Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қазіргі жағдайына талдау және салықтық реформалар
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Салық жүйесінің макроэкономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Салық жүйесі туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Қазақстан Республикасының салық жүйесі және салықтың түрлері ... ... ... .9
1.3. Салықтық төлемдер мемлекеттік бюджет кірістерінің көзі ретінде ... ... ... 13
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қазіргі жағдайына талдау және салықтық реформалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.1. Салық салуды реформалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2. Салық Кодексі және салық ставкалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.3. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің мәселелері ... ... ... ... ... ... .25
2.4. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің маңызы және дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Салық жүйесінің макроэкономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Салық жүйесі туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Қазақстан Республикасының салық жүйесі және салықтың түрлері ... ... ... .9
1.3. Салықтық төлемдер мемлекеттік бюджет кірістерінің көзі ретінде ... ... ... 13
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қазіргі жағдайына талдау және салықтық реформалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.1. Салық салуды реформалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2. Салық Кодексі және салық ставкалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.3. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің мәселелері ... ... ... ... ... ... .25
2.4. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің маңызы және дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Экономика факультеті
Экономикалық теория кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оның
ерекшеліктері
Орындаған: ГМУ-21 тобының студенті
Саташева А.Б
Тексерген: Досмағамбетов Н.С.
Астана 2009
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Салық жүйесінің макроэкономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Салық жүйесі туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5
1.2. Қазақстан Республикасының салық жүйесі және салықтың
түрлері ... ... ... .9
1.3. Салықтық төлемдер мемлекеттік бюджет кірістерінің көзі
ретінде ... ... ... 13
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қазіргі жағдайына талдау және
салықтық
реформалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...19
2.1. Салық салуды
реформалау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .19
2.2. Салық Кодексі және салық
ставкалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
2.3. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің
мәселелері ... ... ... ... ... ... . 25
2.4. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің маңызы және дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..32
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Кіріспе
Бұл курстық жұмыс Қазақстанға, оның салық жүйесіне, қалыптасқан
салықтық ахуал мен салық жүйесінің кейбір мәселелері мен қиындықтарына,
негізгі салықтық көрсеткіштерге және салықтың елдегі экономикалық ықпалына
арналады.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтар мемлекеттің егемендігінің
бір көрінісі. Салық жүйесі – бұл әлеуметтік-саяси, экономикалық шарттардың
әсерінен сол мемлекетте қалыптасқан жиынтық салықтардың өзара байланысы.
Нарықтық қатынастарға көшумен байланысты біздің еліміздің экономикасында
көптеген жаңа мәселелер мен қажеттіліктер пайда болды. Олар жаңа мамандар
мен жаңа теориялық және тәжірибелік дисциплиналардың, соның ішінде салық
салу жүйесін негіздеді.
Тақырыптың өзектілігі. Отандық Қазақстанның Республикалық бюджетіндегі
салықтармен есеп айырысуларының жалпы көлемімен сипатталады. Қазақстан
Республикасының егемендігі, оның нарықтық қатынастарға бағытталған даму
жолына көшуі, сондай-ақ өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында
пайдаланылатын салық саясатының экономика мен әлеуметтік аяларда өзіне
тиесілі орын алуы бүгінгі таңда көкейкесті мәселе болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстандағы салық жүйесінің жағдайын білу,
мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудегі салықтардың алатын
орны мен рөліне талдау жасау болып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес мен алдыма келесідей міндеттер қойдым:
1. Салықтың макроэкономикалық мәні мен мазмұнын ашып, салық салуды
қалыптастырудың негізін қарастыру;
2. Еліміздің мемлекеттік бюджетінің түсім көрсеткіштерін талдау;
3. Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі салық жүйесін, оның
құрылымын, ерекшеліктерін анықтау және оның экономикалық
мақсаттармен сәйкестілік деңгейін межелеу;
4. Бүгінгі таңдағы салықтық реформаларды қарастыру;
5. Салық жүйесін жетілдіру жолдарын табу.
Бірінші тарауда: Қазақстан Республикасының салық жүйесінің теориялық
аспектісі қарастырылған, яғни салықтың макроэкономикалық мәні, маңызы,
қызметтері, принциптері және Қазақстан Республикасының мемлекеттік
бюджетіндегі салықтардың үлесі көрсетілген.
Екінші тарауда: Қазақстан Республикасының салық жүйесінің дамуы
қарастырылады, яғни болған салық реформалары, бүгінгі таңдағы жаңа Салық
кодексі мен Қазақстандағы салық жүйесінің даму перспективалары талқыланған.
Мемлекет құрылғаннан бастап салықтар қоғамдағы экономикалық
байланыстардың ең маңызды буыны ретінде өзінің міндетін атқара бастайды.
Мемлекет құрылымының өзгеруі немесе дамуы әрқашан сәйкесінше салық
жүйесінің өзгерісімен қатар жүреді. Қазіргі дамыған қоғамда салықтар –
мемлекеттік кірістің негізгі көзі болып табылады. Бұл аса қаржылық
міндетінен басқа, салықтық механизм арқылы мемлекет қоғамдық өндіріске,
оның динамикасы және құрылымына, ғылыми – техникалық прогресске
экономикалық әсерін тигізеді.
Салық мемлекеттік табыстың негізгі қайнар көзі болып табылатын мемлекетте
салық мағынасын тыс бағалау қиын. Сонымен қатар салық мағынасы барлығы үшін
таныс: бұндай әдіспен өз табысын алатын мемлекет үшін мемлекеттік
қаржыландыру есебінен күн көретін қоғам үшін (мемлекеттік чиновниктер,
зейнеткерлер, мүгедектер т.б). Бұдан келе, салыққа тікелей немесе жанама
қатысты емес және салық салу тақырыбы түртпейтін бір адам жоқ.
Салықтар, бүкіл салық жүйесі секілді, экономиканы басқаруда аса қуатты
құрылғысы болып табылады.
Мемлекеттің, барлық адамдардың мемлекет қаржыландыратын ұйымдар мен
мекемелердің өмір сүруі қаражатқа байланысты болғандықтан, мемлекет салық
төлеу, салық жинау жұмыстарының маңыздылығына үлкен мән береді.
Нарықтық өтпелі кезең жағдайында, жеке кәсепкерліктің даму барысында
салық пен қаражаттың едәуір бөлігі адамдардан келіп түседі. Салықты дер
кезінде төлеп отыратын, бұл міндетін терең түсінген адамдар неғұрлым көп
болса, онда мемлекетіміз де қуатты бола түседі, жеке адамдардың әл-ауқаты,
тұрмыс дәрежесі де жақсара береді.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап, дамып
және нығайып келеді. Мемлекет басшысы 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты
Қазақстан халқына Жолдауында Салық кодексінде күрделі, көпқұрамалы міндет –
бір мезгілде салық жүйесінің ашықтығын, салық салудағы бейтараптықты,
салықтық әкімшілендірудің қарапайымдылығы мен тиімділігін қамтамасыз етіп,
экономиканың сапалы дамуы үшін ынталандыру жүйелерін құруды тапсырды.
Салық және салық төлеу қоғам өміріндегі орнының айрықша екенін өз
жұмысымда толық айтпақшымын.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымша материалдардан тұрады.
1 Салық жүйесінің макроэкономикалық мәні
1.1. Салық жүйесі туралы түсінік
Салықтар – мемлекет біржақты бекіткен, заң жүзінде белгіленген, белгілі
бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз
сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың макроэкономикалық мәні – олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар — бұл жеке және заңды
тұлғалардың бюджетке міндетті
төлемдері
Сурет 1.1. Салық салу - табысты және мемлекет қаржысын толықтыруды реттеу
әдісі
Сурет 1.2. Салық салудың негізгі принциптері
Салықтардың ауыртпалығын бөлудің ежелден келе жатқан 2 принципі бар:
1. Пайда (алынған игіліктер) принципі.
2. Қайыр көрсету (төлем қабілеттік) принципі.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық принциптерін А.Смит ұсынған:
1. Әділеттік принципі – қағидаты. Салық төлеушінің әрқайсысының
табысына сәйкес алынуы тиіс.
2. Анықтылық қағидаты. Салықтың мөлшерімен оны төлеу мерзімі алдын-ала
және дәл анықталуы қажет.
3. Қолайлылық принципі. Әрбір салық – салық төлеуші үшін неғұрлым
қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс.
4. Үнем қағидаты. Салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс.
Салық 3 функция орындайды:
1. Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Бұл
функция көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Мемлекеттік бюджеттің
кірістері толықтырыла отырып, экономикалық-әлеуметтік мәдени шараларды іске
асыруды қамтамасыз етеді.
2. Реттеуші функция – мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюы мен
тікелей байланысты пайда болады. Салықтар қабылданған бағдарламалардың
орындалуына ықпал етеді. Салықтардың нысандары олардың мөлшерлемелері салық
алу әдістері жеңілдіктер мен шегерімдері арқылы мемлекет реттеуші
функциясын орындайды.
3. Қайта бөлу функциясы – бұл функция арқылы түрлі субъектілердің
табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді [28].
Салық элементтері:
1. Салық субъектісі – заңды немесе жеке тұлға, яғни салықты
төлеушілерді айтамыз.
Салықты төлеушілер:
❖ Қызметкерлер - өз еңбегімен материалдық және материалдық
емес игілік жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім
алатындар, яғни жеке тұлғалар;
❖ Шаруашылық субъектілері – капитал иелері, яғни заңды
тұлғалар.
2. Салық объектісі – салық есептелетін база, яғни салық не үшін
төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер
және т.б. Осы аталғандардан салық төленеді.
Мүлік жылжитын және жылжымайтын мүлік болып бөлінеді.
Тауар – қажеттілік пен тұтынуды қанағаттандыратын зат. Айналымнан
алынбаған, сатуға немесе айырбасқа арналған кез келген еңбек өнімі болып
табылады.
Мұра – қайтыс болағн азамат мүлкінің оның мұрагерлеріне көшуі. Көптеген
мемлекеттерде мұраға салық салынады.
Жер – белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық. Күнделікті пайдаланылады.
3. Салық көзі – салық төлеу үшін белгіленген және қолданылатын ақша
қаражаттары, бұл – жалақы, өріс, дивиденттер, яғни салық неден
төленетіндігін анықтау.
Макроэкономикалық деңгейде салық төлеудің негізгі көзі ретінде – ұлттық
табыс қатысады.
Салық төлеушілердің салық төлеу үшін негізінен бес көзі бар:
• Табыс – ұлттық табысты бөлу барысында мемлекетке, кәсіпорынға,
мекемеге немес жеке тұлғаға түсетін ақшалай немесе материалдық
ресурстар.
• Қор – мемлекеттің, кәсіпорынның немесе жеке тұлғаның әлде бір
мақсатқа арналған ақша қаражаты немесе материалдық құндылықтар.
• Жинақ – кәсіпорынның немесе жеке тұлғалардың банкілерге және жинақ
мекемелеріне салған, әдетте, талап ету мерзімі көрсетілмеген
ақшалай қаражаттар.
• Айналым қаражаттары - өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және
үздіксіз процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен
айналыс қорларын құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға,
ұйымдарға авансыланған ақшалай қаражаттың жиынтығы.
• Қарыз қаражаттары – бір жақ екінші жаққа меншікті немес оперативті
басқаруды, ақшаны немесе түр-түсі белгіленген заттарды
табыстайтын, ал қарыз алушы сол тектес және сапасы сондай затты
немесе ақшаны қайтаруға міндеттенетін шартқа сәйкес берілетін
қаражаттар.
• Рента – алушыдан кәсіпкерлік қызметті талап етпейтін капиталдан,
мүліктен немесе жерден ұдайы алынып отыратын табыс; көптеген
капиталистік елдерде – меншік иесінің мемлекеттік заем
облигациялары бойынша алатын табысы.
• Жалақы – біріншіден әрбір қызметкер жұмсаған еңбектің саны мен
сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін ұлттық
табыстың ақша түріндегі табысы; екіншіден, еңбек үшін сыйақы.
4. Салық мөлшері – салық төлеушінің табысына қарай алынатын
салық сомасын білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа,
нөлдік болып бөлінеді.
5. Салық жеңілдіктері – төлем қабілетін, қоғамдық өндіріске
қатысу және басқа да факторларды ескеріп заңмен
қарастырылған жалпы ережеден шығару.
Біріншіден, салық төлеуден босату жөніндегі жеңілдіктер.
Салықтың түрі бойынша салық төлеушілердің жекелеген тұлғалары салық
төлеуден босатылады. Мәселен, жер салығын иелігінде жер учаскесі бар
тұлғалар төлеуі тиіс. Ал, Ұлы Отан соғысына қатысқандар, мүгедектер жер
салығын төлеуден босатылады. Мұнда мемлекеттің әлеуметтік саясаты жүзеге
асырылады, яғни мемлекет әлеуметтік топтардың жекелеген түрлеріне салық
төлеуде жеңілдіктер қарастырған.
Салық төлеуден толық босатылу, салық салуға жатпайтын мүліктерде жүзеге
асырылады. Жеке табыс салығын есептеген кезде, жеке тұлғалардың
зейнетақысына салық салынбайды. Егер жеке тұлға үшін зейнетақы төлемдері
негізгі табыс көзі болса, онда ол салық төлеуден толық босатылады.
Екіншіден, салық мөлшерін төмендету арқылы жасалатын жеңілдіктер.
Бұл негізінен үш бағыт бойынша жүзеге асырылады:
• Салық төлеушілердің кейбір санаттарына немесе мүліктердің
жекелеген түрлеріне қатысты төмендетілген салық ставкаларын
белгілеу. Мәселен, корпорациялық табыс салығын төлеушілер үшін 30
пайызын салық ставкалары бекітілген, ал негізгі өндіріс құралы жер
болып табылатын салық төлеушілер үшін 10 пайыздық салық ставкасы
берілген, яғни мұнда мемлекет ауыл шаруашылық өнімдерін
өндірушілерге салық жеңілдіктерін қарастырған;
• Салық салу кезінде мүліктердің белгілі бір түрін есепке алмау,
немесе кейбір мүліктер салық салынуға жатпайды. Жеке табыс салығын
төлеу кезінде салық салынатын табыс есепке алынады, ал осы
табыстың құрамына балаларға немесе асырауындағы адамдарға алынған
алимент кірмейді;
• Салық төлеушілердің кейбір санаттары үшін олардың қызметтерін
жеңілдіктер беру тәртібінде салық базасын қатаң түрде есепке
алады, оның ішінде ерекше шегерімдерге құқық беріледі.
Үшіншіден, салық төлеудің мерзімін ұзарту.
Бұл салық төлеушілердің материалдық жағдайы қиындағанда немесе
кездейсоқ оқиғаларға сәйкес берілетін салық жеңілдіктері ретінде
қарастырылады.
Преференциялар – үшінші елге қатысты емес бір жақты тәртіпте немесе
өзара қатынас басында бір мемлекеттің екіншісіне беретін айрықша
жеңілдіктері.
Қорыта айтқанда, мемлекет салық жеңілдіктерін экономикалық және
әлеуметтік процестерге әсер етуші құрал ретінде қолдана алады.
6. Салық ставкасы – салық базасының өлшем бірлігіне салық
есептеулерінің шамасын білдіреді.
7. Салық кезеңі – салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі, ол аяқталған соң
салық базасы айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық және
басқа да міндетті төлемдер сомасы есептеледі.
Көптеген салықтар үшін салық кезеңі – күнтізбелік жыл болып саналады.
8. Салықты есептеу тәртібі.
Кадастар – салық салынуға тиіс адамдардың тізімі; тиісті объектілерді
ұдайы бақылау жолымен мезгіл-мезгіл құрастыратын жүйеленген мәліметтер
жинағы.
9. Салық есептілігі – салық төлеуші және салық агенті салық
органдарына табыс ететін, салық міндеттемелерін есептеу туралы
ақпараты бар құжаттама.
10. Салықты төлеу тәртібі – салық төлеушінің мемлекетке салық
төлемдерін төлеуде жүзеге асырылатын салық заңдылықтарында
бекітілген ереже [26].
Салық классификациясы:
Салық классификациясы дегеніміз – салықты белгілі бір ұқсас
параметрлері және сипаттары бойынша топтарға жіктеу:
1. салық салынатын субъектіге байланысты :
▪ жеке тұлғаларға
▪ заңды тұлғаларға
2. салық салу объектісі бойынша:
▪ тікелей-нақты( мүлікке, көлікке және жер) және жеке( салық
төлеушінің табыстарына)
▪ жанама – әмбебап(ҚҚС), жеке(акциз), фискалдық монополия,
кедендік баж,
3. аймақтық деңгейіне байланысты :
▪ жалпы мемлекеттік;
▪ жергілікті;
2. қолдану сипатына байланысты:
▪ жалпы қолданыстағы;
▪ мақсатты;
3. есептеуші субъектісі мен төлеу тәсіліне байланысты:
▪ окладты;
▪ окладсыз;
4. салық базасының туындау негізі мен төлеу көзіне байланысты:
▪ активті;
▪ пассивті;
5. салықты төлем формасы бойынша:
▪ ақшалай;
▪ натуралдық;
6. төлем мерзімі бойынша:
▪ төтенше;
▪ кезеңді;
7. салық ставкасы бойынша:
▪ тұрақты немесе пропорционалды;
▪ регресивті;
▪ прогресивті;
8. салық өлшемі бойынша:
▪ абсолютті;
▪ салыстырмалы [19].
1.2. Қазақстан Республикасының салық жүйесі және салықтың түрлері
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем
түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің,
салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі
органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және
муниципалды құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты әр
түрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеуші арасындағы, әр түрлі салық
төлеушілер арасындағы, сондай-ақ оған тікелей қатысушы заңды және жеке
тұлғалар арасындағы күрделі өзара байланысты әлеуметтік-экономикалық
қатынастардың жиынтығын құрайды.
1. Қазақстан Республикасында жаңа Салық кодексі бойынша мынадай:
❖ салықтар:
1) корпоративтік табыс салығы;
2) жеке табыс салығы;
3) қосылған құн салығы;
4) акциздер;
5) экспортқа рента салығы;
6) жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен
салықтары;
7) әлеуметтік салық;
8) көлік құралы салығы;
9) жер салығы;
10) мүлік салығы;
11) ойын бизнесі салығы;
12) тіркелген салық;
13) бірыңғай жер салығы;
❖ бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер:
1) мемлекеттік баж;
2) алымдар;
3) тіркеу алымдары;
4) автокөлік құралының Қазақстан Республикасы аумағымен жүргені үшін
алым;
5) аукционнан алынатын алым;
6) жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
7) телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат беру үшін алым;
мыналар:
1) жер учаскесін пайдаланғаны үшін;
2) үстіңгі көздерден су ресурсын пайдаланғаны үшін;
3) қоршаған ортаға эмиссия үшін;
4) жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін;
5) орманды пайдаланғаны үшін;
6) ерекше қорғалатын табиғи аумақты пайдаланғаны үшін;
7) радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;
8) қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ
ұялы байланысты бергені үшін;
9) кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
10) сыртқы (көрінетін) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақылар
қолданылады.
Салықтың, бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасы
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде және республикалық бюджет
туралы заңда айқындалған тәртіппен тиісті бюджеттердің кірістеріне түседі
[20].
Корпорациялық табыс салығы бюджет түсімдерінде едәуір орын алады
(27,2%). Бұл салықты Ұлттық банк пен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда
Қазақстан Республикасы резидент-заңи тұлғалары, сондай-ақ Қазақстанда
қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе республикадағы
көздерден табыс алатын бейрезидерт-заңи тұлғалар төлейді.
Бейрезиденттердің Қазақстан Республикасындағы тұрақты мекемеге
байланысты емес көздерден алатын табыстарының төлем көзіне мынадай
мөлшерлемелер бойынша салық салынуға тиіс:
➢ дивиденттер, қатысу үлесінен түскен табыстар және сыйақылар – 15%;
➢ тәуекелдерді сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық
сыйлықақылары – 10%;
➢ тәуекелдерді қайта сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық
сыйлықақылары – 5%;
➢ халықаралық тасымалдарда көлік қызметтерін көрсетуден түскен
табыстар – 5%;
➢ жоғарыда 1-4 тармақшаларда көрсетілген табыстарды қоспағанда,
бейрезиденттердің Қазақстан Республикасындағы көздерден алынатын
табыстары – 20%.
Жеке табыс салығы – бұл төлем бойынша қаражаттардың түсімі (2001ж.
дейін – жеке тұлғаоардан алынатын табыс салығы) барлық салық төлемдерінің
0,9% алады [28].
Жеке тұлғалар 2009 жылы алатын барлық табыстар мен төлемдер мынадай
топтарға бөлінеді:
✓ төлем көзінен салық салынатын кірістер;
✓ төлем көзінен салық салынбайтын кірстер;
✓ салықтар салуға жатмайтын кірістер;
✓ табыс ретінде қарастырылмайтын төлемдер.
Жеке тұлғалардың жеке табыс салығын салуға жатпайтын табыстарының
тізбесіне барлығы 39 түрі 2008 жыл қолданылған Салық кодексінің 144-бабына
кірді.
Салық ставкалары да өзгерген жоқ: 10 процент (дивиденттерді
қоспағанда), дивиденттерге 5 процент. Жиынтық жылдық табыстың салық
салынбайтын мөлшері ұғымы енгізілді, ол 12 ең төменгі жалақы мөлшерінде
(13470x12=161640тг.) белгіленді. Осы көрсеткіш негізінен жеке тұлғаларды
жеке кәсіпкер ретінде тіркеу үшін пайдалану көзделді [14].
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде табиғи ресурстарды, пайдалы
қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты бірқатар төлемдер бар,
оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшін төленетін
төлемдер ретінде бір топқа біріктіруге болады. Оларға үстеме пайдаға
салынатын салық, жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері, су үшін
төленетін төлем, орманды пайдаланғаны үшін төлем және басқалары жатады.
Әлеуметтік салық 1999 жылдан бері бұған дейін қолданылып келген
әлеуметтік қорларға: зейнетақы, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті
медициналық сақтандыру, халықты жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық
жарналары аударымдарының орнына енгізілген. Аударымдардың жиынтық
мөлшерлемесі еңбекке ақы төлеу қорының 28% мөлшерінде белгіленеді, ал
төленетін жарналардың сомасы өндіріс шығындарына жатқызылады.
Әлеуметтік салықтан түсетін түсімдер мемлекеттік бюджетке 15,7% алады.
Меншікке салынатын салықтар нарықтық экономика жағдайында мемлекет
иелігінен алу үшін және жекешелендіру процесінің дамуына қарай меншік
қатынастарындағы нақтылы өзгерістермен байланысты едәуір орын алады.
Жер салығы 1992 жылы енгізілді. Бюджетке жер салығы жер учаскесінің
орналасқан жері бойынша төленеді.
Мүлікке салынатын салық тура нақты салыққа жатады, оның мөлшері
мүліктің табыстылығына емес, төлеушілер мүлкінің құнына байланысты болды.
Көлік құралдарына салынатын салықты меншік құқығында салық салу
объектілері бар жеке тұлғалар және меншік, шаруашылық жүргізу немесе
орыламды басқару құқығында, салық салу объектілері бар заңи тұлғалар,
олардың құрылымдық бөлімшелері төлеушілер болып табылады. Жүк көтергіштігі
40 тонна және одан асатын карьерлік автосамосвалдар, мамандырылған
медициналық көлік құралдары салық салу объектілері болып есептелмейді.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосылған
құнғасалынатын салық – ҚҚС болып табылады. ҚҚС дүние жүзінің 40-тан астам
елдерінде, соның ішінде Еуропа экономикалық одағының 17 елінде
пайдаланылады. Бұл салықтың артықшылығы мынады: біріншіден, ол жаңа құн
жасалынған орын бойынша салық төлеушілердің үлкен тобынан алынады;
екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен
ерекшеленеді және үшіншіден, бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық
ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін
қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді. ҚҚС қазіргі
кезде Қазақстан Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің
бірі болып саналады. Мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы сомасында бұл
төлемнің үлес салмағы 27,1% құрады.
Жанама салықтар арасындағы фискалдық маңызы жағынан екіншісі кеден
төлемдері - әкелім, әкетілім, сондай-ақ транзит тауарларынан, заттары мен
қызметтер көрсетуден, өндіріліп алынатын баждар мен алымдар болып табылады.
Жанама салықтардың үшінші тобына акциздер кіреді. Бюджет кірістеріндегі
салықтың түсімдерін олар 2,7% құрайды.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық. Акциздер әмбебептық жеке-дара акциздер болып бөлінеді.
Әмбебаптық акциздер тауарлар мен қызметтердің құнына пайызбен жалпы
айналымнан өндіріледі; оларға сатудан алынатын, айналымдардан алынатын
салықтарды жатқызуға болады. Жеке-дара акциздер айтарлықтай көп болуы
мүмкін. Мәселен, акциздер Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген
және оның аумағына импортталатын мына тауарларға, акцизделетін тауарлар мен
қызмет түрлеріне салынады: спирттің барлық түрлері, алкоголь өнімі, темекі
бұйымдары, құрамында темекі бар басқа өнімдер, бекіре мен қызыл балық
уылдырығы, алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік
бұйымдар, бензин, дизель отыны, жеңіл автомобильдер, атыс және газ
қарулары, шикі мұнай, ойын бизнесі, лотореяны ұйымдастыру және өткізу [28].
Жалпы, салық жүйесі мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі
құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып,
дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен жүзеге асуына мүмкіндік
туғызады.
Салық жүйесі мемлекетің заңды және жеке тұлғалармен жиынтықты қаржылық
қатынасын және салықтар, нысандар, салық салудың әдістері мен тәсілдерін,
соңғысына заңды актілерін, сондай-ақ басқару органының жиынтығын, салық
қызметін көрсетеді [24].
Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.
Салық жүйесі экономикалық реттеуіш ретінде жұмыс орындарының санын,
өндірілетін жұмыс пен көрсетілетін қызметтер көлемінің ұлғаюын қамтамасыз
ете отырып, кәсіпкерлік субъектілер санының өсуін ынталандырады. Мемлекет
жүргізетін бюджет саясатының жалпы бағыты сақталады және Мемлекет басшысы
мен ҚР Үкіметі бекіткен стратегиялық және бағдарламалық құжаттарда
айқындалған мақсаттар мен міндеттерге сәйкес келетін және орнықты
экономикалық дамуды қолдауға, азаматтардың әл-ауқатын жақсартуға, бюджетті
жоспарлау мен атқару сапасын және мемлекеттік шығыстардың тиімділігін
арттыруға бағытталады [13].
1.3. Салықтық төлемдер мемлекеттік бюджет кірістерінің көзі ретінде
Бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің құрылымы мына бөлімдерден тұрады:
1.кірістер, салықтық түсімдер, салықтық емес түсімдер, амортизация, ресми
трансферттер түсімі; 2.шығындар; 3.операциялық сальдо; 4. таза бюджеттік
кредит беру және т.б.
Бюджет ең алдымен салық түсімдері есебінен (шамамен 95-97%) және
салықтық емес кірістерден (3-5%) құралады.
Қазіргі дамыған қоғамда салықтар – мемлекеттік кірістің негізгі көзі
болып табылады.
Сонымен сурет 1.3-те көрсетілгендей салықтық түсімдер жылдан жылға
көбейе түскен. 2006 жылы салықтық түсімдер табыстардың 88,5%-н, 2007 жылы
73,0%-н, 2008 жылға арналған бюджет бойынша 82,2%-н құрады [12].
Сурет 1.3. Өткен жылдардағы республикалық бюджеттің салықтық түсімдері
Корпорациялық табыс салығы, қосымша құн салығы және кеден төлемдері
республикалық бюджетке түсетін салық түсімдерінің негізгі көздері болып
табылады.
Сурет 1.4. Республикалық бюджетке түсетін салық түсімдерінің негізгі
көздері
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитеті 2009 жылдың
9 айының ішіндегі қызмет қорытындысын шығарды.
2009 жылғы 9 айда қарыздардың түсуін есепке алмағанда мемлекеттік
бюджетке түсетін түсімдер 2 578,0 млрд. теңгені құрады және есепті кезеңге
арналған жоспардың 94,9%-ына атқарылды, қарыздарды өтеуді есепке алмағанда
мемлекеттік бюджеттің шығыстары 2 817,1 млрд. теңгені құрады немесе есепті
кезеңге арналған төлемдер бойынша жоспардың 91,8%-ына атқарылды. 352,8
млрд. теңге сомасында жоспарланған тапшылық кезінде іс жүзіндегі тапшылық
240,2 млрд. теңге сомасында қалыптасты.
Кірістердің атқарылуы.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері 94,9%-ға атқарылды немесе 2 575,5 млрд.
теңге түсті, оның ішінде салықтық түсімдер негізінен қосылған құн салығы,
корпоративтік табыс салығы есебінен 103,0%-ға атқарылды.
Салық режимінің жаңа шарттарына (мөлшерлеменің төмендеуі, төлем уақытының
қайта қаралуы) қарамастан мемлекеттік бюджетке түсетін кірістер ағымдағы
жылдың шарттарына келтірілген өткен жылдың ұқсас кезеңінде түскен
түсімдерімен тең келді. Салықтық ауыртпалықты жеңілдетуден күтілетін
нәтиженің орындалмауы экономика өсу қарқынының төмендеуімен байланысты.
Корпоративтік табыс салығы өткен жылдың деңгейінде түсті, ағымдағы
атқарылуды қарайтын болсақ, КТС бойынша жоспар 6,8 млрд. теңгеге артығымен
орындалды.
2008 жылдың осыған ұқсас кезеңімен салыстырғанда іште өндірілетін
тауарларға салынатын қосылған құн салығы 21,1%-ға кем түсті. Іште
өндірілетін тауарларға салынатын қосылған құн салығының түсу қарқынының
төмендеуіне тағы да өтеу сомасының өсуі әсер етті. Есепті кезеңде 162,4
млрд. теңге өтелді (оның ішінде дебеттік сальдо бойынша – 40,1 млрд.
теңге), бұл өткен жылдың ұқсас кезеңінен 11,7 млдр. теңгеге көп, өтелетін
сома 239,3 млрд. теңгені құрады. Ағымдағы жылы енгізілген Тәуекелділікті
Басқару Жүйесі (ТБЖ) әрбір салық төлуші ТБЖ межелемесі бойынша сынақтан
өткізілгендіктен, бюджеттен ҚҚС артық сомасының қайтарылуының заңсыз
тәуекелін болдырмайды.
Кедендік төлемдер мен салықтар 427,2 млр. теңге сомасында түсті, немесе
жоспар 92,9%-ға орындалды. Жоспарлы көрсеткіштердің орындалмауы негізінен
импорт көлемі едәуір әсер ететін импортқа салынатын ҚҚС салығы есебінен
қалыптасты, оның азаюы өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 25,7%-ды
құрады. Сонымен бірге есепті кезеңде тексерулер нәтижесінде бюджетке шикі
мұнайға салынатын экспорттық кеден бажынан түгел есептелген соманы 38,7
млрд. теңге сомасында бюджетке төлеу салдарынан шығарылатын тауарларға
салынатын кедендік баждар бойынша жоспар 33,2 млрд. теңгеге артығымен
орындалды.
Жергілікті бюджеттің кірістері 2009 жылдың 9 айында 1 586,7 млрд.
теңгені немесе жоспардың 99,1%-ын құрады. Жергілікті бюджеттің кірістер
бойынша жоспары мынадай аймақтар бойынша орындалмады: Астана қаласы
(88,3%), Павлодар (97,4%), Ақмола (97,7%), Алматы қаласы (98,5%), Солтүстік
Қазақстан (98,8%), Шығыс Қазақстан (99,4%), Маңғысау (99,6%), Қостанай
(99,7%), Жамбыл облыстары (99,9%).
Сурет 1.5. Жергілікті бюджеттің кірістер бойынша жоспары
Жоспардың орындалмауы негізінен трансферттердің түсімімен байланысты
(35,8 млрд.теңге), әлеуметтік салық (өндірілетін тауарлар мен қызметтердің
төмендеуі есебінен жұмыс орындарының қысқаруына байланысты 3,3 млрд.
теңге), азаматтарға пәтер сатудан түсетін түсімдер (Астана қаласында
Мемлекеттік тұрғын-үй бағдарламасы аясында құрылыс компанияларының тұрғын-
үй объектілерін уақытылы тапсырмауының себебінен 1,7 млрд. теңге
қалыптасты) және жер телімдерін сатудан түсетін түсімдер (1,9 млрд. теңгеге
жоспардың негізгі орындалмауы Алматы қаласында аукционға шығарылатын жер
телімдерінің шектелуімен, Алматы қаласы жер коммисиясының құрылыс
объектілерін салуға жер телімдерін беру туралы бұрын қабылданған шешімдерін
мемлекеттің мұқтажы үшін қайтарып алуға байланысты жоюына, ал Ақмола,
Алматы, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан
облыстары бойынша жоспар жер телімдеріне төленетін базалық мөлшерлемелердің
өсуіне байланысты аукциондарда өтініш берушілер санының азаюына
байланысты).
Жергілікті бюджеттің кірістері жоспарының орындалмауына қарамастан
мынадай түсімдер бойынша артығымен орындалу байқалады:
- акциздер алкоголь, темекі өнімдерін сату көлемінің артуы есебінен 103,8%-
ға атқарылды немесе 28,1 млрд. теңге түсті.
- табиғи және басқа да ресурстарды пайдаланғаны үшін түсімдер өз қызметін
арнайы табиғатты пайдалану тәртібімен жүзеге асыратын табиғатты
пайдаланушылардан қоршаған ортаға лимиттен тыс шығарындылар үшін түскен
қоршаған ортаға эмиссия үшін төлем бойынша ірі түсімдердің есебінен.
Ағымдағы жылдың 9 айының атқарылу нәтижелері бойынша 2009 жылда мемлекеттік
бюджет кірістерінің күтілетін түсімі тұтастай алғанда 4 821,2 млрд. теңге
сомасында немесе нақтыланған жоспардың 98,5%-ында қалыптасты. Бұл ретте
республикалық бюджеттің кірістері 71,5 млрд. теңгеге атқарылмайды, оның
ішінде салықтық түсімдер – 86,5 млрд. теңге. Жоспардың орындалмауы
негізінен кедендік төлемдер мен салықтардан қалыптасады.
Салық бересі бойынша: 2009 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша салық және
бюджетке төленетін төлемдер бойынша бересі тұтастай алғанда республика
бойынша 105,9 млрд.теңгені құрады. Жылдың басымен салыстырғанда салық
органдарының тексеру актілері бойынша соманы жете есептеуге байланысты
бересі 25,0 млрд. теңгеге артты. Бересінің неғұрлым көп үлес салмағы
корпоративтік табыс салығы бойынша – 53,2 млрд.теңге, ІӨТ ҚҚС - 35,3
млрд.теңге қалыптасты.
2009 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша жинақтаушы зейнетақы қорларына
міндетті зейнетақы жарналары бойынша бересі 5,4 млрд.теңгені құрады, 2009
жылдың 1 қаңтарымен салыстырғанда 1,4 млрд.теңгеге немесе 36,7% артты. Бұл
ретте, өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда міндетті зейнетақы
жарналары бойынша түсімдер 11,5%-ға өсті, бұл Жол картасы шеңберіндегі жаңа
жұмыс орындарының ашылуымен және еңбекақы төлеу қорының өсуіне байланысты
[5].
Бақылау-экономикалық жұмыстар бойынша негізгі көрсеткіштер де жақсарды,
атап айтқанда тексеру актілері бойынша қоса есептелген салық сомалары 355,6
млрд. теңгені құрап, өткен жылдың осыған ұқсас кезеңмен салыстырғанда 2,7
есеге өскен, аумақтық салық органдарының салықтық тексеру актілері бойынша
өндіріліп алынған сомалардың да үлес салмағы өсіп, 52%-ды құрап отыр.
Сонымен қатар, үздік Ақпаратты қабылдау және өңдеу орталықтары
марапатталды. 2009 жылдың нәтижелері бойынша Республиканың үздік Орталығы
атағы Қостанай қ. бойынша Салық басқармасының Орталығына берілді, ал Шағын
қалада немесе ауылдық жерде орналасқан үздік Орталық атағы Екібастұз қ.
бойынша Салық басқармасының Орталығына берілді [29].
Сурет 1.6. Мемлекеттік бюджет кірістерінің атқарылуы
Кірістер түсімдерінің болжамы
2009-2013 жылдарға арналған мемлекеттік бюджет кірістері жаңа Салық
кодексінің экономиканың шикізат секторына салық жүктемесін төмендетуді
қарастыратын ережелерін есепке ала отырып, орта мезімді кезеңде
макроэкономикалық көрсеткіштердің болжамды өлшемдері негізінде айқындалды.
Кірістер есебінде мемелекеттік басқару және мемлекеттік мекемелер
қызметкерлерінің жалақыларын 2009 және 2010 жылдары 25%-ға, 2011 жылы 30%-
ға көбейту және Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорына аударымдарды
2009 жылы 3%-дан 4 %-ға дейін және 2010 жылы 5 %-ға дейін ұлғайту
нәтижесінде әлеуметтік салық түсімдерінің төмендеуі және 2009-2013 жылдары
ең аз жалақыны ұлғайту ескерілді.
Кесте 1.1.
ЖІӨ-ге мемлекеттік бюджет кірістері %-бен
Көрсеткіштер атауы 2009 жыл 2010 жыл 2011 жыл 2012 жыл 2013 жыл
Кірістер 13,4 12,0 11,5 11,2 10,9
Салықтық түсімдер 12,7 11,3 10,9 10,6 10,3
Салықтық емес түсімдер0,4 0,4 0,3 0,3 0,3
Негізгі капиталды 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3
сатудан түсімдер
Сурет 1.7. ЖІӨ-ге мемлекеттік бюджет кірістері
2009-2013 жылдарға арналған Ұлттық қорға бағытталатын бюджетке түсетін
түсімдер көлемінің болжамы макроэкономикалық көрсеткіштердің болжамдаған
өлшемдері негізінде құралды: мұнай өндіру, мұнайдың әлемдік бағасы, АҚШ
долларына теңге бағамы, сонымен қатар өткен жылдарға түсімдер серпіні,
ағымдағы жағдайды талдау.
2009 жылы Ұлттық қорға тікелей салықтар түсімі ЖІӨ-ге 7,1%, 2010 жылы –
ЖІӨ-ге 7,1 %, 2011 жылы - 6,7%, 2012 жылы – 6,1%, 2013 жылы – 5,6%
деңгейінде болжамдалады [10].
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
қазіргі жағдайына талдау және салықтық реформалар
1. Салық салуды реформалау
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған
бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
болғасын, экономиканы дербес түрде басқарды. Нарықтық экономика мен
мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты – бюджеттің кіріс бөлігін
қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама
қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар
жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.
Бірінші кезең.
1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің Қазақ КСР мемлекеттік
салық қызметін құру туралы Жарлығымен Қазақ КСР-нің басты мемлекеттік
салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті салық
түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілер пакеті қабылданды. Дегенмен,
өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен қатар
кемшіліктер де бұл заңда да орын алды, яғни ҚР алғашқы салық жүйесінде
бірқатар шешімін таппаған мәселелер болды. Атап айтсақ, біз салық жүйесін
құрғанда елемізде жиынтықталған ғылыми және практикалық тәжірибе болған
жоқ. Салық қызметі де, салық төлеушілер де мұндай жаңа бастамаға
психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Салық жүйесінде дүниежүзілік
тәжірибеде қолданылып келген салық салу принциптері сақталмады. Сондықтан
бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен жауап беруге
мүмкіндігі болмады. Ең бастысы, салық жүйесінің өндірісті дамытуға еш ықпал
етпеуі, бюджет кірісін құрудағы өз ролін жете атқара алмауы, яғни салық
көзі табыс не пайда емес, керісінше тұтыну болды.
Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс
дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық түрі
бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салу негіздерінің тыс қалуы
және т.б. кемшіліктер салық жүйесін одан әрі реформалаудың қажеттігін
көрсетті.
Екінші кезең.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдады, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықарлық стандарт салық салу
принциптеріне сәйкестендіру көзделген еді. Осыған орай 1995жылы 24 сәуірде
Салық жіне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығы шықты. Бұл өз қаржы жүйемізді құруға
ықпал етті. Ең бастысы салық төлеу жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-
ге дейін қысқартылды. Оның ішінде бесеуі мемлекеттік, алтауы жергілікті
салықтар.
Үшінші кезең.
2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі
қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді. Бұл салық
кодексіне сәйкес салықтың 9 түрі бар. 2005 жылы акциз салығына қосымша
ретінде экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы
қосылды [26].
Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып прогрессивті салық
заңдылығын енгізді. Салық жүйесін реформалау мен оны дамыту кезеңдерін
мерзімдерге бөлу жөнінде экономист Е.С.Балапанов мынадай қызықты тәсілдер
ұсынды. Ол Қазақстанның ұлттық салық жүйесінің негізгі даму кезеңдерін
келесідей белгіледі.
Бірінші кезең 1991-1994 жылдар аралығын қамтиды. Мұнда көбінесе
инфляцияны болдырмау және мемлекеттік бюджетке салықтарды барынша мол жинау
үшін салықтардың нақты түрлері мен элементтеріне байланысты әр түрлі
құралдарды қолдану арқылы ұлттық салық жүйесін құруы сипатталады.
Ұлттық салық жүйесінің құрылуы мен дамуының екінші кезеңі 1995-1998
жылдарда жүзеге асты. Бұл кезең әлеуметтік мәселелерді шешу
мүмкіндіктерінің көбеюімен, салық салу базасының тұрақтылығымен, экономика
субъектілерінің қаржы-шаруашылық белсенділігінің жақсаруымен,
макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жетуімен сипатталады.
Үшінші кезең (1999-2001жж.) жалпы ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы
ішкі табыс сияқты макроэкономикалық көрсеткіштердің артуымен сипатталады
және де экономикалық өсумен тығыз байланысты.
Төртінші кезең 2002 жылы басталды [1].
Қазіргі таңда қазақстандықтар жаңа Салық кодексі бойынша өмір сүруді
бастады. Жаңа кодексте кейбір салықтардың ставкаларын біршама төмендету,
салықтық әкімшілік жүйені жетілдіру, экономиканың шикізаттың емес секторына
салынған жалпы жүктемені төмендету, сондай-ақ өндіруші сектордан түсетін
кірісті көтеру мәселелері қарастырылды. Кодекс 2009 жылы қаңтардың 1-інен
бастап күшіне енді. Ресейлік сарапшылар Қазақстандағы салық реформасын
жоғары бағалауда.
Салық саясатының реформаға мұқтаж екендігі туралы республикада бірнеше
жыл бойы айтылып келді. Бірақ күрделі шешімдер қабылдауда қазақстандық
саясатқа салмақтылық тән екенін естен шығармау керек.
Қазақстан қазір дамудың жаңа кезеңіне аяқ басуда. 20-шы жылдардағы
посткеңестік шаруашылықтарды жандандыруға негізделген жетістіктер бүгінде
экономиканың жаңа салаларына инвестициялар салу мен экономиканы саралауға
негізделген жетістіктермен алмасуда.
Соңғы кездері әлемдік қаржы рыноктарында орын алып отырған дағдарыс
жағдайында Қазақстан үкіметі салықты төмендету туралы түбегейлі шешімді
саналы түрде қабылдап отыр [3].
Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына қосылуына
алғышарттар жасайтын экономиканы әртараптандыру ісінің салық жүйесінің
бәсекеге қабілеттілігін арттыруға да тікелей қатысы бар.
Қазіргі қолданыстағы салық заңдарына талдау жасай отырып, күшіне енген
кезеңнен бергі уақыттар ішінде Салық кодексі айтарлықтай өзгерістерге
ұшыраған.
Салық саясатында салықтық жеңілдіктер мен салық салудың айрықша
режимдерін кеңейту жөнінен жүзеге асырылған реформалар салықтық
әкімшіліктің сапасына кері әсерін тигізбей қала алған жоқ. Түрлі салықтық
жеңілдіктердің көп болуы, сондай-ақ салық салудың жекелеген режимдері
шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін экономикалық ынталандырудың
бұрмалануына әкеліп соқтырып, салық жүйесінің бейтараптығына нұқсан
келтірді әрі бақылаушы органдар тарапынан сыбайластық құқық бұзушылықтардың
пайда болуына қолайлы жағдайлар туғызды [27].
Барлық салықтық реформалар бақылаушы органдар сыбайлас жемқорлық
деңгейін едәуір төмендеткен жағдайда ғана табысқа жететін болады, бұл басты
міндеттердің бірі болып табылады, деді Үкімет басшысы. Осы мақсатта салық
органдары салық төлеушілерге ұсынатын электрондық қызметтердің тізбесін
кеңейту жолымен кәсіпкерлік субъектілері мен бақылаушы органдардың жеке
байланысын барынша азайту ұсынылып отыр [15].
Мамандардың пікірінше, салық жүйесін реформалау дер шағында қолға
алынды. Әсіресе, кәсіпкерлерді салықтық есеп берудің 40 пайызға азайтылуы
қуантып отыр. Есесіне, олар шағын және орта бизнеске берілген
жеңілдіктердің қысқартылуын аса құптамайды. Заң жобасын әзірлеушілердің
айтуынша, жаңа кодекстегі өзгерістер бірден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Экономика факультеті
Экономикалық теория кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оның
ерекшеліктері
Орындаған: ГМУ-21 тобының студенті
Саташева А.Б
Тексерген: Досмағамбетов Н.С.
Астана 2009
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Салық жүйесінің макроэкономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Салық жүйесі туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5
1.2. Қазақстан Республикасының салық жүйесі және салықтың
түрлері ... ... ... .9
1.3. Салықтық төлемдер мемлекеттік бюджет кірістерінің көзі
ретінде ... ... ... 13
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қазіргі жағдайына талдау және
салықтық
реформалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...19
2.1. Салық салуды
реформалау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .19
2.2. Салық Кодексі және салық
ставкалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
2.3. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің
мәселелері ... ... ... ... ... ... . 25
2.4. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің маңызы және дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..32
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Кіріспе
Бұл курстық жұмыс Қазақстанға, оның салық жүйесіне, қалыптасқан
салықтық ахуал мен салық жүйесінің кейбір мәселелері мен қиындықтарына,
негізгі салықтық көрсеткіштерге және салықтың елдегі экономикалық ықпалына
арналады.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтар мемлекеттің егемендігінің
бір көрінісі. Салық жүйесі – бұл әлеуметтік-саяси, экономикалық шарттардың
әсерінен сол мемлекетте қалыптасқан жиынтық салықтардың өзара байланысы.
Нарықтық қатынастарға көшумен байланысты біздің еліміздің экономикасында
көптеген жаңа мәселелер мен қажеттіліктер пайда болды. Олар жаңа мамандар
мен жаңа теориялық және тәжірибелік дисциплиналардың, соның ішінде салық
салу жүйесін негіздеді.
Тақырыптың өзектілігі. Отандық Қазақстанның Республикалық бюджетіндегі
салықтармен есеп айырысуларының жалпы көлемімен сипатталады. Қазақстан
Республикасының егемендігі, оның нарықтық қатынастарға бағытталған даму
жолына көшуі, сондай-ақ өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында
пайдаланылатын салық саясатының экономика мен әлеуметтік аяларда өзіне
тиесілі орын алуы бүгінгі таңда көкейкесті мәселе болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстандағы салық жүйесінің жағдайын білу,
мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудегі салықтардың алатын
орны мен рөліне талдау жасау болып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес мен алдыма келесідей міндеттер қойдым:
1. Салықтың макроэкономикалық мәні мен мазмұнын ашып, салық салуды
қалыптастырудың негізін қарастыру;
2. Еліміздің мемлекеттік бюджетінің түсім көрсеткіштерін талдау;
3. Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі салық жүйесін, оның
құрылымын, ерекшеліктерін анықтау және оның экономикалық
мақсаттармен сәйкестілік деңгейін межелеу;
4. Бүгінгі таңдағы салықтық реформаларды қарастыру;
5. Салық жүйесін жетілдіру жолдарын табу.
Бірінші тарауда: Қазақстан Республикасының салық жүйесінің теориялық
аспектісі қарастырылған, яғни салықтың макроэкономикалық мәні, маңызы,
қызметтері, принциптері және Қазақстан Республикасының мемлекеттік
бюджетіндегі салықтардың үлесі көрсетілген.
Екінші тарауда: Қазақстан Республикасының салық жүйесінің дамуы
қарастырылады, яғни болған салық реформалары, бүгінгі таңдағы жаңа Салық
кодексі мен Қазақстандағы салық жүйесінің даму перспективалары талқыланған.
Мемлекет құрылғаннан бастап салықтар қоғамдағы экономикалық
байланыстардың ең маңызды буыны ретінде өзінің міндетін атқара бастайды.
Мемлекет құрылымының өзгеруі немесе дамуы әрқашан сәйкесінше салық
жүйесінің өзгерісімен қатар жүреді. Қазіргі дамыған қоғамда салықтар –
мемлекеттік кірістің негізгі көзі болып табылады. Бұл аса қаржылық
міндетінен басқа, салықтық механизм арқылы мемлекет қоғамдық өндіріске,
оның динамикасы және құрылымына, ғылыми – техникалық прогресске
экономикалық әсерін тигізеді.
Салық мемлекеттік табыстың негізгі қайнар көзі болып табылатын мемлекетте
салық мағынасын тыс бағалау қиын. Сонымен қатар салық мағынасы барлығы үшін
таныс: бұндай әдіспен өз табысын алатын мемлекет үшін мемлекеттік
қаржыландыру есебінен күн көретін қоғам үшін (мемлекеттік чиновниктер,
зейнеткерлер, мүгедектер т.б). Бұдан келе, салыққа тікелей немесе жанама
қатысты емес және салық салу тақырыбы түртпейтін бір адам жоқ.
Салықтар, бүкіл салық жүйесі секілді, экономиканы басқаруда аса қуатты
құрылғысы болып табылады.
Мемлекеттің, барлық адамдардың мемлекет қаржыландыратын ұйымдар мен
мекемелердің өмір сүруі қаражатқа байланысты болғандықтан, мемлекет салық
төлеу, салық жинау жұмыстарының маңыздылығына үлкен мән береді.
Нарықтық өтпелі кезең жағдайында, жеке кәсепкерліктің даму барысында
салық пен қаражаттың едәуір бөлігі адамдардан келіп түседі. Салықты дер
кезінде төлеп отыратын, бұл міндетін терең түсінген адамдар неғұрлым көп
болса, онда мемлекетіміз де қуатты бола түседі, жеке адамдардың әл-ауқаты,
тұрмыс дәрежесі де жақсара береді.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап, дамып
және нығайып келеді. Мемлекет басшысы 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты
Қазақстан халқына Жолдауында Салық кодексінде күрделі, көпқұрамалы міндет –
бір мезгілде салық жүйесінің ашықтығын, салық салудағы бейтараптықты,
салықтық әкімшілендірудің қарапайымдылығы мен тиімділігін қамтамасыз етіп,
экономиканың сапалы дамуы үшін ынталандыру жүйелерін құруды тапсырды.
Салық және салық төлеу қоғам өміріндегі орнының айрықша екенін өз
жұмысымда толық айтпақшымын.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымша материалдардан тұрады.
1 Салық жүйесінің макроэкономикалық мәні
1.1. Салық жүйесі туралы түсінік
Салықтар – мемлекет біржақты бекіткен, заң жүзінде белгіленген, белгілі
бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз
сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың макроэкономикалық мәні – олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар — бұл жеке және заңды
тұлғалардың бюджетке міндетті
төлемдері
Сурет 1.1. Салық салу - табысты және мемлекет қаржысын толықтыруды реттеу
әдісі
Сурет 1.2. Салық салудың негізгі принциптері
Салықтардың ауыртпалығын бөлудің ежелден келе жатқан 2 принципі бар:
1. Пайда (алынған игіліктер) принципі.
2. Қайыр көрсету (төлем қабілеттік) принципі.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық принциптерін А.Смит ұсынған:
1. Әділеттік принципі – қағидаты. Салық төлеушінің әрқайсысының
табысына сәйкес алынуы тиіс.
2. Анықтылық қағидаты. Салықтың мөлшерімен оны төлеу мерзімі алдын-ала
және дәл анықталуы қажет.
3. Қолайлылық принципі. Әрбір салық – салық төлеуші үшін неғұрлым
қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс.
4. Үнем қағидаты. Салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс.
Салық 3 функция орындайды:
1. Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Бұл
функция көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Мемлекеттік бюджеттің
кірістері толықтырыла отырып, экономикалық-әлеуметтік мәдени шараларды іске
асыруды қамтамасыз етеді.
2. Реттеуші функция – мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюы мен
тікелей байланысты пайда болады. Салықтар қабылданған бағдарламалардың
орындалуына ықпал етеді. Салықтардың нысандары олардың мөлшерлемелері салық
алу әдістері жеңілдіктер мен шегерімдері арқылы мемлекет реттеуші
функциясын орындайды.
3. Қайта бөлу функциясы – бұл функция арқылы түрлі субъектілердің
табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді [28].
Салық элементтері:
1. Салық субъектісі – заңды немесе жеке тұлға, яғни салықты
төлеушілерді айтамыз.
Салықты төлеушілер:
❖ Қызметкерлер - өз еңбегімен материалдық және материалдық
емес игілік жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім
алатындар, яғни жеке тұлғалар;
❖ Шаруашылық субъектілері – капитал иелері, яғни заңды
тұлғалар.
2. Салық объектісі – салық есептелетін база, яғни салық не үшін
төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер
және т.б. Осы аталғандардан салық төленеді.
Мүлік жылжитын және жылжымайтын мүлік болып бөлінеді.
Тауар – қажеттілік пен тұтынуды қанағаттандыратын зат. Айналымнан
алынбаған, сатуға немесе айырбасқа арналған кез келген еңбек өнімі болып
табылады.
Мұра – қайтыс болағн азамат мүлкінің оның мұрагерлеріне көшуі. Көптеген
мемлекеттерде мұраға салық салынады.
Жер – белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық. Күнделікті пайдаланылады.
3. Салық көзі – салық төлеу үшін белгіленген және қолданылатын ақша
қаражаттары, бұл – жалақы, өріс, дивиденттер, яғни салық неден
төленетіндігін анықтау.
Макроэкономикалық деңгейде салық төлеудің негізгі көзі ретінде – ұлттық
табыс қатысады.
Салық төлеушілердің салық төлеу үшін негізінен бес көзі бар:
• Табыс – ұлттық табысты бөлу барысында мемлекетке, кәсіпорынға,
мекемеге немес жеке тұлғаға түсетін ақшалай немесе материалдық
ресурстар.
• Қор – мемлекеттің, кәсіпорынның немесе жеке тұлғаның әлде бір
мақсатқа арналған ақша қаражаты немесе материалдық құндылықтар.
• Жинақ – кәсіпорынның немесе жеке тұлғалардың банкілерге және жинақ
мекемелеріне салған, әдетте, талап ету мерзімі көрсетілмеген
ақшалай қаражаттар.
• Айналым қаражаттары - өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және
үздіксіз процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен
айналыс қорларын құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға,
ұйымдарға авансыланған ақшалай қаражаттың жиынтығы.
• Қарыз қаражаттары – бір жақ екінші жаққа меншікті немес оперативті
басқаруды, ақшаны немесе түр-түсі белгіленген заттарды
табыстайтын, ал қарыз алушы сол тектес және сапасы сондай затты
немесе ақшаны қайтаруға міндеттенетін шартқа сәйкес берілетін
қаражаттар.
• Рента – алушыдан кәсіпкерлік қызметті талап етпейтін капиталдан,
мүліктен немесе жерден ұдайы алынып отыратын табыс; көптеген
капиталистік елдерде – меншік иесінің мемлекеттік заем
облигациялары бойынша алатын табысы.
• Жалақы – біріншіден әрбір қызметкер жұмсаған еңбектің саны мен
сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін ұлттық
табыстың ақша түріндегі табысы; екіншіден, еңбек үшін сыйақы.
4. Салық мөлшері – салық төлеушінің табысына қарай алынатын
салық сомасын білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа,
нөлдік болып бөлінеді.
5. Салық жеңілдіктері – төлем қабілетін, қоғамдық өндіріске
қатысу және басқа да факторларды ескеріп заңмен
қарастырылған жалпы ережеден шығару.
Біріншіден, салық төлеуден босату жөніндегі жеңілдіктер.
Салықтың түрі бойынша салық төлеушілердің жекелеген тұлғалары салық
төлеуден босатылады. Мәселен, жер салығын иелігінде жер учаскесі бар
тұлғалар төлеуі тиіс. Ал, Ұлы Отан соғысына қатысқандар, мүгедектер жер
салығын төлеуден босатылады. Мұнда мемлекеттің әлеуметтік саясаты жүзеге
асырылады, яғни мемлекет әлеуметтік топтардың жекелеген түрлеріне салық
төлеуде жеңілдіктер қарастырған.
Салық төлеуден толық босатылу, салық салуға жатпайтын мүліктерде жүзеге
асырылады. Жеке табыс салығын есептеген кезде, жеке тұлғалардың
зейнетақысына салық салынбайды. Егер жеке тұлға үшін зейнетақы төлемдері
негізгі табыс көзі болса, онда ол салық төлеуден толық босатылады.
Екіншіден, салық мөлшерін төмендету арқылы жасалатын жеңілдіктер.
Бұл негізінен үш бағыт бойынша жүзеге асырылады:
• Салық төлеушілердің кейбір санаттарына немесе мүліктердің
жекелеген түрлеріне қатысты төмендетілген салық ставкаларын
белгілеу. Мәселен, корпорациялық табыс салығын төлеушілер үшін 30
пайызын салық ставкалары бекітілген, ал негізгі өндіріс құралы жер
болып табылатын салық төлеушілер үшін 10 пайыздық салық ставкасы
берілген, яғни мұнда мемлекет ауыл шаруашылық өнімдерін
өндірушілерге салық жеңілдіктерін қарастырған;
• Салық салу кезінде мүліктердің белгілі бір түрін есепке алмау,
немесе кейбір мүліктер салық салынуға жатпайды. Жеке табыс салығын
төлеу кезінде салық салынатын табыс есепке алынады, ал осы
табыстың құрамына балаларға немесе асырауындағы адамдарға алынған
алимент кірмейді;
• Салық төлеушілердің кейбір санаттары үшін олардың қызметтерін
жеңілдіктер беру тәртібінде салық базасын қатаң түрде есепке
алады, оның ішінде ерекше шегерімдерге құқық беріледі.
Үшіншіден, салық төлеудің мерзімін ұзарту.
Бұл салық төлеушілердің материалдық жағдайы қиындағанда немесе
кездейсоқ оқиғаларға сәйкес берілетін салық жеңілдіктері ретінде
қарастырылады.
Преференциялар – үшінші елге қатысты емес бір жақты тәртіпте немесе
өзара қатынас басында бір мемлекеттің екіншісіне беретін айрықша
жеңілдіктері.
Қорыта айтқанда, мемлекет салық жеңілдіктерін экономикалық және
әлеуметтік процестерге әсер етуші құрал ретінде қолдана алады.
6. Салық ставкасы – салық базасының өлшем бірлігіне салық
есептеулерінің шамасын білдіреді.
7. Салық кезеңі – салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі, ол аяқталған соң
салық базасы айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық және
басқа да міндетті төлемдер сомасы есептеледі.
Көптеген салықтар үшін салық кезеңі – күнтізбелік жыл болып саналады.
8. Салықты есептеу тәртібі.
Кадастар – салық салынуға тиіс адамдардың тізімі; тиісті объектілерді
ұдайы бақылау жолымен мезгіл-мезгіл құрастыратын жүйеленген мәліметтер
жинағы.
9. Салық есептілігі – салық төлеуші және салық агенті салық
органдарына табыс ететін, салық міндеттемелерін есептеу туралы
ақпараты бар құжаттама.
10. Салықты төлеу тәртібі – салық төлеушінің мемлекетке салық
төлемдерін төлеуде жүзеге асырылатын салық заңдылықтарында
бекітілген ереже [26].
Салық классификациясы:
Салық классификациясы дегеніміз – салықты белгілі бір ұқсас
параметрлері және сипаттары бойынша топтарға жіктеу:
1. салық салынатын субъектіге байланысты :
▪ жеке тұлғаларға
▪ заңды тұлғаларға
2. салық салу объектісі бойынша:
▪ тікелей-нақты( мүлікке, көлікке және жер) және жеке( салық
төлеушінің табыстарына)
▪ жанама – әмбебап(ҚҚС), жеке(акциз), фискалдық монополия,
кедендік баж,
3. аймақтық деңгейіне байланысты :
▪ жалпы мемлекеттік;
▪ жергілікті;
2. қолдану сипатына байланысты:
▪ жалпы қолданыстағы;
▪ мақсатты;
3. есептеуші субъектісі мен төлеу тәсіліне байланысты:
▪ окладты;
▪ окладсыз;
4. салық базасының туындау негізі мен төлеу көзіне байланысты:
▪ активті;
▪ пассивті;
5. салықты төлем формасы бойынша:
▪ ақшалай;
▪ натуралдық;
6. төлем мерзімі бойынша:
▪ төтенше;
▪ кезеңді;
7. салық ставкасы бойынша:
▪ тұрақты немесе пропорционалды;
▪ регресивті;
▪ прогресивті;
8. салық өлшемі бойынша:
▪ абсолютті;
▪ салыстырмалы [19].
1.2. Қазақстан Республикасының салық жүйесі және салықтың түрлері
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем
түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің,
салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі
органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және
муниципалды құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты әр
түрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеуші арасындағы, әр түрлі салық
төлеушілер арасындағы, сондай-ақ оған тікелей қатысушы заңды және жеке
тұлғалар арасындағы күрделі өзара байланысты әлеуметтік-экономикалық
қатынастардың жиынтығын құрайды.
1. Қазақстан Республикасында жаңа Салық кодексі бойынша мынадай:
❖ салықтар:
1) корпоративтік табыс салығы;
2) жеке табыс салығы;
3) қосылған құн салығы;
4) акциздер;
5) экспортқа рента салығы;
6) жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен
салықтары;
7) әлеуметтік салық;
8) көлік құралы салығы;
9) жер салығы;
10) мүлік салығы;
11) ойын бизнесі салығы;
12) тіркелген салық;
13) бірыңғай жер салығы;
❖ бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер:
1) мемлекеттік баж;
2) алымдар;
3) тіркеу алымдары;
4) автокөлік құралының Қазақстан Республикасы аумағымен жүргені үшін
алым;
5) аукционнан алынатын алым;
6) жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
7) телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат беру үшін алым;
мыналар:
1) жер учаскесін пайдаланғаны үшін;
2) үстіңгі көздерден су ресурсын пайдаланғаны үшін;
3) қоршаған ортаға эмиссия үшін;
4) жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін;
5) орманды пайдаланғаны үшін;
6) ерекше қорғалатын табиғи аумақты пайдаланғаны үшін;
7) радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;
8) қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ
ұялы байланысты бергені үшін;
9) кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
10) сыртқы (көрінетін) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақылар
қолданылады.
Салықтың, бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасы
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде және республикалық бюджет
туралы заңда айқындалған тәртіппен тиісті бюджеттердің кірістеріне түседі
[20].
Корпорациялық табыс салығы бюджет түсімдерінде едәуір орын алады
(27,2%). Бұл салықты Ұлттық банк пен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда
Қазақстан Республикасы резидент-заңи тұлғалары, сондай-ақ Қазақстанда
қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе республикадағы
көздерден табыс алатын бейрезидерт-заңи тұлғалар төлейді.
Бейрезиденттердің Қазақстан Республикасындағы тұрақты мекемеге
байланысты емес көздерден алатын табыстарының төлем көзіне мынадай
мөлшерлемелер бойынша салық салынуға тиіс:
➢ дивиденттер, қатысу үлесінен түскен табыстар және сыйақылар – 15%;
➢ тәуекелдерді сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық
сыйлықақылары – 10%;
➢ тәуекелдерді қайта сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық
сыйлықақылары – 5%;
➢ халықаралық тасымалдарда көлік қызметтерін көрсетуден түскен
табыстар – 5%;
➢ жоғарыда 1-4 тармақшаларда көрсетілген табыстарды қоспағанда,
бейрезиденттердің Қазақстан Республикасындағы көздерден алынатын
табыстары – 20%.
Жеке табыс салығы – бұл төлем бойынша қаражаттардың түсімі (2001ж.
дейін – жеке тұлғаоардан алынатын табыс салығы) барлық салық төлемдерінің
0,9% алады [28].
Жеке тұлғалар 2009 жылы алатын барлық табыстар мен төлемдер мынадай
топтарға бөлінеді:
✓ төлем көзінен салық салынатын кірістер;
✓ төлем көзінен салық салынбайтын кірстер;
✓ салықтар салуға жатмайтын кірістер;
✓ табыс ретінде қарастырылмайтын төлемдер.
Жеке тұлғалардың жеке табыс салығын салуға жатпайтын табыстарының
тізбесіне барлығы 39 түрі 2008 жыл қолданылған Салық кодексінің 144-бабына
кірді.
Салық ставкалары да өзгерген жоқ: 10 процент (дивиденттерді
қоспағанда), дивиденттерге 5 процент. Жиынтық жылдық табыстың салық
салынбайтын мөлшері ұғымы енгізілді, ол 12 ең төменгі жалақы мөлшерінде
(13470x12=161640тг.) белгіленді. Осы көрсеткіш негізінен жеке тұлғаларды
жеке кәсіпкер ретінде тіркеу үшін пайдалану көзделді [14].
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде табиғи ресурстарды, пайдалы
қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты бірқатар төлемдер бар,
оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшін төленетін
төлемдер ретінде бір топқа біріктіруге болады. Оларға үстеме пайдаға
салынатын салық, жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері, су үшін
төленетін төлем, орманды пайдаланғаны үшін төлем және басқалары жатады.
Әлеуметтік салық 1999 жылдан бері бұған дейін қолданылып келген
әлеуметтік қорларға: зейнетақы, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті
медициналық сақтандыру, халықты жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық
жарналары аударымдарының орнына енгізілген. Аударымдардың жиынтық
мөлшерлемесі еңбекке ақы төлеу қорының 28% мөлшерінде белгіленеді, ал
төленетін жарналардың сомасы өндіріс шығындарына жатқызылады.
Әлеуметтік салықтан түсетін түсімдер мемлекеттік бюджетке 15,7% алады.
Меншікке салынатын салықтар нарықтық экономика жағдайында мемлекет
иелігінен алу үшін және жекешелендіру процесінің дамуына қарай меншік
қатынастарындағы нақтылы өзгерістермен байланысты едәуір орын алады.
Жер салығы 1992 жылы енгізілді. Бюджетке жер салығы жер учаскесінің
орналасқан жері бойынша төленеді.
Мүлікке салынатын салық тура нақты салыққа жатады, оның мөлшері
мүліктің табыстылығына емес, төлеушілер мүлкінің құнына байланысты болды.
Көлік құралдарына салынатын салықты меншік құқығында салық салу
объектілері бар жеке тұлғалар және меншік, шаруашылық жүргізу немесе
орыламды басқару құқығында, салық салу объектілері бар заңи тұлғалар,
олардың құрылымдық бөлімшелері төлеушілер болып табылады. Жүк көтергіштігі
40 тонна және одан асатын карьерлік автосамосвалдар, мамандырылған
медициналық көлік құралдары салық салу объектілері болып есептелмейді.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосылған
құнғасалынатын салық – ҚҚС болып табылады. ҚҚС дүние жүзінің 40-тан астам
елдерінде, соның ішінде Еуропа экономикалық одағының 17 елінде
пайдаланылады. Бұл салықтың артықшылығы мынады: біріншіден, ол жаңа құн
жасалынған орын бойынша салық төлеушілердің үлкен тобынан алынады;
екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен
ерекшеленеді және үшіншіден, бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық
ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін
қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді. ҚҚС қазіргі
кезде Қазақстан Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің
бірі болып саналады. Мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы сомасында бұл
төлемнің үлес салмағы 27,1% құрады.
Жанама салықтар арасындағы фискалдық маңызы жағынан екіншісі кеден
төлемдері - әкелім, әкетілім, сондай-ақ транзит тауарларынан, заттары мен
қызметтер көрсетуден, өндіріліп алынатын баждар мен алымдар болып табылады.
Жанама салықтардың үшінші тобына акциздер кіреді. Бюджет кірістеріндегі
салықтың түсімдерін олар 2,7% құрайды.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық. Акциздер әмбебептық жеке-дара акциздер болып бөлінеді.
Әмбебаптық акциздер тауарлар мен қызметтердің құнына пайызбен жалпы
айналымнан өндіріледі; оларға сатудан алынатын, айналымдардан алынатын
салықтарды жатқызуға болады. Жеке-дара акциздер айтарлықтай көп болуы
мүмкін. Мәселен, акциздер Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген
және оның аумағына импортталатын мына тауарларға, акцизделетін тауарлар мен
қызмет түрлеріне салынады: спирттің барлық түрлері, алкоголь өнімі, темекі
бұйымдары, құрамында темекі бар басқа өнімдер, бекіре мен қызыл балық
уылдырығы, алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік
бұйымдар, бензин, дизель отыны, жеңіл автомобильдер, атыс және газ
қарулары, шикі мұнай, ойын бизнесі, лотореяны ұйымдастыру және өткізу [28].
Жалпы, салық жүйесі мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі
құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып,
дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен жүзеге асуына мүмкіндік
туғызады.
Салық жүйесі мемлекетің заңды және жеке тұлғалармен жиынтықты қаржылық
қатынасын және салықтар, нысандар, салық салудың әдістері мен тәсілдерін,
соңғысына заңды актілерін, сондай-ақ басқару органының жиынтығын, салық
қызметін көрсетеді [24].
Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.
Салық жүйесі экономикалық реттеуіш ретінде жұмыс орындарының санын,
өндірілетін жұмыс пен көрсетілетін қызметтер көлемінің ұлғаюын қамтамасыз
ете отырып, кәсіпкерлік субъектілер санының өсуін ынталандырады. Мемлекет
жүргізетін бюджет саясатының жалпы бағыты сақталады және Мемлекет басшысы
мен ҚР Үкіметі бекіткен стратегиялық және бағдарламалық құжаттарда
айқындалған мақсаттар мен міндеттерге сәйкес келетін және орнықты
экономикалық дамуды қолдауға, азаматтардың әл-ауқатын жақсартуға, бюджетті
жоспарлау мен атқару сапасын және мемлекеттік шығыстардың тиімділігін
арттыруға бағытталады [13].
1.3. Салықтық төлемдер мемлекеттік бюджет кірістерінің көзі ретінде
Бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің құрылымы мына бөлімдерден тұрады:
1.кірістер, салықтық түсімдер, салықтық емес түсімдер, амортизация, ресми
трансферттер түсімі; 2.шығындар; 3.операциялық сальдо; 4. таза бюджеттік
кредит беру және т.б.
Бюджет ең алдымен салық түсімдері есебінен (шамамен 95-97%) және
салықтық емес кірістерден (3-5%) құралады.
Қазіргі дамыған қоғамда салықтар – мемлекеттік кірістің негізгі көзі
болып табылады.
Сонымен сурет 1.3-те көрсетілгендей салықтық түсімдер жылдан жылға
көбейе түскен. 2006 жылы салықтық түсімдер табыстардың 88,5%-н, 2007 жылы
73,0%-н, 2008 жылға арналған бюджет бойынша 82,2%-н құрады [12].
Сурет 1.3. Өткен жылдардағы республикалық бюджеттің салықтық түсімдері
Корпорациялық табыс салығы, қосымша құн салығы және кеден төлемдері
республикалық бюджетке түсетін салық түсімдерінің негізгі көздері болып
табылады.
Сурет 1.4. Республикалық бюджетке түсетін салық түсімдерінің негізгі
көздері
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитеті 2009 жылдың
9 айының ішіндегі қызмет қорытындысын шығарды.
2009 жылғы 9 айда қарыздардың түсуін есепке алмағанда мемлекеттік
бюджетке түсетін түсімдер 2 578,0 млрд. теңгені құрады және есепті кезеңге
арналған жоспардың 94,9%-ына атқарылды, қарыздарды өтеуді есепке алмағанда
мемлекеттік бюджеттің шығыстары 2 817,1 млрд. теңгені құрады немесе есепті
кезеңге арналған төлемдер бойынша жоспардың 91,8%-ына атқарылды. 352,8
млрд. теңге сомасында жоспарланған тапшылық кезінде іс жүзіндегі тапшылық
240,2 млрд. теңге сомасында қалыптасты.
Кірістердің атқарылуы.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері 94,9%-ға атқарылды немесе 2 575,5 млрд.
теңге түсті, оның ішінде салықтық түсімдер негізінен қосылған құн салығы,
корпоративтік табыс салығы есебінен 103,0%-ға атқарылды.
Салық режимінің жаңа шарттарына (мөлшерлеменің төмендеуі, төлем уақытының
қайта қаралуы) қарамастан мемлекеттік бюджетке түсетін кірістер ағымдағы
жылдың шарттарына келтірілген өткен жылдың ұқсас кезеңінде түскен
түсімдерімен тең келді. Салықтық ауыртпалықты жеңілдетуден күтілетін
нәтиженің орындалмауы экономика өсу қарқынының төмендеуімен байланысты.
Корпоративтік табыс салығы өткен жылдың деңгейінде түсті, ағымдағы
атқарылуды қарайтын болсақ, КТС бойынша жоспар 6,8 млрд. теңгеге артығымен
орындалды.
2008 жылдың осыған ұқсас кезеңімен салыстырғанда іште өндірілетін
тауарларға салынатын қосылған құн салығы 21,1%-ға кем түсті. Іште
өндірілетін тауарларға салынатын қосылған құн салығының түсу қарқынының
төмендеуіне тағы да өтеу сомасының өсуі әсер етті. Есепті кезеңде 162,4
млрд. теңге өтелді (оның ішінде дебеттік сальдо бойынша – 40,1 млрд.
теңге), бұл өткен жылдың ұқсас кезеңінен 11,7 млдр. теңгеге көп, өтелетін
сома 239,3 млрд. теңгені құрады. Ағымдағы жылы енгізілген Тәуекелділікті
Басқару Жүйесі (ТБЖ) әрбір салық төлуші ТБЖ межелемесі бойынша сынақтан
өткізілгендіктен, бюджеттен ҚҚС артық сомасының қайтарылуының заңсыз
тәуекелін болдырмайды.
Кедендік төлемдер мен салықтар 427,2 млр. теңге сомасында түсті, немесе
жоспар 92,9%-ға орындалды. Жоспарлы көрсеткіштердің орындалмауы негізінен
импорт көлемі едәуір әсер ететін импортқа салынатын ҚҚС салығы есебінен
қалыптасты, оның азаюы өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 25,7%-ды
құрады. Сонымен бірге есепті кезеңде тексерулер нәтижесінде бюджетке шикі
мұнайға салынатын экспорттық кеден бажынан түгел есептелген соманы 38,7
млрд. теңге сомасында бюджетке төлеу салдарынан шығарылатын тауарларға
салынатын кедендік баждар бойынша жоспар 33,2 млрд. теңгеге артығымен
орындалды.
Жергілікті бюджеттің кірістері 2009 жылдың 9 айында 1 586,7 млрд.
теңгені немесе жоспардың 99,1%-ын құрады. Жергілікті бюджеттің кірістер
бойынша жоспары мынадай аймақтар бойынша орындалмады: Астана қаласы
(88,3%), Павлодар (97,4%), Ақмола (97,7%), Алматы қаласы (98,5%), Солтүстік
Қазақстан (98,8%), Шығыс Қазақстан (99,4%), Маңғысау (99,6%), Қостанай
(99,7%), Жамбыл облыстары (99,9%).
Сурет 1.5. Жергілікті бюджеттің кірістер бойынша жоспары
Жоспардың орындалмауы негізінен трансферттердің түсімімен байланысты
(35,8 млрд.теңге), әлеуметтік салық (өндірілетін тауарлар мен қызметтердің
төмендеуі есебінен жұмыс орындарының қысқаруына байланысты 3,3 млрд.
теңге), азаматтарға пәтер сатудан түсетін түсімдер (Астана қаласында
Мемлекеттік тұрғын-үй бағдарламасы аясында құрылыс компанияларының тұрғын-
үй объектілерін уақытылы тапсырмауының себебінен 1,7 млрд. теңге
қалыптасты) және жер телімдерін сатудан түсетін түсімдер (1,9 млрд. теңгеге
жоспардың негізгі орындалмауы Алматы қаласында аукционға шығарылатын жер
телімдерінің шектелуімен, Алматы қаласы жер коммисиясының құрылыс
объектілерін салуға жер телімдерін беру туралы бұрын қабылданған шешімдерін
мемлекеттің мұқтажы үшін қайтарып алуға байланысты жоюына, ал Ақмола,
Алматы, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан
облыстары бойынша жоспар жер телімдеріне төленетін базалық мөлшерлемелердің
өсуіне байланысты аукциондарда өтініш берушілер санының азаюына
байланысты).
Жергілікті бюджеттің кірістері жоспарының орындалмауына қарамастан
мынадай түсімдер бойынша артығымен орындалу байқалады:
- акциздер алкоголь, темекі өнімдерін сату көлемінің артуы есебінен 103,8%-
ға атқарылды немесе 28,1 млрд. теңге түсті.
- табиғи және басқа да ресурстарды пайдаланғаны үшін түсімдер өз қызметін
арнайы табиғатты пайдалану тәртібімен жүзеге асыратын табиғатты
пайдаланушылардан қоршаған ортаға лимиттен тыс шығарындылар үшін түскен
қоршаған ортаға эмиссия үшін төлем бойынша ірі түсімдердің есебінен.
Ағымдағы жылдың 9 айының атқарылу нәтижелері бойынша 2009 жылда мемлекеттік
бюджет кірістерінің күтілетін түсімі тұтастай алғанда 4 821,2 млрд. теңге
сомасында немесе нақтыланған жоспардың 98,5%-ында қалыптасты. Бұл ретте
республикалық бюджеттің кірістері 71,5 млрд. теңгеге атқарылмайды, оның
ішінде салықтық түсімдер – 86,5 млрд. теңге. Жоспардың орындалмауы
негізінен кедендік төлемдер мен салықтардан қалыптасады.
Салық бересі бойынша: 2009 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша салық және
бюджетке төленетін төлемдер бойынша бересі тұтастай алғанда республика
бойынша 105,9 млрд.теңгені құрады. Жылдың басымен салыстырғанда салық
органдарының тексеру актілері бойынша соманы жете есептеуге байланысты
бересі 25,0 млрд. теңгеге артты. Бересінің неғұрлым көп үлес салмағы
корпоративтік табыс салығы бойынша – 53,2 млрд.теңге, ІӨТ ҚҚС - 35,3
млрд.теңге қалыптасты.
2009 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша жинақтаушы зейнетақы қорларына
міндетті зейнетақы жарналары бойынша бересі 5,4 млрд.теңгені құрады, 2009
жылдың 1 қаңтарымен салыстырғанда 1,4 млрд.теңгеге немесе 36,7% артты. Бұл
ретте, өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда міндетті зейнетақы
жарналары бойынша түсімдер 11,5%-ға өсті, бұл Жол картасы шеңберіндегі жаңа
жұмыс орындарының ашылуымен және еңбекақы төлеу қорының өсуіне байланысты
[5].
Бақылау-экономикалық жұмыстар бойынша негізгі көрсеткіштер де жақсарды,
атап айтқанда тексеру актілері бойынша қоса есептелген салық сомалары 355,6
млрд. теңгені құрап, өткен жылдың осыған ұқсас кезеңмен салыстырғанда 2,7
есеге өскен, аумақтық салық органдарының салықтық тексеру актілері бойынша
өндіріліп алынған сомалардың да үлес салмағы өсіп, 52%-ды құрап отыр.
Сонымен қатар, үздік Ақпаратты қабылдау және өңдеу орталықтары
марапатталды. 2009 жылдың нәтижелері бойынша Республиканың үздік Орталығы
атағы Қостанай қ. бойынша Салық басқармасының Орталығына берілді, ал Шағын
қалада немесе ауылдық жерде орналасқан үздік Орталық атағы Екібастұз қ.
бойынша Салық басқармасының Орталығына берілді [29].
Сурет 1.6. Мемлекеттік бюджет кірістерінің атқарылуы
Кірістер түсімдерінің болжамы
2009-2013 жылдарға арналған мемлекеттік бюджет кірістері жаңа Салық
кодексінің экономиканың шикізат секторына салық жүктемесін төмендетуді
қарастыратын ережелерін есепке ала отырып, орта мезімді кезеңде
макроэкономикалық көрсеткіштердің болжамды өлшемдері негізінде айқындалды.
Кірістер есебінде мемелекеттік басқару және мемлекеттік мекемелер
қызметкерлерінің жалақыларын 2009 және 2010 жылдары 25%-ға, 2011 жылы 30%-
ға көбейту және Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорына аударымдарды
2009 жылы 3%-дан 4 %-ға дейін және 2010 жылы 5 %-ға дейін ұлғайту
нәтижесінде әлеуметтік салық түсімдерінің төмендеуі және 2009-2013 жылдары
ең аз жалақыны ұлғайту ескерілді.
Кесте 1.1.
ЖІӨ-ге мемлекеттік бюджет кірістері %-бен
Көрсеткіштер атауы 2009 жыл 2010 жыл 2011 жыл 2012 жыл 2013 жыл
Кірістер 13,4 12,0 11,5 11,2 10,9
Салықтық түсімдер 12,7 11,3 10,9 10,6 10,3
Салықтық емес түсімдер0,4 0,4 0,3 0,3 0,3
Негізгі капиталды 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3
сатудан түсімдер
Сурет 1.7. ЖІӨ-ге мемлекеттік бюджет кірістері
2009-2013 жылдарға арналған Ұлттық қорға бағытталатын бюджетке түсетін
түсімдер көлемінің болжамы макроэкономикалық көрсеткіштердің болжамдаған
өлшемдері негізінде құралды: мұнай өндіру, мұнайдың әлемдік бағасы, АҚШ
долларына теңге бағамы, сонымен қатар өткен жылдарға түсімдер серпіні,
ағымдағы жағдайды талдау.
2009 жылы Ұлттық қорға тікелей салықтар түсімі ЖІӨ-ге 7,1%, 2010 жылы –
ЖІӨ-ге 7,1 %, 2011 жылы - 6,7%, 2012 жылы – 6,1%, 2013 жылы – 5,6%
деңгейінде болжамдалады [10].
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
қазіргі жағдайына талдау және салықтық реформалар
1. Салық салуды реформалау
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған
бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
болғасын, экономиканы дербес түрде басқарды. Нарықтық экономика мен
мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты – бюджеттің кіріс бөлігін
қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама
қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар
жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.
Бірінші кезең.
1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің Қазақ КСР мемлекеттік
салық қызметін құру туралы Жарлығымен Қазақ КСР-нің басты мемлекеттік
салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті салық
түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілер пакеті қабылданды. Дегенмен,
өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен қатар
кемшіліктер де бұл заңда да орын алды, яғни ҚР алғашқы салық жүйесінде
бірқатар шешімін таппаған мәселелер болды. Атап айтсақ, біз салық жүйесін
құрғанда елемізде жиынтықталған ғылыми және практикалық тәжірибе болған
жоқ. Салық қызметі де, салық төлеушілер де мұндай жаңа бастамаға
психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Салық жүйесінде дүниежүзілік
тәжірибеде қолданылып келген салық салу принциптері сақталмады. Сондықтан
бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен жауап беруге
мүмкіндігі болмады. Ең бастысы, салық жүйесінің өндірісті дамытуға еш ықпал
етпеуі, бюджет кірісін құрудағы өз ролін жете атқара алмауы, яғни салық
көзі табыс не пайда емес, керісінше тұтыну болды.
Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс
дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық түрі
бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салу негіздерінің тыс қалуы
және т.б. кемшіліктер салық жүйесін одан әрі реформалаудың қажеттігін
көрсетті.
Екінші кезең.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдады, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықарлық стандарт салық салу
принциптеріне сәйкестендіру көзделген еді. Осыған орай 1995жылы 24 сәуірде
Салық жіне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығы шықты. Бұл өз қаржы жүйемізді құруға
ықпал етті. Ең бастысы салық төлеу жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-
ге дейін қысқартылды. Оның ішінде бесеуі мемлекеттік, алтауы жергілікті
салықтар.
Үшінші кезең.
2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі
қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді. Бұл салық
кодексіне сәйкес салықтың 9 түрі бар. 2005 жылы акциз салығына қосымша
ретінде экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы
қосылды [26].
Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып прогрессивті салық
заңдылығын енгізді. Салық жүйесін реформалау мен оны дамыту кезеңдерін
мерзімдерге бөлу жөнінде экономист Е.С.Балапанов мынадай қызықты тәсілдер
ұсынды. Ол Қазақстанның ұлттық салық жүйесінің негізгі даму кезеңдерін
келесідей белгіледі.
Бірінші кезең 1991-1994 жылдар аралығын қамтиды. Мұнда көбінесе
инфляцияны болдырмау және мемлекеттік бюджетке салықтарды барынша мол жинау
үшін салықтардың нақты түрлері мен элементтеріне байланысты әр түрлі
құралдарды қолдану арқылы ұлттық салық жүйесін құруы сипатталады.
Ұлттық салық жүйесінің құрылуы мен дамуының екінші кезеңі 1995-1998
жылдарда жүзеге асты. Бұл кезең әлеуметтік мәселелерді шешу
мүмкіндіктерінің көбеюімен, салық салу базасының тұрақтылығымен, экономика
субъектілерінің қаржы-шаруашылық белсенділігінің жақсаруымен,
макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жетуімен сипатталады.
Үшінші кезең (1999-2001жж.) жалпы ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы
ішкі табыс сияқты макроэкономикалық көрсеткіштердің артуымен сипатталады
және де экономикалық өсумен тығыз байланысты.
Төртінші кезең 2002 жылы басталды [1].
Қазіргі таңда қазақстандықтар жаңа Салық кодексі бойынша өмір сүруді
бастады. Жаңа кодексте кейбір салықтардың ставкаларын біршама төмендету,
салықтық әкімшілік жүйені жетілдіру, экономиканың шикізаттың емес секторына
салынған жалпы жүктемені төмендету, сондай-ақ өндіруші сектордан түсетін
кірісті көтеру мәселелері қарастырылды. Кодекс 2009 жылы қаңтардың 1-інен
бастап күшіне енді. Ресейлік сарапшылар Қазақстандағы салық реформасын
жоғары бағалауда.
Салық саясатының реформаға мұқтаж екендігі туралы республикада бірнеше
жыл бойы айтылып келді. Бірақ күрделі шешімдер қабылдауда қазақстандық
саясатқа салмақтылық тән екенін естен шығармау керек.
Қазақстан қазір дамудың жаңа кезеңіне аяқ басуда. 20-шы жылдардағы
посткеңестік шаруашылықтарды жандандыруға негізделген жетістіктер бүгінде
экономиканың жаңа салаларына инвестициялар салу мен экономиканы саралауға
негізделген жетістіктермен алмасуда.
Соңғы кездері әлемдік қаржы рыноктарында орын алып отырған дағдарыс
жағдайында Қазақстан үкіметі салықты төмендету туралы түбегейлі шешімді
саналы түрде қабылдап отыр [3].
Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына қосылуына
алғышарттар жасайтын экономиканы әртараптандыру ісінің салық жүйесінің
бәсекеге қабілеттілігін арттыруға да тікелей қатысы бар.
Қазіргі қолданыстағы салық заңдарына талдау жасай отырып, күшіне енген
кезеңнен бергі уақыттар ішінде Салық кодексі айтарлықтай өзгерістерге
ұшыраған.
Салық саясатында салықтық жеңілдіктер мен салық салудың айрықша
режимдерін кеңейту жөнінен жүзеге асырылған реформалар салықтық
әкімшіліктің сапасына кері әсерін тигізбей қала алған жоқ. Түрлі салықтық
жеңілдіктердің көп болуы, сондай-ақ салық салудың жекелеген режимдері
шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін экономикалық ынталандырудың
бұрмалануына әкеліп соқтырып, салық жүйесінің бейтараптығына нұқсан
келтірді әрі бақылаушы органдар тарапынан сыбайластық құқық бұзушылықтардың
пайда болуына қолайлы жағдайлар туғызды [27].
Барлық салықтық реформалар бақылаушы органдар сыбайлас жемқорлық
деңгейін едәуір төмендеткен жағдайда ғана табысқа жететін болады, бұл басты
міндеттердің бірі болып табылады, деді Үкімет басшысы. Осы мақсатта салық
органдары салық төлеушілерге ұсынатын электрондық қызметтердің тізбесін
кеңейту жолымен кәсіпкерлік субъектілері мен бақылаушы органдардың жеке
байланысын барынша азайту ұсынылып отыр [15].
Мамандардың пікірінше, салық жүйесін реформалау дер шағында қолға
алынды. Әсіресе, кәсіпкерлерді салықтық есеп берудің 40 пайызға азайтылуы
қуантып отыр. Есесіне, олар шағын және орта бизнеске берілген
жеңілдіктердің қысқартылуын аса құптамайды. Заң жобасын әзірлеушілердің
айтуынша, жаңа кодекстегі өзгерістер бірден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz