық, перзенттік көңіл алаңдаушылығын
сездіреді.
1 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің тарихи шығу себЕПтері
Қандайда болмасын саяси күрестің жүгінетін ұраны, ел соңынан еретін
аталы сөз, ой тетігі болады. Оған біздің заманымызда идеялогияның деген
айдар тағлып, сол атаумен атап жүрміз. 1916 жылғы көтеріліске нендей
идеялогия тұғыр болды. Сол тұғырлы ойдың жібін ұстап елге жол сілтеген,
идеологі кім болды? Осындай адам Қарқара көтерлісінің ортасында болды ма?
Міне,осы маңызды сұраққа да әр түрлі себеппен, әлі күнге дейін орынды көңіл
аударылмай келеді. Бұл сұраққа толық жауап беру үшін өткен тарихты
білмесең, келер күнге жауапкершілікпен қарай алмайсың ,- деген ұлық сөзді
еске ала тырып. Қазақ халқының ұлыт-азаттық көтерілісін сонау арыдан толғау
керек шығар деген оймен. Қазақ халқының ұлт-азаттық күтерілісі 1723 жылғы
жоңғарға қарсы күрестің өзінде-ақ айқын көрніс тапқан. сол мезгіл де
ақтабан шұбырынды, алққа көл сұлама кезінде қазақ халқының өз елін,
жерін, тіл дәстүрін жауынан құтқарып сақтап қаларлық қасиеті бар екендігін
танытқан нағыз отан соғысы болғандығын сол мезгілде де бүгінгі таңда да
тарихи дәуір өзі көрсетіп өмір шындығы өзі айқындап отыр.
Қара таудың басынан көш келеді,
Көшке ілесіп бір тайлақ бос келеді.
Қарындастан айрылған қиын екен,
Қара көзге мөлтілдеп жас келеді.
Сол кездегі елге сүйеу болған Төле бидің: түннен кейін күн туады деп
ұйымшылдыққа үндеп, қиындыққа бой бермей, мойымай күресуге шақырады. Бұқар
жырау, Қаз дауысты Қазыбек, Айтеке би сияқты даналардың аталы сөздері,
кейінгі ұрпаққа мұра болып келе жатқан жоқ па!? Шында да сол бір дәуір сын
кезеңін де қазақ халқы ата жауын жеңіп азаттыққа жетті, кең байтақ жерін
бір тұтас мемелекет болып, оның туын Абылай хан көтерді. алқа көл сұлама,
ақтабан шубырындыдан кейін қазақтың бірлігі болса ғана халық болып, мәңгі
өмір сүретіне көзі жетті.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Жетісу өңірі түбегейлі орыс
патшалығының жері деп жарияланған тұста Шығыс Түркістанда Қытай өліметіне
қарсы ұлт-азаттық көтеріліс (1864-1872ж.ж) бойы көтерілді қанды шайқас
болып өтеді. Тап осы кезде Қытайдың шиеленісіне түскен ішкі ауыр жағдайын,
Ресейдің патша өкіметі көптен көз тігіп келе жатқан Орта Азияға ауыз
салады. Нәтижесінде Ресей Орта Азияны мейлінше айналдырады. Генерал
Черняевтың Әулие Атадағы генерал Перовскийдің Ақмешіттегі аюуандығы Шымкент
пен Ташкент қалаларын алу үшін жасаған қанды жорықтары, міне осы тұста
болғаны белгілі соғыс бар жерде сауданың не берекесі болсын.
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Қарқара жәрмеңкесінің маңызы кемиді.
Орта Азия Ресейге күшпен бағындырылғаннан кейін жағдай біршама өзгерді.
1880 жылы Қытай мен Ресей арасында Түркістан өңіріндегі шекараны анықтау
келісіміне қол қойылды. Қарқара жәрменкесінің жаңа талапқа сай жандана
түсуіне жағдай туғызады. Араны кең Ресей енді жеті шар Кашимир өңірі мен
Ауған жеріне көз тіге бастауына байланысты, Қарқара жәрмеңкесін жаңдандыра
түсу өте пайдалы іс деп танылды. 1882 жылы Түркістан генерал губернаторының
Қарқара жәрмеңкесін өрістету шаралары туралы ерекше бұйрық жарық көрді.
Орыс көпестері Қарқара жәрменкесінде баждан босатылды. Жергілікті қазақ-
қырғыз саудагерлері де жеңілдік алды, басқа көрші елден келген
саудагерлерге де баж төлеуде көп жеңілдік берілді. Қорытындысында Қарқара
жәрмеңкесі тез жаңданып шыға келді. Дүниежүзілік бірінші соғыс басталғаннан
кейін қарапайым халықтың басына ауыр күн туғанымен, Қарқара базарына өкімет
көрсетілген қамқорлық кемімеді десе де болады. Қазақтардан соғыс мүддесіне
деген алым-салықтар көбейді, ел қолында барын базарға апарып сатып салықтан
құтылып жатты.
Елім деп еңіреген зиялылардың бірі Албан Асан бұл жайды былай деп
суреттейді:
Базарға сатып тауыстын, помы келген атынды,
Жәрмеңкені жағалай көп жатақтар шатылды.
Ғаріп нашар малы жоқ, тұзбен сатты отынды
Сасық күзен, ақ тиін, борсық, күзен сатылды
Базар жақын болғалы пейілі жұрттың тарылды...
Оның Қарқара көтерісі басталып, өрбуіне ықпалы ерекше бөлек болды. Ұлы
ғұлама ақын Ілияс Жансүгіровтің арқасында Албан Асаннның Ақыр заманы
жарық көрді де, ұрпақтарының қолына ілінді. Ілияс Жансүгіровтің дерегіне
қарағанда Албан Асан 1915 жылдың жазында 51 жасында дүние салыпты. Көп
жасаған ғұлама жан еліне, жұртына айтар өсиетін айтып кетіпті. Оның Зарын
(жергілікті халық Асанның зары деп атаған) 1916 жылғы ұлт-азаттық
көтеріліске қатысушылар жаттап, ересегі сөзге арқау тұтып, бәрі оның зарын
күреске тірек етті. Асан қазақтар мен қырғыздардың бір туған, мүддесі бір,
заңы бір, зары бір, тағдыры біртұтас халық санап, екеуінің де жоғын
жоқтаған жырау.
...Қарқара, Текес көл еді,
Албан-бұғы қонысың!
Шетінен қасқыр жеп жатыр
Келмейді бұған намысын.
деп екі елді біріктіруге, күреске шақырады. Албан Асан отаршылдардың арам
саясатын қарапайым халыққа тереңмен түсіндіруге тырысты.
...Ер көңілді азамат,
Түрмеге бәрі айдалды.
Жәрмеңкені тұрғызып,
Тағы да алды пайданы.
Албан бұғы мұнан соң,
Кетуге өрге айналды...
Шынында да қазақтар мен қырғыздар жазалаушылардың басып бара жатқан кезінде
осы Асан сілтеген жолмен шыға көшкен еді. Елдің сол кезде қасіретке толы
күннің жылы өткен сайын ауырлай беретініне ерекше көңіл аударған Албан
Асан:
Былтырдан бері орыс кеп,
Жерді кесті бөліске.
Сыздық жерден өткізіп
Мал жаймадым өріске.
Сайлаудан болған қасірет,
Жұртын толды керіске
Жотада жүрген ел едін
Басын кетті еңіске
Бұзылмаған күніңде
Жақсы едің алыс-беріске.
Жазық жерден айрылдың
Қонысыңнан тарылдың.
Тарыла берсе тағы да
Ірге тимес тегістен.
деп сипаттайды. Албан Асан отаршылдардың зорлығынан, әсіресе керейлердің
сорлаған ерекше атап көрсетті:
Егіс егіп жан баққан,
Нашардан алдын пананы
Шетін бассан сызықтың,
Жабады тағы жаланы!
Орысқа тиген жерлерді
Салт атты кісі баспады.
дей келіп, Асан елдің дәстүрінің, салтының аяқ асты болып бара жатқанына да
ерекше көңіл бөледі.
... Қабырғалы қариялар
Зорлықпен өткен күніннен
Ізет көрмей барасың,
Балаң менен ініңнен.
Әдеп көрмей барасың
Қызың менен келініңнен
Абырой көрмей барасың,
Ата менен жеріңнен.
Жақсылық көрмей барасың,
Алыс, жақын, теңіннен.
Сындырды бас беліңнен
Сайлауларды шығарып,
Бірлікті алды еліңнен
Алтынды балақ, ақ болат
Қар түгіл де дат болды.
Ауыл бірлік кеткен соң
Дұшпанның көңілі шат болды-деп,
отаршылдар саясатының түп тамырын терең түсіндірді. 1916 жылы Қарқара
жәрмеңкесі осындай сипатта еді. Жәрмеңке орыс саудагерлері белсене араласа
бас-басымен сауда-саттық өрісі тез кеміп Қарқара үлкен абыр-дабырдың
орталығына айналдырады. Бұл тәсілді патша өкіметі басқа өңірлерде де тиімді
пайдаланғаны жоғарыда айтылды.
Ең бастысы көтеріліс баяу дамып ақыры жергілікті халықтың шығындалуына,
босуына әкеліп соғудың негізгі себебі – отаршылдық саясатының пәрмені
жүзеге асырылған патша өкіметінің ресми саясаты қазақтарды білімнен,
бірліктен, қару-жарақтан алыс ұстауға тырысқандығынан қаналған ел жеріне,
малынан ғана айрылған жоқ. Ол ең алдымен елдігін қорғап, сөз айтудан қалған
еді, тіпті жергілікті халыққа бас қосып, күнделікті тіршілік мәселелерін
талқылау үшін жиын өткізуге де рұқсат етілмеді. Өкімет қызметін атқарып
жүргендерге өрескел кемшіліктерін айтудың өзіне қарапайым халықтың құқығы
болмады. Ондай пікір айтудың парақор, ожар мінезді чиновниктер ұлы патшаға
қарсы сөйлеумен пара-пар деп бағалап, өкімет адамдардың бетіне қарап қойған
жанды дереу қамауға алып сотқа тар тып отырды.
Еркіндік-азаттықты аңсаған күрес еш уақытта толастап тоқтаған емес.
Мұның дәлелі, ХІХ ғасыр қазақ халқы үшін күреске толы кезең болды. 1837-
1738 жылдар аралығындағы Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлының ұлт-
азаттық көтерілісі, 1847 жылдары болған Кенесары Қасымұлының ұлт-азаттық
көтерілісі қазақ халқының отаршылдыққа қарсы еркіндік, бостандық,
тәуелсіздік алу жолындағы жан қиярлық ерліктері болса, Бұқар мен Махамбет
айтқан өлең-жыр ел басына күн туған кезде, қазақ халқын береке бірлікке
шақырған, ерлік пен жігерлікке жебеген ұлтымыздың төмендемес асқақ рухының
белгісі іспетті еді.
Азаттықты аңсаған күрескер ойдың туын дана Абай қайта қолына алды. Ол
қалың елім қазағым, қайран жұртым деп халқын береке-бірлікке ұйқыдан
оянуға шақырады.
Оның соңынан Ахмет Байтұрсынов ілесті. Оның асыл сөздері халық жүрегіне
ұялап, қастерлеп орын алды. Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған, сақара көлге
қонып саңқылдаған,-деп отаршылдық зардабының зарлы дәмін запыранша
түкіріп, ата салтын, бабалардың ерлігін еске алады. Ахмет отаршылдардың
әкелген алапатын өртке теңеді.
Бір өртке қаулап шыққан душар болып,
Не қалды денемізде шарпылмаған!?
Қазақтың баласысын бәрі мәлім,
Кім қалды таразыға тартылмаған.
деп ойлауға келешегіне терең қарап ойлануға шақырады. Ахмет елді айналасын
торлап тұрған апатқа көзін ашып қарсыласуға, тәуекелге бел байлап күреске
шығуға үндеді:
..Қазағым, елім,
Қайысып, белің
Сынуға тұр ғой таянып!
Қамауда жаның,
Талауда малың
Не тұрыс бар аянып?!
деп жар салады. Бұл үнге басқа да зиялылардың үні қосылады. Әр бір ұлт-
азаттық көтерілістің отына тән мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын өзінің ой
жетекшісі болғанын тарихтан жақсы білеміз. Осы қазақты қайраған, қазақты
шын ширатқан ғасыр қайсы деген сұрақ жиі туындайды.
Осындайда көз алдыңызға XX ғасырдың бас кезін бір сәт елестетіп көріңіз.
Ресейдегі 1905 жылдан басталған дүмпулерді былай қойғанда, қазақ қазақ
болып дүр көтерілген 1916 жылғы оқиғалары ше! 1916 жылғы көтерілістер (ол
Қазақ елінің түкпір-түкпірін камтыды) әлі де болса өзінің толық бағасын
алып біткен жоқ. Ең бастысы — 1916 жыл қарсаңында қазақ зиялы қауымы оянды.
М.Дулатовтың "Оян, қазақ" (бұл еңбегі 1909 жылы жарық көрді) деген
еңбегінде:
Найзаменен түртсе де,
Жатырсың, қазақ, оянбай!
Мұнша қалың ұйқыны,
Бердің нағып,ой,алла-ай?!
деп жар салуы, А. Байтұрсыновтың "Маса" болып "ызыңдауы" - бәрі жиылып
келіп, оның алғашқы ұшкындары осы 1916 жылы көрінді. 1916 жыл — біздің ұлт
үшін ұлт-азаттық көтеріліс жылы ғана емес, одан да тереңірек, зор окиға,
елеулі оқиға жылы. Бүкіл бір ұлттың ояну жылы, сілкіну жылы. Тіпті осы
оқиғаға енді жаңаша көзқараспен қарап, оны жалпы ұлттық елеулі дата ретінде
атау орынды да болар еді. Бұл тұрғыда алдағы уакытта мықтап ойланған абзал-
ау шамасы.
Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі патша өкіметінің сол
жылғы 25 июнь күнгі указына (Июнь жарлығына) — қазақ, қырғыз, өзбек,
тәжік, түрікмен сияқты бұрын әскери кызметке алынбаған халықтардың 19 жас
пен 31 жас арасындағы азаматтарын майданның кара жұмысына алу туралы
указына — байланысты шықты. Бірақ оның саяси-экономикалық себебі онан көп
терең жатыр еді.
1914 жылы басталған және оған патшалық Ресей де қатысқан бірінші
дүниежүзілік соғыс оның халықтарына аса ауыр қайғы-қасіреттер әкелді:
әлеуметтік және ұлттық езгі күшейді, империяның шет аймақтарында патша
шенеуніктерінің басынушылығы мен зорлық-зомбылығы өлшеусіз артты.
Қазақстанда бірінші кезекте Сырдария обылысының солтүстік-шығыс
аудандарында, Жетісу обылысының оңтүстігінде және басқа бір қатар
обылыстарда қазақтардың жерлерін жаппай тартып алу жалғасып жатты. Тек
Жетісу обылысының бір өзінен ғана соғыстың алғашқы үш жылы ішінде 1800 мың
десятина ең таңдаулы жайлымдық және егістік жерлер тартып алынды, ал осы
жерлердің шын қожалары – қазақтар шаруашылық жүргізуге жарамдылығы аз
немесе мүлде жарамсыз шөл және шөлейт аудандарға күштеп көшіріліп
жіберілді. Қазақтардың тартып алынған жерлер патша офицерлеріне,
шенеуніктерге, дін басыларына, қазақ әскерлері мен Ресейден және Украинадан
қоныс аударған шаруаға үлестірілді. 1916 ж. ортасына таман қазақ халқынан
тартып алынған жерлердің көлемі 45 млн. десятинаға жетті. Соғыс шикізатты,
азық-түлікті, малдың және басқа материалдық шикізатты, байлықтардың орасан
мөлшерін жұтып жатты. Осыған байланысты қазақ халқының иығына жаңа бір
ауыртпалықтар түсті: міндетті түрде ет тапсырылды, мемлекет керегіне мал
жаппай еріксіз алынды әрбір үйден жаңа соғыс салығын алу енгізілді,
земстволдық салымдар және болыс басқарушыларын бағып қағуға арналған бай-
болыстық алымдар сондай-ақ жол үшін төленетін және басқа салықтар мөлшері
артты. Жергілікті халыққа салынатын салықтар соғыстың басталуына байланысты
3-4 есе, ал жекелеген жағдайларда 15 есеге дейін өсті .
1916 жылы таптық және ұлттық езушіліктің, соғысқа деген өшпенділіктің
күшеюі жаппай құбылысқа айналды. Соғыс елдегі жалпыұлттық дағдарыстың пісіп-
жетілуі процесін тездете түсті. Соның жарқын бір көрінісі Қазақстан мен
Орта Азияның барлық аймақтарын дерлік қамтыған 1916 жылы ұлт-азаттық
көтерілісі болды. Көтерілістің шығуының басты себебі әлеуметтік-
экономикалық және саяси сипаттағы факторлар еді. Яғни отарлық езгінің
күшеюі, жерді тартып алуы салықтар мен алымдардың өсуі, еңбекшілерді қанау,
өлкенің қазақ және басқа бұрыннан тұрғын жергілікті халықтары жөнінде кері
идея-ықпалдың жүргізілуі.
Бірақ, ол, капитализм оңай кұрымайды, акырғы аяқ серпейтін істейді:
мемлекет ішінде капиталистер жұмысшыларды қанауды күшейтеді; отар елдерде
ұлттык, капиталистік қанау күшейеді; мемлекеттер арасында отар үшін, шикі
заттар шығатын, капитал жайғастырылатын жерлер үшін таластар күшейеді.
Бұлардың бәрінің аяғы күреске, көтеріліске, соғысқа айналады...
1914 жылғы жер жүзілік бірінші империалистік соғыс осылай шықты. Россия
империалистік ел болғандықтан, капиталистік кайшылықтары шектен асып
кеткендіктен сол соғысқа араласты. Патша өкіметі Россия империалистік
дәуірге енгеннен бастап-ақ өзінің отарларында, солардың бірі болған
Қазақстанда капиталистік, ұлт отарлық қанауды күшейткен еді; оны
империалистік соғыс жылдарында тағы да күшейте түсті. Оның үстіне, еңбекші
халықтың жерлерін тартып ала берді; алым-салықтарды көбейтті: бұрынғы жан
салығы, мал салығының үстіне арнаулы соғыс салығы шықты; майдан пайдасына
ерікті түрде жәрдем, жылу жинау көбейді.
Қазақ еңбекшілері, бір жағынан, капиталистік, ұлт-отарлық жөнмен қаналса,
екінші жағынан, бектік-феодалдық жөнмен: қазақтың байлары мен феодалдары
тарапынан қаналды. Халық түрлі жақтан қысым көрді; оның тынысы әбден
тарылып, бойын ыза, кек кернеген еді. Осыдан, июнь жарлығы асқынған жараның
аузын алу тәрізді болды.
Патша өкіметінің империалист соғыс майдандарының кара жұмыстарына қазақтан
кісі алу туралы указы шыққанда оған қазақ қауымының түрлі әлеуметтік тобы,
табы, олардың өкілдері түрліше қарады, түрліше жауап берді.
Қазақтың би-болыстары, бай-феодалдары, буржуазияшыл халық тарихын түптеп
келгенде халықтың тұлғалары жасайды. Мейлі қай халықтың тарихын алмаңыз,
бәрі де сол халықтың көрнекті қайраткерлері мен көшбасшыларының күрес
сораптарынан тұрады. Қай заман болмасын бассыз халық егесіз ел болған емес,
сондықтан да тарих қарапайым халықтың қан тері мен әдіптелгенімен, жеке
тұлғалардың мақсаты, саналы харакетінің хронологиясынан тұрады. Ол әрине
халықтың мақсатына, санасына айналған қарекеттер еді. Ал тұлғалардың
қарекеттері, тарихи орны деген мәселелер әр кезде, әр өңірде әрқалай бола
беру мүмкін. Осылай болатынын әсіресе тарих ғылымында бүкіл адамға ортақ
абсолютті шындық табу қиынның қиыны. Өйткені тарих халықтық идеяны көтеріп
тұратын алтын тұғыр екені белгілі. Ендеше идеологиядан қоғам мүшелерінің,
адамдарының тарихқа ұстанған майдан тұғыры мәселесі келіп шығады, майдан
тұғырының қалай болуын көбіне-көп сол халықтың кейде саяси топтардың
мүддесі белгілеп жатады. Сондықтан бір тарихи тұлғаға ғана халықта (немесе
саяси топта) былай, мына халыққа олай бағалана беруі әбден мүмкін. Жалпы
азаттықты, тәуелсіздікті еркіндікті аңсамайтын қапастағы адам, отардағы
халық болмайды. Алайда азаттық пен теңдікке қол жеткізуге деген ұмтылыс әр
жеке, әр халықта қилы жағдайда, сан алуан теңдікте болып жатады. Демек сол
халықтың ұлт тереңдігі болмыс-бітіміне, сана-сезіміне көбірек қатысты
болса, жекелегендердің мұрат-мақсаты, төңкерістік шама-шарқы туған халықтың
рухани сана-сезім бағамдағанда ылғи да тарихи тұлғаның соқа басына ғана,
(өмірі, күрес жолы т.б. деген сияқты) жеке-жеке қарастырамыз. Ал, оны сол
деңгейге жеткізген жалпы жағдаймен халықтың сана-сезім деңгейін, өзге де
ірілі-ұсақты тұлғаларды ұмыт қалдырамыз. Сол секілді бұдан бұрынғы 1916
жылғы ұлт-азаттық көтерілісінде шыққан тарихи тұлғаларды да жеке-жеке бөліп
алып советтік өкіметтің кесірінде жеке дара қарастырып бөліп бөлшектеп
тастағанымыз жасырын емес. Оқығандары бірден патша өкіметі жағына шықты: ақ
патшаның жарлығын екі етпеу керек; майдан жұмысына адам беру керек деді.
Себебі би, болыстар патша өкіметінің адамдары чиновниктері еді, қазақтың
бай-феодалдары мен Россия капиталистік буржуазиясының мүдделері бір еді:
екеуі де қазақ еңбекші бұқарасының қанаушысы, патша өкіметіңің тірегі еді;
ал, қазақтың буржуазияшыл оқығандарының басшылары алдын ала Петерборға
барып, патша өкіметімен келісіп келген еді[ 2,56-58].
В. И. Ленин 1916 жылы жазған бір еңбегінде айтқан еді: Империализм
жағдайында езілген ұлттардың буржуазиясы ұлт көтерілісі туралы тек сөз
жүзінде былшылдайды. Ал, іс жүзінде өз халқының сыртынан, өз халқына қарсы
езуші ұлт буржуазиясымен реакцияшыл келісім жасайды1 деген еді.
1916 жылы қазақтың еңбекші бұқарасы, олардың өкілдері қазақтың ағартушы-
демократ оқығандары патша өкіметінің жарлығына бірден карсы шықты: майдан
жұмысына адам бермейміз деп сөз байласты; жарлыққа, патша өкіметіне,
қазақтың би-болыстары мен бай-феодалдарына карсы көтеріліс жасады. Бұл
көтеріліс Қазақстанның барлық жерлерінде де болды. Соның ішінде Қостанай,
Торғай жағында, Орталық Қазақстанда, Жетісу облысында өте күшті болды. 1916
жылғы ұлт-азаттық күресі 25 июнь жарлығына қарсы шыққан көтеріліс болғаны
мен бұл көтерілістің түпкі негізі арыда жатқандығын көрсетеді.
1916 жылғы көтерілісті көбіне қазақ зиялылары басқарды. Мысалы, Ақмола
даласында — Сәкен Сейфуллин, Атбасар даласында — Әділбек Майкөтов, Жетісуда
— Токаш Бокин, Маңғыстауда — Жалау Мыңбаев, Орал облысы мен Бөкей Ордасында
— Сейітқали Мендешев, Сырдария облысында — Тұрар Рысқұлов, Торғай облысында
— Аманкелді Иманов және басқа азаматтар. Шілде, тамыз айларында көтеріліс
сол кездегі Қазакстанның барлық облыстарын камтыды. Ол патша өкіметінің
отарлық және орыстандыру саясатына карсы, ұлттық және саяси тәуелсіздік
үшін жүргізілді.
1916 жылғы көтерілістің қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысында орны
зор. Ол халыққа ұлттык мүдденің ортақ екендігін ұғындырып, оның сана-
сезімінін жетілуіне мол мүмкіндік жасады. Оны белсенді саяси өмірге
жұмылдырды. Ол Ресей империализміне үлкен соққы болып тиді, патша
өкіметінің соншалықты керемет, "құдіретті" еместігіне көздерін жеткізді.
Қазақ халқы өзін отаршыларға қарсы ұйымдасқан күрес жүргізе алатын күш
ретінде сезінді. Қаншама жұрт әскери-тыл жұмыстарына бармай қалды. Патша
үкіметіне бұл халық ұйымдасса зор күш екенін, онымен санаспауға болмайтынын
көрсетті.
Нұрлан болысқа көңіл айту
Нұрлан болыс қартайған кезінде сүйікті баласы кенеттен кайтыс болыпты.
Бұған қатты қайғырған Нұрлан өзіне бөлек үй тіктіріп, тамақ ішпей, ешкімді
кабылдамай жатып алыпты. Болысқа барып сөз айтуға ешкімнің батылы жетпепті.
Қаза кезінде жолаушылап кеткендіктен, кезінде келе алмаған атақты Әздембай
ақын енді көңіл айтуға Нұрланнын аулына келіпті.
Жалпы алғанда 1916 жылға дейін ұлтымыздың көрген қорлықтары мен қасіреті
ішіне әрең сиыпты, ашу ызасы бойын кернеп тұрғанында 1916 жылғы июнь
жарлығы шығып, бітеу жараның ауызы да ашылды да кетті. Осы сөз Ахметтің
үнімен үндесіп жатқан жоқ па? Елін ерлікке шақырғандардың қатары отаршыл
саясаты деген сайын жылдан-жылға көбейе түсті. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-
азаттық көтерілісінің себептерін, қасіретін аз ғана уақыттың оқиғасына иек
артып, немесе бірді-екілі дерек көзімен қорытынды шығаруға болмайтыны
белгілі. Бұл көтеріліске қазақ зиялыларының ықпалы әсері де кешегі кеңес
тұсында бұрмаланды. Қазіргі уақытта осы көтерілістің шығу себептері:
жөнінде екі-ұшты пікір кездесіп қалады. Бірі бұл тарихи оқиға патша
жарлығына қарай көтерілген баскесерлердің, көтерілісшілердің толқулары
десе, екіншісі сол тұстағы қазақ зиялылары көмегімен саналы түрде жасалған,
ұйымдасқан ұлт-азаттық көтерілісі дейді деп жан-жақты түсіндіреді. Қазақ
зиялыларының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске қатысты жөнінде айтқан
қисынсыз тұжырымдар кезінде бес томдық қазақ КСССР тарихының үшінші томында
айтылған болатын. Бірақ соңғы жылдары ұлттық интеллигенцияның он алтыншы
оқиғаға байланысты ерекше қызығушылық туғызып арнайы зерттеу жүргізе
бастады. Бұл еңбектердің, сол кездегі әдеби эстетикалық ізденістерін
толығырақ айқындауға тигізетін себебін дұрыс аталғаны жөн.
1916 жылғы көтерілген елдің жүрегінде бостандыққа деген жалынды отты кім
жақты, кім аталы сөз айтты дегенге келетін болсақ, 1916 жылғы көтеріліс
шоғы тез арада тұтап, жалыны мұқым алқапты шарпыған өрттей лаулап, ел ішіне
тез таралуына халықты ұйымдастырып патшаға қарсы қоюда, сол кездегі халық
ақындары мен Аманкелді, Бекболат сынды ер-азаматтарымыздың үлесі мен
еңбектері ерекше зор болды. Жамбыл Жабаев 1916 жылғы көтеріліске арнаған
Зілді бұйрық және Патшаның әмірі тарылды,-деген патша өкіметінің зорлық-
зомбылығына қарсы, жазған саяси лирикалық толғауы бар.
Омар Шипин 1916 жылғы Аманкелді сарбазының бірі ретінде көтеріліске
қатысқан. Көтеріліс шежіресін ауызша да, жазбаша да жырлаған, көрнекті
туындысы Аманкелдінің айбаты,-деген Аманкелдің ерлігіне арнап жазған
тарихи қаһармандыққа саяси тақырыптағы толғауы бар.
Сол сияқты, 1916 жыл деген поэманы шығарған Біржан Берденов,
Қоштасу деген өлеңді шығарған Асқар деген акын да 1916 жыл оқиғасына
бастан аяқ араласқан, майдан жұмысына барып қайтқан адамдар; Аманкелді
туралы жырларды шығарған Омар Шипин, Күдері Жолдыбаев, Сәт Есембетов,
Бекболат деген жырды шығарған Иса Дәукебаев Аманкелді, Бекболат бастаған
көтерілістердің ішінде болған ақындар.
Көтерілістің басы қасында болған, бәрін көзімен көрген жырау, жыршы-
ақындардың, аузының ебі бар адамдардың біразы өз жырларын 1916 жылы: июнь
жарлығы жарияланғанда, көтеріліс кезінде, приемға барғанда, майдан
жұмысында жүргенде шығарды; біразы ұзақ жыр, дастандарын 1916 жылы, әлгі
окиғалар кезінде бастап, кейінірек: 1916—1926 жылдар арасында аяқтатты,
толықтырды; енді біразы тіпті кейін: 1916 жылғы көтерілістің он бес, жиырма
жылдығы, жиырма бес, отыз жылдығы қарсаңында, тұсында еске алу, тарихи
тақырып етіп жырлады.
Бүгінгі күні осы өлең жолдарын оқып шыққан әр қазақтың көз алдына
өткендегі ата-бабасының өмірі елестейтін болса керек. 1916 жылғы ұлт
–азаттық көтерілісі қазақ халқының отарлық езіп қанауға қарсы күресі
екендігінне өткен тарихтың өзі куә. Жерін, елін, тіл дәстүрін жауынан
құтқарып сақтап қаларлық қасиеті бар ел екенін көрсететін тарихи маңызы бар
көтерілістердің бірі екендігі айқын.
1916 жылғы көтеріліс кезінде улап-шулаған халықтың басын біріктірген,
Аманкелді, Бекболат сынды, азаматтардың елге сүйеу болғаны шындық. Сол
кездегі халық ақындары. Елді береке-бірлікке ұйымшылдыққа үндеп,
қиыншылыққа бой бермей, мойымай күресуге шақырады. Патша өкіметі сұр
жыландай жылжып ішке кіріп қазақты ру-руға бөліп отаршылдардың туы желбірей
бастағанда-ақ жүрегі таза, жан бағудың қамынан көрі елдің қамын ойлап,
ерлік көрсеткен, Аманкелді, Бекболат сықылды ер- азаматтарымыз еді.
Қазақтың 1916 жылғы көтерілісі империализм дәуірінде, империалистік соғыс
кезінде шықты; еңбекші бұқараның ұлт-отарлық, бектік-феодалдық үстемділікке
мейлінше қаналуы салдарынан болды. Россияда 1917 жылы болған буржуазиялық-
демократтық революцияға әзірлік дәуіріндегі жалпы демократиялық қозғалыстың
бір көрінісі болды. ұлтымыздың рухын биігінен көрсетіп халқымыздың
еркіндік-бостандық алуына, отаршылдық езгіден құтылудың негізі қаланды[
3,122-128].
2 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған өлең-жырлар
Басында патша өкіметі экономикалық сауда байланыстарына кеңінен жол
ашатын, табиғаты әсем, шикізат көзіне бай өңір екендігін алдын-ала
экспедициялар мен саяхаттар арқылы анықтаған жердің бәрі осы Қарқарамен
көршілес қырғыз елді мекендері екендері тарихи деректер растап отыр. Мұнда
орыс қоныстанушылары жиі орналастыру да осыған байланысты болса керек.
Тамыздың он бірі күні ереуіл төбедегі көтеріліс басшылары халыққа ақ
патшаның билеп төстеушілері көптің көңіліне жарымай, қарулы жазалаушы күш
қолданып келгенін ескерткен болатын. Жетісуді жаулап алу қамына кіріскен
патша өкіметі бірден күш жұмсамай халықты алдап, бостандық үнемі жоғары
тұратын елдің бірлігін, бас қосарлық мүмкіндігін, кеміту мақсатымен Қарқара
жәрмеңкесіне белсене қатысып, момақан түр танытқан еді. Бұл да болса
шығымы аз пайдасы көп болса деген ниетпен жүргізілген отаршылық саясаттың
бір тәсілі еді. Қарқара өңіріндегі елдің 1916 жылғы көтеріліс орталығы
болуының себебі – осы жәрменкенің төңірегіне әбден жиналған, табиғаты
толқып тұрған кезде, патша өкіметінің қарапайым халық ішінен соғысқа адам
алады,-деген жарлықтың жариялануы себеп болды. Бұл елдің тез бас қосып,
көтеріліске шығуына нағыз қолайлы жер, қолайлы кезең еді. Сол кездегі
отаршылдық тепкінің езгісіне шыдамай ауған елді, өкіметінің ресми адамдары
қазақтардың Қытайға бөлініп кетуіне қарсы нақтылы шара көріп баққанын айқын
аңғарамыз. Бірақ патшаның қарулы күші үріккен елге тосқауыл бола алмады.
Бұл ереуілдің шындығы дүние жүзіне жайылып, патша өкіметінің абыройына
нұқсан келтірді. Сол себепті өкімет орындары Қытай өкіметіне босқан елді
қайтаруды талап етті. Басқа көргені аздай, тосқауыл қойылып қазақтардың
басына тағы бір тажалды ауыр күн туғандай болды. Осы мәселе жөнінде әлі
күнге дейін нақтылы мәселе жүргізілмей ат үсті әңгіме болып келеді, бұл
мәселеде ерекше талдауды қажет ететін тақырыптың бірі. 1916 жылғы патшалық
Ресейдің бодан халықтардан әскерге бала алу жөніндегі июнь жарлығы
шығысымен, қазақ жерінің әр тұсынан аталмыш жарлыққа қарсы көтеріліс бұрқ
етеді. Бұл көтерілістің ішіндегі ең көлемдісі Қарқара көтерілісі мен Қоянды
көтерілісі болатын, аталған көтерілістер жалпы халықтық сипат ала алмай,
орыстардың зеңбірегі астында тұншықты. Көтеріліс отын сөндірген орыс
отаршылдары, оның ұйымдастырушылары мен негізі себепкерлерді қудалап,
тұтқындай бастады. Қоянды жәрмеңкесі - Әсеттің халыққа өнер нәрін шашып,
үгіт-насихат жүргізетін негізгі саханасы еді. Соған байланысты көтерілістен
соң Әсеттің өміріне қауіп төнеді. Оны орыстарға көрсетуші өз туыстары
екендігі күмән тудырмайды. Сөйтіп ақын Қытайға қоныс аударады. Ол туралы:
Қалып тұр қазағымнан туысқандық,
Заман ба, пенде азды ма-суысқандық.
Кісі өлтіріп, мал талап әдепсіз боп,
Бұрында бар ма екен бұ дұшпандық.
Басшысы азаматтың шалғай жатыр
Жете алмай, қытай жаққа жылыстадық [4,185-189 ]
деп толғайды. Демек Әсет Найманбайұлы Қытай жеріне 1916 жылы біржола қоныс
аударады. Әрине оның алдында Әсеттің серілікпен бірнеше дүркін Қытайдағы
қазақтар арасында белгілі. 1916 жылдан өмірінің соңғы сапарына дейін ақын
Алтын-Алтай, Майлы-Жәйір, Іле өңірінде салдық құрып өткізеді. Көдек ақынның
игі мақсаттарымен таңдап алып, әрі өрелі де көлемді шығарма жазған тақырыбы
1916 жылғы Қарқара көтерілісі. Өзі де қан кешіп қатысқан бұл оқиғаны
белсене жырлауы, ұлы М. Әуезовтың роман арқау етуі мүлде жайдан-жай немесе
кездейсоқ құбылыс емес еді . Ол шын мәнінде профессор Р.Нұрғали айтқандай:
Орта Азия мен Қазақстанда болған 1916 жылғы халық көтерілісі тарихтың
шалқар көшінде Алатаудың талғарындай аспандап тұрған биік заңғарлардың
бірі. Бұл ұлы оқиғаның әдебиетттерде толып жатқан шығармалар тудыруы,
көптеп келгенде өмір мен өнер арасындағы кіндіктестікті сипаттайды, халық
басынан өткізген қиян- кескі күрестің тарих қойнауында қалып қоймауы
әдебиеттің мәңгі өшпес, өлмес беттеріне көшуі болып табылады[5,96-98 ].
Демек К.Маралбайдың 16-шы жыл дастаны оның ақындық биігі мен азаматтық
болмысын танытар аса ұлағатты туынды. Себебі, біріншіден, жоғарыда
айтылғандай таңдап алынған тарихи оқиғаның маңыздылығы ақынның азаматтық-
азаттық ой қозғауына биік тұғыр болып отырса; екіншіден, жалпы дастанның
ұлттық тұрғы нысана, халықтық ар-намыс тұрғысынан ұлы М.Әуезовтың Қилы
заманымен үндес тауып бір арнада тоғысып жатуы – Көдек ақынның сана-
сезімін деңгейін, парасат-пайым өресін көрсетсе керек осы арада профессор
Ж.Дәдебаевтің: ... тарихи нақты оқиғалардың түрлі өзгеріске ұшырап, әр
халықта суреттелуінде белгілі бір жүйе терең мағына болғаннан кейін,
оқырманның да жазушының суреткерлік тұрғысына деген құрметі мен сеніміне
көлеңке түсетіні даусыз[6,13-15 ] –дегені еске түседі. Демек, бір тарихи
деректі (1916ж.) жазудағы екі алыптың үндестігі, әрі олардың өзінің, әрі
әдебиеттің бақытты болып отырғаны осыдан.
1986 жылы Қарқара көтерілісінің 70 жылдығын Кеген ауданында атап өткен
кезде жан жақтан келген бірқатар адамдар осы мәселеге ерекше көңіл аударды.
Сол жиын үстінде ереуілдің алғашқы басшылары қамалып, артынан сотсыз
айуандықпен оққа ұшқаннан кейін көтерілген елге, беделі жүріп, қарулы
қазаққа басшылық ете білді дегендердің ішінде Монай Ұзақбаев деген жігіт
аталады. Ол жалғыз атты кедей, інісі Мұқан екеуі Нарынқолдағы Охотничьи
станциясына орыстарға жалданып тіршілік еткен, батыл сөзге де іске де
тартымды жігіт болғаны айтылады. Ереуілшілер Қарқара жәрмеңкесіне шабуыл
жасаған күні Монай бастаған топ ерекше көзге түседі деген пікір айтылады.
Поштада істеген біреу арқылы Монай облыс орталығы Верныйдан шыққан
жазалаушы отрядтары туралы алдын-ала хабардар болып тұрған, және ол
хабарды дер кезінде елге жеткізіп, қарусыз қарапайым халықты қанды
қырғыннан алып қалған. Бұл әңгіменің бәрі ел аузындағы сөз Монай туралы
ресми басылымдардан деректер көп кездеспейді. Бұл, әрине, Монай туралы
айтқан сөз үзілді-кесілді күмән туғызады деген пікір емес айтылған сөзге
қарағанда Монай жүрек тоқтатып, елдің қарулы күшпен соғысуына ықпал
жігіттің бірі болса керек.
Мұндай өлеңдерде баяғы уақыттарда өткен шайқастың айы мен күні нақтылы
көрсетілмесе де, тарихтық қатал кездері, халық күшінің образы анық
керінеді. Профессор М. Әуезов қазақтың, тарихи өлеңдерінің мол тараған
дәуірі — XVIII-XIX ғасырлар дейді, оны екі тақырыпка бөледі: бірі — үстем
тапқа қарсы айтылған еңбекшілердің кекті өлеңі, екіншісі — жоңғарлардың
және патшалық билеу тәртібінің шапқыншылығы туралы. Оған мына тектес
шығармалар мысал бола алады:
Қатын, бала, бауырым жауда кетті,
Қаратауды катал жау бермей өтті.
Қайдасыңдар, қазақтың батырлары,
Жасақ бастап, алсаңшы жаудан кекті!— деген
патриоттық өлеңдер Отанды, елді қорғауға үндеген.
Халық лирикаларының мол саласының бірі — тарихи өлендер. Тарихи
өлеңдердің үлкен жорығы 1916 жылғы патша үкіметінің отар халықтардың 19 бен
31 жас аралығындағы жігіттерін майданның қара жұмысына алу туралы
жарлығына, елдің бұл жарлыққа наразы болуына байланысты туған.
... Әуелде солдат қылып ойнатпадың,
Орысша тіл үйретіп сайратпадың.
Көзін ашып қу қазақ оянар деп,
Қазынаның аядың қара нанын,-
Қазақ арасына кең тараған өлеңнің үлгілері екеу: қара өлең, қайым өлең.
Академик М. Әуезов қазақтағы қара өлеңнің екі түрін айрықша атап өткен:
...бір ауыз өлең екі үлгіге бөлінеді, оның біріншісі — бастауыш түрі, ең
оңайы - қайым өлең, екінші үлгісі — қара өлең,— дейді. Қара өлеңнің,
әсіресе жастардың ойын-сауық кештерінде айтылатын Тау өлеңі, Су өлеңі,
Жер өлеңі, Ата өлеңі, Шай өлеңі, Ет өлеңі, Қоштасу өлеңі деген
қара өлеңнін, бірнеше түрлері болған. Қазақ фольклорындағы қара өлең
үлгісіне ұқсас өлеңдер жапондықтарда хокку, индонезиялықтарда пантун,
скандинавиялықтарда квазура, түріктерше мани, тәжіктерше байт деп
аталады. Бұлардың сарынында бірыңғай ортақ белгілер бар [7,189-193 ].
Қазақ Ресей отаршылығына қарсы ұлт-азаттық күресі жолындағы пайда болған
лирикалық толғаулардың композициялық құрылымында үш мәселе жинақтала
жырланады: бірінші – Ресей патшасымен оның жергілікті әкімдерінің зорлық-
зомбылығы, екінші – қорлық пен зорлыққа шыдамай қарулы күреске аттанған
халық көңіл-күйінің сипаты, үшінші – патшалық әкімшілік орындардың,
жергілікті билеушілердің жазалаған халық үкімінің орындалуы. Лирикалық
толғаудағы халықтың ойын психологиялық көңіл-күй ала бөртуі жағдайында
суреттейді. Мысалы Атқан Бөлтірік ұлы жырау болу қыйын-ақ өлеңінде,-деп
сол кездегі елдің басына түскен ауыр қайғы-қысыретті ерекше дәлме-дәлдікпен
суреттеп айтқан.
Ел болып, жер қалып,
Таусылып тұр тағатым.
Қисынсыз заман кез келіп,
Қайырлып тұр қанатым.
Деп жырласа екінші бір өлеңінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1916жығы ұлт- азаттық күтерілісі қазақ халқының тәрихындағы елеулі ірі
оқыйғалардың бірі болып есептелінеді. Олай дейтіміз, 1916 жылғы ұлт-азаттық
күтерілісі, патшалық өкіметтің отаршылдық саясатына қарсы Қазақ жаппай
күтеріліске шығуы, Соның ішінде Қостанай, Торғай жағында, Орталық
Қазақстанда, Жетісу облысында өте күшті болды. Сол кездегі Қазақ халқының
патшлық отаршылдық зорлық-зом былығына қарсы, еркіндік-бостандық алыу
жолында өз құқығын жоқтап патша өкіметіне қарсы күтеріліске шығыуы тәрих
бетінде мәңгі өшпес із қалдырды. Сондай-ақ, алынбас қамалдай болып көзге
көрінетін патшалық өкіметтің құдыретінің оншалық күшті емес екендігін қазак
халқына береке, бірлік, ынтымақ керектігін сездіріп ғана қоймай қарапайым
халық күтерлсе теңдецсіз күш –жігерге әлемде еш нәрсе тең келе алмайтынын
көрсетекен ұлы төңкерліс болды. 1916 жылғы ұлт –азаттық күтерілісі қазақ
халқының 1723 жылғы жоңғарға тәуелсіздігін қорғап сақтап қалыу жолындағы
ұлт-азаттық күтерілісі мен 1837-1838 жылдары аралығында болған патшалық
зорлық –зомбылық отаршылдығына қарсы Исатай Тайманұлы, Махамбет
Өтемісұлының ұлт-азаттық күтерілісі 1847 жылы Кенесары Қасымұлының
қазақстан жріне жаппай салынып жатқан әскери бекністерге әке көрген оқ
жонар,- деп хан тағын құрғысы келіп, патша отаршылдығынан құтылып
тауелсіздік еркіндік алуды жатпай- тұамай рамандауы әке ізбасары болып
хандық құрып қызығын көріп серуендеп, рахатқа белшесінен бату емс, қайта
халқына еркіндік бостандық алып беріп, өз арман тілегіне жеткізіп болашақ
ұрпақ адында парызын өтеу мақсатыннан туған адал ой арманы еді. 1916жылғы
ұлт-азаттық күтерілісі, сол кездегі қазақ халқының патша өкіметінің отарлық
езіп қанауына қарсы шыққан елің бостандық еркіндік жолындағы жан айамай
жасаған күрес ерлікткерінің, бұрынан үзілмей жалғасып келе жатқан заңды
жалғасы.
1916 жылы таптық және ұлттық езушіліктің, соғысқа деген өшпенділіктің
күшеюі жаппай құбылысқа айналды. Соғыс елдегі жалпыұлттық дағыдарыстың
пісіп-жетілуі процесін тездете түсті. Соның жарқын бір көрінісі Қазақстан
мен Орта Азияның барлық аймақтарын дерлік қамтыған 1916 жылы ұлт-азаттық
көтерілісі болды. Көтерілістің шығуының басты себебі әлеуметтік-
экономикалық және саяси сипаттағы факторлар еді. Яғни отарлық езгінің
күшеюі, жерді тартып алуы салықтар мен алымдардың өсуі, еңбекшілерді қанау,
өлкенің қазақ және басқа бұрыннан тұрғын жергілікті халықтары жөнінде кері
идея-ықпалдың жүргізілуі.
Қазақ тарихындағы болған бұрын соңды өткен ұлт-азаттық күрестермен
салстыра келген де тәрихый дәуірден алар өзіндік орныбар күтерілістің
бұрынғы болған күтерілістерге қарағанда тарихи мән-мазмұны бөлек әдебиет
жағынан алып қарасақта әдебиет жанырына қосқан ұлесі мол кендігін
күтеріліске қатысты өлең – жырларды оқыған кез бірден көзге шалынады.
Мысалы: Бұрын фольклорлық элементтер басым қоштасу, сәлем хат поэзиясы енді
қоғамдық ірі оқиғаларды жырлау дәрежесіне көтерілді, оның тәрбиелік және
үгіттік мәні ауқым көлемі артты, өзгеше жанр ретінде дамуына мүмкіндік
әкелді.
1916-жылы көтерілстерге байлансты өлең жырлар қазақ әдебиетіне көркемдік
ерекшеліктермен елеулі үлес қосқан туындылар болды. Бұлардан сол дәуірдегі
ел тұрмысын қол бастаған батырлардың ерлігі мен азаматтық тұлғасын
танығандай боламыз осы жырлардың быразы көтерілс басылғаннан кейін халық
басындағы қайғы-қасыретті бейнелесе, үлкен бір тобы ел арасындағы
қайталанбас ерліктерін жырлап, олардың мәңгілік есте қалар бейнесін жасады.
Жалпы алғанда, 1916-жылғы көтерілс жырлары әдебиетіміздің өзгеше биктікке
бет алған тұсындағы өмір шындығн терең игерудегі кезең көрініс болып
табылады.
Ал тарихы шындық ашылғанда, көркемдік шындықтың бүкіл болымысн терең
таныуға мұкіндік туары тағы ақиқат.
Дүниежүзіндегі бұқара халықтардың көркем ой тарихында ауыз әдебиетінің
алатын орны ерекше. Ауыз әдебиеті халықаралық ғылыми тілде фольклор деп
аталады. Фольклор деген атау ағылшын тілінде (folk-lore) халық даналығы
деген ұғымды білдіреді. Жазба әдебиеттен бұрын әр халықтың көңіл-күйін,
тұрмыс-салтын, тарихын көркем сөзбен бейнелейтұғын ауызша айтылып, ауызша
таралған әдеби үлгілері болған. Ауыз әдебиетінің өз тән ерекшеліктері мен
заңдылықтарын тексеретін ғылымды фольклористика дейді. Дәстүрлі фольклорлық
шығармалардың төмендегідей басты-басты белгілері болады: ә) фольклорлық
шығармалардың бірнеше нұсқалары, көптеген варианттары болады; б) дағдылы
тіркестер бір-біріне ұқсас сюжеттер көптеп кездеседі; в) көркем өнердің
бірнеше түрлерінің кейбір сипаттары сақталынады. Фольклор деген атауды
тұңғыш рет жазба әдебиетте қолданған ағылшын ғалымы В. Томсон, 1846 жылы
Лонданда шығатын Атенеум газетінде ауыз әдебиеті туралы мәлімет
келтірген. Фольклорлық шығармалар әр дәуірде әр түрлі аталған: халық
поэзиясы, халық творчествосы, халықтың ауыз әдебиеті, халықтың сөз
өнері. Халық творчествосының дүниежүзілік тарихы есте жоқ ескі замандардан
басталады, кейбір көне жазөба әдебиеттердің өмір тарихы 30-40 ғасырмен
өлшенсе, ал халықтың сөз өнері шамамен 100 000-130 000 жылдармен өлшенеді.
О бастағы фольклорлық шығармалар ру, тайпалардың ортақ әдеби мұрасы болса,
келе-келе қоғамдық қатынастың дамуына байланысты таптық сипат алған. Соның
нәтижесінде белгілі бір таптың салт-сана, талғам-талаптарына лайық көркем
шығармалар пайда бола бастаған. Еңбекші қарапайым халық жаратылспен қарым-
қатынаста, қоғамдық әрекетте және өзімен-өзі сырласқанда өлең-аңыздар
шығарған. Оны әдетте жұрт алдында, көп көзінде орындаған. Айтушы да
тыңдаушы да бетпе-бет қатар отырып, творчестволық бірлік құрған. Ауыз
әдебиеті үлгілерін кез-келген адам шығармаған, оған сөз өнеріне қабілетті,
бейімі бар адамдардың қатысы бар. Сұлу сырлы сөздерден көркем шығарма
туғызушыларды – ақын, жыршы, жырау, ертекші, шешен дейді. Ал гректерде ел
эпостық жырлады орындаушыларды – аэд, француздарша – жанглер, немістерше –
шпильман, қырғыздарша – жомоқчу, өзбекше – бахши, кавказдарша – ашуг,
орыстарша – сказитель дейді[1,3-4 ].
Жыршы-жыраулардың таптық көзқарастарымен ақындық талантына сәйкес, ел
арасында кең тараған ертегілерді, аңыздарды, тарихи жырларды әр түрлі
идеялық өзгерістерге ұшыратады. өзгеріске түскен көркем фольклордың тағдыры
көбінесе екі түрлі күйге ұшырайды. Бір жыршылар бар, олардың біреуден
естіген шығармаларының мазмұны текстің дәлме-дәл айтылуына назар аударды.
Ал енді бір жыршылар естіген аңыздардың негізгі қадау-қадау діңгектерін
ғана қалдырды да, кісі аттары, жер аттары, су атарына іс-әрекеттің даму,
шарықтау шегі мен шешілу сатысына біраз өзгерістер негізді. Мұның
флоьклорлық варианттар деп атайды. Мәселен қазақ халықының классикалық
шығармасы Қозы Көрпеш-Баян сұлу мен Қыз Жібек жырларының әр түрлі
варианттары бар. Қыз Жібектің СССР Ғылым академиясында сақтаулы тұрған
оннан астам варианты бар. Соның бірі 1887 жылы Мұсабай жыраудың жазып алған
варианты. Ол қазір Москваның тарихи музейінде сақтаулы тұр.
ХІХ ғасырдағы Европа оқымыстылар қазақ халқының әдеп-ғұрыптары және
мәдени тарихымен таныса келіп:
- Бұл ел тосын, жұмбақ, қызық ел!-деп атаған. Бұлар көшпелі тұрмыспен, мал
шаруашылығымен шұғылданады, жартылай отырықшылыққа бейімделген, бай ауыз
әдебиеті, музыкасы бар, өмірге төзіәмді халық деп санаған Россия
ғалымдары. Байырғы қазақ халқы не түрлі замандарды басынан кешірген.
Әсіресе жаугершілік пен табиғаттың қаталдығынан зор зардаптар шеккен.
Соған қарамастан өзінің ұлттық рухани сипатын толық сақтап қалған. Ол
ледің даму сатысы мен өсу эволюциясы әріден басталады, әсіресе, өзі мен
табиғаттың арасындағы байланысты түсіну, тану барысында сәби, балаң
ойларға барған тұстары да бар. Сол кездің өзінде-ақ, бірден дүниенің
жұмбақ сырына зерек санамен шолу жасаған: адамзат жаратылыстың бесігінде
қашанда бірге болған, оның өмір сүруіне белгісіз сыртқы күштің әсері
болып, өмірдің ара салмағы бұзыла береді, жоқшылық пен ашаршылық адамның
басқан қадамымен қатарласа жүретіні несі, індет, ауру, мехнат пен
бейнеттің тұрақты сипатын өзгертуге болады ма, болса қалай?! Бұл
сұрақтардың жауабын халық көркем қара сөзбен, өлең сөзбен айтуға
тырысқан. Соның бірі, қазақ халық әдебиетінде ерте зманда пайда болған
наным-сенім өлеңдер. Мұнда халық бала секілді бәріне сенеді, ақ
көңіллділік көрсетеді, айға, бұлтқа тіл қатады. Алыстағы аспан
денелерінің құрылыстарында құпия сиқырлы күш бар, ол әрі қасиетті, әрі
киелі деп санаған, соған табынған, жалбарынған, өлеңмен арнау айтқан.
Мысалы Күн жайлату, Бұлт шақыру өлеңдерін атауға болады. Бұл
өлеңдерде адам жаратылыстың арасындағы тепе-теңдік заңдылығы бұзылғанда,
аспаннан жаңбыр жаумай жер бетінде құрғақшылық басталғанда айтылған.
Міне, дүниежүзілік ауыз әдебиеті табиғаттың осындай қым-қуыт
жағдайларынан туып шығып, қоғамның дамуымен бірлікте дамып үлгеріп,
өркендеп отырған. Болса да, ең алғашқы ауыз әдебиет өз қалпын сактап, өткен
тарихтан сыр шертіп, адам мен табиғат арасындағы қатынасыты жақындата
түсетіні белгілі жайт. Осылай өркендеген халық фольклоры бүгінгі таңда
өзіндік орнын әлі де болса ала алмай, толық зерттелмей келе жатқаны баршаға
шындық. Осының ішіндегі біз зерттеп отырған эпостану мәселесі. Қазақ халық
ауыз әдебиетінің көлемді көрнекті саласы батырлық, ғашықтық, тарихи
аңыздаулардың жиналып баспа жүзін көргеніне, олар жөнінде азды-көпті ғылыми
пікірлер айтыла бастағанына ғасырдан артық уақыт өтті. Бұл мәселе
төңірегінде түрлі автордың жол-жөнекей айтқан тұжырымдарымен қатар күрделі,
жүйелі істерді тындырғаны белгілі.
Еркіндік-азаттықты аңсаған күрес еш уақытта толастап тоқтаған емес.
Мұның дәлелі, ХІХ ғасыр қазақ халқы үшін күреске толы кезең болды.
Саяси-әлеуметтік өлең-жырлар, кезеңдік поэзиясының саяси мәселелерді
көтеріп, әлеуметтк мақсат мүдделерді пәш ететін саласы. Қоғам өзгеріс
алдында, бұқара толғаныс үстінде тұрған кезеңде саяси-әлеуметтік
өлеңдерінің белсенділігі арта түсетіні белгілі. А. Байтұрсынов, М. Дулатов,
М. Жұмабаевтардың отаршылдық езгісі, қазақ қамы туралы өлең-жырлары – соның
айғағы. ХХ ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік өлең-жырлар қазақ лирикасының
азаматтық, философиялық тереңдіктерін, шынайы халықтың тағлымын толық
танытқан туындылар. Бұл орайда, біз ХХ ғасырдың басындағы саяси-әлеуметтік
лирикасының ең көрнекті тұлғалары Шәкәрім, Ахмет, Міржақып, Мағжан,
Жүсіпбек, Қошмұхамет, Сәкеннің лирикалық өлеңдерін айтар едік. Осы
ақындардың саяси-әлеуметтік сарында лирикалық өлеңдерінің қазақ ұлттының
ресей империясы отар жағдайында жүріп, материалдық рухани мәдениеттік
дамуына артта қалатынын ойлайтын азаматтық, перзенттік көңіл алаңдаушылығын
сездіреді.
1 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің тарихи шығу себЕПтері
Қандайда болмасын саяси күрестің жүгінетін ұраны, ел соңынан еретін
аталы сөз, ой тетігі болады. Оған біздің заманымызда идеялогияның деген
айдар тағлып, сол атаумен атап жүрміз. 1916 жылғы көтеріліске нендей
идеялогия тұғыр болды. Сол тұғырлы ойдың жібін ұстап елге жол сілтеген,
идеологі кім болды? Осындай адам Қарқара көтерлісінің ортасында болды ма?
Міне,осы маңызды сұраққа да әр түрлі себеппен, әлі күнге дейін орынды көңіл
аударылмай келеді. Бұл сұраққа толық жауап беру үшін өткен тарихты
білмесең, келер күнге жауапкершілікпен қарай алмайсың ,- деген ұлық сөзді
еске ала тырып. Қазақ халқының ұлыт-азаттық көтерілісін сонау арыдан толғау
керек шығар деген оймен. Қазақ халқының ұлт-азаттық күтерілісі 1723 жылғы
жоңғарға қарсы күрестің өзінде-ақ айқын көрніс тапқан. сол мезгіл де
ақтабан шұбырынды, алққа көл сұлама кезінде қазақ халқының өз елін,
жерін, тіл дәстүрін жауынан құтқарып сақтап қаларлық қасиеті бар екендігін
танытқан нағыз отан соғысы болғандығын сол мезгілде де бүгінгі таңда да
тарихи дәуір өзі көрсетіп өмір шындығы өзі айқындап отыр.
Қара таудың басынан көш келеді,
Көшке ілесіп бір тайлақ бос келеді.
Қарындастан айрылған қиын екен,
Қара көзге мөлтілдеп жас келеді.
Сол кездегі елге сүйеу болған Төле бидің: түннен кейін күн туады деп
ұйымшылдыққа үндеп, қиындыққа бой бермей, мойымай күресуге шақырады. Бұқар
жырау, Қаз дауысты Қазыбек, Айтеке би сияқты даналардың аталы сөздері,
кейінгі ұрпаққа мұра болып келе жатқан жоқ па!? Шында да сол бір дәуір сын
кезеңін де қазақ халқы ата жауын жеңіп азаттыққа жетті, кең байтақ жерін
бір тұтас мемелекет болып, оның туын Абылай хан көтерді. алқа көл сұлама,
ақтабан шубырындыдан кейін қазақтың бірлігі болса ғана халық болып, мәңгі
өмір сүретіне көзі жетті.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Жетісу өңірі түбегейлі орыс
патшалығының жері деп жарияланған тұста Шығыс Түркістанда Қытай өліметіне
қарсы ұлт-азаттық көтеріліс (1864-1872ж.ж) бойы көтерілді қанды шайқас
болып өтеді. Тап осы кезде Қытайдың шиеленісіне түскен ішкі ауыр жағдайын,
Ресейдің патша өкіметі көптен көз тігіп келе жатқан Орта Азияға ауыз
салады. Нәтижесінде Ресей Орта Азияны мейлінше айналдырады. Генерал
Черняевтың Әулие Атадағы генерал Перовскийдің Ақмешіттегі аюуандығы Шымкент
пен Ташкент қалаларын алу үшін жасаған қанды жорықтары, міне осы тұста
болғаны белгілі соғыс бар жерде сауданың не берекесі болсын.
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Қарқара жәрмеңкесінің маңызы кемиді.
Орта Азия Ресейге күшпен бағындырылғаннан кейін жағдай біршама өзгерді.
1880 жылы Қытай мен Ресей арасында Түркістан өңіріндегі шекараны анықтау
келісіміне қол қойылды. Қарқара жәрменкесінің жаңа талапқа сай жандана
түсуіне жағдай туғызады. Араны кең Ресей енді жеті шар Кашимир өңірі мен
Ауған жеріне көз тіге бастауына байланысты, Қарқара жәрмеңкесін жаңдандыра
түсу өте пайдалы іс деп танылды. 1882 жылы Түркістан генерал губернаторының
Қарқара жәрмеңкесін өрістету шаралары туралы ерекше бұйрық жарық көрді.
Орыс көпестері Қарқара жәрменкесінде баждан босатылды. Жергілікті қазақ-
қырғыз саудагерлері де жеңілдік алды, басқа көрші елден келген
саудагерлерге де баж төлеуде көп жеңілдік берілді. Қорытындысында Қарқара
жәрмеңкесі тез жаңданып шыға келді. Дүниежүзілік бірінші соғыс басталғаннан
кейін қарапайым халықтың басына ауыр күн туғанымен, Қарқара базарына өкімет
көрсетілген қамқорлық кемімеді десе де болады. Қазақтардан соғыс мүддесіне
деген алым-салықтар көбейді, ел қолында барын базарға апарып сатып салықтан
құтылып жатты.
Елім деп еңіреген зиялылардың бірі Албан Асан бұл жайды былай деп
суреттейді:
Базарға сатып тауыстын, помы келген атынды,
Жәрмеңкені жағалай көп жатақтар шатылды.
Ғаріп нашар малы жоқ, тұзбен сатты отынды
Сасық күзен, ақ тиін, борсық, күзен сатылды
Базар жақын болғалы пейілі жұрттың тарылды...
Оның Қарқара көтерісі басталып, өрбуіне ықпалы ерекше бөлек болды. Ұлы
ғұлама ақын Ілияс Жансүгіровтің арқасында Албан Асаннның Ақыр заманы
жарық көрді де, ұрпақтарының қолына ілінді. Ілияс Жансүгіровтің дерегіне
қарағанда Албан Асан 1915 жылдың жазында 51 жасында дүние салыпты. Көп
жасаған ғұлама жан еліне, жұртына айтар өсиетін айтып кетіпті. Оның Зарын
(жергілікті халық Асанның зары деп атаған) 1916 жылғы ұлт-азаттық
көтеріліске қатысушылар жаттап, ересегі сөзге арқау тұтып, бәрі оның зарын
күреске тірек етті. Асан қазақтар мен қырғыздардың бір туған, мүддесі бір,
заңы бір, зары бір, тағдыры біртұтас халық санап, екеуінің де жоғын
жоқтаған жырау.
...Қарқара, Текес көл еді,
Албан-бұғы қонысың!
Шетінен қасқыр жеп жатыр
Келмейді бұған намысын.
деп екі елді біріктіруге, күреске шақырады. Албан Асан отаршылдардың арам
саясатын қарапайым халыққа тереңмен түсіндіруге тырысты.
...Ер көңілді азамат,
Түрмеге бәрі айдалды.
Жәрмеңкені тұрғызып,
Тағы да алды пайданы.
Албан бұғы мұнан соң,
Кетуге өрге айналды...
Шынында да қазақтар мен қырғыздар жазалаушылардың басып бара жатқан кезінде
осы Асан сілтеген жолмен шыға көшкен еді. Елдің сол кезде қасіретке толы
күннің жылы өткен сайын ауырлай беретініне ерекше көңіл аударған Албан
Асан:
Былтырдан бері орыс кеп,
Жерді кесті бөліске.
Сыздық жерден өткізіп
Мал жаймадым өріске.
Сайлаудан болған қасірет,
Жұртын толды керіске
Жотада жүрген ел едін
Басын кетті еңіске
Бұзылмаған күніңде
Жақсы едің алыс-беріске.
Жазық жерден айрылдың
Қонысыңнан тарылдың.
Тарыла берсе тағы да
Ірге тимес тегістен.
деп сипаттайды. Албан Асан отаршылдардың зорлығынан, әсіресе керейлердің
сорлаған ерекше атап көрсетті:
Егіс егіп жан баққан,
Нашардан алдын пананы
Шетін бассан сызықтың,
Жабады тағы жаланы!
Орысқа тиген жерлерді
Салт атты кісі баспады.
дей келіп, Асан елдің дәстүрінің, салтының аяқ асты болып бара жатқанына да
ерекше көңіл бөледі.
... Қабырғалы қариялар
Зорлықпен өткен күніннен
Ізет көрмей барасың,
Балаң менен ініңнен.
Әдеп көрмей барасың
Қызың менен келініңнен
Абырой көрмей барасың,
Ата менен жеріңнен.
Жақсылық көрмей барасың,
Алыс, жақын, теңіннен.
Сындырды бас беліңнен
Сайлауларды шығарып,
Бірлікті алды еліңнен
Алтынды балақ, ақ болат
Қар түгіл де дат болды.
Ауыл бірлік кеткен соң
Дұшпанның көңілі шат болды-деп,
отаршылдар саясатының түп тамырын терең түсіндірді. 1916 жылы Қарқара
жәрмеңкесі осындай сипатта еді. Жәрмеңке орыс саудагерлері белсене араласа
бас-басымен сауда-саттық өрісі тез кеміп Қарқара үлкен абыр-дабырдың
орталығына айналдырады. Бұл тәсілді патша өкіметі басқа өңірлерде де тиімді
пайдаланғаны жоғарыда айтылды.
Ең бастысы көтеріліс баяу дамып ақыры жергілікті халықтың шығындалуына,
босуына әкеліп соғудың негізгі себебі – отаршылдық саясатының пәрмені
жүзеге асырылған патша өкіметінің ресми саясаты қазақтарды білімнен,
бірліктен, қару-жарақтан алыс ұстауға тырысқандығынан қаналған ел жеріне,
малынан ғана айрылған жоқ. Ол ең алдымен елдігін қорғап, сөз айтудан қалған
еді, тіпті жергілікті халыққа бас қосып, күнделікті тіршілік мәселелерін
талқылау үшін жиын өткізуге де рұқсат етілмеді. Өкімет қызметін атқарып
жүргендерге өрескел кемшіліктерін айтудың өзіне қарапайым халықтың құқығы
болмады. Ондай пікір айтудың парақор, ожар мінезді чиновниктер ұлы патшаға
қарсы сөйлеумен пара-пар деп бағалап, өкімет адамдардың бетіне қарап қойған
жанды дереу қамауға алып сотқа тар тып отырды.
Еркіндік-азаттықты аңсаған күрес еш уақытта толастап тоқтаған емес.
Мұның дәлелі, ХІХ ғасыр қазақ халқы үшін күреске толы кезең болды. 1837-
1738 жылдар аралығындағы Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлының ұлт-
азаттық көтерілісі, 1847 жылдары болған Кенесары Қасымұлының ұлт-азаттық
көтерілісі қазақ халқының отаршылдыққа қарсы еркіндік, бостандық,
тәуелсіздік алу жолындағы жан қиярлық ерліктері болса, Бұқар мен Махамбет
айтқан өлең-жыр ел басына күн туған кезде, қазақ халқын береке бірлікке
шақырған, ерлік пен жігерлікке жебеген ұлтымыздың төмендемес асқақ рухының
белгісі іспетті еді.
Азаттықты аңсаған күрескер ойдың туын дана Абай қайта қолына алды. Ол
қалың елім қазағым, қайран жұртым деп халқын береке-бірлікке ұйқыдан
оянуға шақырады.
Оның соңынан Ахмет Байтұрсынов ілесті. Оның асыл сөздері халық жүрегіне
ұялап, қастерлеп орын алды. Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған, сақара көлге
қонып саңқылдаған,-деп отаршылдық зардабының зарлы дәмін запыранша
түкіріп, ата салтын, бабалардың ерлігін еске алады. Ахмет отаршылдардың
әкелген алапатын өртке теңеді.
Бір өртке қаулап шыққан душар болып,
Не қалды денемізде шарпылмаған!?
Қазақтың баласысын бәрі мәлім,
Кім қалды таразыға тартылмаған.
деп ойлауға келешегіне терең қарап ойлануға шақырады. Ахмет елді айналасын
торлап тұрған апатқа көзін ашып қарсыласуға, тәуекелге бел байлап күреске
шығуға үндеді:
..Қазағым, елім,
Қайысып, белің
Сынуға тұр ғой таянып!
Қамауда жаның,
Талауда малың
Не тұрыс бар аянып?!
деп жар салады. Бұл үнге басқа да зиялылардың үні қосылады. Әр бір ұлт-
азаттық көтерілістің отына тән мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын өзінің ой
жетекшісі болғанын тарихтан жақсы білеміз. Осы қазақты қайраған, қазақты
шын ширатқан ғасыр қайсы деген сұрақ жиі туындайды.
Осындайда көз алдыңызға XX ғасырдың бас кезін бір сәт елестетіп көріңіз.
Ресейдегі 1905 жылдан басталған дүмпулерді былай қойғанда, қазақ қазақ
болып дүр көтерілген 1916 жылғы оқиғалары ше! 1916 жылғы көтерілістер (ол
Қазақ елінің түкпір-түкпірін камтыды) әлі де болса өзінің толық бағасын
алып біткен жоқ. Ең бастысы — 1916 жыл қарсаңында қазақ зиялы қауымы оянды.
М.Дулатовтың "Оян, қазақ" (бұл еңбегі 1909 жылы жарық көрді) деген
еңбегінде:
Найзаменен түртсе де,
Жатырсың, қазақ, оянбай!
Мұнша қалың ұйқыны,
Бердің нағып,ой,алла-ай?!
деп жар салуы, А. Байтұрсыновтың "Маса" болып "ызыңдауы" - бәрі жиылып
келіп, оның алғашқы ұшкындары осы 1916 жылы көрінді. 1916 жыл — біздің ұлт
үшін ұлт-азаттық көтеріліс жылы ғана емес, одан да тереңірек, зор окиға,
елеулі оқиға жылы. Бүкіл бір ұлттың ояну жылы, сілкіну жылы. Тіпті осы
оқиғаға енді жаңаша көзқараспен қарап, оны жалпы ұлттық елеулі дата ретінде
атау орынды да болар еді. Бұл тұрғыда алдағы уакытта мықтап ойланған абзал-
ау шамасы.
Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі патша өкіметінің сол
жылғы 25 июнь күнгі указына (Июнь жарлығына) — қазақ, қырғыз, өзбек,
тәжік, түрікмен сияқты бұрын әскери кызметке алынбаған халықтардың 19 жас
пен 31 жас арасындағы азаматтарын майданның кара жұмысына алу туралы
указына — байланысты шықты. Бірақ оның саяси-экономикалық себебі онан көп
терең жатыр еді.
1914 жылы басталған және оған патшалық Ресей де қатысқан бірінші
дүниежүзілік соғыс оның халықтарына аса ауыр қайғы-қасіреттер әкелді:
әлеуметтік және ұлттық езгі күшейді, империяның шет аймақтарында патша
шенеуніктерінің басынушылығы мен зорлық-зомбылығы өлшеусіз артты.
Қазақстанда бірінші кезекте Сырдария обылысының солтүстік-шығыс
аудандарында, Жетісу обылысының оңтүстігінде және басқа бір қатар
обылыстарда қазақтардың жерлерін жаппай тартып алу жалғасып жатты. Тек
Жетісу обылысының бір өзінен ғана соғыстың алғашқы үш жылы ішінде 1800 мың
десятина ең таңдаулы жайлымдық және егістік жерлер тартып алынды, ал осы
жерлердің шын қожалары – қазақтар шаруашылық жүргізуге жарамдылығы аз
немесе мүлде жарамсыз шөл және шөлейт аудандарға күштеп көшіріліп
жіберілді. Қазақтардың тартып алынған жерлер патша офицерлеріне,
шенеуніктерге, дін басыларына, қазақ әскерлері мен Ресейден және Украинадан
қоныс аударған шаруаға үлестірілді. 1916 ж. ортасына таман қазақ халқынан
тартып алынған жерлердің көлемі 45 млн. десятинаға жетті. Соғыс шикізатты,
азық-түлікті, малдың және басқа материалдық шикізатты, байлықтардың орасан
мөлшерін жұтып жатты. Осыған байланысты қазақ халқының иығына жаңа бір
ауыртпалықтар түсті: міндетті түрде ет тапсырылды, мемлекет керегіне мал
жаппай еріксіз алынды әрбір үйден жаңа соғыс салығын алу енгізілді,
земстволдық салымдар және болыс басқарушыларын бағып қағуға арналған бай-
болыстық алымдар сондай-ақ жол үшін төленетін және басқа салықтар мөлшері
артты. Жергілікті халыққа салынатын салықтар соғыстың басталуына байланысты
3-4 есе, ал жекелеген жағдайларда 15 есеге дейін өсті .
1916 жылы таптық және ұлттық езушіліктің, соғысқа деген өшпенділіктің
күшеюі жаппай құбылысқа айналды. Соғыс елдегі жалпыұлттық дағдарыстың пісіп-
жетілуі процесін тездете түсті. Соның жарқын бір көрінісі Қазақстан мен
Орта Азияның барлық аймақтарын дерлік қамтыған 1916 жылы ұлт-азаттық
көтерілісі болды. Көтерілістің шығуының басты себебі әлеуметтік-
экономикалық және саяси сипаттағы факторлар еді. Яғни отарлық езгінің
күшеюі, жерді тартып алуы салықтар мен алымдардың өсуі, еңбекшілерді қанау,
өлкенің қазақ және басқа бұрыннан тұрғын жергілікті халықтары жөнінде кері
идея-ықпалдың жүргізілуі.
Бірақ, ол, капитализм оңай кұрымайды, акырғы аяқ серпейтін істейді:
мемлекет ішінде капиталистер жұмысшыларды қанауды күшейтеді; отар елдерде
ұлттык, капиталистік қанау күшейеді; мемлекеттер арасында отар үшін, шикі
заттар шығатын, капитал жайғастырылатын жерлер үшін таластар күшейеді.
Бұлардың бәрінің аяғы күреске, көтеріліске, соғысқа айналады...
1914 жылғы жер жүзілік бірінші империалистік соғыс осылай шықты. Россия
империалистік ел болғандықтан, капиталистік кайшылықтары шектен асып
кеткендіктен сол соғысқа араласты. Патша өкіметі Россия империалистік
дәуірге енгеннен бастап-ақ өзінің отарларында, солардың бірі болған
Қазақстанда капиталистік, ұлт отарлық қанауды күшейткен еді; оны
империалистік соғыс жылдарында тағы да күшейте түсті. Оның үстіне, еңбекші
халықтың жерлерін тартып ала берді; алым-салықтарды көбейтті: бұрынғы жан
салығы, мал салығының үстіне арнаулы соғыс салығы шықты; майдан пайдасына
ерікті түрде жәрдем, жылу жинау көбейді.
Қазақ еңбекшілері, бір жағынан, капиталистік, ұлт-отарлық жөнмен қаналса,
екінші жағынан, бектік-феодалдық жөнмен: қазақтың байлары мен феодалдары
тарапынан қаналды. Халық түрлі жақтан қысым көрді; оның тынысы әбден
тарылып, бойын ыза, кек кернеген еді. Осыдан, июнь жарлығы асқынған жараның
аузын алу тәрізді болды.
Патша өкіметінің империалист соғыс майдандарының кара жұмыстарына қазақтан
кісі алу туралы указы шыққанда оған қазақ қауымының түрлі әлеуметтік тобы,
табы, олардың өкілдері түрліше қарады, түрліше жауап берді.
Қазақтың би-болыстары, бай-феодалдары, буржуазияшыл халық тарихын түптеп
келгенде халықтың тұлғалары жасайды. Мейлі қай халықтың тарихын алмаңыз,
бәрі де сол халықтың көрнекті қайраткерлері мен көшбасшыларының күрес
сораптарынан тұрады. Қай заман болмасын бассыз халық егесіз ел болған емес,
сондықтан да тарих қарапайым халықтың қан тері мен әдіптелгенімен, жеке
тұлғалардың мақсаты, саналы харакетінің хронологиясынан тұрады. Ол әрине
халықтың мақсатына, санасына айналған қарекеттер еді. Ал тұлғалардың
қарекеттері, тарихи орны деген мәселелер әр кезде, әр өңірде әрқалай бола
беру мүмкін. Осылай болатынын әсіресе тарих ғылымында бүкіл адамға ортақ
абсолютті шындық табу қиынның қиыны. Өйткені тарих халықтық идеяны көтеріп
тұратын алтын тұғыр екені белгілі. Ендеше идеологиядан қоғам мүшелерінің,
адамдарының тарихқа ұстанған майдан тұғыры мәселесі келіп шығады, майдан
тұғырының қалай болуын көбіне-көп сол халықтың кейде саяси топтардың
мүддесі белгілеп жатады. Сондықтан бір тарихи тұлғаға ғана халықта (немесе
саяси топта) былай, мына халыққа олай бағалана беруі әбден мүмкін. Жалпы
азаттықты, тәуелсіздікті еркіндікті аңсамайтын қапастағы адам, отардағы
халық болмайды. Алайда азаттық пен теңдікке қол жеткізуге деген ұмтылыс әр
жеке, әр халықта қилы жағдайда, сан алуан теңдікте болып жатады. Демек сол
халықтың ұлт тереңдігі болмыс-бітіміне, сана-сезіміне көбірек қатысты
болса, жекелегендердің мұрат-мақсаты, төңкерістік шама-шарқы туған халықтың
рухани сана-сезім бағамдағанда ылғи да тарихи тұлғаның соқа басына ғана,
(өмірі, күрес жолы т.б. деген сияқты) жеке-жеке қарастырамыз. Ал, оны сол
деңгейге жеткізген жалпы жағдаймен халықтың сана-сезім деңгейін, өзге де
ірілі-ұсақты тұлғаларды ұмыт қалдырамыз. Сол секілді бұдан бұрынғы 1916
жылғы ұлт-азаттық көтерілісінде шыққан тарихи тұлғаларды да жеке-жеке бөліп
алып советтік өкіметтің кесірінде жеке дара қарастырып бөліп бөлшектеп
тастағанымыз жасырын емес. Оқығандары бірден патша өкіметі жағына шықты: ақ
патшаның жарлығын екі етпеу керек; майдан жұмысына адам беру керек деді.
Себебі би, болыстар патша өкіметінің адамдары чиновниктері еді, қазақтың
бай-феодалдары мен Россия капиталистік буржуазиясының мүдделері бір еді:
екеуі де қазақ еңбекші бұқарасының қанаушысы, патша өкіметіңің тірегі еді;
ал, қазақтың буржуазияшыл оқығандарының басшылары алдын ала Петерборға
барып, патша өкіметімен келісіп келген еді[ 2,56-58].
В. И. Ленин 1916 жылы жазған бір еңбегінде айтқан еді: Империализм
жағдайында езілген ұлттардың буржуазиясы ұлт көтерілісі туралы тек сөз
жүзінде былшылдайды. Ал, іс жүзінде өз халқының сыртынан, өз халқына қарсы
езуші ұлт буржуазиясымен реакцияшыл келісім жасайды1 деген еді.
1916 жылы қазақтың еңбекші бұқарасы, олардың өкілдері қазақтың ағартушы-
демократ оқығандары патша өкіметінің жарлығына бірден карсы шықты: майдан
жұмысына адам бермейміз деп сөз байласты; жарлыққа, патша өкіметіне,
қазақтың би-болыстары мен бай-феодалдарына карсы көтеріліс жасады. Бұл
көтеріліс Қазақстанның барлық жерлерінде де болды. Соның ішінде Қостанай,
Торғай жағында, Орталық Қазақстанда, Жетісу облысында өте күшті болды. 1916
жылғы ұлт-азаттық күресі 25 июнь жарлығына қарсы шыққан көтеріліс болғаны
мен бұл көтерілістің түпкі негізі арыда жатқандығын көрсетеді.
1916 жылғы көтерілісті көбіне қазақ зиялылары басқарды. Мысалы, Ақмола
даласында — Сәкен Сейфуллин, Атбасар даласында — Әділбек Майкөтов, Жетісуда
— Токаш Бокин, Маңғыстауда — Жалау Мыңбаев, Орал облысы мен Бөкей Ордасында
— Сейітқали Мендешев, Сырдария облысында — Тұрар Рысқұлов, Торғай облысында
— Аманкелді Иманов және басқа азаматтар. Шілде, тамыз айларында көтеріліс
сол кездегі Қазакстанның барлық облыстарын камтыды. Ол патша өкіметінің
отарлық және орыстандыру саясатына карсы, ұлттық және саяси тәуелсіздік
үшін жүргізілді.
1916 жылғы көтерілістің қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысында орны
зор. Ол халыққа ұлттык мүдденің ортақ екендігін ұғындырып, оның сана-
сезімінін жетілуіне мол мүмкіндік жасады. Оны белсенді саяси өмірге
жұмылдырды. Ол Ресей империализміне үлкен соққы болып тиді, патша
өкіметінің соншалықты керемет, "құдіретті" еместігіне көздерін жеткізді.
Қазақ халқы өзін отаршыларға қарсы ұйымдасқан күрес жүргізе алатын күш
ретінде сезінді. Қаншама жұрт әскери-тыл жұмыстарына бармай қалды. Патша
үкіметіне бұл халық ұйымдасса зор күш екенін, онымен санаспауға болмайтынын
көрсетті.
Нұрлан болысқа көңіл айту
Нұрлан болыс қартайған кезінде сүйікті баласы кенеттен кайтыс болыпты.
Бұған қатты қайғырған Нұрлан өзіне бөлек үй тіктіріп, тамақ ішпей, ешкімді
кабылдамай жатып алыпты. Болысқа барып сөз айтуға ешкімнің батылы жетпепті.
Қаза кезінде жолаушылап кеткендіктен, кезінде келе алмаған атақты Әздембай
ақын енді көңіл айтуға Нұрланнын аулына келіпті.
Жалпы алғанда 1916 жылға дейін ұлтымыздың көрген қорлықтары мен қасіреті
ішіне әрең сиыпты, ашу ызасы бойын кернеп тұрғанында 1916 жылғы июнь
жарлығы шығып, бітеу жараның ауызы да ашылды да кетті. Осы сөз Ахметтің
үнімен үндесіп жатқан жоқ па? Елін ерлікке шақырғандардың қатары отаршыл
саясаты деген сайын жылдан-жылға көбейе түсті. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-
азаттық көтерілісінің себептерін, қасіретін аз ғана уақыттың оқиғасына иек
артып, немесе бірді-екілі дерек көзімен қорытынды шығаруға болмайтыны
белгілі. Бұл көтеріліске қазақ зиялыларының ықпалы әсері де кешегі кеңес
тұсында бұрмаланды. Қазіргі уақытта осы көтерілістің шығу себептері:
жөнінде екі-ұшты пікір кездесіп қалады. Бірі бұл тарихи оқиға патша
жарлығына қарай көтерілген баскесерлердің, көтерілісшілердің толқулары
десе, екіншісі сол тұстағы қазақ зиялылары көмегімен саналы түрде жасалған,
ұйымдасқан ұлт-азаттық көтерілісі дейді деп жан-жақты түсіндіреді. Қазақ
зиялыларының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске қатысты жөнінде айтқан
қисынсыз тұжырымдар кезінде бес томдық қазақ КСССР тарихының үшінші томында
айтылған болатын. Бірақ соңғы жылдары ұлттық интеллигенцияның он алтыншы
оқиғаға байланысты ерекше қызығушылық туғызып арнайы зерттеу жүргізе
бастады. Бұл еңбектердің, сол кездегі әдеби эстетикалық ізденістерін
толығырақ айқындауға тигізетін себебін дұрыс аталғаны жөн.
1916 жылғы көтерілген елдің жүрегінде бостандыққа деген жалынды отты кім
жақты, кім аталы сөз айтты дегенге келетін болсақ, 1916 жылғы көтеріліс
шоғы тез арада тұтап, жалыны мұқым алқапты шарпыған өрттей лаулап, ел ішіне
тез таралуына халықты ұйымдастырып патшаға қарсы қоюда, сол кездегі халық
ақындары мен Аманкелді, Бекболат сынды ер-азаматтарымыздың үлесі мен
еңбектері ерекше зор болды. Жамбыл Жабаев 1916 жылғы көтеріліске арнаған
Зілді бұйрық және Патшаның әмірі тарылды,-деген патша өкіметінің зорлық-
зомбылығына қарсы, жазған саяси лирикалық толғауы бар.
Омар Шипин 1916 жылғы Аманкелді сарбазының бірі ретінде көтеріліске
қатысқан. Көтеріліс шежіресін ауызша да, жазбаша да жырлаған, көрнекті
туындысы Аманкелдінің айбаты,-деген Аманкелдің ерлігіне арнап жазған
тарихи қаһармандыққа саяси тақырыптағы толғауы бар.
Сол сияқты, 1916 жыл деген поэманы шығарған Біржан Берденов,
Қоштасу деген өлеңді шығарған Асқар деген акын да 1916 жыл оқиғасына
бастан аяқ араласқан, майдан жұмысына барып қайтқан адамдар; Аманкелді
туралы жырларды шығарған Омар Шипин, Күдері Жолдыбаев, Сәт Есембетов,
Бекболат деген жырды шығарған Иса Дәукебаев Аманкелді, Бекболат бастаған
көтерілістердің ішінде болған ақындар.
Көтерілістің басы қасында болған, бәрін көзімен көрген жырау, жыршы-
ақындардың, аузының ебі бар адамдардың біразы өз жырларын 1916 жылы: июнь
жарлығы жарияланғанда, көтеріліс кезінде, приемға барғанда, майдан
жұмысында жүргенде шығарды; біразы ұзақ жыр, дастандарын 1916 жылы, әлгі
окиғалар кезінде бастап, кейінірек: 1916—1926 жылдар арасында аяқтатты,
толықтырды; енді біразы тіпті кейін: 1916 жылғы көтерілістің он бес, жиырма
жылдығы, жиырма бес, отыз жылдығы қарсаңында, тұсында еске алу, тарихи
тақырып етіп жырлады.
Бүгінгі күні осы өлең жолдарын оқып шыққан әр қазақтың көз алдына
өткендегі ата-бабасының өмірі елестейтін болса керек. 1916 жылғы ұлт
–азаттық көтерілісі қазақ халқының отарлық езіп қанауға қарсы күресі
екендігінне өткен тарихтың өзі куә. Жерін, елін, тіл дәстүрін жауынан
құтқарып сақтап қаларлық қасиеті бар ел екенін көрсететін тарихи маңызы бар
көтерілістердің бірі екендігі айқын.
1916 жылғы көтеріліс кезінде улап-шулаған халықтың басын біріктірген,
Аманкелді, Бекболат сынды, азаматтардың елге сүйеу болғаны шындық. Сол
кездегі халық ақындары. Елді береке-бірлікке ұйымшылдыққа үндеп,
қиыншылыққа бой бермей, мойымай күресуге шақырады. Патша өкіметі сұр
жыландай жылжып ішке кіріп қазақты ру-руға бөліп отаршылдардың туы желбірей
бастағанда-ақ жүрегі таза, жан бағудың қамынан көрі елдің қамын ойлап,
ерлік көрсеткен, Аманкелді, Бекболат сықылды ер- азаматтарымыз еді.
Қазақтың 1916 жылғы көтерілісі империализм дәуірінде, империалистік соғыс
кезінде шықты; еңбекші бұқараның ұлт-отарлық, бектік-феодалдық үстемділікке
мейлінше қаналуы салдарынан болды. Россияда 1917 жылы болған буржуазиялық-
демократтық революцияға әзірлік дәуіріндегі жалпы демократиялық қозғалыстың
бір көрінісі болды. ұлтымыздың рухын биігінен көрсетіп халқымыздың
еркіндік-бостандық алуына, отаршылдық езгіден құтылудың негізі қаланды[
3,122-128].
2 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған өлең-жырлар
Басында патша өкіметі экономикалық сауда байланыстарына кеңінен жол
ашатын, табиғаты әсем, шикізат көзіне бай өңір екендігін алдын-ала
экспедициялар мен саяхаттар арқылы анықтаған жердің бәрі осы Қарқарамен
көршілес қырғыз елді мекендері екендері тарихи деректер растап отыр. Мұнда
орыс қоныстанушылары жиі орналастыру да осыған байланысты болса керек.
Тамыздың он бірі күні ереуіл төбедегі көтеріліс басшылары халыққа ақ
патшаның билеп төстеушілері көптің көңіліне жарымай, қарулы жазалаушы күш
қолданып келгенін ескерткен болатын. Жетісуді жаулап алу қамына кіріскен
патша өкіметі бірден күш жұмсамай халықты алдап, бостандық үнемі жоғары
тұратын елдің бірлігін, бас қосарлық мүмкіндігін, кеміту мақсатымен Қарқара
жәрмеңкесіне белсене қатысып, момақан түр танытқан еді. Бұл да болса
шығымы аз пайдасы көп болса деген ниетпен жүргізілген отаршылық саясаттың
бір тәсілі еді. Қарқара өңіріндегі елдің 1916 жылғы көтеріліс орталығы
болуының себебі – осы жәрменкенің төңірегіне әбден жиналған, табиғаты
толқып тұрған кезде, патша өкіметінің қарапайым халық ішінен соғысқа адам
алады,-деген жарлықтың жариялануы себеп болды. Бұл елдің тез бас қосып,
көтеріліске шығуына нағыз қолайлы жер, қолайлы кезең еді. Сол кездегі
отаршылдық тепкінің езгісіне шыдамай ауған елді, өкіметінің ресми адамдары
қазақтардың Қытайға бөлініп кетуіне қарсы нақтылы шара көріп баққанын айқын
аңғарамыз. Бірақ патшаның қарулы күші үріккен елге тосқауыл бола алмады.
Бұл ереуілдің шындығы дүние жүзіне жайылып, патша өкіметінің абыройына
нұқсан келтірді. Сол себепті өкімет орындары Қытай өкіметіне босқан елді
қайтаруды талап етті. Басқа көргені аздай, тосқауыл қойылып қазақтардың
басына тағы бір тажалды ауыр күн туғандай болды. Осы мәселе жөнінде әлі
күнге дейін нақтылы мәселе жүргізілмей ат үсті әңгіме болып келеді, бұл
мәселеде ерекше талдауды қажет ететін тақырыптың бірі. 1916 жылғы патшалық
Ресейдің бодан халықтардан әскерге бала алу жөніндегі июнь жарлығы
шығысымен, қазақ жерінің әр тұсынан аталмыш жарлыққа қарсы көтеріліс бұрқ
етеді. Бұл көтерілістің ішіндегі ең көлемдісі Қарқара көтерілісі мен Қоянды
көтерілісі болатын, аталған көтерілістер жалпы халықтық сипат ала алмай,
орыстардың зеңбірегі астында тұншықты. Көтеріліс отын сөндірген орыс
отаршылдары, оның ұйымдастырушылары мен негізі себепкерлерді қудалап,
тұтқындай бастады. Қоянды жәрмеңкесі - Әсеттің халыққа өнер нәрін шашып,
үгіт-насихат жүргізетін негізгі саханасы еді. Соған байланысты көтерілістен
соң Әсеттің өміріне қауіп төнеді. Оны орыстарға көрсетуші өз туыстары
екендігі күмән тудырмайды. Сөйтіп ақын Қытайға қоныс аударады. Ол туралы:
Қалып тұр қазағымнан туысқандық,
Заман ба, пенде азды ма-суысқандық.
Кісі өлтіріп, мал талап әдепсіз боп,
Бұрында бар ма екен бұ дұшпандық.
Басшысы азаматтың шалғай жатыр
Жете алмай, қытай жаққа жылыстадық [4,185-189 ]
деп толғайды. Демек Әсет Найманбайұлы Қытай жеріне 1916 жылы біржола қоныс
аударады. Әрине оның алдында Әсеттің серілікпен бірнеше дүркін Қытайдағы
қазақтар арасында белгілі. 1916 жылдан өмірінің соңғы сапарына дейін ақын
Алтын-Алтай, Майлы-Жәйір, Іле өңірінде салдық құрып өткізеді. Көдек ақынның
игі мақсаттарымен таңдап алып, әрі өрелі де көлемді шығарма жазған тақырыбы
1916 жылғы Қарқара көтерілісі. Өзі де қан кешіп қатысқан бұл оқиғаны
белсене жырлауы, ұлы М. Әуезовтың роман арқау етуі мүлде жайдан-жай немесе
кездейсоқ құбылыс емес еді . Ол шын мәнінде профессор Р.Нұрғали айтқандай:
Орта Азия мен Қазақстанда болған 1916 жылғы халық көтерілісі тарихтың
шалқар көшінде Алатаудың талғарындай аспандап тұрған биік заңғарлардың
бірі. Бұл ұлы оқиғаның әдебиетттерде толып жатқан шығармалар тудыруы,
көптеп келгенде өмір мен өнер арасындағы кіндіктестікті сипаттайды, халық
басынан өткізген қиян- кескі күрестің тарих қойнауында қалып қоймауы
әдебиеттің мәңгі өшпес, өлмес беттеріне көшуі болып табылады[5,96-98 ].
Демек К.Маралбайдың 16-шы жыл дастаны оның ақындық биігі мен азаматтық
болмысын танытар аса ұлағатты туынды. Себебі, біріншіден, жоғарыда
айтылғандай таңдап алынған тарихи оқиғаның маңыздылығы ақынның азаматтық-
азаттық ой қозғауына биік тұғыр болып отырса; екіншіден, жалпы дастанның
ұлттық тұрғы нысана, халықтық ар-намыс тұрғысынан ұлы М.Әуезовтың Қилы
заманымен үндес тауып бір арнада тоғысып жатуы – Көдек ақынның сана-
сезімін деңгейін, парасат-пайым өресін көрсетсе керек осы арада профессор
Ж.Дәдебаевтің: ... тарихи нақты оқиғалардың түрлі өзгеріске ұшырап, әр
халықта суреттелуінде белгілі бір жүйе терең мағына болғаннан кейін,
оқырманның да жазушының суреткерлік тұрғысына деген құрметі мен сеніміне
көлеңке түсетіні даусыз[6,13-15 ] –дегені еске түседі. Демек, бір тарихи
деректі (1916ж.) жазудағы екі алыптың үндестігі, әрі олардың өзінің, әрі
әдебиеттің бақытты болып отырғаны осыдан.
1986 жылы Қарқара көтерілісінің 70 жылдығын Кеген ауданында атап өткен
кезде жан жақтан келген бірқатар адамдар осы мәселеге ерекше көңіл аударды.
Сол жиын үстінде ереуілдің алғашқы басшылары қамалып, артынан сотсыз
айуандықпен оққа ұшқаннан кейін көтерілген елге, беделі жүріп, қарулы
қазаққа басшылық ете білді дегендердің ішінде Монай Ұзақбаев деген жігіт
аталады. Ол жалғыз атты кедей, інісі Мұқан екеуі Нарынқолдағы Охотничьи
станциясына орыстарға жалданып тіршілік еткен, батыл сөзге де іске де
тартымды жігіт болғаны айтылады. Ереуілшілер Қарқара жәрмеңкесіне шабуыл
жасаған күні Монай бастаған топ ерекше көзге түседі деген пікір айтылады.
Поштада істеген біреу арқылы Монай облыс орталығы Верныйдан шыққан
жазалаушы отрядтары туралы алдын-ала хабардар болып тұрған, және ол
хабарды дер кезінде елге жеткізіп, қарусыз қарапайым халықты қанды
қырғыннан алып қалған. Бұл әңгіменің бәрі ел аузындағы сөз Монай туралы
ресми басылымдардан деректер көп кездеспейді. Бұл, әрине, Монай туралы
айтқан сөз үзілді-кесілді күмән туғызады деген пікір емес айтылған сөзге
қарағанда Монай жүрек тоқтатып, елдің қарулы күшпен соғысуына ықпал
жігіттің бірі болса керек.
Мұндай өлеңдерде баяғы уақыттарда өткен шайқастың айы мен күні нақтылы
көрсетілмесе де, тарихтық қатал кездері, халық күшінің образы анық
керінеді. Профессор М. Әуезов қазақтың, тарихи өлеңдерінің мол тараған
дәуірі — XVIII-XIX ғасырлар дейді, оны екі тақырыпка бөледі: бірі — үстем
тапқа қарсы айтылған еңбекшілердің кекті өлеңі, екіншісі — жоңғарлардың
және патшалық билеу тәртібінің шапқыншылығы туралы. Оған мына тектес
шығармалар мысал бола алады:
Қатын, бала, бауырым жауда кетті,
Қаратауды катал жау бермей өтті.
Қайдасыңдар, қазақтың батырлары,
Жасақ бастап, алсаңшы жаудан кекті!— деген
патриоттық өлеңдер Отанды, елді қорғауға үндеген.
Халық лирикаларының мол саласының бірі — тарихи өлендер. Тарихи
өлеңдердің үлкен жорығы 1916 жылғы патша үкіметінің отар халықтардың 19 бен
31 жас аралығындағы жігіттерін майданның қара жұмысына алу туралы
жарлығына, елдің бұл жарлыққа наразы болуына байланысты туған.
... Әуелде солдат қылып ойнатпадың,
Орысша тіл үйретіп сайратпадың.
Көзін ашып қу қазақ оянар деп,
Қазынаның аядың қара нанын,-
Қазақ арасына кең тараған өлеңнің үлгілері екеу: қара өлең, қайым өлең.
Академик М. Әуезов қазақтағы қара өлеңнің екі түрін айрықша атап өткен:
...бір ауыз өлең екі үлгіге бөлінеді, оның біріншісі — бастауыш түрі, ең
оңайы - қайым өлең, екінші үлгісі — қара өлең,— дейді. Қара өлеңнің,
әсіресе жастардың ойын-сауық кештерінде айтылатын Тау өлеңі, Су өлеңі,
Жер өлеңі, Ата өлеңі, Шай өлеңі, Ет өлеңі, Қоштасу өлеңі деген
қара өлеңнін, бірнеше түрлері болған. Қазақ фольклорындағы қара өлең
үлгісіне ұқсас өлеңдер жапондықтарда хокку, индонезиялықтарда пантун,
скандинавиялықтарда квазура, түріктерше мани, тәжіктерше байт деп
аталады. Бұлардың сарынында бірыңғай ортақ белгілер бар [7,189-193 ].
Қазақ Ресей отаршылығына қарсы ұлт-азаттық күресі жолындағы пайда болған
лирикалық толғаулардың композициялық құрылымында үш мәселе жинақтала
жырланады: бірінші – Ресей патшасымен оның жергілікті әкімдерінің зорлық-
зомбылығы, екінші – қорлық пен зорлыққа шыдамай қарулы күреске аттанған
халық көңіл-күйінің сипаты, үшінші – патшалық әкімшілік орындардың,
жергілікті билеушілердің жазалаған халық үкімінің орындалуы. Лирикалық
толғаудағы халықтың ойын психологиялық көңіл-күй ала бөртуі жағдайында
суреттейді. Мысалы Атқан Бөлтірік ұлы жырау болу қыйын-ақ өлеңінде,-деп
сол кездегі елдің басына түскен ауыр қайғы-қысыретті ерекше дәлме-дәлдікпен
суреттеп айтқан.
Ел болып, жер қалып,
Таусылып тұр тағатым.
Қисынсыз заман кез келіп,
Қайырлып тұр қанатым.
Деп жырласа екінші бір өлеңінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz