Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы адам капиталының рөлі

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Еліміздің рыноктық экономикаға өтуіне байланысты рыноктың қызмет ету механизмін және оның негізгі элементтерін талдап, оларды экономикамыздың тиімді дамуына қолдана білу бүгінгі күні өзекті мәселе. Осындай басты рыноктық экономика элементтерінің бірі бәсеке болып табылады.

Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетістіктерді дамытудың негізгі құралы болып табылады. Бәсекелік рынокта қызмет етуші фирмалар мен кәсіпорындар қоғамның әртүрлі сұранысына бейімделіп, тиімді инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске ұмтылады, өндірістік және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнімдер шығарудың көлемін арттыруға ынталы болады.

Осылайша әрбір кәсіпкердің бәсекеге қабілеті жоғары болуының нәтижесінде әлемдік экономикалық рынокта ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі артады.

Бәсеке қоғамға экономикалық еркіндікті, тиімділікті, дамудың тұрақтылығын, экономикалық қауіпсіздікті ұсынады. Немістің белгілі экономист-ғалымы Людвиг Эрхард бәсекелестіктің экономика үшін қажеттілігін келесі жолдармен көрсетеді: “ . . . рыноктық шаруашылық және оның қызмет ету механизмі еркін бәсекелестіктен ажырап қызмет етуі мүмкін емес”. Бәсекенің экономикалық табиғаты жеке меншіктік қатынастармен тығыз байланысты болады.

Зерттеу т ақырыбының өзектілігі . Президент Н. Ә. Назарбаевтың өткен жылғы “Бәсекеге қабілетті Қазақстан, бәсекеге қабілетті экономика және бәсекеге қабілетті халық” атты Қазақстан халқына Жолдауында еліміз үшін өзекті мәселелердің бірі Қазақстан Республикасын ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі жоғары деңгейде дамып, әлемдегі дамыған елдер қатарына қосылу керектігін атап көрсеткен болатын /1/.

Қазақстанның соңғы жылдардағы экономикалық өсуге қол жеткізуінің өзі бәсекеге қабілеттіліктің қалыптасуы мен дамуы есебінен болып отыр. “Қазақстан-2030” даму стратегиясында жеке меншік құқығын қамтамасыз ету, сондай-ақ рынокта еркін бәсекелестік ортаны қалыптастырып және антимонополиялық реттеуді сенімді түрде жүргізу керектігін атап өткен.

Қазіргі кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгілейтін тек қана сұраныс пен ұсыныс деп айту қиындау. Өйткені фирмалар белгілі бір рынокта, белгілі бәсеке жағдайында және белгілі рынок құрылымының негізінде әрекет жасайды.

Еліміздің рыноктық қатынасқа өтуі, ұлттық экономикада жаңа ұғымдар пайда болып, рынок құрылымдарының әр түрі қалыптасып және олардың қызмет ету механизмі күрделене түсті. Рынок құрылымы негізінен мынадай түрлерден тұрады: жетілген бәсеке нарығы, монополия, монополиялық бәсеке, олигополия. Рынок құрылымдарының жіктелуі фирмалардың саладағы санына, фирманың көлеміне, тауар сипатына, оның рынокқа ену жеңілдігіне немесе ақпараттың қолда болуына байланысты.

Экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты бәсеке өз кезегінде рыноктық экономиканың сұраныс пен ұсыныс сияқты негізгі элементі болып табылады.

Диплом жұмысының мақсаты - ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың Қазақстан Республикасы экономикасының тұрақты дамуының бірден-бір жолы екендігін атап көрсету. Сонымен қатар, осы мақсатқа жету үшін дипломдық жұмысты орындау барысында келесі міндеттерді айқындап алу керек:

- бәсекеге қабілеттіліктің мәні және оның экономикадағы орнын анықтау;

- рынок құрылымына байланысты бәсекенің ерекшеліктерін ашып көрсету;

- Қазақстан Республикасындағы бәсекелік ортаның қалыптасуы мен даму мәселелерін және оны шешу жолдарын қарастыру;

- адам капиталының бәсекеге қабілеттілігін арттыру және индустриалды-инновациялық экономика жүйесін құрудың негізгі бағыттарын қарастыру.

Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1. 1. Бәсекеге қабілеттілік: түсінігі, пайда болуы және шарттары

Елдің бәсекеге қабілеттілігі - бұл ел экономикасының халықаралық саудаға қатынасу, әлемдік нарықта белгілі сегменттерін кеңейту және ұстап тұру, әлемдік үлгіге сай өнім өндіру қабілеттілігі.

Бәсекелестік - екі немесе көп агенттердің олардың тарапынан қандай да бір күш жұмсау арқылы қолжетімді болатын бір ғана шектеулі ресурсқа бағытталған әрекеттері.

«Бәсекеге қабілеттілік» ұғымының әртүрлі анықтамалары бар. Мысалы, америка авторларының пікірінше ұлттық бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы «ұлттық экономиканың басқа елдерде өндірілетін тауарлар және қызмет түрлерімен бәсекелестік күрес жағдайындағы тауар және қызмет түрлерін өндіруі мен тұтынуына қабілеттілігі, бұған қоса мұның нәтижесінде халықаралық экологиялық стандартты сақтай отырып, халықтың өмір сүру деңгейі артуға тиіс». Ресейдің бірқатар ғалымдарының пікірінше білім деңгей і- экономикалық инфрақұрылым-өмір сапасы күрделі жүйесіндегі интерактивті байланыстар болмаған жағдайда өздігінен алғанда аса маңызды болып табылатын сыртқы сауданың оң балансы да, оң төлем балансы да, алтын -валюта қорының өсуі де бәсекеге қабілеттіліктің абсолютті жеткілікті критерийлері бола алмайды. Қаралып отырған проблеманың Ресей экономикасы үшін XX ғасырдың 90-жылдары өзектілігінің артуы ресейлік зерттеушілерінің назарының дәстүрлі тиімділік проблемасынан бәсекеге қабілеттілік проблемасына ойысуына әкелді. Ресейлік зерттеулер арасында РФ Сараптау институты мен Сауда-өнеркәсіптік палатысының баяндамасы, РФ Монополияға қарсы саяат министрлігінің еңбектері, сондай-ақ ғалымдардың бірқатар монографиялық зерттеулері ерекше қызығушылық тудырады.

XX ғасырдың екінші жартысында бәсекелестік жаңа белгілерге толығады. Біріншіден , бастапқы ашық нарықтардағы жеке тауар өндірушілердің еркін бәсекелестігі әртүрлі формада біршама жабық нарықтардағы монополистік және олигополистік құрылымдардың бәсекелестігімен үйлеседі. Екіншіден, бәсекелестіктің бағалық әдістерінен бірте-бірте бейбағалық әдістерге қарай жылысу байқалады, дегенмен де ақиқаттағы экономикаларда әрдайым бұлардың үйлесіп отыруы байқалады. Үшіншіден, сұраныс құрылымының жаппай біркелкілендірілген өнімді тұтынудың жеке тұтынушылық және инвестициялық сұраныстарды қанағаттандыруға қарай өзгеруі бәсекелестік қарқынының дамуымен байланысты әртүрлі бөліктерге ыдыраған нарықтардың туындауына алып келеді. Бәсекеге түсуші субьектілерге түбегейлі өзгеріп отыратын сұраныс, нарықтың біршама күрделі конфигурациясы жағдайында өндіріс өнімділігі және еңбек пен капиталды тиімді пайдалануда қалыпты немесе одан жақсы нәтижелерге қол жеткізіп отыру қажет. Тұтынушы үшін бәсекелестік уақыт өткен сайын агрессивті сипат алып келе жатыр- ең күшті инноватор ғана өмір сүре алады. Көп жағдайда бәсекелестік күрес жойқын сипатқа боялады. Осының салдарынан бәсекелестер серіктестік қатынасқа түсетін бәсекеге қабілеттіліктің жаңа, біршама жоғары деңгейі қалыптасады. Икемді альянстардың құрылуы, бәсекелес- серіктестердің жаңа ғылыми- техникалық жетістіктер, инновациялар, ноу-хаумен алмасуы оларды байытып, екі жақтың да бәсекеге қабілеттілігін арттыра түспек. Бұлармен қатар мемлекет «адал» бәсекелестікті қорғау үшін астам монополияланған альянстар құруды зерттеудің жаңа тәсілдерін іздестіреді.

Индустриялдық қоғамдағы жиынтық сұраныстың өсуі мен материалдық өндірістің тиімділігінің қарқынды артуы, бір жағынан, материалдық қажеттіліктің өсуіне шектеу қойса, екінші жағынан, жұмыс күшінің едәуір бөлігінің қызмет көрсету аясына құйылуына қолайлы алғышарттар жасады. Өндірістік қоғам шеңберінде 21 ғасырдың ерекше белгісіне айналып отырған постөндірістік кезеңге өтудің жағдайлары пісіп- жетіліп келеді.

Постөндірістік қоғам 20 ғасырдың 70- жылдарының ортасынан бастап қалыптасып жатыр, ол ғылымды қажет ететін тауарлар мен зияткерлік қызметті өндіруге құрылады. Базасында ақпараттық технологиялар дамитын білім мен ақпарат бәрінен жоғары бағаланады. Қазіргі кезде әлемдік шаруашылықтың жаһандануы мен жаңа экономика мен білім экономикасының қалыптасуы жағдайында бәсекеге қабілеттілік проблемасы айрықша қызығушылық тудырып отыр. Проблеманың мәні айтарлықтай дамып отырған елдердің ақпараттық технологиялармен (мысалы, Интернет-технологиялармен) байланысты Интернет-кеңістік сияқты қарқында кеңейіп келе жатқан ақпарат кеңістіктерінің тиімді бөліктерін жаулап алуына мүмкіндік беретін бәсекелік басымдықтарын пайдалануында жатыр. Шынында да қазіргі экономикада бәсекелестік басымдықтар ақпараттық төңкеріспен тығыз байланысты. Бұл 20 және 21 ғасырлар межесінде телекоммуникациялық фирмалардың капиталдандыру шамалары бойынша мұнай-газ, автокөлік және металлургия өнеркәсібіндегі дәстүрлі фирмаларды басып озып, көшбасшылық орынға ие болуынан туындап отыр. Жалпы алғанда елдің әлемдік нарықтардағы жаһандық бәсекеге қабілеттілігімен ұлттық нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін, сондай-ақ ұлттық және әлемдік нарықтардағы микродеңгейлердегі (фирмалар деңгейіндегі) бәсекеге қабілеттілігін ажыратқан жөн.

Әлемдік экономикалық әдебиетте бәсекеге қабілеттілік тақырыбы соңғы жиырма бес жылдың ішінде өзектілердің біріне айналып отыр.

Бұл мәселе (нақты нарықтардағы бәсекеге қабілеттілік ретінде емес) кең көлемде алғанда АҚШ-та 20 ғасырдың 80-жылдардың басында жапон экономикасы табыстылығының себептеріне, америка экономикасын «бейиндустриалдау» қаупінің алдын алу жолдарына жауап іздеудің нәтижесінде пайда болып, ұлттық бәсекеге қабілеттілік бойынша Кеңестің сараптамалық басылымдарында көтеріліп отырды.

Жаһандық бәсекеге қабілеттілікке қатысты ғылыми зерттеулер ішінде жылдық баяндамаларында жарияланып тұратын Бүкіләлемдік экономикалық форумның әзірлемелері ( Word Economic Forum- WEF) Ерекше орын алады. WEF-тің салыстырмалы бағыттағы зерттеулері әлемдік экономикалық жүйенің жаһандануының қарыштап өскен 20 ғасырдың 90-жылдары ерекше танымалдылыққа ие болды.

Жаһандық деңгейдегі елдердің макро және микробәсекеге қабілеттілігін салғастыру проблемасын нақты талдауға және қолданбалы теорияларды әзірлеуге, сондай-ақ осы тақырып бойынша кең көлемді мәліметтер қорын қалыптастыруға БЭФ сарапшыларының сіңірген еңбегі зор. Макроэкономикалық және институционалды факторларға қосымша БЭФ сарапшыларының басты назарына фирманың сапасы мен кәсіпкердің орта сапасы да ілікті.

Сондай-ақ Менеджмент және даму халықаралық институтының (IMD, Word Competitiveness Yearbook, Лозанна, Швейцария) да 1989 жылдан бастап әзірленіп, жарияланып отыратын елдердің әлемдік бәсекеге қабілеттілігі туралы жылдық басылым- кітаптары да ғылыми ортаға әбден танымал болып отыр. Жинақталған аналитикалық ақпараттары бай әрі құнды болып табылатын (20 негізгі көрсеткіштер бойынша біріктірілген, елдердің бәсекеге қабілеттілігінің төрт басты факторы негізінде өңделген 314 критерий) аса ерекше басылым ғылыми ортада жоғары кәсібилігі қорытындыларының орындылығымен жоғары бағаланады.

Бұл жұмыс ДЭФ және Гарвард университетінің жаһандық бәсекеге қабілеттілік проблемалары жөніндегі сарапшылар мен мамандарының қазіргі әдіс-тәсілдерінің ғылыми және практикалық деңгейін анықтаудың бірден-бір негізіне айналды. Еларалық бәсекеге қабілеттілікті зерттеуден Еуропалық экономикалық комиссия (ЕЭК) да құр алақан емес. Ол 1996 жылдан бастап жыл сайын еуропалық бәсекеге қабілеттілік туралы баяндама жариялап отырады. Бұл баяндамада елдің бәсекеге қабілеттілігі- мүмкін болатын ең төменгі шамадағы жұмыссыздықпен бірге алғандағы халықтың өмір сүру стандарттары өсуінің критерийлері арқылы қарастырылады. Бұған қоса жалпы ақпараттық-коммуникациялық технологиялар мен инновациялардың жиынтықта алғандағы өндіріс факторларының өнімділігін және экономикалық дамуды арттыруға қосатын үлесін талдауға ерекше назар аударылады.

Бәсекеге қабілеттілік проблемасына қатысты шетел авторларының іргелі еңбектерінің санатында Гарвард университетінің профессоры М. Портердің 1993 жылы «Халықаралық бәсекелестік» атымен орыс тілінде жарық көрген «Елдердің бәсекелік басымдығы» атты зерттеуін атауға болады. Мұнда автор жаһандық көлемдегі елдердің бәсекелік басымдығының эволюциясын, халықаралық қарсыластықтағы елдердің бәсекелік басымдықтарының детерминанттары мен динамикасынан тұратын елдердің бәсекелік басымдығының жаңа теориясын (кеңейтілген тұжырымдамасын) жасайды.

М. Вебердің классикалық анықтамасы бойынша бәсекелестік- «басқалар үшін де қалаулы мүмкіншіліктер мен артықшылықтар үстінен бақылау орнатудың бейбіт тәсілдері». Бәсекелестіктің туындауының бастапқы алғышартына қандай да бір күш жұмсаудың нәтижесінде қол жеткізе алатын бірнеше агенттердің бір мезгілдегі қалауына ілінген шектеулі көлемдегі ресурстардың болуы жатады. Олар ресурстың шектеулілігі, оның тартымдылығы және бірнеше нарыққа қатысушылардың оған қол жетімділігі сияқты элементтердің болуы бәсекелестіктің тууы үшін міндетті болып саналады. Егер ресурс шектеулі немесе тартымды болмаса бәсекелестік проблемасы туындамайды. Себебі ол тараптар жағынан қиындықтарды жеңу, күш салу әрекеттерін талап етеді. Егер ресурсқа тек қана бір агент таласса, онда жарыс алаңы болмайды. Сондай-ақ принципті түрде ресурс бірнеше жарысушылар үшін қол жетімсіз болса, мұнда да бәсекелестік туралы айтудың қажеті жоқ.

Жан басына шаққандағы ішкі жалпы өнім ( ІЖӨ) өндірісі мен тұтынуының жоғары деңгейі дамыған елдерде әлемдік экономикалық кеңістіктегі еларалық және фирмааралық бәсекелестік үшін біршама сапалы жағдайлар тудыруға түрткі болады. Өндірістік даму барысында нарықтық ортада тауарды жасап, оны өндірушіден тұтынушыға жеткізуге дейінгі барлық кезеңдердегі ғылыми- техникалық жетістіктер мен инновацияларға негізделген салыстырмалы ұлттық басымдылықтарды басымдықпен пайдаланудан бастап динамикалы түрде өзгеріп отыратын бәсекелік артықшылықтарды пайдалануға дейінгі бәсекелестіктің жалпы бағытын өзгертіп отыратын жаңа жағдайлар туындайды.

Салыстырмалы артықшылықтар әр елге табиғатынан тән болады, олар тұрақты, мәңгі емес, қайталанбайды. Бәсекелік артықшылықтар динамикалы, инновациялар және адам капиталының, зияткерлігінің дамуымен байланысты, табиғаты жағынан шексіз. Сондықтан салыстырмалы және бәсекелік артықшылықтарды ажырату керек. Бір елдің ішіндегі салыстырмалы және бәсекелік артықшылықтардың интеграциясы оның жаһандық экономикалық кеңістегі бәсекеге қабілеттілігін арттырады.

Бәсекелестікті талдау тәсілдерінің әртүрлілігін зерттеу жасауды басшылыққа алмайтынын, мұнда басты назар үш тірек тәсілге аударылады. Зерттеуде жетілген бәсекелестік ұғымын сипаттайтын идеалды алғышарттар жиынтығы алға қойылады. Бұл алғышарттарды мейнстрим өкілдерінің бірі Дж. Стиглер былай сипаттайды:

1. Берілген өнімді шығаратын фирмалар саны ешбір фирма өнімінің бағасына айтарлықтай әсер ете алмайтындай едәуір көп;

2. Өндірілетін тауарлар біртекті, сондай-ақ тұтынушылар қандай да бір белгілі фирманың тауарына артықшылық бермейді;

3. Фирмалар бір-біріне тәуелсіз әрекет етіп, бірнеше дербес сгенттерді құрайды;

4. Фирма өкілдері маңызды нарық факторлары жөнінде толық білімдар.

Бұл тәсіл белгілі экономистер тарапынан көп қайтара жан-жақты сынға алынған болатын. Жетілмеген бәсекелестік (Дж. Робенсон) және монополистік бәсекелестік (Э. Чемберлен) теориялары шеңберінде бірнеше беделді сыни дәйектемелер ұсынылған болатын. Ақиқаттағы шаруашылық өмірде жетілген бәсекелестік үлгісінің постулаттарының болмайтыны пайымдалады. Жетліген (таза) бәсекелестіктің жағдайы қарама-қарсы полюсінде бір ғана сатушының болуын талап ететін абсолюттік монополия орналасқан осьтің шеткі нүктесі болып табылады. Осы екі қарама-қарсы ұғымдардың синтезі нарықтың бөлшектенушілік алғышарты арұылы жүзеге асырылады. Тауарлар жиынтығы біртекті емес, керісінше ол гетерогенді және әрбәр өндіруші басқа субституттауарлардан оқшауланып алынған өз тауарының монополисі ретінде көрінеді. Бұған қоса бәсекелестіктің өзі бұл бөлшектенушілікті тудырады, өйткені әрбір фирма өзіндік бөлек нарықтық бет-бейнесін құрып, бекіткісі еледі. Сатып алушылардың қалаулары да бірдей емес. Бұл-сұраныстың мұндай иілгіштігін, жетілген бәсекелестік теориясында көрсетілгендей, абсолюттіктен мүлде алшақ екендігін білдіреді. Салыстырмалы бағалар өзгергенде сатып алушылар берілген өнімнен бірден бас тартпайды. Бұл олардың тек баға деңгейіне ғана назар аударып қоймайтындығымен де көп байланысты. Өнімнің сапасын арттыру, қосымша қызмет көрсету, жарнама арқылы тауарды нарықта алға жылжыту және т. б. сияқты бейбағалық бәсекелестік формалары да үлкен маңызға ие. Бұл туралы Дж. Робинсон: «Шын мәнінде сатып алушыны бәсекелесуші өндірушінің тағайындаған бағалары ғана қызықтырмайды; ол басқа да көптеген ойларды басшылыққа алады . . . Бәсекеге түсуші өндірушілер өзара тауар сапасы жағынан да, сатып алушыға жасалатын жеңілдіктер бойынша да, жарнамадан да дәл баға жағынан сияқты жарысқа түседі». Нарықтың әртүрлі бөліктеріндегі сұраныс иілгіштігіне қарай бір түрлі тауарға бірнеше өндірушінің түрліше баға қоюы арқылы көрініс табатын бағалық дискриминация сияқты ұғым да бар. «Жетілген бәсекелестік теориясының сынында оның классикалық оппоненті Ф. Хайектің мынадай тұжырымы белгілі: «Жетілген бәсекелестік теориясында сөз болғандардың «бәсекелестік» деп аталуға құқығы мүлдемаз . . . бұл теория сол бәсекелестіктік процесі қол жеткізіп, соның барысында жасалуға тиісті жағдайларды әрдайым тұрған, қалыпты жағдайлар ретінде қарастырады». Сонымен, бұл теория ақиқаттағы шаруашылық өмірде қол жеткізу мүмкін емес жағдайлардағы ұзақ мерзімді бірқалыптылықтың идеалды жағдайларын суреттейді. Бұған балама ретінде Ф Хайек бастапқы нүктеде біркелкі емес, толымсыз әлі бытыраңқы ақпарттарға ие нарық қатысушыларынан тұратын бәсекелестіктің динамикалық үлгісін ұсынады. Бәсекелестік жетіспейтін білімдерді жинақтау ісі жүзеге асатын жаңа мүмкіндіктер ашу процесіне айналады. Ақпарат жинау тек бнлгілі бір дәрежеде ғана нарықтық процеске практикалық қатысудың алдында жүреді, бұл агенттер үшін сонымен бірге ақпараттық ағынды игеру процесіне айналады.

Бұған қоса іртүрлі фирмалар ұсынатын өнімдер мен қызметтер біркелкі емес, бұл жетілген бәсекелестік теориясындағыға қарағанда бәсекелестікті біршама күрделі көпдеңгейлі процесс екенін көрсетеді. Ф. Хайек нарықтарда орын алатын монополиялардың екі түрі тиімділіктің артықшылығына негізделеді де, басқа қатысушылар тарапынан тиімділік жағынан айырмашылық жойылғанша қолда бар артықшылықтарды қамтамасыз етіп отырады. Бұл жақдайда пайда болатын бәсекелестік нарық қатысушыларының әрекеттеріне байланысты болмайды, ол рационалды әрі тиімді қатысушылары заңды артықшылықтарғы ие болатын жеке кәсіпкерлік күш салудың нәтижесі ретінде қарастырылады. Алайда ол айрықша құқықтық басымдылыққа- ресурстарға ерекше рұқсатқа негізделген монополияның екінші түрінің салдарынан туындаған кез келген бәсекелестікке қарағанда артық болады.

М. Портердің пікірінше «Бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы тек ресурстарды пайдаланудың өнімділігіне ғана негізделеді. Елдегі өмір сүру деңгейінің өсімі ресурстарды пайдалану өнімділігіне тікелей байланысты. Адам ресурстарын пайдаланудағы өнімділік олардың жалақысымен анықталады, ал капиталды пайдаланудағы өнімділікті анықтайтын табыс». Егер ел бәсекеге қабілеттіліктің артықшылықтарына ие болса, онда фирма бәсеке қабілеттілігінің артықшылықтарын барлық түрде алады, яғни экономиканың бәсееге қабілеттілігі фирмалар мен салалардың халықаралық тұжырымдамасындағы сұрақтың анықтаушысы болады. Портердің теориясына сәйкес экономиканың бәсекеге қабілеттілігі алты детермианатпен анықталады:

D1 - факторлық жағдайлар, яғни, аймақта қажетті (еңбек, интеллектуалды, өндірістік, қаржылық) өндіріс факторларының бар болуы;

D2 - сұраныс жағдайы- бұл аймақтағы бағаланып отырған өнімге белсенді сұраныс, яғнм, бәсекеге қабілетті өнім әрқашанда ішкі нарықтағы сұраныстан басталады;

D3 - ұқсас салалардың ықпалы -өндірістің жаңдануыеа қажетті бәсекеге қабілетті, қолдаушы салалардың аймақта болуы;

D4 - фирмалардың стратегиясы мен бақталасуы: белсенді бәсекелестік күрес өндірісті оптимизациялау стратегиясын дұрыс таңдауға көмектеседі;

D5 - үкіметтің ықпалы - өндіріс прцесіне көмектесетін немесе кедергі келтіретін институтционалды жағдай;

D6 - жағдай әсері - жаңарпаларды күшейту үшін қолдану аумағын алмастыру, жаңашылдықты қолданудың артуын қолдау.

Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің алты детерминанты

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс