Қарахандар дәуіріндегі ғалымдар және олардың еңбектерінің тарихи маңызы мен мәні
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Қарахан дәуіріндегі мәдениеттің дамуына әсер еткен
Алғышарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
II. Қарахандар дәуіріндегі ғалымдар және олардың еңбектерінің тарихи маңызы мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1. М.Қашқари және оның «Диуани лұғат ат.түрік» кітабының тарихи.деректік маңызы ... ... ... ... ..18
2.2. Ж.Баласағұнның «Құтты білік» еңбегі және оның тәлім.тәрбиелік, дидактикалық тағылымы ... ... ... 21
2.3. Әл.Фараби және оның ғылыми мұралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.4. А.Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» еңбегі және оқу.білім мәселесі ... ... .29
III. Қарахандар дәуіріндегі ислам дінінің таралуы және сопылық әдебиет (Ахмет Иассауи, Сүлеймен Бақырғани) ... ... ... ... ...33
3.1. Исламға негізделген араб, парсы мәдениетінің түркілерге әсері ... ... ... 33
3.2. Қожа Ахмет Иассауи және оның «Диуани Хикмет» Еңбегі ... ... ... 37
3.3. Сүлеймен Бақырғанидың «Хакім ата» кітабының мәнісі ... ...41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР МЕН ЗЕРТТЕУЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .48
I. Қарахан дәуіріндегі мәдениеттің дамуына әсер еткен
Алғышарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
II. Қарахандар дәуіріндегі ғалымдар және олардың еңбектерінің тарихи маңызы мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1. М.Қашқари және оның «Диуани лұғат ат.түрік» кітабының тарихи.деректік маңызы ... ... ... ... ..18
2.2. Ж.Баласағұнның «Құтты білік» еңбегі және оның тәлім.тәрбиелік, дидактикалық тағылымы ... ... ... 21
2.3. Әл.Фараби және оның ғылыми мұралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.4. А.Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» еңбегі және оқу.білім мәселесі ... ... .29
III. Қарахандар дәуіріндегі ислам дінінің таралуы және сопылық әдебиет (Ахмет Иассауи, Сүлеймен Бақырғани) ... ... ... ... ...33
3.1. Исламға негізделген араб, парсы мәдениетінің түркілерге әсері ... ... ... 33
3.2. Қожа Ахмет Иассауи және оның «Диуани Хикмет» Еңбегі ... ... ... 37
3.3. Сүлеймен Бақырғанидың «Хакім ата» кітабының мәнісі ... ...41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР МЕН ЗЕРТТЕУЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .48
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Қарахан дәуіріндегі мәдениеттің дамуына әсер еткен
Алғышарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
II. Қарахандар дәуіріндегі ғалымдар және олардың
еңбектерінің тарихи маңызы мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.1. М.Қашқари және оның Диуани лұғат ат-түрік
кітабының тарихи-деректік маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2. Ж.Баласағұнның Құтты білік еңбегі және оның тәлім-
тәрбиелік, дидактикалық тағылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.3. Әл-Фараби және оның ғылыми мұралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.4. А.Иүгінекидің Ақиқат сыйы еңбегі және оқу-білім
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..29
III. Қарахандар дәуіріндегі ислам дінінің таралуы және
сопылық әдебиет (Ахмет Иассауи, Сүлеймен Бақырғани) ... ... ... ... ... ... .33
3.1. Исламға негізделген араб, парсы мәдениетінің түркілерге әсері ... ... ... 33
3.2. Қожа Ахмет Иассауи және оның Диуани Хикмет
Еңбегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
3.3. Сүлеймен Бақырғанидың Хакім ата кітабының
мәнісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .44
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР МЕН ЗЕРТТЕУЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .48
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қарахан мемлекетінің құрылуы Орталық Азия және
Қазақстан халықтары үшін ортағасырлық тарихында өте күрделі де, қызықты
кезеңдерінің бірі. Дәл осы кезде, Қарахан мемлекеті дәуірінде, материалдық
және рухани мәдениет жаңғырып, түркі халықтарының өмірінде ерекше тарихи-
мәдени рөл атқарады.
Қарахандар дәуірі Қазақстан және Орталық Азия түркі халықтарының
тарихында ерекше орын алады. Қазақстанның оңтүстігінде Жетісу жерінде және
Шығыс Түркістанда X ғасырда Қарахан мемлекетінің билігі орнады. Дәл осы
кезде түркі халықтары мәдениеті қайта жаңғырып, ғылыми ойдың дамуына, қала
мәдениетінің өсіп өркендеуіне, қолөнердің ерекше жетіліп гүлденуіне, ислам
дінінің таралуына байланысты ғылыми көзқарасты қалыптастырып, басты назар
аудара аламыз. Бір сөзбен айтқанда Жетісу аймағы түркі халықтарының
өмірінде ерекше тарихи-мәдени рөлді атқарған болатын.
Бүгінгі таңда мемлекетіміз тәуелсіздік алғалы бері еліміз өзінің
тарихын қайта қарастырып, зерттеуге жол берілді. Осыны пайдалана отырып,
көптеген ғалымдар Қазақстанның ортағасырлық тарихына, оның ішінде біржақты,
толық емес мәселелерді, белгілі бір дәуірлерде, жеке тұлғаларды зерттеуге
көп назар аударуда.
Қарахан дәуірі кезінде материалдық және рухани мәдениет дамып гүлдену
деңгейіне жеткен болатын. Осы кезде жазу мәдениетінің жоғарғы сатыға
көтеріле бастауын біз Әл-Фараби, Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Ахмет
Иассауи, Сүлеймен Бақырғани, Ахмет Иүгінеки еңбектерінен көре аламыз. Осы
аталған ғұламалардың еңбектері әлі күнге дейін өз маңыздылығын жоғалтқан
жоқ. Осыған дәлел ретінде біз соңғы кезде осы мәселеге байланысты шығып
жатқан зерттеулерді, мерзімді басылымдарда жарияланып кем жатқан
материалдарды айта аламыз.
Сонымен, Қарахан мемлекеті кезінде ғылыми ойдың дамуы, қалалардың бой
көтеруі, сәулет өнерінің кең өркен жаюы, ислам дінінің таралуы және Жібек
жолының гүлденіп тұруы Қазақстанның ортағасырлық тарихында өшпес ізін
қалдырды.
Бүгінгі таңда Қарахан мемлекетінің мәдениетінің дамуына үлес қосқан
түркілердің тарихын, сол кезде өмір сүрген әйгілі ғұламалардың еңбектерін
біртұтас аспектіде қарастыру өте күрделі мәселелердің бірі болып отыр.
Археологиялық және жазба мәдениетінің ескерткіштерінің соңғы мәліметтеріне
сүйеніп сол кездегі Қарахан мемлекетінің мәдениетін ғана емес сонымен бірге
түркі халықтарының тарихын да толыққанды мәліметтерімен молайтып әділ баға
беру қажет.
Деректілік негіздері: Қарахан дәуіріндегі мәдениеті туралы деректерді
төрт топқа бөлуге болады:
- араб-парсы деректері;
- фольлорлық шығармалар мен аңыз әңгімелер;
- археологиялық мәліметтер;
- Қарахан мемлекетінде өмір сүрген және ғылыми ойдың дамуына үлес
қосқан авторлардың еңбектері жатады;
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастаны 1069-70 ж.ж.
Қарахандық билеушілердің біріне сыйға тарту ретінде жазылған болатын. Бұл
дастан Қарахан дәуіріндегі мәдениетті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайды қарастыруға мүмкіндік береді. Жүсіп
Баласағұнның дастаны қазіргі таңда неміс, түрік, орыс, өзбек тілдеріне
аударылған.
Қарахан мемлекетінде әйгілі болған энциклопедист ғалым, лингвист
Махмұт Қашқаридың Дуни Лұғат ат Түрік еңбегі аса құнды дерек болып
табылады. Бұл еңбектің көшірмесі XX ғасырдың баскезінде табылды. Автордың
өз қолжазбасы табылмаса да бір көшірме нұсқасы Стамбулда сақталған. Бұл
еңбекте ол түркі тілдеріне тұңғыш рет ғылыми грамматикасын жасап шыққан
болатын. Сонымен қатар, еңбекте түркілердің өмірі туралы, материалдық
мәдениетінің бұйымдары, адамдардың лауазымдарының аттары, географиялық
терминология туралы, түрлі тарихы және мифологиялық қаһармандардың есімдері
және т.б. туралы көп жағдайда бірден-бір дерек болып табылады. Қазіргі
таңда еңбек қазақ тіліне толығымен аударылып, үш том болып басылып жарық
көрді. [1]
Ахмет Иүгінекидің еңбегі Ақиқат сыйы [Арабша Хибатул хақайық]
түркі тілінде жазылған. Түпнұсқасы біздің заманымызға бізге жетпей үш түрлі
көшірмесі бар. Ахмет Иүгінеки дастанын тарих және философия, тіл және
әдебиет ғылымдары тұрғысынан жан-жақты зерттелген. Ахмет Иассауидің Диуани
хикмет кітабы XII ғ. түркі тайпасының өмірінен мол мағлұмат беретін жазба
дерек болып табылады. Бұл еңбек тек қана қазақ халқына ғана емес, сонымен
қатар бүкіл түркі халықтарына да ортақ мұра.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қарахан мемлекетінің тарихына, соның
ішінде материалдық және рухани мәдениетін зерттеуге біраз ғалымдар көп
көңіл бөлген болатын.
Қарахандар тарихын зерттеп бастаған В.В.Бартольд болып табылады [2].
Ол өзінің еңбектерінде қарахандықтардың тек қана саяси жағына ғана емес,
сонымен қатар мәдениет, ғылым салаларына да көңіл бөлген. Осы дәуірге
байланысты ғылыми зерттеулерін В.М.Массон [3], Т.Н.Сенигова [4],
А.М.Беленицкий, О.Г.Большаков, И.Б.Бентович [5], Е.А.Давидович, Е.И.Агеева,
Т.В.Савельева, Н.М.Зиняков, Д.А.Воякин [6] т.б. жүргізген болатын. Бұл
ғалымдар көбінесе мәдениеттің материалдық жағынан қарастырған болатын. Осы
аталған ғалымдардан басқа Қарахан дәуіріндегі материалдық мәдениетіне, оның
ішінде, әсіресе, қала мәдениетіне көп көңіл бөлген К.М.Байпақовтың орны
ерекше. Мысалы, ол өзінің Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан
еңбегінде тек қана материалдық мәдениетті қарастырып қана қоймай, сонымен
қатар ислам дінінің таралуына да назар аударады.
Ислам дінінің таралуына байланысты мәліметтерді біз Н.Д.Нұртазинаның
Ислам в истории средневекового Казахстана [7] атты монографиясынан ала
аламыз. Бұл еңбегінде автор Қарахан мемлекетіндегі ислам дінінің өкілдеріне
– суфист-ғалымдарға егжей-тегжейлі тоқталып өтеді.
Махмұд-Қашқаридың Диуани Лұғат ат-түрік еңбегі 1915-1917 жж.
Стамбулда Ахмет Рифат баспасынан, ал 1931-1941 ж. Анкарада бес томдық кітап
болып басылып шығарылды. Ал, С.Муталибов өзбек тіліне аударып 1960-1963
жылдары Ташкентте үш кітап етіп басып шығарды. Бұдан соң Диуани Лұғат ат-
түрік сөздігінен ұйғыр тіліне аударылған нұсқасы Қытайда басылып шықты.
Белгілі шығыстанушы неміс ғалымы Броккельман бұл шығарманы неміс
тіліне аударып, 1928 ж. Лейпциг қаласында басып шығарды. Броккельман бұл
еңбекті аудару кезінде шығармадағы жеке сөйлемдердің бәрін алфавит
тәртібіне келтірген. Неміс ғалымы Фриц Хаммел осы сөздікте ұшырасатын мақал-
мәтелдерді неміс тіліне аударып, өз алдына жеке кітапша етіп бастырылды.
Махмұт Қашқари сөздігіндегі өлең-жырлар мен мақал-мәтелдерді белгілі
ақын Фариза Оңғарсынова қазақ тіліне аударады [8]
Диуани лұғат ат-түрік сөздігіне қамтылған материалды академик
А.Н.Кононов бес салаға бөліп қараған:
1. Белгілі бір тайпаға тәндігі дәл көрсететін сөздер қоры [лексикасы];
2. Түркі тайпаларының мекен қоныстары жайындағы мәліметтер;
3. Түркі тілдерін топтастыру;
4. Түркілік тарихи фонетика мен грамматика туралы мәліметтер;
5. Түркілердің тарихы, жағрафиясы, этнографиясы, поэзиясы және фольклоры
жайындағы мәліметтер [9].
Түркілердің ділмар шешендері мен зерек қабілет шеберлерінің
бірі болған ұлы бабамыз аталмыш кітабына арнайы тәртіппен 6800 түркі сөзін
топтастырып [110 жер, су атына, 40 ел мен тайпаға] араб тілінде анықтама
түсінік берген. Кітапқа інжу-маржан екі төрт жолдық 242 шумақ бәйіттер мен
262 мақал-мәтелді мысал ретінде пайдаланған. Бір ғажабы, Диуанаға енген
875 сөз бен 60 мақал-мәтел қазіргі қазақ тілінде қаз-қалпында қолданылып
келеді.
Жүсіп Хас Хажиб Баласағұнның Құтты білік дастанының бүгінгі күнге
сақталып жеткен үш нұсқасы бар:
• біріншісі, Вена нұсқасы, оны Герат нұсқасы деп те атайды. Бұл қолжазба
қазір Венераның Корольдік кітапханасында сақтаулы тұр. Сол үшін оны
Вена нұсқасы дейді. [10] Ал, дәл осы қолжазбаны Герат нұсқасы деуінің
себебі, бұл қолжазба 1439 жылы Герат шахарында көшірілген екен. Оны
ұйғыр әріпімен көшірген адам есімі – Хасан Қара Сейіл.
• екіншісі, Каир нұсқасы. Бұл қолжазба араб әріптерімен көшірілген. Оны
Каирдағы бір кітапхананың сирек кездесетін қолжазбалар қорынан 1896
жылы неміс ғалымы Б.Морис тапқан. Белгілі орыс ғалымы В.В.Радлов
Петербург Ғылым академиясының Азия Музейі үшін Каир нұсқасының бір
данасын көшіріп алады. Қазір бұл қолжазба Санкт-Петербургтағы
Шығыстану институтында сақтаулы.
• үшіншісі, Наманган нұсқасы. Оны 1913 жылы А.З.Валидов Өзбекстанның
Наманган шаһарынан тапқан еді. Құтты білік дастанының араб әрпімен
көшірілген, ең толық нұсқасы Өзбекстандағы Ғылым академиясының Әбу
Райхан әл-Бируни атындағы Шығыстану институтында сақталып келеді.
Өзбек ғалымы Каюм Каримов Наманган нұсқасы бойынша
ұзақ жылдар бойы зерттеу жұмыстарын жүргізді. Сөйтіп, 1971 жылы дастанды
қазіргі өзбек әрпі негізінде трансрипция жасап, оны ғылыми сипаттамасымен
бірге жеке кітап етіп басып шығарды. [11]
Құтты білік дастаны жөнінде тұңғыш баспасөз бетінде хабар беріп,
оның нұсқасының бір бөлігін 1823 жылы Азия журналында бастырып шығарған
ғалым француз Жауберт Амадес болды.
Бұл істі кейінірек венгер ғалымы Термакн Вамбери қолға алды. Ол
дастанның бірнеше тарауын транскрипциялап, неміс тіліне аударды, оған
түсінік беретін сөздік жасады. Соның бәрін қосып, 1870 жылы Құтты білік
деп жеке кітап етіп шығарды [12].
Орыс тілінде оқитын қауымға еңбекті таныстырған В.В.Бартольд болды.
Ол кісі 1890 жылы Санкт-Петербургта Құтты біліктің 1439 жылғы Герат
шаһарында ұйғыр әрпімен жазылған нұсқасын факсимиле етіп бастырған
болатын.[13]
Құтты білікті кең көлемде зерттеу, оны басқа тілдерге аударма жасау
саласында келесі істер тындырған адам В.В.Радлов болды. В.В.Радлов бұл
шығарманы зерттеу, аудару, баспаға әзірлеу ісімен жиырма жыл бойы [1890-
1910] айналысты.
Кітаптың алғашқы томы 1891 жылы, екніші томы 1910 жылы Санкт-
Петербургта басылып шыққан. Бұл басылым жартылай араб алфавиті, жартылай
латын транскрипциясымен терілген. Екі жазба де ескі ұйғыр-қарахандар
алфавитінің ерекшеліктерін дұрыс бере алмағандықтан, емлесі оқуға қиын, көп
сөздердің жазылуы қате. Осы себептен В.В.Радлов нұсқасының оқылуы көптеген
қиыншылықтар туғызды.
Құтты білік дастанын әдебиеттану, тіл білімі, тарих ғылымы
тұрғысында зерттеуге С.Муталлибов сияқты ғалымдар көп үлес қосты.
Қазақтың белгілі ақыны, әрі әдебиет зерттеушісі Асқар Егеубаев Құтты
білік дастанының қазақ әдебиетінің дамуына идеялық-көркемдік әсері,
[Дәстүр, поэтика және аударма мәселері] деген тақырыпқа ғылыми еңбек жазды
[14]. Сондай-ақ ол ақын ретінде Құтты білік дастанының түпнұсқаға
мейлінше жақын поэтикалық аудармасын жасап шықты. Құтты білік жөнінде
көптеген еңбектер жазылды. Оның тілі туралы талай ірі түркітанушылардың
пікір сайыстары болып өтті. Түркітанушылардың бірі А.Н.Кононовтың Жүсіп
Баласағұн дастанының тілін жоғары сипатына қарай, түркі қағандық, әулеттік
белгілеріне орай қарханид – түрікше, қараханид – ұйғырша, қай ру-тайпаға
жататынына қарай сараласақ қарлықша, мәдени-тарихи белгілері бойынша
қарлықша-ұйғырша деуге де болар еді – деген Ә.Н.Нәджиптің пікірін қолдайды
да В.В.Бартольдтың қарахандықтар өздерін ұйғыр деп аталмағандығы және де
Жүсіп Баласағұн үшін ол жазған тіл, ұйғыр тілі болғандығы күмәнсіз деген
сөзін ескерген жөн деп айтқан қорытындылары ойға қонымды [15]
Жүсіп Баласағұнның Шығыс Қарахан қағанатының билеушісі Табғаш Боғара-
қара-хакан Абу Али әл-Хасан ибн Сүлейменге сыйға берген атақты Құтты
білік дастаны түркілердің алғашқы әдеби ескерткіші болып табылды. [16]
Алғашқыда В.В.Радлов бұл еңбек ұйғыр тілінде жазылды деп санады.
Бірақ кейін бұл пікірден бас тартуға мәжбүр болды. Біріншіден, бұл еңбек
ұйғыр шрифтімен жазылса да хакас, якут және т.б. тілдерінің фонетикалық
ерекшелігін байқауға болады. Екіншіден, Жүсіп Баласағұн ұйғырлардың
мәдениетінің жоғары дамығандығы туралы айта келе сонымен қатар кітапты ана
тілінде жазғанын айтып кетеді. Автор өз шығармасының кіріспесінде дастан
қай тілде жазылғаны туралы айта келе былай дейді:
Арабша, тәжікше кітаптар көп, ал, бұл – біздің тіліміздегі
тұңғыш даналық жинағы.
Біздің тіліміз деп ақын түркі тілін айтып отырғаны мәлім болып отыр
[17].
С.Е.Маловтың пікірі бойынша Құтты білік дастанының ұйғырлардың жазба
ескерткіші болып табылады [18].
1970 жылы Құтты білік поэмасының 900 жылдығына арналған
Бүкілодақтық конференцияда Э.Р.Тенишев өзінің бұл мәселені тереңдете
қарастырып, шығарманың шігіл-ұйғыр тілінде екенін атап көрсетті. Сонымен ол
Құтты біліктің аралас, ортағасырлық түріктердің әдеби кітап ретінде
жазылғанын мойындады [19].
Басқа да авторлар қарлықтар тайпаларында, шігілдерінде немесе Жетісу
ескерткішінің тілі ретінде шыққанын жазды. Ал еңбекті түрік тілдеріне
шығыс тобына жатқызып қана қоймай, оның тілі түркімен мен әзірбайжаннан
гөрі қазақ, қырғыз және өзбектікіне жақын екенін атап өтушілер де бар. [20]
Поэманың негізгі мақсаты сол кездегі қарлықтар тайпасының
конфедерациясы негізінде қалыптасқан Қарахан мемлекетіндегі басқару ісі,
әлеуметтік таптар мен топтардың арақатынасын дұрыс ұйымдастырып, бағыт-
бағдар беру, яғни мемлекеттік реформа жүйесін жүзеге асыру болып табылды.
Әсіресе, автордың төртінше қанағат-нысап мәселесін қозғағанда оның таптар
арасындағы әлеуметтік қарама-қайшылықты реформа жолымен шешіп, бейбіт
жолмен бітістіру саясаты айқын көрінеді.
Ахмет Иүгінеки дастаны өзі көне түркі тілінде жазылса да ақын
шығармасының атын Хибатул-хайқайық деп әдейі арабша қойған сияқты.
Бірқатар қолжазба бұл шығарманың аты Хибатул-хайқайық, ал кейбіреулерінде
Атебатул-хақайық Шындық қақпасы деп жазған. [21]
Ақиқат сыйының түпнұсқасы біздің заманымызға дейін жетпей жоғалып
кеткен. Оның XIV-XV ғасырларда жасалған үш түрлі көшірмесі және үш түрлі
үзінділері бар.
1. Ең ескі түрі – 1444 ж. Самарқанда Арслан Қожа Тарахан Әмірдің
қалауымен жазу өнерінің шебері [каллиграф] Зәйнгүл Әбідін бин Сұлтан
Бақыт Журжани Құсайын көшіріп жазған нұсқа. 508 жол өлең. Ол көне
ұйғыр жазбасымен жазылған, арагідік араб жазуымен берілген жолдар да
бар: тақырыптар, аяттар, хадистер, бәйіттер. Қазір Стамбулдағы Ая-
София кітапханасында сақтаулы тұр.
2. 1480 ж. Шайықзада Әбдіразақ бақсы Стамбулда көшіріп жазған нұсқа ұйғыр
және [жолма-жол] араб жазуымен жазылған. 506 өлең. Жол-жолдың арасына
парсыша, тәжікше жазылған түсініктемелер бар. Стамбулда Ая-София
кітапханасында сақтаулы. Бұл нұсқаны Н.Әсім мен Қ.Махмудов жариялаған.
3. Аталмыш бұл нұсқа XIV ғасырдың аяғында, не XV ғасырдың басында араб
жазуымен көшірілген. 49628 жол өлең. Стамбулда Топ-Қапы сарайында
сақтаулы.
Ендігі бір көшірме – Ұзын көпірдегі Сейіт Әлі деген кісінің
кітапханасынан табылып, Анкара кітапханасына табыс етілген нұсқа, кейін
ол жоғалып кеткен. Анкарадағы Мағриф кітапханасынан табылған 4 беттік
нұсқа [ұйғыр жазуымен жазылған]. Берлиндегі Ғылым академиясында сақтаулы
тұрған 1 бет үзінді [ұйғыр жазуымен жазылған] [22].
Қолжазбаның ең алғаш Ая-София кітапханасынан тауып алған ғалым – Нәжіп
Әсім. Онда 11 бапқа жіктелген 508 жол өлең бар. Дастанның әр қилы
нұсқалары әр жерде-ақ көптен бері зерттелген. Мысалы, Түркияда, Ресейде,
Польшада, Францияда т.б. түпнұсқаның үш нұсқасын салыстырып, жалпы текст
[сводный критический текст] жасауда Р.Р.Араттың еңбегі ерекше. Ол 1951
жылы осы дастанның толық тексін әзірлеп, оны латын әріптерімен кітап етіп
шығарды [23].
Әйтсе де Ахмет Иүгінеки дастанын тарих және философия, тіл және
әдебиет ғылымдары тұрғысынан жан-жақты зерттеп, шығарманың ғылымға
негізделген тесттің, сөздігін, транскрипциясын әзірлеп, оны басқа
тілдерге аудару жөнінде қыруар жұмыстар тындырған кеңес ғалымдары болды.
Әсіресе, белгілі кеңес тюркологтары Е.Э.Бертельс, С.Е.Малов, Қ.Махмудов
тағы басқалар да бұл салада жемісті еңбек етті [24].
Ақиқат сыйы дастанын зерттеу ісіне В.В.Радлов, Т.Ковалевский, Ж.Дени
сияқты шығыстанушы ғалымдар да белсене атсалысты. Өзбек ғалымы К.Махмудов
бұл дастан жөнінде аса құнды монографиялық еңбегін жариялады.
Ахмет Иассауидің Диуани Хикмет кітабы бастан аяқ ақыл-өсиет, үлгі-
өнеге айтуға құрылған. Ахмет Иассауидің мұрасын танып, білу оны қоғам
игілігіне пайдалану қажеттігі 1990 жылы қазан айының 23-27 жұлдызында
Түркістан қаласында ЮНЕСКО-ның бағдарламасы бойынша Иассауи әлемі деген
атпен өткізілген халықаралық ғылыми конгресте айтылған болатын [25].
Диуани Хикмет кітабын қазақ тіліне аудару, түсіру мәселесі соңғы
жылдары ғана қолға алына бастады. Осыған орай, 1990 ж. Орталық
Қазақстан газетінде С.Битеовтың аудармасы жарық көргенін айта аламыз. Ал
Х.З.Иманжановтың Қырық Хикмет атты кітапшасы 1991 жылы басылып шықты.
Сол жылы Ж.Әбдірәшевтің құрастыруымен ақынның бір хикметі шағатай, түрік,
қазақ тілдерінде жарық көрді. [26]
Сонымен қатар Қарахан дәуіріндегі мәдениетті зерттегенде О.Қараевтың
еңбегін айтып кеткен орынды [27]. Бұл еңбекте О.Қараев мәдениетке
байланысты мәселелерде Махмұт Қашқаридың, Жүсіп Баласағұнның сонымен
қатар басқа да шығыс авторларының еңбектеріне, археологиялық
зерттеулердің мәліметтеріне сүйеніп сол кездегі мәдениетке байланысты
мағлұмат береді.
Бітіру жұмысының мақсаты: X-XIII ғ.ғ. аралығында Қарахан дәуірі
кезіндегі мәдениетінде болған жаңалықтарды, жетістіктерді ашып көрсету
және сол кезде өмір сүрген ғалым-ойшылардың мәдениетке үлес қосқан
еңбектерін танып білу, ислам дінінің тигізген әсерін көрсету.
Бітіру жұмысының міндеттері: Отандық тарихтың іргелі мәселелерінің
бірі ретінде Қарахан дәуірінің мәдениетіне қарастыра келе, жұмысты үш
тарауға бөліп, мәселенің зерттелуін теориялық жағынан зерттеу:
- Қарахан дәуіріндегі мәдениеттің дамуына әсер еткен алғы шарттарды
айқындау;
- Қарахандар дәуіріндегі ғалымдар және олардың еңбектерінің тарихи
маңызы мен мәнін ашып көрсету;
- Қарахандар дәуірінде ислаи дінінің таралуы және сопылық әдебиеттің
мазмұнын ашу;
Бітіру жұмысының мазмұны кіріспеден, 3 тараудан және қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ҚАРАХАН ДӘУІРІНДЕГІ МӘДЕНИЕТТІҢ ДАМУЫНА ӘСЕР ЕТКЕН АЛҒЫШАРТТАР
Жетісу жері мен Шығыс Түркістанда IX ғасырда шігіл және яғма
тайпаларының бірлестігінен Қарахан мемлекетінің билігі орнады.
Кезінде орыс ғалымы В.Григорьев хандарында қара атағы болуына
байланысты Қараханидтер мемлекеті деп тарихи еңбектерінде бұл атауды
берік орнықтырады [28].
Қараханидтердің пайда болуы жөніндегі жеті гипотеза бар екені мәлім
[29]. Академик В.В.Бартольд Қарахандықтардың тегін анықтауда үш тайпалардың
шеңберімен шектеледі. Енді бізге белгілі болғаны бұл шігіл және яғма,
сонымен қатар тайпаларының бір, тұхсилар және Орхон түркілердің қалған
тайпалары Қарлұқ тайпалар одағының құрамына кіреді. Қалай болса да олардың
тарихы IX ғасырдан бері үзілмей бірге болып келеді [30].
Кейінгі арнайы тарихи зерттеулерде Қарахандардың қарлықтар
мемлекетіне кірген тайпалардан шыққаны туралы тұжырымы айтылады.
Әсіресе, қарлықтар конфедерациясына кірген яғма, тұхси және шігіл
тайпалары Қарахан мемлекетін құруда ерекше көзге түседі [31].
Қарахан әулетінің негізін салушы Сатұқ Борға-хан еді [32]. Феодалдық
құрылымы біршама дамыған Қарахан мемлекетінің тарихы да Борға ханның таққа
отырған кезіне басталады. Кейіннен Қарахан мемлекетінің тарихы да Борға
ханның таққа отырған кезіне басталады. Кейіннен Қарахан мемлекетінің жері
кеңейіп, Жетісу, Шығыс Түркістан, Шу, Талас, Сырдария алқаптарымен қоса
Мауереннахрдың едәуір бөлігін де қамтиды.
IX ғасырдың ортасына қарай Қарахандар әулеті екі бөлікке – Батыс
және Шығыс болып бөлінген. Батыс Қарахан мемлекетінің территориясы
Мауереннахр және Ферғананың батыс бөлігін қамтыды. Ал, Шығыс Қарахан
мемлекетінің территориясы – Жетісу өңірі, Қашқар, Хотан аймағы және
Ферғананың бір бөлігін қамтыды. Шығыс Қарахан мемлекеті ықпалды билікке ие
болып, қағаны Арслан Қара-хақан титулына ие болды. Астана Шу өзенінің
бойындағы Баласағұн қаласының маңындағы Құзорда болды. Орталығы – Қашқар
қаласында орналасты. Батыс Қарахан мемлекетінің кіші қағаны Борға Қара-
хақан титулына иемденіп, ордасы Тараз қаласында, кейіннен Самарқанд
қаласында орналасты [33].
Қарлық қағанаты мен Саманидтердің Орталық Азиядағы иеліктерінің
Қарахан мемлекетінің қол астына бірігіп кіруі экономикалық дамуына және осы
региондық урбанизациясына қолайлы жағдай туғызды. Археологиялық зерттеулер
мен жазба деректердің мәліметтері бойынша жергілікті тұрғындар қолөнермен,
сауда кәсібімен, аң аулаушылықпен, мал және жер шаруашылығымен айналысты.
[34]
X-XII ғасырларда Орталық Азия мен Қазақстан халықтарының мәдени
өмірінде айтарлықтай жаңалықтар болды. Зергерлік, сәулет өнері және қала
мәдениеті едәуір өркендеді.
X-XII ғасырларда орталық Азияда құрылыс ісі ерекше дамыды деп айтуға
болады. Бұған әр түрлі ескерткіштердің қалған орындары дәлел бола алады.
Бұл кезеңде құрылыс техникасы жетіле түсіп сәулет өнері мен қолданбалы
өнерде үлкен алға басушылық байқалды. Ауқатты адамдардың үйлерін және
бірқатар қоғамдық ғимараттарды салуда күйдірілген кірпіштер пайдаланылды
[35].
Профессор И.И.Умняковтың белгілеуі бойынша бұл кезең қарқынды
құрылысында қаладағы сарайлар, мешіттер, кесенелер мен медреселер, керуен
сарай жолдары және көперлермен көрінген [36].
Біздің дәуірімізге жеткен Бұнара мұнарасы қарахандық сәулет өнері
ескерткіштерінің арасындағы ең ертедегісі болып табылады. Бұл мұнараны X
ғасырдың екінші жартысында тұрғызған болатын. Үзгендте үш кесене мен бір
мұнарадан тұратын архитектуралық комплекс жақсы сақталынды. Солтүстік
кесене 1152 жылы салынған. Онда Ферғананың билеушісі Тұғырыл Қара – хан
Хусейн ибн Хасан жерленген. Ортаңғы кесене XI ғасырдың басында салынады, ал
оңтүстіктегі кесене 1187 жылы салынған. Батыс Қарахан қағанатындағы ірі
құрылыстарға Бұхарадағы Намазго мешітін, Шамсад сарайын, Камен мұнарасын
жатқызуға болады [37]. Әл – Магдаси Оңтүстік Қазақстан мешіттерді қалаларға
міндетті құрылыстардың бірі ретінде айтады [38].
Қарахан мемлекеті дәуіріндегі сәулетшілік өнердің озық үлгілері деп
Айша бибі күмбезін, Бабджа Хатун кесенесін, Аяққамыр және Алша хан
күмбездерін де айта аламыз.
Қала тұрмысы да өрлей тұрған кез Қарахан мемлекетінің құрған билігі
кезіне сай келеді деп айта аламыз. Бұл дәуірдегі қалалардың тарихи
қоныстардың Шу өзенінің маңындағы ең ірі қалалардың бірі болып Қарахан
қағанатының астаналарының бірі Баласағұн қаласы болып табылады.
Баласағұн қаласының орналасуы әлі де болса пікір – талас тудырып келе
жатыр. Баласағұн туралы алғашқы мәліметтерді әл-Муккадаси шығармасынан таба
аламыз. Берілген хабарламалар бойынша бұл қала ең ірі [ауданы мен халқы
жағынан] қалалардың бірі болған. Бұл қалаға Махмұд Қашқари үш атау берген
болатын: Баласағұн, Құз – Ұлыс және Құзорда.
Қарахандар билігі кезінде Құлан, Мерке, Нускет, Баласағұн, Харан
қалалары сауда және шеберлердің орталықтарына айналған болатын [39].
Шығыс Қарахан қағанатының ірі қалаларының бірі болып Тараз қаласы
есептелінеді [40]. Бұл қала туралы алғашқы мәліметтер IV ғасырды
деректерінде айтылып өтеді [41]. Археологиялық мәліметтерге қарағанда,
Шығыс Қарахан иелігінде орналасқан бұл қала Мауереннахр қалаларына ұқсас
салынған болатын. Цитадель, шаһристан және рабад соғдылықтардың келгенге
дейін салынған екен.
Солтүстік Қарахандағы қала типіндегі қоныстарының ішінде Баба – Ата
қалашығы қолайлысы ең ірісі болып табылады. Қалалық цитаделі шаһристан мен
рабадпен қоршаған. Бұл жерде археологиялық зерттеулер нәтижесінде IX-XII
ғасырлардағы тұрғын үйлерді жылжыту жүйесі де табылады [42]
Отырықшы мәдениеттің маңызды орталығы Арыс өзені бойындағы Фараб
оазисі болып табылады [43]. Оның негізгі қаласы – Отырар болды.
Қаланың даму кезеңі археологиялық мәліметтер бойынша IX-XII ғасырларда
болған. Қала цитадель, шаһристан мен рабаттан құрылып, жалпы аумағы 200
гектар болып табылатын қабырғалармен қоршалған. Отырар көшпелі және
отырықшы тайпаларын байланыстырып тұрған экономикалық орталық қана емес,
сонымен қатар ол аса ірі сауда, қолөнер әрі ғылым мен мәдениет ошағына
айналған болатын. Мұнда көптеген білім ордалары, медреселер, аса құнды
кітаптарға бай кітапхана, т.б. болды [44].
Негізінен Орталық Азия қалаларының көбісі төрт бөліктен құралған
цитадель шаһристан, ішкі және сыртқы рабад, ор қоршауы.
Қарахан мемлекетіндегі ең ірі қалалары болып Самарқанд және Бұқара
қалалары да саналады. Батыс Қарахан мемлекетінің астанасы Самарқанд
қаласының IX-XII ғ.ғ. интенсивті дамуы нәтижесінде қаланың оңтүстік рабады
сыртқы шаһристанға айналып, бірнеше қатар қабырғалармен қоршалады.
О.Г.Большаков Мерв, Самарқанд және Бұқара қалаларының даму деңгейін
нақтылы зерттеп, негізінен территориялық дамуы жағынан максимумға жетті
деп жазады [45].
Жетісудың солтүстік – шығыс жағында IX-XII ғасырдың басында қала
мәдениетінің жаңа ауданы қалыптасады. Егер IX-X ғ.ғ. территорияда 10 ірі
қала орны болса, ал XI-XII ғасырдың басында бұл ірі қалалардың саны 70-ке
дейін жетті. Деректердің мәліметтері бойынша Іле алқабының солтүстік
жағасында Талхиз және Лабон қалалары орналасты, ал IX-XII ғасырдың бас
кезінде мұнда ортағасырлық авторлардың мәліметтеріне қарағанда Екі-Оғыз,
Қаялық, Несториан қоныстары, Облыс орталығы Іле-балық қалалары орын
теуіп гүлденді.
Атақты ғалым К.М.Байпаков қалаларды территориясы жағынан үш топқа
бөледі [46]. Осыған сәйкес бірінші топқа Оңтүстік Қазақстанда орналасқан,
жер көлемі 30 гектардан асатын қалалар кіреді. Бұл қалалар – Сайрам, Отырар-
төбе, Шор-төбе, Құйрық төбе, Сунақ-ата, Шу-төбе, Сауран, Янгиктент, Жан-
Қала, Құмкент. Қазіргі кезде бұл қалалардың атауында аз болса да
айырмашылықтар бар – Сайрам қаласы – Сайрам-Испиджаб, Шор – төбе –
Усбаникет, Отырар – төбе – Отырар, Құйрық – төбе – Кедер, Шу – төбе –
Шавғар [Шауғар], Жан-қала – Янгикент, Суна- ата – Сығанақ, Сүткент –
Сүткент. Жазба деректердің хабапламалары бойынша Сауран мен Сүткенттен
басқа бұл қалалар аймақтардың орталықтары болып табылады, ал Испиджаб
қаласы – Оңтүстік Қазақстанның басты қаласы болып есептелінді; Янгикент
оғыздардың астанасы, Женд пен Сығанақ XII-XIII ғасырдың басында Қыпшақ
иеліктердің астаналары болған.
Осылайша, бірінші топтағы қалалар аймақтардың орталықтары, жеке
иеліктер немесе ең ірі қалалар болып табылады.
Екінші топқа 15-тен 30 гектарға дейін территорияны алатын қалалар
жатады. Көбінесе бұл қалалар Испиджаб риестріне енген қалалармен
салыстырылады.
Бұл қалалардың орындарын көлемі жағынан орташа қалалар есебінде
интерпритациялауға болады.
Үшінші топқа енген қалалар сан жағынан өте көп болып табылады. Бұл
қалалардың бір бөлігі жазба деректердің мәліметтерімен салыстырылады:
Шарапхан – Газгерд, Булак – Ковал – Манкент. Тамды – Берукет, Қазаталық –
Будхет. Бұл топтағы қала ескерткіштері кішігірім қалалардың, қалашықтардың
ордасы болып табылады.
Орташа есеп көрсеткіштері бойынша Испиджапта – 40.000 адамға дейін,
Отырарда 26.000 адамға, орта қалаларда 3000 – ға дейін, ал кішігірім
қалаларда 1500 тұрғынға дейін санға жетті.
Оңтүстік – Батыс Жетісудағы белгілі деректердегі қалалардың саны 20 –
ға дейін жетті. Қалалар санының көбеюі Талас алқабының есебінен өсті. Қала
орындарының орналасу территориясына қарағанда қалалардың үш топтан
құралады.
Бірінші топқа – Тараз [Жамбыл], Қызыл Өзен, Шиш-төбе; екіншіге –
Таластағы Ақтөбе, Чалдовар, Мерке, Аспара, Сокулук, Беловеодск қамалы;
үшіншіге – Орловсктағы Ақтөбе, Жуантөбе, Төрткөлтөбе, Тоймакент,
Қаракемпір, Қонырбайтөбе, Шөлтөбе, Садыр-Қорған, Фрунзенск, Шекерск,
Луговой, Өрнек, Қайыңды, Александровск, Степнинскідегі Ақтөбе, Ключевск,
Полтавск.
Бірінші топтағы қала орындарының орталық үйінділердің ауданы 30
гектардан жоғары болып саналады; бұл астаналық орталықтар және ірі қалалар
– Баласағұн [Бұрана], Суяб [Ақбешім], Навакет [Қызыл Өзен], Тараз [Тараз],
Нузкет [Шиштөбе].
Екінші 15 – тен 29 гектарға дейінгі – орташа қалалар Суябта – 15.500,
Навакетте – 17.000, Баласағұнда – 6.000 тұрғын болды.
Солтүстік – Шығыс Жетісудағы қалалар төрткүл түріне жатады. Бұл
қалалардың планировкасы төртбұрыш, трапеция немесе орналасу жеріне
байланысты дөңгеленген түрінде жалпы құрылыс үстінде биіктетіліп салынған.
Осы төрткүлдерді салыстыру барысында оларды ауданы жағынан үш топқа
бөлуге болады.
Біріншіге, Антоновское, Дүнгене, Шілік; екіншіге – Талғар, Сүмбе,
Ақмола; үшіншіге – Алматы қалашықтары, Лавар, Қапал. Баяулы, Ақтам, Арсан
және т.б.
Бірінші топқа ауданы жағынан 30 гектардан асатын қалалар енеді. Бұл
қала ескерткіштері көпқабатты, мәдени қабаттардың арасы 2 – 3 м. дейін және
одан да көп болуы мүмкін. Қазба жұмыстары жүргізілген сәтте образдық
керамика, әйнек, тиындар, шеберханалар, сауда орындары табылды.
Кейбір қалалар анық қалалармен салыстырылады: Талғар – Талхиз,
Антоновка – Қаялық, Дүнгене – Екі-Өгіз. Ең ірі қалалардың бірі Антоновское
болды.
Екінші топқа – Талғар, Сүмбе, Шілік, Сағабиен. Ауданы 10 гектардан,
30 гектарға дейін жетті.
Үшінші топқа ауданы 10 гектардан төмен қалалар енеді. Жақсылық қала
орны зерттелген. Үймен қатар ішкі аула да салынатын болған.
Бұл Іле аймағындағы қала орындарын қалашықтар мен ауылдық қоныстары
алып жатты деп есептеуге болады.
Осы қалалардың кейбірі керуен – сатайлар да болды деп жорамал жасауға
да болады. Екі немесе үш бекінісі бар, бір-біріне жақын орналасқан қалалар
айрықша көзге түседі – Сарыжас, Биже, Айна – Бұлақ. Бұлар жол бойында
орналасқан қалалар. Есеп бойынша Қаялықта – 13.000 адам, Талғарда – 4.000
адам, Шілік пен Дүнгенеде – 5.000 адам тұрды.
Қарахандықтар дәуірі кезінде қалаларды салу жүйесі өзгертілді.
X ғасырдың бірінші жартысында өрттен кейін сарайлар комплексі жойылып
көлемді қайта жобалау жұмыстар жүргізілгені Құйрық – Төбені қазғанда
аңғарылады.
Құйрық – төбенің шығыс жағындағы екі кварталы [IX-X ғ. бірінші
жартысы] қазба жұмыстарының ауданына жартылай түссе, ал бір кварталы
толығымен қазылып зерттелінді. Бұл квартал бұрынғы цитадельдің бүкіл жерін
алды. Оның өлшемдері 35x30 м. Кварталдағы барлық үйлердің саны 12, өрттің
нәтижесінде үйінділерге айналған немесе қазіргі кездегі құрылыстар
нәтижесінде жойылып кеткен [47]
Құйрық – төбенің оңтүстік жағындағы X-XI ғасырларда салынған екі
квартал жартылай қазылды. Әр кварталда 8-10 үйден салынған.
Қазба жұмыстары нәтижесінде әр кварталда қолөнершілердің тұрып өмір
сүргені, тек бір жағдайда ғана құмырашылар кварталы жағдайында айта аламыз.
[48]
Кварталдың әлеуметтік сратификациясы жайындағы мәселе өте қызықты
болып келеді. Бірқатар қалаларда топографиялық және деректік хабарламалар
бойынша кварталдық аристократиялық тегі жағынан бөлінгенін байқауға болады.
Жетісудағы Оңтүстік-батысында цитадельді салу жүйесінде өзгерістер
байқалады. Қызыл Өзен цитаделінде VII-IX ғ. бірінші жартысында салынған
сарай комплексінің орнында, қатардағы тұрғын үйлер салына бастапты.
Степнинскоедағы орналасқан Ақтөбе қалашығында өте бай қала усадьбасы
мен монша орналасты. Тараздың цитаделінде де монша [X-XI ғ.ғ.] қазылып
зерттелінді.
Қарахан дәуіріндегі қала мәдениеті Ұлы Жібек Жолы бойындағы
Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісу жерінде дамығанын айқындап көруге болады.
IX-X ғғ. Араб авторларының еңбектерінде, әсіресе, ибн-Хордатбектің
еңбегінде Жібек Жолы Бағдаттан басталып, Мерв, Бұхара және Замин қалалары
арқылы өтті. Заминде бұл жол екі бағытқа бөлінетін – Оңтүстік [Ферғандық]
және Солтүстік [Шаштүріктік] [49].
Оңтүстік бағыт көбінесе таулы аймақтан өтетін болғандықтан бұл жолдың
маңыздылығы төмен болды. Ал, солтүстік бағыттың жолы жазықты жерлерден,
қалалар бойымен өткеннен кейін жылдың кез-келген мезгілінде жанданып тұрған
сауда жолы болатын.
IX-X ғғ. Орталық Азиядан Еділ бойындағы аудандарға негізгі керуен
жолы Бұхарадан басталып, Арал теңізіне дейін Амудария бойымен өтіп, Еділ
бойындағы жерлерден өтті. Осы жолмен 912-922 жылдары ійгілі араб саяхатшысы
ибн-Фадлан да жүріп өткен болатын. Бірақ көпестер үшін солтүстік бағыттағы
Жібек жолымен Ұйғырлар мен Қарлұқтар мемлекетінен Сыр бойымен өтіп, кейін
Поволжьеге дала арқылы өту қолайлы болатын. Бұл жолмен кейін еуропалық
саяхатшы Джовани Карпини де өткен болатын.
Солтүстік жолдың бірінші тармағы қазіргі Қырғызстан мемлекетінің
территориясынан өтіп, Тараз қаласынан басталып, Қарабура асуынан және
шатқал даласынан Ферғанаға дейін созылған.
Екінші тармағы Тараздан басталып, Талас бойындағы жерлерден Сусамыр
және Қашқар арқылы жоғарғы Барысханға өтетін.
Үшінші тармағы [Іле тармағы] Харран маңынан басталатын. Шынында
келсек, бұл тармақ туралы араб жазбаларында мәліметтер жоқ, бірақ бұл жолда
орналасқан қалалардың үйінділері IX-X ғғ. Және кейінгі ғасырларда да Іле
тармағының болғанын дәлелдейді.
Төртінші тармақ қазіргі қырғыз жеріндегі Джул қаласынан басталып,
Сусамыр, Кетментөбе таулары арқылы өтіп, Ферғана мен Шу даласын
байланыстыратын.
Солтүстік бағыттың соңғы бесінші бағыты Навакет қаласында басталып,
Суяб арқылы Көкойрақ асуынан өтіп Ыстықкөлдің жағасына дейін созылған
болатын. [50]
Сонымен, Ұлы Жібек жолы X-XIIғғ. Орталық Азия халықтарының
экономикалық гүлденуіне және мәдениеттің дамуына өте маңызды әсерін
тигізген болатын.
Қалалардың өсіп-өркендеуімен қатар археологиялық мәліметтерге
қарағанда Қарахан мемлекетінде қолөнер жан-жақты дамығаны аңғарылады. Қыш
құмыра жасау кәсіпшілігі, мөлдір шыны және түрлі – түсті шынылардан, сүйек
пен мүйізден сан түрлі тұрмыстық бұйымдар жасап шығару ісі өркен жайды.
Әсіресе, бұл кезде зергерлік өнер жақсы дамыған еді.
Әл-Макдисидің хабарлауы бойынша мақта тоқу өндірісі де болған
көрінеді. Испиджаптан құлдармен бірге ақ амталар сатып алынатын болған.
Қазба жұмыстары нәтижесінде көптеп табылған тоқыма ұршықтар, мақта
үгінділері дәлел бола алады. [51]
Әл-Макдисидің хабарына археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде
көптеп табылған керамика, қыштан бұйымдар жасау өндірісі дамығандығын
көрсетеді. Шеберханалар екі бөліктен тұратын болған: тұрғын үй және
өндірістік [Құйрық төбедегі қышшылар кварталы]
Өндірістік бөлігінде екі бөлме болды. Соның біреуіне аумағы 24 м
алатын саз балшықты және де басқа керек компоненттерді сақтау үшін үш отсек
құрылған болатын. Өндірістік бөлігінің оңтүстік жағы бос тұратын, жерде
қоқысқа арналған шұңқырлар қазылған. Қыш пен жабық жерде орналасатын
болған, аумағы 22.5 м жететін.
Тұрғын үй бөлігі үш бөлмеден тұрды және коридор арқылы қосылып кететін
болған. Осындай тәріздес бөлмелер ежелгі Тараз қаласында да табылған. [52]
Әйнектен жасалған бұйымдар да көптеп табылды. Әйнек ыдыстардың көбісі
үрлеу арқылы жасалынса, қалған аз бөлігі формаға құю тәсілі арқылы
жасалынған. Әйнектен жасалынған ыдыстардың сыртына түрлі ою-өрнектер
салынатын болған.
Әйнектен бұйымдар жасау ісі ортағасырлық қалаларда жоғарғы дәрежеге
жетіп, халықтық түрлі топтарын өзінің бұйымдарымен қамтамасыз етті. Сонымен
бірге Тараз қаласында терезе әйнектерінің сынықтары да табылған. Әйнек
сынықтары жасыл, қызғылт және ақ түстес болған. [53]
Темір ұста цехы да өте жақсы дамыған. Археологиялық қазба жұмыстарының
мәліметтері бойынша ұсталық өте кең таралған екен. Ұстаханалардың
қалдықтары ортағасырлық қалалардың барлығында да табылған. Темірден соғысқа
қажет бұйымдар – семсерлер, қылыштар, жебелердің ұштары, сауыттар, бас
киісдер және т.б. жасалынды. Тұрмыстық өмір үшін қайшылар, шегелер,
шынжырлар, ілмектер, құлағы бар қазандар жасалынған.
Табылған бұйымдардың көбісі жезден жасалынды. Жез Қаратау, Іле және
Талас алатаудың кеңдерінен алынып отырды.
Жезден ұсталар ыдыстарды, шырақтарды, әшекей бұйымдарды да жасай
білді. Олар асыл металлдармен жұмыс істеуді де білген.
Қалалардың, қолөнердің, сауда қатынастарының әлеуметтік-экономикалық,
сонысен қатар өмірдің басқа да жақтарының интенсивті дамуы Қарахандар
билігі кезіндегі XI-XII ғасырларда Орталық Азия және Оңтүстік Қазақстан
үшін феодалдық қатынастардың толығымен орнап аяқталуына толық дәлел бола
алады.
Жоғарғы қаланың билігі деспоттық болып билеуші үйінің шеңберінде
мұрагерлік жолымен беріліп отыратын болған. Ол жалғыз өзі немес
туысқандардың, кеңесшілердің көзқарасына сүйеніп, соғыс пен бейбітшілік,
көрші мемлекеттермен қарым-қатынас мәселелерін шешетін болған.
Қолбасшыларды және аудандар мен қала басшыларын тағайындауға немесе орнынан
алуға құқылы болатын, жеке адамдарды мараптаттап, ақы төлейтін және т.с.с.
Бір сөзбен айтқанда, оларға белгілі бір феодалдық құқықтарды беретін
болған. Бүкіл жерлердің иесі жоғарғы қаған болып саналатын. Оның отбасы
мүшелерін және бүкі аристократия берген жайылымдар мен көші-қон жерлердің
уделді иелері болып табылатын. Жоғарғы қаған рөлі мен авторитетті
мемлекетке билік етуде бірқалыпты болған жоқ. X ғасырлардың екінші
жартысында Мауереннахрда Харун Боғра-ханның кезіне дейін қарахандықтардың
бүкіл билігі бір адамның қолында болды. Жаңа мемлекетті нығайтып,
территорияны ұлғайту үшін орталықтанған басқаруды талап етті. Сондықтан да
жоғарғы қаған жаулап алынған иеліктерге, қалаларға билік жүргізуге өзінің
туысқандарын, сарайға жақын болған адамдарды тағайындайтын. Олар қаған
атынан билік жүргізіп отыратын болған. [54]
Уақыт өте келе Қарахандар мемлекеті екі қағанатқа – Батыс және Шығыс
болып бөлінгені бізге тарихтан белгілі. Тұтас мемлекеттің екі бөлікке
бөлінуіне қарамастан формальды болса да Қарахан әулетінің бүкіл
иеліктерінің жоғарғы басшысы болып бір-ақ адам есептелінеді. Екі қағанаттың
– Шығыс және Батыстың заңды түрде бөлінуі тек XI ғасырдың екніші жартысында
ғана ресімделген болатын.
Қарахан қағанатындағы мемлекеттік немесе саяси құрылысы жөніндегі
мәліметтер жоқтың қасы болып отыр. Бірақ жеке фактілерге шығыс авторларының
шығармаларында, әсіресе, Махмұт Қашқари және Жүсіп Баласағұнның
шығармаларындағы мәліметтер жалпы мемлекеттік жүйесін көруге мүмкіндік
береді.
Қарахандықтардың орталық аппараты екі категорияға бөлінетін: дергач
[сарай] және диван [канцелярия].
Жоғарғы және уделді басқаратын басшылардың сарайларында бас хаджибтер
– ұлық хаджибтер қызмет еткен. Олар Жүсіп Баласағұн мен Махмұт Қашқаридың
мәліметтері бойынша қаған мен оның мемлекеттері арасында дәнекер қызметін
атқарған болатын. Кезінде Махмұт Қашқари да, Жүсіп Баласағұн да осы атаққа
ие болды. Сарайда ең құрметті орынды хатишы [писарь] – битигчи және хатшы
ылымнга алған болатын.
Жоғарғы қағанның жеке гвардиясы болды [55]. Қаған сарайының қарауылы
жасақ деп аталатын. Қаған сарайының мемлекетіндегі он канцелярия –
дивандар: уәзір – ходжа-ші бузурга; қазынашы – мусауфа, сыртқы істер
жөніндегі қызметші – ал-расаил, немесе инша; гвардия басшылары – сухуб-
шурат; почта мен жергілікті билеушілердің қызметін қадағалаушы – сахиб-
барид; қазынаның өсімін және шығынын, сонымен қатар мушрифа, мемлекеттік
иеліктерді қадағалаушы – аз-зийа; сауда ісі мен қолөнер өндірісінен шыққан
заттардың сапасын бақылаушы – мухтасиба; сот ісін жүргізушілер – қазия;
діни мекемелердің мүлкін басқарушы – вакф. Қызметтердің барлығы да өзінің
бұрынғы атымен батыс Қарахан қағанатында қолданылды.
Қарахандықтардың иеліктері елге, уәләяттарға [облыстыр, провинциялар]
бөлінді. Бұл жерлерге бектерле – тархандар басшылық жүргізіп отыратын
болды.
Дінбасылары [имамдар, сеийдтер, шейхтар, садырлар] Қарахан
мемлекетінде аса құрметке ие болған. Олар түркі әскерлерімен бірге Жоғарғы
қағанға ұнамаған адамдарға қарсы күрес жүргізетін болған [56] Негізінен
Қарахан мемлекетінің исламды ресми тіл ретінде қабылдауы мемлекет болып
қалыптасуында және бірігуіне үлкен рөль атқарған болатын Жазба мәліметтерге
Қарахан мемлекетінің қалаларынан шыққан мәдениет пен ғылым өкілдерінің
есімдері айтылып өтеді. Бұл фактілер арқылы біз Қарахан дәуіріндегі
мәдениеттің даму деңгейін байқай аламыз.
ІІ. Қарахандар дәуіріндегі ғалымдар және олардың
еңбектерінің тарихи маңызы мен мәні
2.1 М.Қашқари және оның Диуани лұғат ат-түрік
кітабының тарнихи-деректік маңызы
Қарахан дәуірі кезінде ғылыми ой-пікірдің дамуына үлес қосқан ірі
тұлғалар өмір сүрген болатын. Нақты айтатын болсақ X-XIII ғасырларда Орта
Азия мен Қазақстан халықтары үшін ана тілі мен әдебиетінің өркендеп
өсуіндегі жаңа саты болды. Түркі әдеби тілі жан-жақты дамып, жетіле түсті.
Қарахан мемлекетінен шыққан энциклопедист ғалым Махмұд Қашқари XI
ғасырда өмір сүріп, еңбек еткен, түркі тілдерінің тұңғыш ғылыми
грамматикасын жасаған ғалым.
Махмұд ибн-ұл Хусайын ибн Мұхамаділ Қашқари орта ғасырдағы мәдени
орталықтарының бірі болған Баласағұн қаласында дүниеге келген. Оның қай
жылы туылып, қашан қайтыс болғаны туралы мәліметтер анық емес. Әйтсе де,
жанама деректерге қарап оны XI ғасырдың бас кезінде туылып, сол ғасырдың
соңында дүние салған деп есептейді.
Махмұд Қашқари атақты Диуани лұғат ат-түрік еңбегінде өзінің шыққан
тегі жөнінде қысқаша ғана мәлімет береді.
Ол Қарахан әулетінен шыққан, әкесі Барысханда [Ыстықкөлдің солтүстік
шығысында болған қала] билеушісі Хусайын ибн Мұхаммед болған. Әкесі әскери
қызмет бабымен біржола көшіп келгендіктен ғұлама бүкіл саналы ғұмырын түркі
халықтарының екінші ордасы Қашқар қаласында өткізген. Сонымен қатар,
Бұқара, Самарқанд, Нишапур, Мерв және Бағдад қалаларында оқып, білім алған.
Шығыс Қарахан мемлекетінің қағаны Мұхаммед ибн-Жүсіптің әйелдерінің
бірі өзінің Ибраһим атты ұлын ұлы қаған ету мақсатымен таққа үміткер бола
алатын адамдардың бәріне у беріп өлтіретін. Осыдан кейін ғана бос қалған
таққа әлгі әйел өзінің ұлы Ибраһимді отырғызады. [57]
Махмұд Қашқари ордада болған осы жолғы қанды оқиғадан орайын тауып
қашып құтылған тәрізді. Ол қашып жүріп түркі тайпаларының арасында болған,
олардың жергілікті тілдерін меңгеріп, тікелей зерттей бастайды. Соның
нәтижесінде кейін [1072-1077 ж.ж.] ол Бағдатта өзінің өшпес еңбегі Диуани
лұғат ат-түрік [Түрік тілдері сөздігін] құрастырып шығады. Бұл еңбегінде
Қашқари өзінің ұстазы Хусейн ибн-Халифа Қашқардан екенін де айтып өтеді.
Махмұд Қашқари Диуани лұғат ат-түрік сөздігін Бағдат халифі Мұхтасимнің
қызметінде жүріп түркі қауымдары туралы әпсана әңгіме, хадис таратушылардың
бірі болып, ұстазының еңбегіне еліктеп жазған болатын. [58]
Махмудтың бұл еңбекті жазудағы негізгі мақсаты түркі тілінің
мәртебесін жоғары көтеріп, оның араб тілінен ешқандай кемдігі жоқ екенін
дәлелдеу болған,- дейді А.Н.Кононов.
Махмұд Қашқаридың ғылымда атын қалдырған Диуани лұғат ат-түрік
еңбегі негізінен тіл ғылымдарының негізгі салалары туралы теориялық
тұрғыдан өте құнды зерттеулер жинағы болып табылады.
Қазақ тілінің тарихы, ескі сөздік қорын тану үшін де маңызы зор, бұл
еңбек біздің мәдениетіміз тарихынан да өзгеше лайықты орын табады.
Тағы да айта кететін жай, бұл кітапты тек сөздік деп қана ұғу
жеткіліксіз. Диуани лұғат ат-түрік сөздік қана емес, ол сонымен бірге XI
ғасырдағы Орта Азия тайпалары жайлаған өлке халықтарының тарихы мен сол
халықтардың әдеби үлгілерінен көптеген мәлімет берерлік маңызды дерек.
Махмұд Қашқаридың зейін қойып ұзақ жылдар бойы зерттеген мәселесі –
түркі тектес түрлі ру, тайпалардың тіл ерекшеліктері, әдет-ғұрпы, салт-
санасы, ауыз-әдебиет үлгілері, өткендегі тарихы, т.б. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Қарахан дәуіріндегі мәдениеттің дамуына әсер еткен
Алғышарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
II. Қарахандар дәуіріндегі ғалымдар және олардың
еңбектерінің тарихи маңызы мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.1. М.Қашқари және оның Диуани лұғат ат-түрік
кітабының тарихи-деректік маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2. Ж.Баласағұнның Құтты білік еңбегі және оның тәлім-
тәрбиелік, дидактикалық тағылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.3. Әл-Фараби және оның ғылыми мұралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.4. А.Иүгінекидің Ақиқат сыйы еңбегі және оқу-білім
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..29
III. Қарахандар дәуіріндегі ислам дінінің таралуы және
сопылық әдебиет (Ахмет Иассауи, Сүлеймен Бақырғани) ... ... ... ... ... ... .33
3.1. Исламға негізделген араб, парсы мәдениетінің түркілерге әсері ... ... ... 33
3.2. Қожа Ахмет Иассауи және оның Диуани Хикмет
Еңбегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
3.3. Сүлеймен Бақырғанидың Хакім ата кітабының
мәнісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .44
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР МЕН ЗЕРТТЕУЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .48
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қарахан мемлекетінің құрылуы Орталық Азия және
Қазақстан халықтары үшін ортағасырлық тарихында өте күрделі де, қызықты
кезеңдерінің бірі. Дәл осы кезде, Қарахан мемлекеті дәуірінде, материалдық
және рухани мәдениет жаңғырып, түркі халықтарының өмірінде ерекше тарихи-
мәдени рөл атқарады.
Қарахандар дәуірі Қазақстан және Орталық Азия түркі халықтарының
тарихында ерекше орын алады. Қазақстанның оңтүстігінде Жетісу жерінде және
Шығыс Түркістанда X ғасырда Қарахан мемлекетінің билігі орнады. Дәл осы
кезде түркі халықтары мәдениеті қайта жаңғырып, ғылыми ойдың дамуына, қала
мәдениетінің өсіп өркендеуіне, қолөнердің ерекше жетіліп гүлденуіне, ислам
дінінің таралуына байланысты ғылыми көзқарасты қалыптастырып, басты назар
аудара аламыз. Бір сөзбен айтқанда Жетісу аймағы түркі халықтарының
өмірінде ерекше тарихи-мәдени рөлді атқарған болатын.
Бүгінгі таңда мемлекетіміз тәуелсіздік алғалы бері еліміз өзінің
тарихын қайта қарастырып, зерттеуге жол берілді. Осыны пайдалана отырып,
көптеген ғалымдар Қазақстанның ортағасырлық тарихына, оның ішінде біржақты,
толық емес мәселелерді, белгілі бір дәуірлерде, жеке тұлғаларды зерттеуге
көп назар аударуда.
Қарахан дәуірі кезінде материалдық және рухани мәдениет дамып гүлдену
деңгейіне жеткен болатын. Осы кезде жазу мәдениетінің жоғарғы сатыға
көтеріле бастауын біз Әл-Фараби, Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Ахмет
Иассауи, Сүлеймен Бақырғани, Ахмет Иүгінеки еңбектерінен көре аламыз. Осы
аталған ғұламалардың еңбектері әлі күнге дейін өз маңыздылығын жоғалтқан
жоқ. Осыған дәлел ретінде біз соңғы кезде осы мәселеге байланысты шығып
жатқан зерттеулерді, мерзімді басылымдарда жарияланып кем жатқан
материалдарды айта аламыз.
Сонымен, Қарахан мемлекеті кезінде ғылыми ойдың дамуы, қалалардың бой
көтеруі, сәулет өнерінің кең өркен жаюы, ислам дінінің таралуы және Жібек
жолының гүлденіп тұруы Қазақстанның ортағасырлық тарихында өшпес ізін
қалдырды.
Бүгінгі таңда Қарахан мемлекетінің мәдениетінің дамуына үлес қосқан
түркілердің тарихын, сол кезде өмір сүрген әйгілі ғұламалардың еңбектерін
біртұтас аспектіде қарастыру өте күрделі мәселелердің бірі болып отыр.
Археологиялық және жазба мәдениетінің ескерткіштерінің соңғы мәліметтеріне
сүйеніп сол кездегі Қарахан мемлекетінің мәдениетін ғана емес сонымен бірге
түркі халықтарының тарихын да толыққанды мәліметтерімен молайтып әділ баға
беру қажет.
Деректілік негіздері: Қарахан дәуіріндегі мәдениеті туралы деректерді
төрт топқа бөлуге болады:
- араб-парсы деректері;
- фольлорлық шығармалар мен аңыз әңгімелер;
- археологиялық мәліметтер;
- Қарахан мемлекетінде өмір сүрген және ғылыми ойдың дамуына үлес
қосқан авторлардың еңбектері жатады;
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастаны 1069-70 ж.ж.
Қарахандық билеушілердің біріне сыйға тарту ретінде жазылған болатын. Бұл
дастан Қарахан дәуіріндегі мәдениетті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайды қарастыруға мүмкіндік береді. Жүсіп
Баласағұнның дастаны қазіргі таңда неміс, түрік, орыс, өзбек тілдеріне
аударылған.
Қарахан мемлекетінде әйгілі болған энциклопедист ғалым, лингвист
Махмұт Қашқаридың Дуни Лұғат ат Түрік еңбегі аса құнды дерек болып
табылады. Бұл еңбектің көшірмесі XX ғасырдың баскезінде табылды. Автордың
өз қолжазбасы табылмаса да бір көшірме нұсқасы Стамбулда сақталған. Бұл
еңбекте ол түркі тілдеріне тұңғыш рет ғылыми грамматикасын жасап шыққан
болатын. Сонымен қатар, еңбекте түркілердің өмірі туралы, материалдық
мәдениетінің бұйымдары, адамдардың лауазымдарының аттары, географиялық
терминология туралы, түрлі тарихы және мифологиялық қаһармандардың есімдері
және т.б. туралы көп жағдайда бірден-бір дерек болып табылады. Қазіргі
таңда еңбек қазақ тіліне толығымен аударылып, үш том болып басылып жарық
көрді. [1]
Ахмет Иүгінекидің еңбегі Ақиқат сыйы [Арабша Хибатул хақайық]
түркі тілінде жазылған. Түпнұсқасы біздің заманымызға бізге жетпей үш түрлі
көшірмесі бар. Ахмет Иүгінеки дастанын тарих және философия, тіл және
әдебиет ғылымдары тұрғысынан жан-жақты зерттелген. Ахмет Иассауидің Диуани
хикмет кітабы XII ғ. түркі тайпасының өмірінен мол мағлұмат беретін жазба
дерек болып табылады. Бұл еңбек тек қана қазақ халқына ғана емес, сонымен
қатар бүкіл түркі халықтарына да ортақ мұра.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қарахан мемлекетінің тарихына, соның
ішінде материалдық және рухани мәдениетін зерттеуге біраз ғалымдар көп
көңіл бөлген болатын.
Қарахандар тарихын зерттеп бастаған В.В.Бартольд болып табылады [2].
Ол өзінің еңбектерінде қарахандықтардың тек қана саяси жағына ғана емес,
сонымен қатар мәдениет, ғылым салаларына да көңіл бөлген. Осы дәуірге
байланысты ғылыми зерттеулерін В.М.Массон [3], Т.Н.Сенигова [4],
А.М.Беленицкий, О.Г.Большаков, И.Б.Бентович [5], Е.А.Давидович, Е.И.Агеева,
Т.В.Савельева, Н.М.Зиняков, Д.А.Воякин [6] т.б. жүргізген болатын. Бұл
ғалымдар көбінесе мәдениеттің материалдық жағынан қарастырған болатын. Осы
аталған ғалымдардан басқа Қарахан дәуіріндегі материалдық мәдениетіне, оның
ішінде, әсіресе, қала мәдениетіне көп көңіл бөлген К.М.Байпақовтың орны
ерекше. Мысалы, ол өзінің Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан
еңбегінде тек қана материалдық мәдениетті қарастырып қана қоймай, сонымен
қатар ислам дінінің таралуына да назар аударады.
Ислам дінінің таралуына байланысты мәліметтерді біз Н.Д.Нұртазинаның
Ислам в истории средневекового Казахстана [7] атты монографиясынан ала
аламыз. Бұл еңбегінде автор Қарахан мемлекетіндегі ислам дінінің өкілдеріне
– суфист-ғалымдарға егжей-тегжейлі тоқталып өтеді.
Махмұд-Қашқаридың Диуани Лұғат ат-түрік еңбегі 1915-1917 жж.
Стамбулда Ахмет Рифат баспасынан, ал 1931-1941 ж. Анкарада бес томдық кітап
болып басылып шығарылды. Ал, С.Муталибов өзбек тіліне аударып 1960-1963
жылдары Ташкентте үш кітап етіп басып шығарды. Бұдан соң Диуани Лұғат ат-
түрік сөздігінен ұйғыр тіліне аударылған нұсқасы Қытайда басылып шықты.
Белгілі шығыстанушы неміс ғалымы Броккельман бұл шығарманы неміс
тіліне аударып, 1928 ж. Лейпциг қаласында басып шығарды. Броккельман бұл
еңбекті аудару кезінде шығармадағы жеке сөйлемдердің бәрін алфавит
тәртібіне келтірген. Неміс ғалымы Фриц Хаммел осы сөздікте ұшырасатын мақал-
мәтелдерді неміс тіліне аударып, өз алдына жеке кітапша етіп бастырылды.
Махмұт Қашқари сөздігіндегі өлең-жырлар мен мақал-мәтелдерді белгілі
ақын Фариза Оңғарсынова қазақ тіліне аударады [8]
Диуани лұғат ат-түрік сөздігіне қамтылған материалды академик
А.Н.Кононов бес салаға бөліп қараған:
1. Белгілі бір тайпаға тәндігі дәл көрсететін сөздер қоры [лексикасы];
2. Түркі тайпаларының мекен қоныстары жайындағы мәліметтер;
3. Түркі тілдерін топтастыру;
4. Түркілік тарихи фонетика мен грамматика туралы мәліметтер;
5. Түркілердің тарихы, жағрафиясы, этнографиясы, поэзиясы және фольклоры
жайындағы мәліметтер [9].
Түркілердің ділмар шешендері мен зерек қабілет шеберлерінің
бірі болған ұлы бабамыз аталмыш кітабына арнайы тәртіппен 6800 түркі сөзін
топтастырып [110 жер, су атына, 40 ел мен тайпаға] араб тілінде анықтама
түсінік берген. Кітапқа інжу-маржан екі төрт жолдық 242 шумақ бәйіттер мен
262 мақал-мәтелді мысал ретінде пайдаланған. Бір ғажабы, Диуанаға енген
875 сөз бен 60 мақал-мәтел қазіргі қазақ тілінде қаз-қалпында қолданылып
келеді.
Жүсіп Хас Хажиб Баласағұнның Құтты білік дастанының бүгінгі күнге
сақталып жеткен үш нұсқасы бар:
• біріншісі, Вена нұсқасы, оны Герат нұсқасы деп те атайды. Бұл қолжазба
қазір Венераның Корольдік кітапханасында сақтаулы тұр. Сол үшін оны
Вена нұсқасы дейді. [10] Ал, дәл осы қолжазбаны Герат нұсқасы деуінің
себебі, бұл қолжазба 1439 жылы Герат шахарында көшірілген екен. Оны
ұйғыр әріпімен көшірген адам есімі – Хасан Қара Сейіл.
• екіншісі, Каир нұсқасы. Бұл қолжазба араб әріптерімен көшірілген. Оны
Каирдағы бір кітапхананың сирек кездесетін қолжазбалар қорынан 1896
жылы неміс ғалымы Б.Морис тапқан. Белгілі орыс ғалымы В.В.Радлов
Петербург Ғылым академиясының Азия Музейі үшін Каир нұсқасының бір
данасын көшіріп алады. Қазір бұл қолжазба Санкт-Петербургтағы
Шығыстану институтында сақтаулы.
• үшіншісі, Наманган нұсқасы. Оны 1913 жылы А.З.Валидов Өзбекстанның
Наманган шаһарынан тапқан еді. Құтты білік дастанының араб әрпімен
көшірілген, ең толық нұсқасы Өзбекстандағы Ғылым академиясының Әбу
Райхан әл-Бируни атындағы Шығыстану институтында сақталып келеді.
Өзбек ғалымы Каюм Каримов Наманган нұсқасы бойынша
ұзақ жылдар бойы зерттеу жұмыстарын жүргізді. Сөйтіп, 1971 жылы дастанды
қазіргі өзбек әрпі негізінде трансрипция жасап, оны ғылыми сипаттамасымен
бірге жеке кітап етіп басып шығарды. [11]
Құтты білік дастаны жөнінде тұңғыш баспасөз бетінде хабар беріп,
оның нұсқасының бір бөлігін 1823 жылы Азия журналында бастырып шығарған
ғалым француз Жауберт Амадес болды.
Бұл істі кейінірек венгер ғалымы Термакн Вамбери қолға алды. Ол
дастанның бірнеше тарауын транскрипциялап, неміс тіліне аударды, оған
түсінік беретін сөздік жасады. Соның бәрін қосып, 1870 жылы Құтты білік
деп жеке кітап етіп шығарды [12].
Орыс тілінде оқитын қауымға еңбекті таныстырған В.В.Бартольд болды.
Ол кісі 1890 жылы Санкт-Петербургта Құтты біліктің 1439 жылғы Герат
шаһарында ұйғыр әрпімен жазылған нұсқасын факсимиле етіп бастырған
болатын.[13]
Құтты білікті кең көлемде зерттеу, оны басқа тілдерге аударма жасау
саласында келесі істер тындырған адам В.В.Радлов болды. В.В.Радлов бұл
шығарманы зерттеу, аудару, баспаға әзірлеу ісімен жиырма жыл бойы [1890-
1910] айналысты.
Кітаптың алғашқы томы 1891 жылы, екніші томы 1910 жылы Санкт-
Петербургта басылып шыққан. Бұл басылым жартылай араб алфавиті, жартылай
латын транскрипциясымен терілген. Екі жазба де ескі ұйғыр-қарахандар
алфавитінің ерекшеліктерін дұрыс бере алмағандықтан, емлесі оқуға қиын, көп
сөздердің жазылуы қате. Осы себептен В.В.Радлов нұсқасының оқылуы көптеген
қиыншылықтар туғызды.
Құтты білік дастанын әдебиеттану, тіл білімі, тарих ғылымы
тұрғысында зерттеуге С.Муталлибов сияқты ғалымдар көп үлес қосты.
Қазақтың белгілі ақыны, әрі әдебиет зерттеушісі Асқар Егеубаев Құтты
білік дастанының қазақ әдебиетінің дамуына идеялық-көркемдік әсері,
[Дәстүр, поэтика және аударма мәселері] деген тақырыпқа ғылыми еңбек жазды
[14]. Сондай-ақ ол ақын ретінде Құтты білік дастанының түпнұсқаға
мейлінше жақын поэтикалық аудармасын жасап шықты. Құтты білік жөнінде
көптеген еңбектер жазылды. Оның тілі туралы талай ірі түркітанушылардың
пікір сайыстары болып өтті. Түркітанушылардың бірі А.Н.Кононовтың Жүсіп
Баласағұн дастанының тілін жоғары сипатына қарай, түркі қағандық, әулеттік
белгілеріне орай қарханид – түрікше, қараханид – ұйғырша, қай ру-тайпаға
жататынына қарай сараласақ қарлықша, мәдени-тарихи белгілері бойынша
қарлықша-ұйғырша деуге де болар еді – деген Ә.Н.Нәджиптің пікірін қолдайды
да В.В.Бартольдтың қарахандықтар өздерін ұйғыр деп аталмағандығы және де
Жүсіп Баласағұн үшін ол жазған тіл, ұйғыр тілі болғандығы күмәнсіз деген
сөзін ескерген жөн деп айтқан қорытындылары ойға қонымды [15]
Жүсіп Баласағұнның Шығыс Қарахан қағанатының билеушісі Табғаш Боғара-
қара-хакан Абу Али әл-Хасан ибн Сүлейменге сыйға берген атақты Құтты
білік дастаны түркілердің алғашқы әдеби ескерткіші болып табылды. [16]
Алғашқыда В.В.Радлов бұл еңбек ұйғыр тілінде жазылды деп санады.
Бірақ кейін бұл пікірден бас тартуға мәжбүр болды. Біріншіден, бұл еңбек
ұйғыр шрифтімен жазылса да хакас, якут және т.б. тілдерінің фонетикалық
ерекшелігін байқауға болады. Екіншіден, Жүсіп Баласағұн ұйғырлардың
мәдениетінің жоғары дамығандығы туралы айта келе сонымен қатар кітапты ана
тілінде жазғанын айтып кетеді. Автор өз шығармасының кіріспесінде дастан
қай тілде жазылғаны туралы айта келе былай дейді:
Арабша, тәжікше кітаптар көп, ал, бұл – біздің тіліміздегі
тұңғыш даналық жинағы.
Біздің тіліміз деп ақын түркі тілін айтып отырғаны мәлім болып отыр
[17].
С.Е.Маловтың пікірі бойынша Құтты білік дастанының ұйғырлардың жазба
ескерткіші болып табылады [18].
1970 жылы Құтты білік поэмасының 900 жылдығына арналған
Бүкілодақтық конференцияда Э.Р.Тенишев өзінің бұл мәселені тереңдете
қарастырып, шығарманың шігіл-ұйғыр тілінде екенін атап көрсетті. Сонымен ол
Құтты біліктің аралас, ортағасырлық түріктердің әдеби кітап ретінде
жазылғанын мойындады [19].
Басқа да авторлар қарлықтар тайпаларында, шігілдерінде немесе Жетісу
ескерткішінің тілі ретінде шыққанын жазды. Ал еңбекті түрік тілдеріне
шығыс тобына жатқызып қана қоймай, оның тілі түркімен мен әзірбайжаннан
гөрі қазақ, қырғыз және өзбектікіне жақын екенін атап өтушілер де бар. [20]
Поэманың негізгі мақсаты сол кездегі қарлықтар тайпасының
конфедерациясы негізінде қалыптасқан Қарахан мемлекетіндегі басқару ісі,
әлеуметтік таптар мен топтардың арақатынасын дұрыс ұйымдастырып, бағыт-
бағдар беру, яғни мемлекеттік реформа жүйесін жүзеге асыру болып табылды.
Әсіресе, автордың төртінше қанағат-нысап мәселесін қозғағанда оның таптар
арасындағы әлеуметтік қарама-қайшылықты реформа жолымен шешіп, бейбіт
жолмен бітістіру саясаты айқын көрінеді.
Ахмет Иүгінеки дастаны өзі көне түркі тілінде жазылса да ақын
шығармасының атын Хибатул-хайқайық деп әдейі арабша қойған сияқты.
Бірқатар қолжазба бұл шығарманың аты Хибатул-хайқайық, ал кейбіреулерінде
Атебатул-хақайық Шындық қақпасы деп жазған. [21]
Ақиқат сыйының түпнұсқасы біздің заманымызға дейін жетпей жоғалып
кеткен. Оның XIV-XV ғасырларда жасалған үш түрлі көшірмесі және үш түрлі
үзінділері бар.
1. Ең ескі түрі – 1444 ж. Самарқанда Арслан Қожа Тарахан Әмірдің
қалауымен жазу өнерінің шебері [каллиграф] Зәйнгүл Әбідін бин Сұлтан
Бақыт Журжани Құсайын көшіріп жазған нұсқа. 508 жол өлең. Ол көне
ұйғыр жазбасымен жазылған, арагідік араб жазуымен берілген жолдар да
бар: тақырыптар, аяттар, хадистер, бәйіттер. Қазір Стамбулдағы Ая-
София кітапханасында сақтаулы тұр.
2. 1480 ж. Шайықзада Әбдіразақ бақсы Стамбулда көшіріп жазған нұсқа ұйғыр
және [жолма-жол] араб жазуымен жазылған. 506 өлең. Жол-жолдың арасына
парсыша, тәжікше жазылған түсініктемелер бар. Стамбулда Ая-София
кітапханасында сақтаулы. Бұл нұсқаны Н.Әсім мен Қ.Махмудов жариялаған.
3. Аталмыш бұл нұсқа XIV ғасырдың аяғында, не XV ғасырдың басында араб
жазуымен көшірілген. 49628 жол өлең. Стамбулда Топ-Қапы сарайында
сақтаулы.
Ендігі бір көшірме – Ұзын көпірдегі Сейіт Әлі деген кісінің
кітапханасынан табылып, Анкара кітапханасына табыс етілген нұсқа, кейін
ол жоғалып кеткен. Анкарадағы Мағриф кітапханасынан табылған 4 беттік
нұсқа [ұйғыр жазуымен жазылған]. Берлиндегі Ғылым академиясында сақтаулы
тұрған 1 бет үзінді [ұйғыр жазуымен жазылған] [22].
Қолжазбаның ең алғаш Ая-София кітапханасынан тауып алған ғалым – Нәжіп
Әсім. Онда 11 бапқа жіктелген 508 жол өлең бар. Дастанның әр қилы
нұсқалары әр жерде-ақ көптен бері зерттелген. Мысалы, Түркияда, Ресейде,
Польшада, Францияда т.б. түпнұсқаның үш нұсқасын салыстырып, жалпы текст
[сводный критический текст] жасауда Р.Р.Араттың еңбегі ерекше. Ол 1951
жылы осы дастанның толық тексін әзірлеп, оны латын әріптерімен кітап етіп
шығарды [23].
Әйтсе де Ахмет Иүгінеки дастанын тарих және философия, тіл және
әдебиет ғылымдары тұрғысынан жан-жақты зерттеп, шығарманың ғылымға
негізделген тесттің, сөздігін, транскрипциясын әзірлеп, оны басқа
тілдерге аудару жөнінде қыруар жұмыстар тындырған кеңес ғалымдары болды.
Әсіресе, белгілі кеңес тюркологтары Е.Э.Бертельс, С.Е.Малов, Қ.Махмудов
тағы басқалар да бұл салада жемісті еңбек етті [24].
Ақиқат сыйы дастанын зерттеу ісіне В.В.Радлов, Т.Ковалевский, Ж.Дени
сияқты шығыстанушы ғалымдар да белсене атсалысты. Өзбек ғалымы К.Махмудов
бұл дастан жөнінде аса құнды монографиялық еңбегін жариялады.
Ахмет Иассауидің Диуани Хикмет кітабы бастан аяқ ақыл-өсиет, үлгі-
өнеге айтуға құрылған. Ахмет Иассауидің мұрасын танып, білу оны қоғам
игілігіне пайдалану қажеттігі 1990 жылы қазан айының 23-27 жұлдызында
Түркістан қаласында ЮНЕСКО-ның бағдарламасы бойынша Иассауи әлемі деген
атпен өткізілген халықаралық ғылыми конгресте айтылған болатын [25].
Диуани Хикмет кітабын қазақ тіліне аудару, түсіру мәселесі соңғы
жылдары ғана қолға алына бастады. Осыған орай, 1990 ж. Орталық
Қазақстан газетінде С.Битеовтың аудармасы жарық көргенін айта аламыз. Ал
Х.З.Иманжановтың Қырық Хикмет атты кітапшасы 1991 жылы басылып шықты.
Сол жылы Ж.Әбдірәшевтің құрастыруымен ақынның бір хикметі шағатай, түрік,
қазақ тілдерінде жарық көрді. [26]
Сонымен қатар Қарахан дәуіріндегі мәдениетті зерттегенде О.Қараевтың
еңбегін айтып кеткен орынды [27]. Бұл еңбекте О.Қараев мәдениетке
байланысты мәселелерде Махмұт Қашқаридың, Жүсіп Баласағұнның сонымен
қатар басқа да шығыс авторларының еңбектеріне, археологиялық
зерттеулердің мәліметтеріне сүйеніп сол кездегі мәдениетке байланысты
мағлұмат береді.
Бітіру жұмысының мақсаты: X-XIII ғ.ғ. аралығында Қарахан дәуірі
кезіндегі мәдениетінде болған жаңалықтарды, жетістіктерді ашып көрсету
және сол кезде өмір сүрген ғалым-ойшылардың мәдениетке үлес қосқан
еңбектерін танып білу, ислам дінінің тигізген әсерін көрсету.
Бітіру жұмысының міндеттері: Отандық тарихтың іргелі мәселелерінің
бірі ретінде Қарахан дәуірінің мәдениетіне қарастыра келе, жұмысты үш
тарауға бөліп, мәселенің зерттелуін теориялық жағынан зерттеу:
- Қарахан дәуіріндегі мәдениеттің дамуына әсер еткен алғы шарттарды
айқындау;
- Қарахандар дәуіріндегі ғалымдар және олардың еңбектерінің тарихи
маңызы мен мәнін ашып көрсету;
- Қарахандар дәуірінде ислаи дінінің таралуы және сопылық әдебиеттің
мазмұнын ашу;
Бітіру жұмысының мазмұны кіріспеден, 3 тараудан және қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ҚАРАХАН ДӘУІРІНДЕГІ МӘДЕНИЕТТІҢ ДАМУЫНА ӘСЕР ЕТКЕН АЛҒЫШАРТТАР
Жетісу жері мен Шығыс Түркістанда IX ғасырда шігіл және яғма
тайпаларының бірлестігінен Қарахан мемлекетінің билігі орнады.
Кезінде орыс ғалымы В.Григорьев хандарында қара атағы болуына
байланысты Қараханидтер мемлекеті деп тарихи еңбектерінде бұл атауды
берік орнықтырады [28].
Қараханидтердің пайда болуы жөніндегі жеті гипотеза бар екені мәлім
[29]. Академик В.В.Бартольд Қарахандықтардың тегін анықтауда үш тайпалардың
шеңберімен шектеледі. Енді бізге белгілі болғаны бұл шігіл және яғма,
сонымен қатар тайпаларының бір, тұхсилар және Орхон түркілердің қалған
тайпалары Қарлұқ тайпалар одағының құрамына кіреді. Қалай болса да олардың
тарихы IX ғасырдан бері үзілмей бірге болып келеді [30].
Кейінгі арнайы тарихи зерттеулерде Қарахандардың қарлықтар
мемлекетіне кірген тайпалардан шыққаны туралы тұжырымы айтылады.
Әсіресе, қарлықтар конфедерациясына кірген яғма, тұхси және шігіл
тайпалары Қарахан мемлекетін құруда ерекше көзге түседі [31].
Қарахан әулетінің негізін салушы Сатұқ Борға-хан еді [32]. Феодалдық
құрылымы біршама дамыған Қарахан мемлекетінің тарихы да Борға ханның таққа
отырған кезіне басталады. Кейіннен Қарахан мемлекетінің тарихы да Борға
ханның таққа отырған кезіне басталады. Кейіннен Қарахан мемлекетінің жері
кеңейіп, Жетісу, Шығыс Түркістан, Шу, Талас, Сырдария алқаптарымен қоса
Мауереннахрдың едәуір бөлігін де қамтиды.
IX ғасырдың ортасына қарай Қарахандар әулеті екі бөлікке – Батыс
және Шығыс болып бөлінген. Батыс Қарахан мемлекетінің территориясы
Мауереннахр және Ферғананың батыс бөлігін қамтыды. Ал, Шығыс Қарахан
мемлекетінің территориясы – Жетісу өңірі, Қашқар, Хотан аймағы және
Ферғананың бір бөлігін қамтыды. Шығыс Қарахан мемлекеті ықпалды билікке ие
болып, қағаны Арслан Қара-хақан титулына ие болды. Астана Шу өзенінің
бойындағы Баласағұн қаласының маңындағы Құзорда болды. Орталығы – Қашқар
қаласында орналасты. Батыс Қарахан мемлекетінің кіші қағаны Борға Қара-
хақан титулына иемденіп, ордасы Тараз қаласында, кейіннен Самарқанд
қаласында орналасты [33].
Қарлық қағанаты мен Саманидтердің Орталық Азиядағы иеліктерінің
Қарахан мемлекетінің қол астына бірігіп кіруі экономикалық дамуына және осы
региондық урбанизациясына қолайлы жағдай туғызды. Археологиялық зерттеулер
мен жазба деректердің мәліметтері бойынша жергілікті тұрғындар қолөнермен,
сауда кәсібімен, аң аулаушылықпен, мал және жер шаруашылығымен айналысты.
[34]
X-XII ғасырларда Орталық Азия мен Қазақстан халықтарының мәдени
өмірінде айтарлықтай жаңалықтар болды. Зергерлік, сәулет өнері және қала
мәдениеті едәуір өркендеді.
X-XII ғасырларда орталық Азияда құрылыс ісі ерекше дамыды деп айтуға
болады. Бұған әр түрлі ескерткіштердің қалған орындары дәлел бола алады.
Бұл кезеңде құрылыс техникасы жетіле түсіп сәулет өнері мен қолданбалы
өнерде үлкен алға басушылық байқалды. Ауқатты адамдардың үйлерін және
бірқатар қоғамдық ғимараттарды салуда күйдірілген кірпіштер пайдаланылды
[35].
Профессор И.И.Умняковтың белгілеуі бойынша бұл кезең қарқынды
құрылысында қаладағы сарайлар, мешіттер, кесенелер мен медреселер, керуен
сарай жолдары және көперлермен көрінген [36].
Біздің дәуірімізге жеткен Бұнара мұнарасы қарахандық сәулет өнері
ескерткіштерінің арасындағы ең ертедегісі болып табылады. Бұл мұнараны X
ғасырдың екінші жартысында тұрғызған болатын. Үзгендте үш кесене мен бір
мұнарадан тұратын архитектуралық комплекс жақсы сақталынды. Солтүстік
кесене 1152 жылы салынған. Онда Ферғананың билеушісі Тұғырыл Қара – хан
Хусейн ибн Хасан жерленген. Ортаңғы кесене XI ғасырдың басында салынады, ал
оңтүстіктегі кесене 1187 жылы салынған. Батыс Қарахан қағанатындағы ірі
құрылыстарға Бұхарадағы Намазго мешітін, Шамсад сарайын, Камен мұнарасын
жатқызуға болады [37]. Әл – Магдаси Оңтүстік Қазақстан мешіттерді қалаларға
міндетті құрылыстардың бірі ретінде айтады [38].
Қарахан мемлекеті дәуіріндегі сәулетшілік өнердің озық үлгілері деп
Айша бибі күмбезін, Бабджа Хатун кесенесін, Аяққамыр және Алша хан
күмбездерін де айта аламыз.
Қала тұрмысы да өрлей тұрған кез Қарахан мемлекетінің құрған билігі
кезіне сай келеді деп айта аламыз. Бұл дәуірдегі қалалардың тарихи
қоныстардың Шу өзенінің маңындағы ең ірі қалалардың бірі болып Қарахан
қағанатының астаналарының бірі Баласағұн қаласы болып табылады.
Баласағұн қаласының орналасуы әлі де болса пікір – талас тудырып келе
жатыр. Баласағұн туралы алғашқы мәліметтерді әл-Муккадаси шығармасынан таба
аламыз. Берілген хабарламалар бойынша бұл қала ең ірі [ауданы мен халқы
жағынан] қалалардың бірі болған. Бұл қалаға Махмұд Қашқари үш атау берген
болатын: Баласағұн, Құз – Ұлыс және Құзорда.
Қарахандар билігі кезінде Құлан, Мерке, Нускет, Баласағұн, Харан
қалалары сауда және шеберлердің орталықтарына айналған болатын [39].
Шығыс Қарахан қағанатының ірі қалаларының бірі болып Тараз қаласы
есептелінеді [40]. Бұл қала туралы алғашқы мәліметтер IV ғасырды
деректерінде айтылып өтеді [41]. Археологиялық мәліметтерге қарағанда,
Шығыс Қарахан иелігінде орналасқан бұл қала Мауереннахр қалаларына ұқсас
салынған болатын. Цитадель, шаһристан және рабад соғдылықтардың келгенге
дейін салынған екен.
Солтүстік Қарахандағы қала типіндегі қоныстарының ішінде Баба – Ата
қалашығы қолайлысы ең ірісі болып табылады. Қалалық цитаделі шаһристан мен
рабадпен қоршаған. Бұл жерде археологиялық зерттеулер нәтижесінде IX-XII
ғасырлардағы тұрғын үйлерді жылжыту жүйесі де табылады [42]
Отырықшы мәдениеттің маңызды орталығы Арыс өзені бойындағы Фараб
оазисі болып табылады [43]. Оның негізгі қаласы – Отырар болды.
Қаланың даму кезеңі археологиялық мәліметтер бойынша IX-XII ғасырларда
болған. Қала цитадель, шаһристан мен рабаттан құрылып, жалпы аумағы 200
гектар болып табылатын қабырғалармен қоршалған. Отырар көшпелі және
отырықшы тайпаларын байланыстырып тұрған экономикалық орталық қана емес,
сонымен қатар ол аса ірі сауда, қолөнер әрі ғылым мен мәдениет ошағына
айналған болатын. Мұнда көптеген білім ордалары, медреселер, аса құнды
кітаптарға бай кітапхана, т.б. болды [44].
Негізінен Орталық Азия қалаларының көбісі төрт бөліктен құралған
цитадель шаһристан, ішкі және сыртқы рабад, ор қоршауы.
Қарахан мемлекетіндегі ең ірі қалалары болып Самарқанд және Бұқара
қалалары да саналады. Батыс Қарахан мемлекетінің астанасы Самарқанд
қаласының IX-XII ғ.ғ. интенсивті дамуы нәтижесінде қаланың оңтүстік рабады
сыртқы шаһристанға айналып, бірнеше қатар қабырғалармен қоршалады.
О.Г.Большаков Мерв, Самарқанд және Бұқара қалаларының даму деңгейін
нақтылы зерттеп, негізінен территориялық дамуы жағынан максимумға жетті
деп жазады [45].
Жетісудың солтүстік – шығыс жағында IX-XII ғасырдың басында қала
мәдениетінің жаңа ауданы қалыптасады. Егер IX-X ғ.ғ. территорияда 10 ірі
қала орны болса, ал XI-XII ғасырдың басында бұл ірі қалалардың саны 70-ке
дейін жетті. Деректердің мәліметтері бойынша Іле алқабының солтүстік
жағасында Талхиз және Лабон қалалары орналасты, ал IX-XII ғасырдың бас
кезінде мұнда ортағасырлық авторлардың мәліметтеріне қарағанда Екі-Оғыз,
Қаялық, Несториан қоныстары, Облыс орталығы Іле-балық қалалары орын
теуіп гүлденді.
Атақты ғалым К.М.Байпаков қалаларды территориясы жағынан үш топқа
бөледі [46]. Осыған сәйкес бірінші топқа Оңтүстік Қазақстанда орналасқан,
жер көлемі 30 гектардан асатын қалалар кіреді. Бұл қалалар – Сайрам, Отырар-
төбе, Шор-төбе, Құйрық төбе, Сунақ-ата, Шу-төбе, Сауран, Янгиктент, Жан-
Қала, Құмкент. Қазіргі кезде бұл қалалардың атауында аз болса да
айырмашылықтар бар – Сайрам қаласы – Сайрам-Испиджаб, Шор – төбе –
Усбаникет, Отырар – төбе – Отырар, Құйрық – төбе – Кедер, Шу – төбе –
Шавғар [Шауғар], Жан-қала – Янгикент, Суна- ата – Сығанақ, Сүткент –
Сүткент. Жазба деректердің хабапламалары бойынша Сауран мен Сүткенттен
басқа бұл қалалар аймақтардың орталықтары болып табылады, ал Испиджаб
қаласы – Оңтүстік Қазақстанның басты қаласы болып есептелінді; Янгикент
оғыздардың астанасы, Женд пен Сығанақ XII-XIII ғасырдың басында Қыпшақ
иеліктердің астаналары болған.
Осылайша, бірінші топтағы қалалар аймақтардың орталықтары, жеке
иеліктер немесе ең ірі қалалар болып табылады.
Екінші топқа 15-тен 30 гектарға дейін территорияны алатын қалалар
жатады. Көбінесе бұл қалалар Испиджаб риестріне енген қалалармен
салыстырылады.
Бұл қалалардың орындарын көлемі жағынан орташа қалалар есебінде
интерпритациялауға болады.
Үшінші топқа енген қалалар сан жағынан өте көп болып табылады. Бұл
қалалардың бір бөлігі жазба деректердің мәліметтерімен салыстырылады:
Шарапхан – Газгерд, Булак – Ковал – Манкент. Тамды – Берукет, Қазаталық –
Будхет. Бұл топтағы қала ескерткіштері кішігірім қалалардың, қалашықтардың
ордасы болып табылады.
Орташа есеп көрсеткіштері бойынша Испиджапта – 40.000 адамға дейін,
Отырарда 26.000 адамға, орта қалаларда 3000 – ға дейін, ал кішігірім
қалаларда 1500 тұрғынға дейін санға жетті.
Оңтүстік – Батыс Жетісудағы белгілі деректердегі қалалардың саны 20 –
ға дейін жетті. Қалалар санының көбеюі Талас алқабының есебінен өсті. Қала
орындарының орналасу территориясына қарағанда қалалардың үш топтан
құралады.
Бірінші топқа – Тараз [Жамбыл], Қызыл Өзен, Шиш-төбе; екіншіге –
Таластағы Ақтөбе, Чалдовар, Мерке, Аспара, Сокулук, Беловеодск қамалы;
үшіншіге – Орловсктағы Ақтөбе, Жуантөбе, Төрткөлтөбе, Тоймакент,
Қаракемпір, Қонырбайтөбе, Шөлтөбе, Садыр-Қорған, Фрунзенск, Шекерск,
Луговой, Өрнек, Қайыңды, Александровск, Степнинскідегі Ақтөбе, Ключевск,
Полтавск.
Бірінші топтағы қала орындарының орталық үйінділердің ауданы 30
гектардан жоғары болып саналады; бұл астаналық орталықтар және ірі қалалар
– Баласағұн [Бұрана], Суяб [Ақбешім], Навакет [Қызыл Өзен], Тараз [Тараз],
Нузкет [Шиштөбе].
Екінші 15 – тен 29 гектарға дейінгі – орташа қалалар Суябта – 15.500,
Навакетте – 17.000, Баласағұнда – 6.000 тұрғын болды.
Солтүстік – Шығыс Жетісудағы қалалар төрткүл түріне жатады. Бұл
қалалардың планировкасы төртбұрыш, трапеция немесе орналасу жеріне
байланысты дөңгеленген түрінде жалпы құрылыс үстінде биіктетіліп салынған.
Осы төрткүлдерді салыстыру барысында оларды ауданы жағынан үш топқа
бөлуге болады.
Біріншіге, Антоновское, Дүнгене, Шілік; екіншіге – Талғар, Сүмбе,
Ақмола; үшіншіге – Алматы қалашықтары, Лавар, Қапал. Баяулы, Ақтам, Арсан
және т.б.
Бірінші топқа ауданы жағынан 30 гектардан асатын қалалар енеді. Бұл
қала ескерткіштері көпқабатты, мәдени қабаттардың арасы 2 – 3 м. дейін және
одан да көп болуы мүмкін. Қазба жұмыстары жүргізілген сәтте образдық
керамика, әйнек, тиындар, шеберханалар, сауда орындары табылды.
Кейбір қалалар анық қалалармен салыстырылады: Талғар – Талхиз,
Антоновка – Қаялық, Дүнгене – Екі-Өгіз. Ең ірі қалалардың бірі Антоновское
болды.
Екінші топқа – Талғар, Сүмбе, Шілік, Сағабиен. Ауданы 10 гектардан,
30 гектарға дейін жетті.
Үшінші топқа ауданы 10 гектардан төмен қалалар енеді. Жақсылық қала
орны зерттелген. Үймен қатар ішкі аула да салынатын болған.
Бұл Іле аймағындағы қала орындарын қалашықтар мен ауылдық қоныстары
алып жатты деп есептеуге болады.
Осы қалалардың кейбірі керуен – сатайлар да болды деп жорамал жасауға
да болады. Екі немесе үш бекінісі бар, бір-біріне жақын орналасқан қалалар
айрықша көзге түседі – Сарыжас, Биже, Айна – Бұлақ. Бұлар жол бойында
орналасқан қалалар. Есеп бойынша Қаялықта – 13.000 адам, Талғарда – 4.000
адам, Шілік пен Дүнгенеде – 5.000 адам тұрды.
Қарахандықтар дәуірі кезінде қалаларды салу жүйесі өзгертілді.
X ғасырдың бірінші жартысында өрттен кейін сарайлар комплексі жойылып
көлемді қайта жобалау жұмыстар жүргізілгені Құйрық – Төбені қазғанда
аңғарылады.
Құйрық – төбенің шығыс жағындағы екі кварталы [IX-X ғ. бірінші
жартысы] қазба жұмыстарының ауданына жартылай түссе, ал бір кварталы
толығымен қазылып зерттелінді. Бұл квартал бұрынғы цитадельдің бүкіл жерін
алды. Оның өлшемдері 35x30 м. Кварталдағы барлық үйлердің саны 12, өрттің
нәтижесінде үйінділерге айналған немесе қазіргі кездегі құрылыстар
нәтижесінде жойылып кеткен [47]
Құйрық – төбенің оңтүстік жағындағы X-XI ғасырларда салынған екі
квартал жартылай қазылды. Әр кварталда 8-10 үйден салынған.
Қазба жұмыстары нәтижесінде әр кварталда қолөнершілердің тұрып өмір
сүргені, тек бір жағдайда ғана құмырашылар кварталы жағдайында айта аламыз.
[48]
Кварталдың әлеуметтік сратификациясы жайындағы мәселе өте қызықты
болып келеді. Бірқатар қалаларда топографиялық және деректік хабарламалар
бойынша кварталдық аристократиялық тегі жағынан бөлінгенін байқауға болады.
Жетісудағы Оңтүстік-батысында цитадельді салу жүйесінде өзгерістер
байқалады. Қызыл Өзен цитаделінде VII-IX ғ. бірінші жартысында салынған
сарай комплексінің орнында, қатардағы тұрғын үйлер салына бастапты.
Степнинскоедағы орналасқан Ақтөбе қалашығында өте бай қала усадьбасы
мен монша орналасты. Тараздың цитаделінде де монша [X-XI ғ.ғ.] қазылып
зерттелінді.
Қарахан дәуіріндегі қала мәдениеті Ұлы Жібек Жолы бойындағы
Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісу жерінде дамығанын айқындап көруге болады.
IX-X ғғ. Араб авторларының еңбектерінде, әсіресе, ибн-Хордатбектің
еңбегінде Жібек Жолы Бағдаттан басталып, Мерв, Бұхара және Замин қалалары
арқылы өтті. Заминде бұл жол екі бағытқа бөлінетін – Оңтүстік [Ферғандық]
және Солтүстік [Шаштүріктік] [49].
Оңтүстік бағыт көбінесе таулы аймақтан өтетін болғандықтан бұл жолдың
маңыздылығы төмен болды. Ал, солтүстік бағыттың жолы жазықты жерлерден,
қалалар бойымен өткеннен кейін жылдың кез-келген мезгілінде жанданып тұрған
сауда жолы болатын.
IX-X ғғ. Орталық Азиядан Еділ бойындағы аудандарға негізгі керуен
жолы Бұхарадан басталып, Арал теңізіне дейін Амудария бойымен өтіп, Еділ
бойындағы жерлерден өтті. Осы жолмен 912-922 жылдары ійгілі араб саяхатшысы
ибн-Фадлан да жүріп өткен болатын. Бірақ көпестер үшін солтүстік бағыттағы
Жібек жолымен Ұйғырлар мен Қарлұқтар мемлекетінен Сыр бойымен өтіп, кейін
Поволжьеге дала арқылы өту қолайлы болатын. Бұл жолмен кейін еуропалық
саяхатшы Джовани Карпини де өткен болатын.
Солтүстік жолдың бірінші тармағы қазіргі Қырғызстан мемлекетінің
территориясынан өтіп, Тараз қаласынан басталып, Қарабура асуынан және
шатқал даласынан Ферғанаға дейін созылған.
Екінші тармағы Тараздан басталып, Талас бойындағы жерлерден Сусамыр
және Қашқар арқылы жоғарғы Барысханға өтетін.
Үшінші тармағы [Іле тармағы] Харран маңынан басталатын. Шынында
келсек, бұл тармақ туралы араб жазбаларында мәліметтер жоқ, бірақ бұл жолда
орналасқан қалалардың үйінділері IX-X ғғ. Және кейінгі ғасырларда да Іле
тармағының болғанын дәлелдейді.
Төртінші тармақ қазіргі қырғыз жеріндегі Джул қаласынан басталып,
Сусамыр, Кетментөбе таулары арқылы өтіп, Ферғана мен Шу даласын
байланыстыратын.
Солтүстік бағыттың соңғы бесінші бағыты Навакет қаласында басталып,
Суяб арқылы Көкойрақ асуынан өтіп Ыстықкөлдің жағасына дейін созылған
болатын. [50]
Сонымен, Ұлы Жібек жолы X-XIIғғ. Орталық Азия халықтарының
экономикалық гүлденуіне және мәдениеттің дамуына өте маңызды әсерін
тигізген болатын.
Қалалардың өсіп-өркендеуімен қатар археологиялық мәліметтерге
қарағанда Қарахан мемлекетінде қолөнер жан-жақты дамығаны аңғарылады. Қыш
құмыра жасау кәсіпшілігі, мөлдір шыны және түрлі – түсті шынылардан, сүйек
пен мүйізден сан түрлі тұрмыстық бұйымдар жасап шығару ісі өркен жайды.
Әсіресе, бұл кезде зергерлік өнер жақсы дамыған еді.
Әл-Макдисидің хабарлауы бойынша мақта тоқу өндірісі де болған
көрінеді. Испиджаптан құлдармен бірге ақ амталар сатып алынатын болған.
Қазба жұмыстары нәтижесінде көптеп табылған тоқыма ұршықтар, мақта
үгінділері дәлел бола алады. [51]
Әл-Макдисидің хабарына археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде
көптеп табылған керамика, қыштан бұйымдар жасау өндірісі дамығандығын
көрсетеді. Шеберханалар екі бөліктен тұратын болған: тұрғын үй және
өндірістік [Құйрық төбедегі қышшылар кварталы]
Өндірістік бөлігінде екі бөлме болды. Соның біреуіне аумағы 24 м
алатын саз балшықты және де басқа керек компоненттерді сақтау үшін үш отсек
құрылған болатын. Өндірістік бөлігінің оңтүстік жағы бос тұратын, жерде
қоқысқа арналған шұңқырлар қазылған. Қыш пен жабық жерде орналасатын
болған, аумағы 22.5 м жететін.
Тұрғын үй бөлігі үш бөлмеден тұрды және коридор арқылы қосылып кететін
болған. Осындай тәріздес бөлмелер ежелгі Тараз қаласында да табылған. [52]
Әйнектен жасалған бұйымдар да көптеп табылды. Әйнек ыдыстардың көбісі
үрлеу арқылы жасалынса, қалған аз бөлігі формаға құю тәсілі арқылы
жасалынған. Әйнектен жасалынған ыдыстардың сыртына түрлі ою-өрнектер
салынатын болған.
Әйнектен бұйымдар жасау ісі ортағасырлық қалаларда жоғарғы дәрежеге
жетіп, халықтық түрлі топтарын өзінің бұйымдарымен қамтамасыз етті. Сонымен
бірге Тараз қаласында терезе әйнектерінің сынықтары да табылған. Әйнек
сынықтары жасыл, қызғылт және ақ түстес болған. [53]
Темір ұста цехы да өте жақсы дамыған. Археологиялық қазба жұмыстарының
мәліметтері бойынша ұсталық өте кең таралған екен. Ұстаханалардың
қалдықтары ортағасырлық қалалардың барлығында да табылған. Темірден соғысқа
қажет бұйымдар – семсерлер, қылыштар, жебелердің ұштары, сауыттар, бас
киісдер және т.б. жасалынды. Тұрмыстық өмір үшін қайшылар, шегелер,
шынжырлар, ілмектер, құлағы бар қазандар жасалынған.
Табылған бұйымдардың көбісі жезден жасалынды. Жез Қаратау, Іле және
Талас алатаудың кеңдерінен алынып отырды.
Жезден ұсталар ыдыстарды, шырақтарды, әшекей бұйымдарды да жасай
білді. Олар асыл металлдармен жұмыс істеуді де білген.
Қалалардың, қолөнердің, сауда қатынастарының әлеуметтік-экономикалық,
сонысен қатар өмірдің басқа да жақтарының интенсивті дамуы Қарахандар
билігі кезіндегі XI-XII ғасырларда Орталық Азия және Оңтүстік Қазақстан
үшін феодалдық қатынастардың толығымен орнап аяқталуына толық дәлел бола
алады.
Жоғарғы қаланың билігі деспоттық болып билеуші үйінің шеңберінде
мұрагерлік жолымен беріліп отыратын болған. Ол жалғыз өзі немес
туысқандардың, кеңесшілердің көзқарасына сүйеніп, соғыс пен бейбітшілік,
көрші мемлекеттермен қарым-қатынас мәселелерін шешетін болған.
Қолбасшыларды және аудандар мен қала басшыларын тағайындауға немесе орнынан
алуға құқылы болатын, жеке адамдарды мараптаттап, ақы төлейтін және т.с.с.
Бір сөзбен айтқанда, оларға белгілі бір феодалдық құқықтарды беретін
болған. Бүкіл жерлердің иесі жоғарғы қаған болып саналатын. Оның отбасы
мүшелерін және бүкі аристократия берген жайылымдар мен көші-қон жерлердің
уделді иелері болып табылатын. Жоғарғы қаған рөлі мен авторитетті
мемлекетке билік етуде бірқалыпты болған жоқ. X ғасырлардың екінші
жартысында Мауереннахрда Харун Боғра-ханның кезіне дейін қарахандықтардың
бүкіл билігі бір адамның қолында болды. Жаңа мемлекетті нығайтып,
территорияны ұлғайту үшін орталықтанған басқаруды талап етті. Сондықтан да
жоғарғы қаған жаулап алынған иеліктерге, қалаларға билік жүргізуге өзінің
туысқандарын, сарайға жақын болған адамдарды тағайындайтын. Олар қаған
атынан билік жүргізіп отыратын болған. [54]
Уақыт өте келе Қарахандар мемлекеті екі қағанатқа – Батыс және Шығыс
болып бөлінгені бізге тарихтан белгілі. Тұтас мемлекеттің екі бөлікке
бөлінуіне қарамастан формальды болса да Қарахан әулетінің бүкіл
иеліктерінің жоғарғы басшысы болып бір-ақ адам есептелінеді. Екі қағанаттың
– Шығыс және Батыстың заңды түрде бөлінуі тек XI ғасырдың екніші жартысында
ғана ресімделген болатын.
Қарахан қағанатындағы мемлекеттік немесе саяси құрылысы жөніндегі
мәліметтер жоқтың қасы болып отыр. Бірақ жеке фактілерге шығыс авторларының
шығармаларында, әсіресе, Махмұт Қашқари және Жүсіп Баласағұнның
шығармаларындағы мәліметтер жалпы мемлекеттік жүйесін көруге мүмкіндік
береді.
Қарахандықтардың орталық аппараты екі категорияға бөлінетін: дергач
[сарай] және диван [канцелярия].
Жоғарғы және уделді басқаратын басшылардың сарайларында бас хаджибтер
– ұлық хаджибтер қызмет еткен. Олар Жүсіп Баласағұн мен Махмұт Қашқаридың
мәліметтері бойынша қаған мен оның мемлекеттері арасында дәнекер қызметін
атқарған болатын. Кезінде Махмұт Қашқари да, Жүсіп Баласағұн да осы атаққа
ие болды. Сарайда ең құрметті орынды хатишы [писарь] – битигчи және хатшы
ылымнга алған болатын.
Жоғарғы қағанның жеке гвардиясы болды [55]. Қаған сарайының қарауылы
жасақ деп аталатын. Қаған сарайының мемлекетіндегі он канцелярия –
дивандар: уәзір – ходжа-ші бузурга; қазынашы – мусауфа, сыртқы істер
жөніндегі қызметші – ал-расаил, немесе инша; гвардия басшылары – сухуб-
шурат; почта мен жергілікті билеушілердің қызметін қадағалаушы – сахиб-
барид; қазынаның өсімін және шығынын, сонымен қатар мушрифа, мемлекеттік
иеліктерді қадағалаушы – аз-зийа; сауда ісі мен қолөнер өндірісінен шыққан
заттардың сапасын бақылаушы – мухтасиба; сот ісін жүргізушілер – қазия;
діни мекемелердің мүлкін басқарушы – вакф. Қызметтердің барлығы да өзінің
бұрынғы атымен батыс Қарахан қағанатында қолданылды.
Қарахандықтардың иеліктері елге, уәләяттарға [облыстыр, провинциялар]
бөлінді. Бұл жерлерге бектерле – тархандар басшылық жүргізіп отыратын
болды.
Дінбасылары [имамдар, сеийдтер, шейхтар, садырлар] Қарахан
мемлекетінде аса құрметке ие болған. Олар түркі әскерлерімен бірге Жоғарғы
қағанға ұнамаған адамдарға қарсы күрес жүргізетін болған [56] Негізінен
Қарахан мемлекетінің исламды ресми тіл ретінде қабылдауы мемлекет болып
қалыптасуында және бірігуіне үлкен рөль атқарған болатын Жазба мәліметтерге
Қарахан мемлекетінің қалаларынан шыққан мәдениет пен ғылым өкілдерінің
есімдері айтылып өтеді. Бұл фактілер арқылы біз Қарахан дәуіріндегі
мәдениеттің даму деңгейін байқай аламыз.
ІІ. Қарахандар дәуіріндегі ғалымдар және олардың
еңбектерінің тарихи маңызы мен мәні
2.1 М.Қашқари және оның Диуани лұғат ат-түрік
кітабының тарнихи-деректік маңызы
Қарахан дәуірі кезінде ғылыми ой-пікірдің дамуына үлес қосқан ірі
тұлғалар өмір сүрген болатын. Нақты айтатын болсақ X-XIII ғасырларда Орта
Азия мен Қазақстан халықтары үшін ана тілі мен әдебиетінің өркендеп
өсуіндегі жаңа саты болды. Түркі әдеби тілі жан-жақты дамып, жетіле түсті.
Қарахан мемлекетінен шыққан энциклопедист ғалым Махмұд Қашқари XI
ғасырда өмір сүріп, еңбек еткен, түркі тілдерінің тұңғыш ғылыми
грамматикасын жасаған ғалым.
Махмұд ибн-ұл Хусайын ибн Мұхамаділ Қашқари орта ғасырдағы мәдени
орталықтарының бірі болған Баласағұн қаласында дүниеге келген. Оның қай
жылы туылып, қашан қайтыс болғаны туралы мәліметтер анық емес. Әйтсе де,
жанама деректерге қарап оны XI ғасырдың бас кезінде туылып, сол ғасырдың
соңында дүние салған деп есептейді.
Махмұд Қашқари атақты Диуани лұғат ат-түрік еңбегінде өзінің шыққан
тегі жөнінде қысқаша ғана мәлімет береді.
Ол Қарахан әулетінен шыққан, әкесі Барысханда [Ыстықкөлдің солтүстік
шығысында болған қала] билеушісі Хусайын ибн Мұхаммед болған. Әкесі әскери
қызмет бабымен біржола көшіп келгендіктен ғұлама бүкіл саналы ғұмырын түркі
халықтарының екінші ордасы Қашқар қаласында өткізген. Сонымен қатар,
Бұқара, Самарқанд, Нишапур, Мерв және Бағдад қалаларында оқып, білім алған.
Шығыс Қарахан мемлекетінің қағаны Мұхаммед ибн-Жүсіптің әйелдерінің
бірі өзінің Ибраһим атты ұлын ұлы қаған ету мақсатымен таққа үміткер бола
алатын адамдардың бәріне у беріп өлтіретін. Осыдан кейін ғана бос қалған
таққа әлгі әйел өзінің ұлы Ибраһимді отырғызады. [57]
Махмұд Қашқари ордада болған осы жолғы қанды оқиғадан орайын тауып
қашып құтылған тәрізді. Ол қашып жүріп түркі тайпаларының арасында болған,
олардың жергілікті тілдерін меңгеріп, тікелей зерттей бастайды. Соның
нәтижесінде кейін [1072-1077 ж.ж.] ол Бағдатта өзінің өшпес еңбегі Диуани
лұғат ат-түрік [Түрік тілдері сөздігін] құрастырып шығады. Бұл еңбегінде
Қашқари өзінің ұстазы Хусейн ибн-Халифа Қашқардан екенін де айтып өтеді.
Махмұд Қашқари Диуани лұғат ат-түрік сөздігін Бағдат халифі Мұхтасимнің
қызметінде жүріп түркі қауымдары туралы әпсана әңгіме, хадис таратушылардың
бірі болып, ұстазының еңбегіне еліктеп жазған болатын. [58]
Махмудтың бұл еңбекті жазудағы негізгі мақсаты түркі тілінің
мәртебесін жоғары көтеріп, оның араб тілінен ешқандай кемдігі жоқ екенін
дәлелдеу болған,- дейді А.Н.Кононов.
Махмұд Қашқаридың ғылымда атын қалдырған Диуани лұғат ат-түрік
еңбегі негізінен тіл ғылымдарының негізгі салалары туралы теориялық
тұрғыдан өте құнды зерттеулер жинағы болып табылады.
Қазақ тілінің тарихы, ескі сөздік қорын тану үшін де маңызы зор, бұл
еңбек біздің мәдениетіміз тарихынан да өзгеше лайықты орын табады.
Тағы да айта кететін жай, бұл кітапты тек сөздік деп қана ұғу
жеткіліксіз. Диуани лұғат ат-түрік сөздік қана емес, ол сонымен бірге XI
ғасырдағы Орта Азия тайпалары жайлаған өлке халықтарының тарихы мен сол
халықтардың әдеби үлгілерінен көптеген мәлімет берерлік маңызды дерек.
Махмұд Қашқаридың зейін қойып ұзақ жылдар бойы зерттеген мәселесі –
түркі тектес түрлі ру, тайпалардың тіл ерекшеліктері, әдет-ғұрпы, салт-
санасы, ауыз-әдебиет үлгілері, өткендегі тарихы, т.б. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz