Әлемдік сауданың құрылымы және қазақстанның әлемдік саудадағы болашағы

Жоспар

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕМДІК САУДАДАҒЫ ОРНЫ ЖӘНЕ РӨЛІ ... ...5
1.1 Әлемдік сауданың мәні, ерекшеліктері және формалары ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстанның халықаралық саудадағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 ӘЛЕМДІК САУДАНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕМДІК САУДАДАҒЫ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Әлемдік сауданың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Қазақстанның халыақаралық саудадағы болашақ орны және рөлі ... ... ...22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕМДІК САУДАДАҒЫ ОРНЫ ЖӘНЕ РӨЛІ ... ...5

1 Әлемдік сауданың мәні, ерекшеліктері және
формалары ... ... ... ... ... ... .. ...5

2 Қазақстанның халықаралық саудадағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13

ӘЛЕМДІК САУДАНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕМДІК САУДАДАҒЫ
БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8

1 Әлемдік сауданың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 18

2 Қазақстанның халыақаралық саудадағы болашақ орны және рөлі ... ... ...22

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..28

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың өзектілігі: Еліміздегі үрдіс пен нарықтық жүйесі
жылдан жылға дамып келеді. Нарықтық экономиканы ары қарай жетілдіру мен
дамыту, экономиканың қатынастарға түсімді жақтарды ақпараттар жүйесімен
қамтамасыз ету, жан- жақты талдау қызметтерін жүргізу, экономикалық тиімді
шешім қабылдау үрдісінде рөлі зор.
Әлемдік шаруашылық байланыстардың күрделі жүйесінде халықаралық сауда
ерекше орын алады.
Сыртқы сауда тауарларды басқа елдерге шығарудан экспорттан және
таурады басқа елдерден әкелуден импорттан құрылады. Белгілі кезеңде
тауарлар экспортының құны мен олардың импортының құны арасындағы арақатынас
сауда баланысы болады. Егер экспортталатын тауардың құны импортталатын
тауардың құнынан асып кетсе, ел активті сауда баланысына ие болады. Ал
импорт экспорттан асып кетсе пассивті сауда баланысының жай – күйі сол
елдің дүниежүзілік рыноктағы бәсекелестік қабілеттілігінің белегілі
мағанада сол ел экономикасы жай – күйінің маңызды көрсеткіші.
Осы уақытқа дейін тауарларды шетке шығару халықаралық экономикалық
қатынастардың негізгі формасы болып есептелген еді, ал қазіргі кезде
шетелдік инвестициялау (атап айтқанда: бірлескен өндірістік қызмет,
технологиялардың халыкаралық трансферті) халықаралық экономикалық
катынастардың жетекші формасы болып саналады.
Біздің пікіріміз бойынша әлемдік сауданың ролі өте жоғары. Қандайда
бір елдің экономикасы дамуы ол елдің сыртқы саудасына байланысты.
Ешқандайда ел өзі жеке бөлек болып күшті экономика құралмайды.
Осыған қарамастан, халықаралық сауда өзінің масштабы мен
функциялары бойынша халықаралық экономикалық қатынастардың жалпы
комплексінде маңызды орынға ие болып отыр, яғни басқаша айтқанда,
есептеулер бойынша халықаралық сауда халықаралық экономикалық
қатынастардын, жалпы көлемінің 80% үлесін алып отыр.
Халықаралық сауда - әр түрлі елдердегі тауар өндірушілер арасындағы
байланыс формасы болып табылады, яғни ол халықаралық еңбек бөлінісі
негізінде қалыптасады және елдердің өзара тәуелділігін көрсетеді.
Ғылыми-техникалық революцияның өнеркәсіптік өндіріс специализациясы
мен корпорациясы әсерінен елдер экономикасында болып жатқан құрылымдық
өзгерістер ұлттық экономикалардың өзара әсерлесуін күшейтеді.
Ұлттық экономикадағы ұлттық нарықтардың жиынтығы-әлемдік нарықты
құрайды.
Мен өзімнің ізденіс жұмысымды Қазақстанның әлемдік саудадағы мәнін,
оның артықшылығы мен кемшілігін және қазіргі кездегі жағдайын ашып
көрсеткім келді.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстанның әлемдегі саудадағы орны мен
рөлін көрсету және оның әлемдік саудаға шығу проблемасын көрсету.
Курстық жұмыстың міндеттері: Қазақстан Республикасының сыртқы саудағы
мәнін ашу оның түрлерін зерттеу, ҚР сыртқы сауданың толық мазмұнын
қарастыру.
-Әлемдік сауданың мәні, ерекшеліктері және формалары
-Қазақстанның халықаралық саудадағы орны
-Әлемдік сауданың құрылымы
-Қазақстанның халыақаралық саудадағы болашақ орны және рөлі
Курстық жұмыстың құрылымы:
1 бөлім- халықаралық сауданың теория негіздері.
Бірінші бөлімде мен халықаралық саудада мәнін, негізгі ерекшеліктері мен
формаларын және ондағы Қазақстанның орнын қарастырдым.
2 бөлім- әлемдік сауданың құрлымы және халықаралық сауда болашағын
қарастырдым.
Қазақстанның әлемдегі саудадағы болашағын анықтай отырып, ондағы
қолданылатын жеке шараларын асыру қарастырылды.

1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕМДІК САУДАДАҒЫ ОРНЫ ЖӘНЕ РӨЛІ

1. Әлемдік сауданың мәні, ерекшеліктері және формалары
Әлемдік нарық әлемдегі тауар-ақша қатынастарының даму процесі кезінде
қалыптаса бастады, яғни XVI ғасырдан бастап әлемдік нарық деген түсінік
пайда бола бастады.
Жалпы алғанда, әлемдік нарық күрделі түсінік болып табылады.
Бұл түсінікті терең зерттеу үшін оны екі аспектіде қарастыру керек:
- біріншіден, әлемдік нарық абстрактылық түсінік болып табылады, яғни ол
кеңістік аспектіде қарастырылады;
- екіншіден, әлемдік нарық заттық аспектіде қарастырылады.
Осыған сәйкес әлемдік нарықтың қарастырылу аспектілеріне жеке-жеке
тоқталып өтейік.
Дүние жүзінде халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне қатыспаған
елдер жоқтың қасы деген тұжырым жасауға болады.
Әлемдік нарықтың мәнін, құрылымын және әрбір элементінің
автономиялылығын түсіну үшін графикалық әдістерді пайдалану өте тиімді
болып табылады.
Мысалы, А, В, С деген үш мемлекетті жеке-дара қарастырайық (1-сурет),
сонымен бірге олардың өзара экономикалық қарым-қатынасын, яғни өзара
байланысын да көрсетейік (2 - сурет):

1 сурет- үш мемлекетті жеке 2 сурет- үш мемлекеттің өзара
қарым-
дара қарастыру
қатынасы

Дерек көзі: Мамыров Н.Қ. экономикасы.(оқулық 1 бөлім).-
Алматы:Дәнекер,2003-279 бет.
Осы қарастырып отырған үш ұлттық нарық әлемдік нарықты құрайды.
Міне, осыдан біз әлемдік нарықтың абстрактылы түсінік екенін
байқаймыз.
Бірақ, суреттен көріп отырғанымыздай, ұлттык, нарық әлемдік нарықтың
қажетті элементі болып табылады.
Ұлттық нарық - бұл халықаралық еңбек бөлінісі негізінде елдің ішкі
және сыртқы сауда операцияларын жүзеге асыратын сфера.
Сонымен, А ұлттық нарығы екі элементтен тұрады (3-сурет):

ұлттық нарық ішкі сауда сыртқы сауда

3сурет- Ұлттық нарықтың ішкі және сыртқы элементі

Дерек көзі: Мамыров Н.Қ .Халықаралық экономикалық
қатынастары.Оқулық құралы – Алматы:Санат, 1998 -196

А елінің сыртқы сауда операциясы, дәлірек айтқанда экспорты басқа В
және С елдері үшін импорт болып қабылданады.
Сыртқы сауда дегеніміз - белгілі бір елдің басқа елдермен сауда
жасауы.
Сонда барлық елдердің сыртқы сауда операциясын жүзеге асыратын сфера
- халықаралық нарық деп аталады.
Сыртқы сауда операцияларының төрт негізгі түрі бар:
-Экспорттық операция - шетке шығару арқылы шет елдік контрагентке
тауарды сату;
- импорттық операция — шеттен әкелу арқылы шетелдік контрагенттен
тауарды сатып алу;
- реэкспорттық операция - бұрын импортталған және қайта өндеуден
өтпеген тауарларды шетке шығару арқылы сату;
- реимпорттық операция — бұрын экспортталған және қайта өндеуден
өтпеген тауарларды шеттен әкелу арқылы сатып алу.
Ұлттық нарық пен халықаралык нарық бір-бірімен тығыз байланысты,
бірақ олардың өзара айырмашылықтары да бар.
И.П.Фаминский өз кітабында ұлттық нарықтар мен халықаралық, нарықтар
арасындағы айырмашылықтарды жазбаша түрде атап өткен. Енді біз сол
айырмашылықтарды бір жүйеге келтіріп, кесте түрінде көрсетелік:

1 кесте – Ұлттық нарық пен халықаралық нарықтың өзара айырмашылықтарының
бір жүйесі
Ұлттық нарық Халықаралық нарық
1. Тауарлар қозғалысына экономикалық1. Тауарлар қозғалысына мемлкеттер
факторлар (елдің кәсіпорындары мен арасындағы шекаралық және жекеленген
аудандары арасындағы өндірістік мемлекеттердің сыртқы экономикалық
байланыстар) ғана әсер етеді. саясаты әсер етеді.
2. Ұлттық шаруашылықтар арасындағы 2. Жекелеген елдерде өндірілген
тауар қозғалысы шектеулі болады. кейбір тауарлар әлемдік тауар
айналымына мүлдем түспей қалады,
яғни бұл нарықтардағы тауар
қозғалысы өте шектеулі болады
3. Ұлттық нарықтарда ұлттық бағалар 3. Бұл нарықта әлемдік бағалар
белгіленеді деген ерекше баға жүйесі белгіленеді
4. Ұлттық нарықтардың 4. Халықаралық нарықта монополиза-
монополиза-циялану мүмкіндіктері барциялану мүмкіндігі төмен дәрежеде
болады.

Дерек көзі: Мадиярова Д.М., Сыртқы экономикалық қатынастар. Экономикалық
қауіпсіздік:оқу құралы.-Алматы:Экономика,1999-195 бет

1 сызба - Әлемдік нрықтың түрлері

Дерек көзі: Мамыров Н.Қ., Мадиярова Д.М. оқулығы -Алматы:Дәнекер,
2003-273.

Халықаралық сауда - бұл халықаралық тауар-ақша катынастарыньгң
сферасы, дүние жүзіндегі барлық елдердің сыртқы саудасының жиынтығы.

Халықаралық сауданың мәнін ашу үшін оның формаларын 1-схемадан көруге
болады.

Халықаралық сауданың формалары төмендегідей жіктеледі:

- аукциондар және аукциондық сауда;

- биржалық сауда;

- халықаралық көрмелер мен жәрмеңкелер;

- машиналар мен құрал-жабдықтардың арендасы;

- қарама-қарсы сауда;

- шекаралық сауда.

Енді осы формалардың әрқайсысына сипаттама берейік:

Аукцион дегеніміз алдын ала көруге қойылған тауарларды белгілі бір
уақытта, белгіленген орында сату формасы

2 сызба –Тауарлық нарықтың тауарлық – салалық классификациясы
Дерек көзі: Алматы: Мамыров Н.Қ., Мадиярова Д.М. оқулығы қазақ
университеті,2004-21 мая.

Аукцион белгілі бір тауар түрлері бойынша өтеді, мысалц бағалы аң
терісі, жүн, өнер туындылары, антикварлық және кейбір бірегей тауарлар.

Аукционның ерекшелігі сатушының тауар сапасына жауапкершілігінің
шектеулілігі.

Аукциондық сауда - нарықтық сауданың түрі, мұнда сатушы барынша пайда
табу мақсатында аукционға қатысқан бірнеше немесе көптеген сатып
алушылардың тікелей бәсекесін пайдаланады.
Аукциондық сауда кезінде сатушы тауардың бастапқы бағасы-белгілейді,
бұл баға аукцион барысында сатып алушылардың төлем қабілетінің негізінде
өзінің ең жоғары денгейіне дейін көтеріледі.
Мысалы, Санкт-Петербургте бағалы аң терісінің аукционы бар. Осы
аукцион басқа елдердің сатушыларынан да комиссияға тауар қабылдайды. Бағалы
аң терілерін сатып алушылар - ірі капиталистік және өтпелі социалистік
елдердің өте ірі көтерме сауда фирмалар.
Сонымен бірге Мәскеуде, Дондағы Ростов, Пятигорск сияқты қалаларда
асыл тұқымды жылқылардың аукционы жүргізіледі.
Аукциондық сауда айналым шығындарын қысқарта отырып, әлемдік бағаларға
жайлы жақын бағалармен сатуда қамтамасыз ете алады. Сонымен бірге
тауарлардың өте көп мөлшерін сату және көптеген бәсекелес сатып алушыларды
қатыстыру арқылы сатушы мен сатып алушыға өте қолайлы жағдай жасайды.
Тауар өндірісінің дамуы халықаралық айырбасқа көптеген тауар
массаларын қатыстырды, осының нәтижесінде шикізаттың жекелеген түрлері
бойынша тұрақты нарықтар стихиялы түрде пайда бола бастады.
Сауда процесінің жетілдірілуі бұл нарықтарды халықаралық биржаларға
айналдырды, олардың ең алғашқылары XVII ғасырда Еуропада пайда болды.
Өндіріс пен нарықтың монополизациялануына байланысты еркін бәсеке
кезінде шырқау шегіне жеткен биржалар өз мәнін жоғалта бастады. Биржалардың
гүлденуі кезінде оларда тауарлардың 200 түрі айналыста жүрді, ал қазіргі
кезде 60 түрі ғана айналыста жүр. Биржаларда астық, қант, кофе, какао
сияқты ауыл шаруашылық тауарларының саудасы жүргізіледі, сонымен бірге
оларда шикізат саудасының 20%-ке жуығы іске асырылады. Биржалық емес
саудадағы бағалар биржалық бағаларға сәйкес түрде бейнеленеді.
Сонымен, биржалық сауда - биржалардың қатысуымен тауарлар мен бағалы
қағаздардың сатылуы.
Негізінен биржалар коммерциялық делдалдар болып табылады, олар
келісімдерге қатыспайды, бірақ олардың бекітілуіне ықпал етеді.
Биржалардың бірнеше түрі бар:
- тауар биржасы;
- қор биржасы;
- еңбек биржасы;
- валюта биржасы.
Тауар биржасы - сапасы жағынан стандартқа толықтай сай келетін белгілі
бір тауарларды сатып алу мен сату үшін ұйымдасқан нарықты қамтамасыз ететін
сауда.
Мұнда сатуға келісілген тауарлар биржаға әкелінбейді. Бұл тауарлардың
бар екенін олардың саны мен сапасын көрсететін құжаттар куәландырады.
Қор биржасы - таза іскерлік принципінде жұмыс істейді (Лондон, Нью-
Йорк биржалары). АҚШ-та 10-нан астам қор биржасы бар, олардың ең ірісі -
Нью-Йорк биржасы. Амстердам, Мадрид, Брюссель, Копенгаген, Лиссабон қор
биржасы Халықаралық қор биржасы болып табылады.
Валюта биржасы — бұл валюта нарығы. Мысалы, Токиода валюта
операциясының 72%-і "доллар-марка" мәмілесінің үлесіне тиеді;
Еңбек биржасы - жұмыс күшін жалдау кезінде кәсіпкер мен қызметкерлер
арасындағы делдалдықты жүзеге асыратын мемлекеттік мекеме.
Халықаралық көрмелер мен жәрмеңкелер - тауар үлгілерін көрсету нарығы,
бұл жерде іскерлік келіссөздер жүргізіліп, контрактыларға қол қойылады.
Жәрмеңке - бір орында, белгілі бір мерзімде оқтын-оқтын өтіп тұратын
нарықтың түрі.
Машиналар мен құрал-жабдықтардың ареңдасы.
Аренда - бұл жалгерлік шаруашылықты жүргізудің формасы. Мұнда жалға
беруші мен жалгер арасында шарт негізінде жалгерге жерді, табиғат қорларын
кәсіпорындарды, олардың бөлімшелерін уақытша пайдалануға, сондай-ақ дербес
шаруашылықты жүргізуге қажетті басқа да мүліктерді белгілі мерзімге тиісті
ақысын төлетіп, иеленуге және пайдалануға береді.
Жалгерлікке халық шаруашылығының барлық саласында рұқсат беріледі және
мүлік жөнінде меншіктің барлық формалары мен түрлерінде қолданылады.
Жалға берушілер - меншік иелері атынан мүлікті жалға беруге өкілетті
орындар мен ұйымдар болуы мүмкін.
Жалгерлер - заңды құқықтық мекемелер және кәсіпорындар, шетелдік
мемлекеттер, халықаралық ұйымдардың қатысуымен құрылған ұйымдар мен
бірлестіктер және т.б.
Халықаралық саудада аренданың үш түрі қолданылады:
- лизинг - ұзақ мерзімдік аренда (1 жылдан көп мерзімге дейін);
- хайринг - орта мерзімдік аренда (бірнеше айдан бір жылға дейінгі
мерзімге);
- рейтинг - қысқа мерзімдік аренда (бірнеше күннен бірнеше айға дейінгі
мерзімге).
Халыкаралық тәжірибеде ұзақ мерзімдік аренда, яғни лизинг өте көп
қолданылады. Лизинг құралдарына жататындар: кеңселік, құрылыс-монтаждық
және технологиялық құрал-жабдықтар.
Сонымен бірге лизингке бүтіндей өнеркәсіптік кәсіпорындар берілуі
мүмкін.
Лизингтік операцияның өте қарапайым тәсілін карастырайық Жалға
беруші жалгермен арендалық келісім-шартына қол қояды. Өндіруші дайындайды
және жалгерге аренда құралын береді.
Лизингтік компания банктен несие алады да, өндірушімен есеп айрысады
және арендалық төлемдерден несиені өтейді.
Лизинг кезінде сақтандыру мен техникалық қызмет көрсетуді негізінен
жалгер өзі жүзеге асырады.
Халықаралық тәжірибеде орта мерзімдік арендаға контрактылар көп
бекітіледі.
Хайринг құралдарына транспорттык. құралдар, жол-құрылыс машиналары,
монтаждық құрал-жабдықтар, ауыл шаруашылығы машиналары жатады.
Орта мерзімдік арендалар сұраныс пен ұсыныс әсерінен қалыптасады.
Келісімге байланысты сақтандыру мен техникалық қызмет көрсетуді жалта
беруші немесе жалгер жүргізеді.
Рейтинг контрактылары халықаралық тәжірибеде сирек бекітіледі.
Рейтинг құралдарда транспорттық құралдар, туристік және қысқа
мерзімдік пайдаланудағы тауарлар жатады.
Негізі бұл контрактылардағы міндеттеме бойынша сақтандыру мен
техникалық қызмет көрсетуді жалға беруші жүргізеді.
Транспорттық құралдар (су транспорты, авиалайнер автобус және т.б.)
уақытша арендаға алу келісімі "таймс-чартер" деп аталады, Яғни бұл келісім
кезінде экипаж бен жүргізуші де жалға алынады.
Ал экипажы жоқ транспорт құралдарын жалға алу "бер-боут" деп аталады.
Қарама-қарсы сауда дегеніміз экспортталған тауардың жартылай немесе
толық құнына экспортердің импортерден тауар сатып алатындығы жөніндегі
қарсы міндеттемесі.
Қарама-қарсы сауданың бірнеше түрлері бар:
- бартерлік келісімдер;
- қарама-қарсы сатып алу келісімдері;
- клирингтік келісімдер;
- лицензиялық келісімдер;
- компенсациялық келісімдер.
Қарама-қарсы сауданы тереңірек түсіну үшін олардың түрлеріне
сипаттама берейік.
Бартерлік келісім - валютасыз, бірақ тұтас келісім негізінде
бағаланған және балансталған тауар айырбасы.
Бағалау мыналар үшін қажет:
- айырбастың эквиваленттілігін қамтамасыз ету үшін;
- сақтандыру сапасын анықтауға мүмкіндік беру үшін
- жеткізіп берулердің кешіктірілуі кезінде айыптарды есептеу үшін;
- сапасыз тауарлардың жеткізілуі кезінде олардың бағасын төмендету
үшін.
Қарама-қарсы сатып алу келісімдері.
Клирингтік келісімдер - саудада пайда болатын талаптар мен карыздарды
өзара өтеу жөнінде мемлекеттердің орталық банктері арасындағы қолма-қол
ақшаның есеп айырысу түрі.
Лицензиялық келісім - бетей сауда маркасын пайдалану келісімі.
Мысалы, Малайзия фирмасы Жапонияның корпорациясымен лицензиялық
келісімге отыруы.
Лицензияны сатудың тиімділігі
- біріншіден, белгілі бір технологияны шығаруға кеткен шығындардың
орнын толтыруға мүмкіндік береді.
- екіншіден, тауар экспорты үшін жабық нарықтарға енуге мүмкіндік
береді;
-үшіншіден, ішкі нарықтық толығуын жеделдетуге жөне
шығындарды азайтуға мүмкіндік береді.
Компенсациялық келісімдер —. алынған несиені өтеу үшін ақшалай есеп
айырысудың орнына тауар ұсыну келісімі.
Шекаралық сауда - сауда, төлем және жыл сайынғы қарар туралы
келісімнің негізінде көрші мемлекеттердің шекаралық аудандарының сауда
ұйымдары мен фирмалары жүзеге асыратын халықаралық тауар алмасу түрі.
Мысалы, Қазақстанның Қытаймен шекаралас тұрған Жаркент қаласында
осындай сауда жүзеге асырылады, яғни қазақстандық және қытайлық саудагерлер
осы. жерде экспорт-импорт операцияларын жүзеге асырады.

1.2 Қазақстанның халықаралық саудадағы орны
Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі дамуы өзара бағыныштылық
және өзара араласу процесінің күшейген кезеңінде жүріп жатыр. Қазақстан
Республикасының геосаяси орны, жалпы шекарасы, басқа аймақтармен байланыс
жасайтын көлік қатынасы, сондай-ақ бай табиғи ресурс қуаты өндірістік
өнеркәсіпті кооперациялауға, біріккен көсіпорындар ұйымдастыруға,
агроөнеркәсіптік кешендердің қызметінің дамуына алғы шарттар жасайды Айта
кететін жәйт, жаңа жағдайда бұрынғы одақ мемлекеттерінің арақатынасындағы
стиль де өзгерді. Қазақстан ТМД елдері мен сауда-экономикалық
байланыстарында дүниежүзінде белгіленген сауда-құқықтық негіздеріне, сауда
және тариф жөніндегі бас ассоциация ұйымының принциптеріне сүйенеді.
Саудадағы әр түрлі лицензия түрінде квота, баж салығы, т.б. кедергілерден
құтылуға алғашқы қадамдар жасауда.
Қазіргі кезде жалпы экономикалық бірігудің әр түрлі жолдары бар екені
белгілі болды: ТМД елдерімен екі жақты келісімдер негізінде, көпжақты
келісімдерді тереңдету, аймақтық интеграциялық бағдарламаларды іске қосу
(Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан). Сыртқы сауданы либерализациялау және
оның еркін іс-әрекетіне жағдай жасау сыртқы сауда айналымының дамуына ықпал
етеді. Шетел мемлекеттерімен сыртқы сауда саясатын іске қосу құралдарына
мемлекетаралық комиссиялар жатады, олар екі жақты байланыстардың дамуы мен
ұйымдастыру жұмыстарын, сондай-ақ ынтымақтастық көлемінде туындаған кезек
күттірмейтін мәселелерді шешеді.
Қазіргі кезде Қазақстан және Өзбекстан тұракты халықаралық сауда-
экономикалық байланыста. Аймақтық эксперттердің ойы бойынша республикаға
беретін пайдасы мыналар:
- отандық өнімдерді экспорттауға әдеттегі тосқауылды алу жағдайы
әлемдік экономика мен сауда-экономикалық байланыстарды тереңдетеді,
капиталдың ағылу жолдарын халықаралық мамандануға қарай бұрады.
- халықаралық саудадағы теңдік, әлемдік сауда ұйымына кіретін
барлық мемлекеттер сияқты сауда қағидалары мен жеңілдіктерге ие болады;
- сыртқы сауданы дамытуда ұзақ жылдарға болжам жасау арқылы сауда
стратегиясын ойластыру мүмкіндігінің болуы, сондай-ақ отандық
кәсіпкерлердің әлемдік нарыққа шығуына жол ашу;
- республикалардың дүииежүзілік сауда ұйымына мүше болуынан бастап
осы ұйымға мүше елдер тарапынан мейлінше қолайлы жағдай туғызуы;
- халықаралық сауда қағидалары мен тараған принципердің негізінде әр
түрлі келіспеушіліктерді реттеу.
- халықаралық сауда ауқымында болып жатқан хабарлар базасын қолдану
мүмкіншілігі.
Халықаралық сауда орталығы ауқымында компьютерлік торды қолданумен,
өнімнің кодын кіргізу арқылы, осы өнімді экспортқа және импортқа
шығарушылар туралы анықтаманың сондай-ақ тұтынушылар мен импортерлер
жөнінде хабарлар бере алады. Қазіргі жағдайда әлемдік сауда ұйымын кірмей
халықаралық еңбек бөлінісінің пайдасын толық қолдану мүмкін емес және
шаруашылық субъектеріне әлемдік нарыққа кіруде шетелдік бәсекелесуге тең
жағдай жасау мүмкіншілік жоқ Одан басқа, ДСҰ-ға мүше болып кірудің басқа да
елдер мен сауда-экономикалық келісім құруды жетңілдетеді. Ал, бұл
келісімдердің әрқайсысына көптеген қаржы керек болар еді.
Халықаралық сауда жүйесіндегі қауымдастық процесінде. сауда саясатының
негізгі мақсаттарының аспектері төмендегідей:
- Орта Азия мемлекеттерінің халқының гүлденуіне жету мақсатында өзара
пайда және тең құқықты сақтау және ашықтықты қамтамасыз ету;
- сауда тәртібінің мейлінше бейтараптығына қол жеткізу,
- республикалардың халықаралық сауда ұймына толық құқықты мүше батуына
жетуі.
Осы жетістіктерге жетуде республикалар алдына сауда саясатын ұстауда
мынадай міндеттер жүктейді:
- сыртқы және ішкі сауданы одан әрі либерализациялау (босату);
-халықаралық нарықтың жан-жақты дамыған аймақтық сауда жүйесіне
кіргізудегі белсенділігін арттыру,
- экспорттық салалардың даму жолында экономиканың құрылымын қайта
құруды мүлде жетілдіру,
- сауданы реттеуде қолданылып жүрген халықаралық құқық нормаларын ары
қарай жетілдіру;
- сыртқы және ішкі сауданы дамытуда шетел инвестициясын және несиесін
кіргізу,
- сауда инфрақұрылымының негізгі элементтерін қалыптастыру;
- экспорттық қадағалауды күшейту.
Халықаралық саудадағы мемлекеттің, рөлі сауда барысындағы тиімді және
ашық үш жағдайға байланысты:
* ұлттық экономиканың дамуы және оны басқару,
* күнделікті ресми қадағалауды жүргізу,
* өнім мен қызмет көрсетуде ірі кәсіпорындарды басқару.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы ХЭҚ-та өзінің бағыттарын
кеңейтуде. Оған себеп болушы бірнеше факторлар ықпал етті. Негізгі
макроэкономикалық көрсеткіштер төмендегі кесте 2 көрсетіледі.

1. Кесте – Қазақстан Республикасының ХЭҚ-та негізгі макроэкономикалық
көрсеткіші
Көрсеткіштер
1 2
Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) 1,1
ЖІӨ, адам басына шаққанда (млн. $) 1275
Экпорт, млн. $ (ТМД елдерінде) 6230 (3472)
Импорт, млн. $ (ТМД елдерінде) 4261 (2964)
Импорт, ЖІӨ-ге % есебінде -20,2
Экспорт, ЖІӨ-ге % есебінде 29,6
Сауда сальдосы, млн. $ 1969
8 Төлем балансына дефицит -1,8
9 Инфляция 30
10 Жұмыссыздық деңгейі, % 4,1
11 Орташа жалақы, (АҚШ $-ы) 101,8

Дерек көзі: Доганова Т.Н. Халықаралық экономика.Оқу құралы.-
Алматы:Экономика -2005 -96 бет.

Бірақ та сыртқы байланыстар ішіндегі дамыған сыртқы сауда. Оның
сандық көрсеткіштері 4 және 5 суреттерде көрсетілген.
3 Кесте- Негізгі экономикалық көрсеткіш
1998 1999 2000
Барлығы (млн. $) 3230,7 4974,4 6230,4
Оның ішінде ТМД 1905,2 2801,3 3671,6
%-тік қатысы 58,97 56,31 58,93
Дамушы елдер 635,5 949,4 1226,4
19,67 19,09 19,68
Дамыған елдер 690 1223,7 1332,4
21,36 24,6 21,39

Дерек көзі: Мадиярова Д.М., Сыртқы экономикалық қатынастар. Экономикалық
қауіпсіздік:оқу құралы.-Алматы:Экономика,1999-195 бет

Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы сауда айналымы 2004 ж. 10491,7
млн. $ (2000 жылғы деңгейлермен салыстарғанда 120%), оның ішінде экспорт -
6230,4 млн. $ (125%), импорт- 4261.3 млн. $ (113%). Оның ішінде негізгі
сауда серіктестері Россия (49%), Украина (3%), Өзбекстан (3%).
Ал алыс шетелдердің сыртқы сауда айналымындағы үлес салмағы мынадай:
Еуропа елдері 23%, Германия (4%), Нидерланды (35%), Ұлыбритания (3%), Азия-
тынық мұхит аймағында үлес салмағы 13%; Қытай (5%); Оңтүстік Корея (2,5%).
Ал дамыған капиталистік елдер мен экспорттық үлесі 2002 ж. 23,37%-тен
аспай отыр. Бұл елдермен сыртқы сауда байланыстары қалыптасу үстінде.
Импорттың құрылымында тұтыну өнімдері және оларды өндіруге кететін
шикізаттар басым. Ал экспорттық саясат көбінесе шикізат және жартылай
шикізат шығаруға негізделіп отыр Жақын жылдардағы республика тарапынан
экспортты және импортты реттеу мәселесі маңызды және кезек күттірмейтін
саясатқа айналуы тиіс. Экспорт пен импорттың географиясына қарап
мемлекеттік реттеудің басқару әдістерінің әлсіз екенін байқауға болады, ол
өздігінен республика экономикасына зиянын тигізеді. Бақылаудың нәтижесінде
Қазақстан қуатының дамуына және валюта құралдарының ағылуына төмендегідей
экономикалық проблемалар мен қиындықтар кедергілер жасайды.
- Батыс пен Шығыс транспорттық тораптарының болмауы. Барлық транспорт
торабының Россия арқылы өтуі. Қазақстанның негізгі шикізат ресурстарын
тұтынатын Еуропа елдері болып отыр, ал оған жеткізу жолдары қымбатқа
түсуде.
- Қазақстан әлемдік нарықта экспорттық. өнімдердің маркетингтік
зерттеулерін жүргізе алмауында, сондықтан да әлемдік нарықтың
конъюнктурасына бағынышты болып өзінің толық бағытта экспорттық саясатын
жасай алмай отыр.
- Өндірістің дайын бұйымдары өздерінің төмен деңгейімен және
технологиялық нашар дамуымен әлемдік нарықта бәсекеге түсе алмайды.
Сондықтанда әлемдік дайын бұйымдар нарығында өздерінің алатын орнын табу
қиын болып отыр.
- Қазақстанның сыртқы экономикалық ұйымдарының сыртқы
экономикалық қызметті ұйымдастыру тәжірибесінің аздығы, сондықтан да
көптеген қателіктер жіберуінде. Қолға не түссе соны арзанға сата беру
экспорттық саясат емес. Экспортер өзіне ұзақ мерзімге, және сенімді
серіктес іздеуі қажет. Жасалған контрактілер ұзақ мерзімге және әлемдік
нарықтың болашақ конъюнктурасына сай болуы керек.
- Қазақстанның әлемдік нарықта бет-бейнесі өлі қалыптасқан жоқ.
Қазіргі кезде фирмалар артық төлеуге дайын, бірақ өнім шығарушы нақты,
тұрақты, сапалық өніммен қамтамасыз етуі қажет. Ал, Қазақстанның ондай
мүмкіншілігі қазірше жоқ.
- Қазақстан әлемдік нарықта өнімнің кей түрлерінен монополиялық
жағдайда тұрғанымен, сол салалар айтарлықтай дамымаған. Содан байланысты
күрделі валюталық операциялар түспейді.
- Әлемдік шикізат нарығы өндірушілер арасында бөлініп алынған,
онда бос "сөкі" жоқ. Бұрынғы Одақ елдер өздерінің экономикасын қайта құрып
жатқанда, тауар өндірушілер әлемдік нарықта өздерінің орнын алып алған.
Қазір жаңа орын іздеу, оның жолын табу керек. Ол өте күрделі міндет.
- Қазіргі технологиялық процесстер алғашкы шикізатты
пайдалануды қысқартып келеді, сондықтан да шикізат нарығына сұраныс азайып
келеді.
- Қазақстан технологиясы артта деген атақ қалыптасып қалған, сондықтан
да жаңа технологияның өзі әлемдік нарықта арзан болуы мүмкін.
- Қазақстан сауда және тариф жөніндегі бас ассоциацияға (ГАТТ) және
басқа Халықаралық сауда ұйымдарына мүше емес, сондықтан да бірқатар
жеңілдіктер алуға мүмкінділігі жоқ. Әлемдік нарық халықаралық трансұлттық
кооперацияларға бөлінген, олар басқа жақтан келген "саудагерлерді"
кіргізбеуге тырысады, олардың өз заңдары бар, оны білу және бағыну қажет.
Алдағы ұзақ жылдар болжамында Батыс серіктестер Қазақстан
экспортындағы әдеттегі өнімдердің экспортына қызығушылығы осы қалыпта
болады деп айту қиын. Себебі ондай шикізаттар өздерінде де жеткілікті
(мысалы, көмір, қара металл, астық т.б.).
Ал Шығыс серіктестерге келсек, олар керісінше болашақта Қазақстанның
әдеттегі экспорттық өнімдерін алуға қызығушылығы артады, себебі бұл аймақта
индустриализацияның сондай сатысында тұр. Оларға -құрылыс материалдары,
отын, металл т.б. ресурстар қажет. Бірақ бұл жерде де транспорт
проблемалары тұр. Импорттық саясат тек халықтың күнделікті қажетін өтеу
және өндірістің қызметін бақылау ғана емес сондай-ақ экономиканы күшейту,
оның тиімділігін және бәсекелесу кабілеттілігін арттыру. Жақын жылдардағы
импортты ұтымды ауыстыру ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.