Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығының көрші елдермен қарым-қатынасы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:

I. КІРІСПЕ . . . 3

II. ХҮII ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ІШКІ САЯСИ АХУАЛЫ

2. 1. Тәуке ханның билікке келуі . . . 8

2. 2. «Жеті жарғы» қазақ мемлекетінің құқықтық ескерткіші . . .

III. ТӘУКЕ ХАН ТҰСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ КӨРШІ ЕЛДЕРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ

3. 1. Ресеймен және Бұхара хандығымен өзара қарым-қатынастары . . .

3. 2. Қазақ- ойрат қатынастары . . .

IV. ҚОРЫТЫНДЫ . . .

V. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР МЕН ЗЕРТТЕУЛЕР ТІЗІМІ . . .

КІРІСПЕ

Тақырыптың маңыздылығы. Қазақстанның егеменді мемлекет болуы жағдайында, демократиялық қоғам мен нарықтық экономика құру жолында, Республиканың басынан кешірген тарихи жолдарын қайта қарап, әділ бағасын беру ісі едәуір нәтежиелерге қол жеткізді. Мамандар жаңа әдістемелік көзқарастар ұсынып, жаңаша ойлау әдістерін жасауға ұмтылуда. Нәтежиеде өзара байланысты, тұтастықпен ұласқан, диалектикалық даму үстіндегі тарихи үрдісті жаңа тұжырымдама тұрғысынан айқындаған көптеген еңбектер жариялана бастады. Жұртшылықтың тарих ғылымына деген қызығуы арта түсті. Бұл посткеңестік кеңістіктегі мемлекеттердің бәріне тән заңды құбылыс еді. Өйткені жаңадан тәуелсіздікке қол жеткізген халықтар үшін, әсіресе түркі тілдес елдердің ғалымдарына өткенге байыппен қарап, өз елінің ертеңі үшін ұлтты тұтастандыратын, идеологиялық қыспақтан арылған ұлттық сана сезімді толық қанағаттандыратын шынайы тарих қажеттілігі артқан болатын. Қазақ мемлекеттілігінің тарихи бастауларын тарихшылар тарапынан терең зерттелуінің бірден-бір себебі қазақ қоғамы тарапынан жасалынған сұраныс болды. Сонымен қатар Қазақ хандығының тарихы және оның билеушілерінің отандық тарихта алатын орнына ерекше назар аудару ұлттық сана-сезімге жасайтын ықпалының басып көрсету болған еді. Қазақ хандығының орталықтанған мемлекеттік тұғырырын сақтап қалуға іс-шаралар жасай білген, орыс зерттеушілері оны Спартаның ақылгөй ойшылы Ликурге теңеген билеуші Тәуекел - Мұхаммед - батыр хан немесе ел арасында Тәуке деген атпен белгілі ханды ерекше атап өтуге болады.

ХҮII ғасырдың екінші жартысында Қазақ хандығының билігі Жәңгірдің ұлы Тәукеге көшті. Жаңа билеуші көреген саясаткер, ақылды дипломат, құдіретті хан болды. Тәуке ханның өзіне дейінгелерден айырмашылығы-хандықтағы ерекше әлеуметтік топты құрайтын, дала ақсүйектерінің өкілі билердің көмегімен өзінің үстемдігін нығайтуға тырысты. Дәстүрлі қазақ қоғамында билерге ерекше маңыз берілді. Билердің шаруашылық, әдетті-құқық, әскери және идеологиялық міндеттерді атқаруда ерекше рөлі болды. Алайда, олар Шыңғыс ұрпақтарына жатпайтын еді. Төңірегіне беделді топтастырған Тәуке «билер кеңесінің» қолдауына сүйене отырып, хан билігіне ашық түрде қарсы шығушы Шыңғыс ұрпақтарына қарсы күрес жүргізді. билер кеңесі халықтың айтуыншаТәуке ханға дейін, аңызға айналған Майқы би заманында-ақ белгілі болған. Билер мәжілісіерекше жағдайларда, аса маңызды мәселелерді шешуге ғана шақырылған. Билер кеңесініңқызметін ретке келтіруде Тәуке бірқатар шаралар қабылдады. Ол билер съезінің өтетін жері мен уақытын белгіледі. Ханның маңызды билік жүйесі болып табылатын билер кеңесі әрдайым Тәуке ханның белгілі бір ордасында: Түркістан қаласы жанындағы Битөбеде, Сайрам қаласының маңындағы Мартөбе және Сырдария облысының Ангрен қаласына жақын жердегі Күлтөбеде өткізілген.

Тәуке хан даулы істерді шешуде билер сотының беделін арттырып, билер кеңесін кесімді үкім шығаруда ерекше органға айналдырды. Осыдан бастап билер кеңесі Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясатындағы аса маңызды мәселелерді шешетін тұрақты жүйеге арналды.

Тәуке ханның билігінің бір бөлігін беру жолымен ықпалды билерді мемлекеттік істерге тартуға бағытталған саясат ұстанды. Ол қазақтың үш жүз беделді билерінің қатысуымен билер кеңесін сәтті ұйымдастырып отырды. ұлы жүзде Төле бидің, Орта жүзде Қазыбек бидің, Кіші жүзде Әйтеке бидің беделі ерекше болды. Олардың даналығы мен кемеңгерлігі ойрат жаулап алушыларына қарсы қазақ халқының күшін біріктіруге, сондай-ақ хандықта ауыр сындардан аман алып өтуге бағытталды.

Үш жүздің басын құрудағы саяси оқиғада билер кеңесі үлкен рөл атқарады. Сонымен қатар Тәуке хан өзінің билігі мен саясатында «би-батырлар тірегін» кеңейтуге тырысты. Кеңеске барлық рулардың қатардағы билер мен әскербасылары және батырлары көптеп шақырыла бастады.

Билердің мүддесін көздей отырып, Тәуке өз билігін нығайтты. Мұның барлығы қазақ тайпалары мен көшпелілердің арасында жоғары билікті күшейтуге мүмкіндік берді. Сонымен, қазақ қоғамын ішкі саяси қайта құрулар хандық өкімет билігін орталықтандыруға тырысқан әрекет болды.

Қазақ хандығы атынан Тәуке көрші мемлекеттерімен тығыз байланыс орнатуға әрекет жасады. Тәуке хан орыс-қазақ қатынастарын жақындастыру мақсатында 1686-1693 жылдары аралығнда Сібірге бес елшілек жіберді. Сонымен қатар Орта Азиямен сауданы дамытуға мүдделі болды. Тәуке хан билігі тұсында қазақ-ойрат қатынастары шиеленісті. Қалмақ-қазақ қырқыстары толассыз жүргізілді. Осыған қарамастан Тәуке хан Қазақ хандығының Орталық Азиядағы ірі мемлекеттермен тең дәрежеде қарым-қатынас ұстанатын мемлекеттің саясатын жүргізді.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тәуелсіздік алғалы бері біздің тақырыбымызға байланысты еңбектер мен ғылыми зерттеулер жиі жарияланды. Тақырып бойынша арнайы зерттеулер болмасада, қатысы бар мағлұмат беретін еңбекте ХIХ ғасырдың өзінде жариялана бастаған. Олардың қатарына орыс чиновниктерінің және зерттеушілерінің еңбектерінің жатқызуға болады. Тәуке заманы оның тарихта «Тәуке ханның заңдары» деген атпен белгі құқықтық ескерткішпен тікелей байланысты. Қазақ халқының әдеттік- құқық баптарының жинақталуы Ресей империясы тарпынан ұйымдастырылған экспедиция мүшелері мен жеке чиновниктерінің еңбектерінің нәтижесі деп айтуға болады. Осыған орай орыс тарихнамасын екі кезеңге немесе екі бағытта зерттеген жөн. Бірінші, қазақ жеріндегі отарлау саясатын жүзеге асыру бағытындағы жазылған еңбектер. Бұлар қазақ жерінің географиялық жағдайы мен шаруашылығына қатысты мағлұматтардан тұрды. Екіншіден, олар тұрмыс-салт дәстүрі тіршілігіне, фольклорлық байлығын жинастыруға, әдет-ғұрып заң нормалары жүйелеріне аса көңіл болды. “Жеті жарғы” қағидаларын және қазақ халқының әдет-ғұрып ерекшеліктерін А. И. Левшин /1/, Л. Ф. Балюзек, П. Е. Маковкцкий, Н. И. Гродековтың, Д. Я. Самоквасов, Л. А. Словохотов, Г. Спасский, Я. И. Гурлянд /2/ еңбектеріндегі келтірілген мағлұматтардың біз үшін ең құныдысы деп Г. И. Спасский, А. И. Левшин, Я. И. Гурлянд, Л. Ф. Баллюзек, П. Е. Маковецкий еңбектерін атауға болады.

“Жеті жарғы” заң жобасының құрылымы жағынан әр түрлі екі нұсқасы белгілі. Алғашқысын 1804 жылы Г. Н. Спасский Жаппас руының ақсақалы Көбек Шүкірәлиевтен жазып алып, 1820 жылы “Сібір хабаршысына” /3/ мақала етіп жариялады. Г. И. Спасский он бір фрагменттен тұратын “Жеті жарғыны” келтіре отырып, қазақ тұрмыс-салты жөнінде 1816 жылы өзі қатынасқан экспедицияға сипаттама береді. Екінші нұсқасы қазақ тарихының білгірі А. И. Левшиннің еңбегінде айтылған. Онда А. И. Левшин қазақтарды “тағы”, “жабайы”, “бастауы жоқ” дей отырып, патшалық Ресейдің жүргізіп отырған отарлық саясатының қажеттігін қолдайды. Ресейдің патшалық әкімшілік жүйесінің мұшесі екендігі, оның жаулап алып отырған халықтың тарихын шынайы тұрғыдан зерттеуді күту мүмкін еместігі түсінікті. Дегенмен, оның нақтылы деректі мағлұматтарды пайдалануы, оның еңбегінің қазақ халқының тұрмыс-салт дәстүрін зертеуде құндылығы жағынан жоғары орында тұр.

А. И. Левшиннің еңбегі үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімі қазақ жерінің географиялық мәліметтері, екіншісі - қазақ халқының жалпы тарихы, үшінші бөлім этнографиялық мағлұматтар. Осында “Жеті жарғы” заңының отыз төрт фрагменттік нұсқасы берілген.

Осы жұмысымызды жазуда ХIХ және ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының шығармаларында Тәуке ханға қатысты көзқарастар берілген. Абай Құнанбаевтың /4/, Ғабдулғазиз Мұсағалиевтің /5/ «Қазақ жайынан» атты мақалсында Тәукенің билігі туралы айтып өтсе, Тәукенің шежіресі Ш. Құдайбердіұлының негізінде алынды/6/. М. Тынышпаев/7/, С. Асфендияров /8/ зерттеулерінде біз қарасытырып отырған тарихи кезеңге қатысты көптеген мағлұмат береді.

Диплом жұмысының тақырыбына қатысты зерттеулер Кеңес дәуірінде жаряланған еңбектерде көрініс тапты. Бұл еңбектерде басымдылық танытқан мәселе қазақ-орыс қатынастары немесе қазақ-ойрат қатынастары тұрғысынан зерттеу болды. Осы бағыттағы

Жұмысымыздың екінші тарауында қазақ-орыс қатынастарына қатысты В. Я. Басин /9/, И. Г. Апполова /10/, Ж. Қасымбаев /11/, В. В. Галиев /12/ еңбектері жан-жақты қолданды.

Қазақ- ойрат қатынастары жөніндегі зеттеулер жұмысымызда қолданылды. Жоңғар хандығы туралы зерттеулер арасында И. Я. Златкинннің «История Джунгарского ханство» /13/ еңбегін ерекше атап өтеуге болады. Оның 150-ге жуық зерттеулері осы тақырыпқа арналған. Жоңғар хандығының құрылуын зерттей келе, автор қазақ-ойрат қатынастары дамуының дәйекті бейнесін көрсетеді. Монғол, қытай, орыс деректерін қолдану аясында жұмыстың құндылығы арта түседі.

Сонымен қатар В. А. Моисеевтің «Джунгарское ханство и казахи ХҮII-ХҮIIIвв» зерттеуін жатқызуға болады/14/. Бұл зерттеулер қатары Кеңестік тарихнамада Қазақстанның Ресей бодандығының алу себетерін ашу мақсатын көздеді. Жоңғарлардың шапқыншылығынан қазақ халқын құтқаруды көздеген Ресей оларды өзінің иелігіне алды деген тұжырымдар жасалынды.

Берілген мәселелердің кейбір жақтары Ә. Хасенұлы/15/, С. Жолдасбайұлы/16/, К. А. Пищулина/17/, К. Мамырұлының /18/ М. Қ. Абусейтова/19/ еңбектерінде талдау жасалынған.

Осы тақырыпқа байланысты тікелей зерттеу еңбегі болып табылатын Ресей тарихшылары Г. Кляшторный мен Т. И. Султановтың ой-пікірлері жаңа көзқараста жазылған/20/. Ол еңбекте тақырыбымыздың негізгі мәселелері жан-жақты зерттеліп ашылған.

Тәуке хан заңдары тарихшылар тарыпынан және заңгер ғалымдар назарында ерекше зерттеуге ілінген болатын. «Жеті жарғының» баптары С. З. Зимановтың бастауымен заңгерлер жан-жақты зерттеді /21/. Қазақ халқының әдеттегі-құқық жүйелеріндегі қылмыстық баптарын Т. М. Күлтелеев зерттеген болатын /22/. Қазақ халқының заңдық негізінің тарихи бастауларын ерекше зерттеу назарына алған заңгер З. Ж. Кенжалиев еңбегі біздің жұмысымызда қолданылды. «Жеті жарғының» жаңа баптарын толықтырып, оған шариаттың әсерін ашып беруге бағытталған зерттеу Н. Өсерұлы тарапынан жасалынды /24/. Тәуке хан заңдарына С. Өзбекұлы/25/ және Н. С. Ахметова /26/ сияқты заңгерлер зор көңіл бөлді.

Соңғы зерттеулер арасынан ерекше атап өтетін еңбек Қинаятұлы Зардыханның «Қазақ мемлекеті және Жошы хан»/27/. Мұнда «жеті жарғының» тарихи бастаулары сипатталып өткен.

Диплом жұмысымызда Тәуке ханның ішкі саясатын қатсыты, оның билер институтуның күшейтуге қатысты жүргізген шараларын зерттегеп жүрген авторлар қатарынан Ж. М. Артықбаев/28/, А. Оразбаеваның/29/ еңбегі және Тәуке ханның ішкі және сыртқы саясатын жан-жақты зерттеген Э. Т. Телеуованың /30/ кандидаттық диссертациясы қолданылды.

Жұмыстың мақсаты - ХҮII ғасырдың екінші жартысында Қазақ хандығының билігіне Тәуке хан келді. Жұмысымызда Тәуке ханды Қазақ хандығының ірі билеушісі көреген саясаткер, ақылды дипломат хан болғандығыны талдау жасаймыз. Тәуке ханның өзіне дейінгелерден айырмашылығы-хандықтағы ерекше әлеуметтік топты құрайтын, дала ақсүйектерінің өкілі билердің көмегімен өзінің үстемдігін нығайтқандығына баса назар аудардық. Билердің шаруашылық, әдетті-құқық, әскери және идеологиялық міндеттерді атқаруда ерекше рөлі болды. Тәукенің «Жеті жарғыны» қабылдауындағы негізгі мақсаттарын ашуға көңіл бөлінді. Сонымен қатар Тәукенің көрші мемлекеттермен терезесі тең ел ретінде дипломатиялық байланыс орнатқандығына баға беріледі.

Диплом жұмысының міндеттері:

Қазақ хандығының ірі билеушісі Тәукенің билікке келуі және оның ішкі саясатына қатысты мәселелерді айқындау;
Дәстүрлі қазақ қоғамында билерге ерекше маңыз берілгендігіндегі Тәуке ханның рөлін көрсету;
«Жеті Жарғының» қабылдануы, оның тарихи бастауларына және мазмұнына талдау жасау;
Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығының сыртқы саяси бағыттарын белгілеу.

Жұмыстың хронологиялық шегі. ХҮII ғасырдың екінші жартысы және ХҮIII ғасырдың алғашқы он жылдығын қамтиды.

Диплом жұмысының деректік негізін құжаттар жинағы құрайды. ХҮII ғасырдағы Қазақ хандығының сыртқы саясатындағы елшілердің естеліктері, хаттары, олардың берген мағлұматтар қазақ-орыс /31/ құжаттарында және орыс-монғол /32/ құжаттарында жинақталған. Сонымен қатар қазақтың әдеттік-құқықтық нормалардың жинағы /33/ жұмысымыздың барысында қолданылды.

Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

II. ХҮII ғасырдың екінші жартысындағы Қазақ хандығының ішкі саяси ахуалы

2. 1. Тәуке ханның билікке келуі

XVII ғасырдың соңы - XVIII ғасырдың басындағы Қазақ хандығының мемлекеттілігінің дамуында оның аймақтық байланыстары, қоғамдық қарым-қатынасындағы әлеуметтік өзгерістері, хан билігінің күшеюі, қазақ жерін сыртқы жаулап алу факторы тұрғысында тарихтың қатаң сынағынан өтуі тиіс болды.

Осы тарауда қозғалып отырған мәселе бойынша Қазақ хандығының ішкі саяси ықпалын, билік-басқару құрылымы, әдетті-құқық жүйелерінің даму ырғақтарының бағыттарына жан-жақты талдау жасалынады.

XVII ғасырдың екінші ширегіндегі Қазақ хандығының географиялық-саяси территориясына және мемлекеттілігінің саяси ахуалына арналған зерттеулердегі пікірлер ортақ емес. Мұның басты себебі XVII-XVIII ғасырларда қазақ тарихында сыртқы фактордың алатын үлесі жоғары. Жоңғарлардың саяси күшеюі кезінде олар қазақ жеріне жасаған шабуыл әрекеттері өз ықпалын тигізді. Сондықтан қазақ жерінің территориялық шекараларының біз қарастырып отырған кезеңде сыртқы тұрақсыздық жағдайында болды. Қазақ хандығының мемлекет болып танылғаннан бері ауқымды аймақты иеленген қазақ халқы дербес ел ретінде шекарасын сақтап қалу үшін үнемі күрес үстінде болды. XVII ғасырдың соңы - XVIII ғасырдың алғашқы ширегінде қазақ жерінің шекарасы солтүстігінде - Тобылдан Ертіске дейінгі аралықты, оңтүстігі Сырдың орта ағысын және Ташкент қаласын қамтып өтіп, ал шығысында Жоңғар Алатауындағы Еміл өзенінен батысында - Сырға дейін созылып жатты. Көрші орналасқан мемлекеттер, соның ішінде Ресей мен Қытай мемлекеті Қазақ хандығының шын мәніндегі аймақтық көлемін білуге асық-болды.

Қазақ халқының ежелден байырғы мекені болып келген ұлан-байтақ жерінің географиялық бедері әр түрлі екендігі сөзсіз. Әрі көрші жатқан ірі Шығыс және Батыс елдерінің экономикалық дамуы жағынан ерекше, мәдени, этникалык, идеологиялық құрылымы өзгеше өркениеттілік жүйенің "дала-қала" қатынастары Қазақ хандығының географиялық территориясын қамтыды. Қазақ хандығы Евразия шеңберіндегі болып жатқан трансмәдениеттілік үрдісіне қарамастан өзіндік мәдени-тұрмысын және ғасырлар бойы қалыптасқан этникалық территориясын жоғалтпады. Осыған қарамастан Қазақ хандығының географиялық орналасуы оның орталықтанған мемлекет ретінде ішкі және сыртқы саяси жағдайын өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Қазақ хандығының Тәуекел-Мұхаммед хан тұсындағы тарихи-саяси ахуалын көтермес бұрын, алдымен XVII ғасырдың басындағы қазақ жерінде болған тарихи оқиғаларға шолу жасау арқылы мәселеге тереңірек тоқталғанымыз жөн. XVII ғасырда Қазақ хандығының саяси жағдайы кейінгі орта ғасырға тән барлық жерлерде Орталық Азияда, Шығыс Түркістанда тұрақсыздық жайлаған болатын. Соның салдарынан Қазақ хандығының ішіндегі саяси билік үшін тартыс күшейе өріс алған. Орта Азияда Шәйбан әулеті құлап (1598), оның орнына келген Аштрахан әулетімен Сырдарияның оңтүстігінде орналасқан қалалар үшін Қазақ хандығы үнемі күрес жүргізіп отырды. Ал XVII ғасыр басында Қазақ хандығы мен Аштрахан билеушілерінің басты тартыс орталығы - Ташкент қаласы болды.

1598 жылы I Тәуекел хан қайтыс болған соң, Қазақ хандығының ішінде әр түрлі саяси топтар жоғары билік үшін өзара күрес жүргізді. Жоғарғы хан билігі Есім ханға өтті. Бірақ Есім ханның басқа Қазақ хандықтарына тегіс билік жүргізу сайсаты іске аспады. Өйткені қазақ сұлтандары оның жеке билігін жақтамады. Сонымен XVII ғасырдың басында Қазақ хандығының мұрагері болған Шығай ханның ұлы - Есім таққа отыра салысымен, Бұхар елімен бітім жасасты. Бірақ, оның Сырдария бойындағы қалаларды Қазақ хандығының қол астында қалдыру мақсаты жаңа әрекеттерді қажет етті. Ол Есім хан, Хақназар мен Тәуекелдің саясатын жүргізе отырып, Сырдария қалалары мен Ташкентті өзіне баянды етуге тырысты. Бірақ өзінің көздеген мақсатын жүзеге асыра алмады. Оған сол кездегі Тұрсын, Абылай сияқты көптеген дербес өз билігін көздеген қазақ сұлтандары кедергі жасады. XVII ғасырдың басындағы Аштрахан әулетімен Қазақ хандығының арасындағы ірі тартыстар шығыс жазбагерлерінің шығармаларында көрсетілген. Есім хан тұрақты хандық билікке жету үшін үнемі қазақ сұлтандарымен және Оңтүстігінде Бұхар хандығымен, ал шығысында ойрат билеушілер соғыстар жүргізіп отырды.

XVII ғасырдың басында Қазақ хандығы ірі-ірі тарихи оқиғаларды бастарынан өткере отырып, орталықтанған мемлекет болудың жолын іздеді. Махмуд ибн Валидің "Бахр-ал-асрар" /34/ еңбегіндегі мәліметі бойынша, Есім хан 1628 жылы қартайып қайтыс болған. Есім хан ел есінде өзінің істерімен белгілі болды. Халық аузында "Есім ханның ескі жолы" заң ережелерінің туындаушысы ретінде айтылады. Есім хан ұлттық тарихымызда батыл шешімдер қабылдай білетін билеуші ретінде танылған. Ол қазақ билеушілерінің арасындағы өзінің қарапайымдылығына қарамастан, мемлекеттің ең бір беделді, ержүрек ханы болып саналады.

Есім хан қайтыс болған соң, Қазақ хандығыньщ билеушілері
арасында саяси тартыс қайтадан өрши түсті. Мұны пайдаланған
Бұхар ханы Ташкентті басып алды. Бірақ, көп ұзамай
Ташкенттегі билік Қазақ хандығына көшті. Қазақ хандығындағы
бірнеше жылға созылған саяси тартыстан соң, хан тағына Есім
ханның баласы - Жәңгір отырады. Орыс деректерінде «Джаһангир», "Янгирь" деп айтылады. Жәңгірдің "Бахр-ал-асрар" бойынша әкесінен кейін таққа отырғандығын хабарлайды /34, 325 б. /. Жәңгір хан көрші мемлекеттермен жалпы алғанда бейбітшілікті сақтады. Жәңгір моғол ханы Әбді-Рахым ханмен өте тығыз байланыста болып, үнемі одан қолдау көріп отырды. Бұл кезеңдегі Қазақ хандығы мен Бұхар арасындағы елеулі қақтығыстар бола қойған жоқ. Бірақ осы тұста қазақ жеріне ойраттар шабуылдары жиілей түскен болатын, ірі
қақтығыстарының бірі 1643 жылы ойраттардың қазақ жеріне
басып кіруі. Жәңгірдің әскери білгірлігі, тапқырлығы және өзбек билеушісі алшын Жалаңтөстің көмегімен қазақ әскерлері жеңіске жеткен болатын /35/. Жәңгір халықтың ауыз тарихында батыр әрі соғыстағы жеңістер үшін "Салқам" (Айбатты) деген атаққа ие болған.

XVII ғасырдағы Зая-Пандиты еңбегінде 1652 жылы болған қазақ-ойрат соғысында Жәңгірхан 17 жасар Қалданның қолынан қаза тапты деп көрсетеді /36/. Көптеген зерттеулерде Жәңгір хан соңғы билік құрған межесін 1680 жылға дейін жеткізеді. Зая-Пандитының биографиялық еңбегіндегі мәліметке сүйенген зерттеушілеріміз 1652 жылды көрсетеді.

Қазақтың дербес хандығының бұғанасын бекітіп, әрі оны нығайтып, ілгері үлкен мемлекет ету жолындағы Жәңгір ханның қайраткерлігі мен күш-жігерін ойраттармен жүргізген соғыстағы әскери қолбасшы ретіндегі тапқырлығын біздің тарихшыларымыз қазіргі кезде тереңдете зерттеп, жан-жақты талдап көрсете бастады.

Халық зердесінде өшпес із қалдырған ірі тұлғалар қатарына XVII ғасырдың екінші жартысындағы XVIIІ ғасырдың басындағы Қазақ ханы болған Әз Тәукені жатқызғанымыз жөн.

Тәуекел-Мұхаммед - батыр хан өзінің даналығы, ұлылығы арқасында ел арасында "Әз-Тәуке" деген атаққа ие болған. Қазақ жеріне орыс елшілігін бастап келген Н. Тевкелевтің 1748 жылғы жазған құжатта: "Тәуке хан өте ақылгөй кісі болған, оны қырғыздар (қазақтар) үлкен құрметпен еске алады", - деп көрсетеді /37/. Халық зердесінде Тәуке заманының Қазақ хандығының ең бір өркендеген, "қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған заман", "алтын ғасыр" деп еске алынады. Орыстың белгілі тарихшысы А. И. Левшин зор көрегендікпен Теукені көне Спартаның ақылгей заңгері Ликургпен теңеген еді /1, 275 б. /.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.