ЖШС «ОПТСНАБ» - тың ұйымдастыру - экономикалық мінездемесі

Жоспар

Кіріспе

1 бөлім. Шығындарға сипаттама және оларды жіктеу
1.1. Шығындар туралы жалпы түсінік
1.2. Басқару есебінде қолданылатын шығындарды жіктеу,
мақсаты және мәні
1.3. Өнімнің өзіндік құның, табысты анықтаудағы шығынның
жіктелуі

2 бөлім. ЖШС «ОПТСНАБ» . тың ұйымдастыру .экономикалық мінездемесі
2.1.ЖШС «ОПТСНАБ».тың қаржылық . экономикалық мінездемесі
2.2. ЖШС «ОПТСНАБ».тың жұмысының ұйымдастырылуы.
3 бөлім. Шығындар жіктелуінің негізгі бағыттары
3.1. Шығындарды шешім қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеу
3.2. Шығындар жіктелуінің негізгі бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Басқару есебі ұйымның менеджерлері мен басшыларына шешім қабылдау,
жоспарлау, іс-әрекетті бақылау мен реттеу үшін ақпарат бере отырып, қызмет
етеді.
Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей
өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құны) анықтау кіреді. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл
ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ықпалды жүйесін құру қажет.
Бухгалтерлік ақпаратты жіктеудің көптеген сызбалары бар, олардың
біреуін эталон деп бөлу мүмкін емес, өйткені жіктеу сызбасы ақпарат
тағайындауына байланысты.
Шығындарды жіктеу әр түрлі белгілер бойынша жүргізіледі: өндіріс
процесіндегі экономикалық рөл (негізгі және қосымша); өнімнің өзіндік
құнына кіргізу әдісі (тікелей және жанама); өндіріс көлеміне қатысты
(өзгермелі және тұрақты).
Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу бар: өнімнің өзіндік
құны мен алынған пайданы есептеу – келген және шыққан, өндірістік және
кезеңдік; бағалауда есепке алынатын және алынбайтын, болашақ кезеңнің
шығындарын жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз (өткен кезең
шығыстары), жүктелген, өсіммен артатын және шектік; бақылау мен реттеу –
реттелетін және реттелмейтін.
Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт – өндіріске арналған
шығындар есебін мақсатты түде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы.
Тауардың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсыбір қызмет
адамының пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлайтынның бәрі
өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағыттарының мысалы болып табылады.
Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс – қимыл үшін өндірістік шығындар
туралы ақпаратты жинайды: жұмыс күшіне шққан шығындар (немесе шығындар
қарқыны бойынша, мысалы, өзгермелік және тұрақты шығындар) сияқты белгілі
бір категориялар бойынша жіктейді және оларды есеп бағыттары бойынша
бөледі.
Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік
қызметінің барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығыстарды талдау
олардың тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу – болмауын
айқындауға, жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс
есептеуге, шығындарды бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін
жоспарлауға көмектеседі.

1 бөлім. Шығындарға сипаттама және оларды жіктеу
1.1. Шығындар туралы жалпы түсінік
Ұзақ уақыт бойы шығындарды қазандық деп аталатын тәсілмен анықтап
келді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары
шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті
мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.
1887 ж. Ағылшын эономистері шығын туралы хабардар болуды арттыратын
және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдірек
жүйесін жасауды ұсынды. Оның негізіне шығынды шартты – тұрақты және шартты
– өзгермелі деп бөлу жатты. Ғалымдар мынаны анықтады, шартты – тұрақты
шығынды өзгерту өндірілген өнім көлеміне тікелей байланысты емес, ол шартты
– өзгермелі шығын өндірістің көлемін пропорциональды өсуіне немесе кемуіне
тікелей ұлғаяды немесе азаяды. Осы негізде шығарылған және сатылған өнім
көлеміне және кәсіпорын пайдасын жоспарлауға байланысты шартты – тұрақты
және шартты – өзгермелі шығын жолдауға жол алатын директ – костинг
тұжырымдамасын ұсынды. Осыған байланысты кәсіпорынның өзіндік құнды толық
және дәл анықтау міндетті емес, өзін – өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау
күннен – күнге көкейкесті болып келуде. Нақты шығындарды
мөлшерленгендігімен салыстыратын стандарт – кост жүйесінің өмірге келуі
міндеттің шешуі болып шықты.
Шыққан шығындар есебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана қоймай,
аяқталмаған шығыстардың пайда болмауы үшін алдын алып, ресурстарды
пайдаланыуды бақылап, дами бастады. Кейіннен бұл жауапкершілік
орталықтарының тұжырымдамасы қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар
кәсіпорын шегінде ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап,
жауапкершілік орталықтары бойынша әртараптандырылды. Осылайша, шығындар
есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана қоймай, тікелей
өндірістік процеске де бағытталды.
Басқару есебі жүйесін толық түсіну үшін мынадай ұғымдардың
экономикалық мәнін білу және шектеу маңызды.
Шығындар – шаруашылық іс – әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі
құралдары мен керек – жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған( тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресірстардың
және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, шығындар ұғымы
өндіріске шыққан шығындар дегеннен кең екені білінеді өндіріске шыққан
шығындар – өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру барысында
тұтынылған ресурстар бөлігі.
Көбіне экономикалық әдебиетте шығыстар мен шығындар түсінігі
ұқсастырылып, теңестіріліп жүр, алайда бұлардың үлкен айырмашылықтары бар.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес шығысқа шеккен зиян
да шыққан шығын да кіреді. Қазақстан Республикасындағы 2002 жылдың 29
өазанындағы №542 Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған
тұжырымдамалық негіздерге сәйкес шығыстарға ұйымның және т.б. негізгі
қызмет барысында туындайтын шығыстар кіреді. Активтердің азаюына немесе
сенімді өлшенетін міндеттемелердің ұлғаюына байланысты болашақ экономикалық
пайданың кемуі ұйымның шығыстары деп танылады.
Басқаша айтсақ, шығыстарды ұйымның кіріс алуына байланысты көтерген
шығындарының бөлігі деп түсіндіруге болады.
Есепті кезең қатысына орай шығыстар екі категорияға бөлінеді:
• Ағымдағы есепті кезең;
• Кейінге қалдырылған.
Ағымдағы есепті кезең шығыстары ағымдағы есепті кезеңніңшаруашылық іс
– әрекетінің фактілеріне байланысты және осы кезеңнің кірістері мен
шығыстары туралы есепте танылады.
Есепті кезеңнің кірістерімен өзара байланысының белгілері бойынша олар
мыналарға бөлінеді:
• Осы есепті кезеңде алынған кірістермен байланыстырылған шығыстар
( негізгі және негізгі емес қызмет шығыстары);
• Ағымдағы кірісті алумен байланысты емес есепті кезеңнің осы
(ағымдағы) шығыстары. Осы есепті кезеңнің кірістерін алу
фактісіне қарамастан, кірістер мен шығыстар туралы есепте және
ағымдағы есепті кезеңде танылады, мойындалады. Олар көбіне
кірістің бары немесе жоғынан (мысалы, активтің амортизациясы,
кеңсе бөлмелерін жалға алу жөніндегі шығыстар) гөрі, кезеңнің
бар болуымен негізделеді.
Кейінге қалдырылған шығыстар болашақта ықтимал кірістер алу мақсатымен
есепті кезеңде жүзеге асатын ұйымның ресурстарын қолдану жөніндегі
шаруашылық операцияларымен байланысты. Олар ұйым балансында
капиталдандыруға жатады.
Ұйымның болашақтағы ресурстарында пайда болу мүмкіндігі белгілеріне
қарай кейінде қалдырылған шығыстар былайша бөлінеді:
• Инвестициялар (күрделі қаржы);
• Болашақ кезең шығыстары.
1.2. Басқару есебінде қолданылатын шығындарды жіктеу,
мақсаты және мәні
Өндірістік шығындар дегеніміз – өнімдерді, тауарларды (атқарылған
жұмыс, көрсетілген қызмет) дайындаға кеткен нақтылы және қоғамдық еңбек
шығындарының жиынтығы деп айту қабыданған. Өнім (жұмыс, қызмет) өндірісімен
байланысты шығындар өзінің құрамы жағынан да, экономикалық мазмұны жағынан
да, өнім өндірісіндегі ролі мен өнімнің өзіндік құнына енгізу тәсілі
бойынша да біртекті (бірыңғай) емес. Сондықтан экономикалық теорияда
шығындарды әртүрлі белгілері бойынша топтастырады. Шығындардың негізгі
классификациясы (жіктелуі) төмендегідей(1 – кесте):

1-кесте . Шығындардың жіктелуі
Классификация белгілері Шығындардың бөлінуі
Өндіріс процесіндегі экономикалық Негізгі және қосымша
ролі бойынша
Құрамының бірыңғайлығы бойынша Бір элементті және кешенді
Өндіріс көлеміне қатыстылығына Айнымалы және тұрақты
байланысты
Жеке өнім түрлерінің өзіндік құнынаТікелей және жанама
енгізілу тәсілі бойынша
Пайда болу кезеңділігі бойынша Ағымдағы және бір жолғы
Өндіріс процесіне қатысу бойынша Өндірістік және өндірістік емес
( кезең шығындар)
Шығын шығарудың мақсатқа лайықтылығыӨнімді және өнімсіз
(тиімділігі) бойынша
Жоспарды қамту мүмкіндігі бойынша Жоспарланған және жоспарланбаған
(мөлшерлеу)

Негізгі шығындарға өнімдерді (жұмыс, қызмет) дайындаудағы өндіріс
процесімен тікелей байланысты шығындар жатады. Бұл шығындарға кіретін:
шикізаттар, материалдар, өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы, технологиялық
мақсаттар үшін қажетті жанар – жағар майлар және т.б.
Қосымша шығындарға ұйымдастыру мен қызмет көрсету өндірісімен
байланысты шығындар жатады. Олар: өндірістік бөлімшелердегі (цехтар,
учаскілер) әкімшілік – басқару персоналының еңбекақысы, электро – энергия
шығындары, өндіріс ғимаратын жылутыға арналған отын, өндірістік негізгі
құралдардың тозуы және оларды жөндеу шығындары және т.б.
Бір элементті шығындарға сол кәсіпорынның құрамдық бөліктеріне бөлуге
келмейтін біртекті экономикалық элементтер жатады.
Кешенді шығындар бірнеше экономикалық шығындардң жиынтығынан тұрады.
Оған жататындар: қосымша шығындар, бірнеше элементтен тұратын кезең
шығындары және т.б.
Айнымалы шығындарға жалпы мөлшері шығарылатын өнімдердің (жұмыс,
қызмет) көлеміне тікелей байланысты болатын шығындар жатады. Осыған
байланысты өнімдердің бірлігіне келетін мұндай шығындардың мөлшері
өзгеріссіз қалуы мүмкін. Айнымалы шығындарға жататындар: шикізаттар мен
материалдар шығындары, технологиялық мақсаттар үшін отын электро – энергия,
жұмысшылардың еңбекақысы (кесімді) және т.б.
Тұрақты шығындарға өндіріс көлемі өзгерсе де өзгермейтін немесе болар
– болмас өзгеретін (шарты – тұрақты шығындар) шығындар жатады. Мысалға
қосымша шығындарды, жалпы және әкімшілік шығындарын келтіруге болады.
Белгіленген шығындардың өзіне тән сатылық сипаты болады, яғни ол
белгілі бір саты деңгейінде белгіленіп, іскерлік диопозоны аумағына сай
кеңейтіледі. Мұндай кеңістік – релевантты диапозон деп аталады.
Релеванттық диапозон дегеніміз – белгіленген шығындар өзгермей бір
қалыпты сақталып, айнымалы шығындарды жүргізу іскерлік белсенділік
деңгейіне байланысты олардың өзгерісіне тура пропорионалды жақындатылды.
№7 БЕҚС – да қосымша шығындар құрамында машиналар мен жабдықтардың
жұмыс уақытының санына байланысты болатын жабдықтарды сақтау және пайдалану
шығындары, сонымен бірге ақаудан болған жоғалтулар есептеледі. Сондықтан
экономикалық әдебиетте және практикада өндіріс көлеміне қатыстылығына
байланысты шығындарды айнымалы және шартты – тұрақты шығындар деп бөлу
қабылданған.
Өнімдердің (жұмыс, қызмет) жеке түрлеріне енгізілген шығындар тікелей
шығындар деп аталады. Бұл шығынға жататындар: шикізаттар мен материалдар
шығын, өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, ақаудан болған жоғалтулар және
т.б.
Өнімдердің (жұмыс, қызмет) әр түрлі түрлерінің арқасында
пропорционалды түрде бөлінетін шығындар жанама шығындар деп аталады.
Шығындарды тікелей және жанамаға бөлу өндірістің ұйымдастырылуына және оның
салалық ерекшеліктеріне, сонымен бірге өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың қабылданған әдістеріне байланысты болады.
Ағымдағы шығындарға сол есепті мерзімдегі өндіру мен сатуға байланысты
шығындар жатады.
Бір жолғы шығындарға өнімдердің жаңа түрлерін дайындауға және
меңгеруге, техникалық әдебиеттер мен газеттерге жазылуға кеткен шығындар
және т.б. жатады.
Өндірістік шығындарға өнімдерді дайындауға және олардың өндірістік
өзіндік құнын белгілеуге кеткен шығындар кіреді.
Өндірістік емес шығындарға кәсіпорынның кызмет нәтижесінен есептен
шығарылатын кезеңдік шығындар жатады.
Өнімді шығындарға өнімдерді рационалдық ұйымдастыруда және
технологияны сақтау кезінде өнімдерді белгіленген сапамен шығарумен
байланысты шығындар жатады.
Өнімсіз шығындар өндірісті ұйымдастыру және технологиядағы
жетіспеушіліктермен байланысты шығындар.
Өнімді шығындар жоспарланады, сондықтан олар жоспарланған деп аталады.
Ал, өнімсіз шығындар жоспарланбайды, сондықтан да олар жоспарланбаған деп
аталады.
Сонымен бірге, шығындар экономикалық шығын элементтері және
калькуляция бабы бойынша топтастырылады.
№7 БЕС – да Тауарлы – материалдық босалқылардың есебінде өндірістегі
шығындар экономикалық мазмұнына сәйкес төмендегідей топтармен
қарастырылған:
- Материалдық шығындар;
- Еңбекақы шығындар;
- Әлеуметтік салық;
- Сақтандыруға бөлінген сома;
- Құралдардың тозуы;
- Басқа шығындар.
Шығындарды экономикалық элементтері бойынша топтастыру барлық
шығындарды оның түрлері бойынша табуға арналған. Бұл топтастырудың
шығындарды калькуляция бабы бойынша топтастырудан айырмашылығы – мұнда
барлық шығындар, кешенді шығындарды қоса, оның экономикалық мазмұнын
сипаттайтын түрлері бойынша көрсетіледі. Элементтері бойынша шығындарды
топтастыру өндіріске не жұмсалғанына жауап бере алады.
Өндірістегі шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау есебі
төмендегідей баптар бойынша жүзеге асырылуы тиіс:
- Материалдар;
- Өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы;
- Еңбекақы аударымдар;
- Жанама шығындар.
Шығындар калькуляция баптары бойынша топтастыру шығындардың мақсаты
бағытын, олардың технико – экономикалық белгілеуін, яғни бұл шығындар қайда
бағытталған, ақша қаражаттары неге жұмсалды деген сұрақтарға жауап береді.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты – өнім шығару, оны өткізу
мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс
тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын
құрамы оны қалыптастыратын шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі.
Өндіріс шығындары – өнімді өндіру мен өткізуге жұмсалған қоғамдық еңбек
шығындары.
Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын
орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы
және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады. Шығындар есебін дұрыс
ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор.
Шығындар – басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан
қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша
шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданған жөн.
7 Тауарлы – материалдық қорлардың есебі атты Бухгалтерлік есеп
стандарттарына сәйкес (2003 ж.28 қаңтардағы №27 өзгерістермен бірге)
шығындар былайша жіктеледі:
• пайда болу орны бойынша – өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық
бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша
есепті ұйымдастыру мен өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің)
өндірістік өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;
• шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері бойынша – өнімнің өзіндік құнын
анықтау үшін қажет;
• өнімнің өзіндік құнына жеткізу тәсілі немесе немесе шығын түрлері
бойынша экономикалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша:
а) экономикалық элементтер бойынша – өнім өндірісіне нақты не
жұмсалғанын көрсетеді 7 БЕС – ке сәйкес бұған мынадай экономикалық
элементтер жатады:
• материалдық шғындар;
• еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
• ақша аударулар;
• құралдардың тозуы;
• басқалай шығындар.
ә) калькуляция баптары бойынша – өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік
құнын есептеу үшін қолданылады. 7 БЕС бойынша бұларға:
• материалдар;
• еңбекті өтеу;
• ақша аударулар (аударымдар);
• қосымша шығыстар.
Көрсетілген топтарды салыстыру 2 – кестеде келтірілген.

2. – кесте. Элементтер мен калькуляция баптары бойынша
шығындарды топтастыру, мың теңге

Экономикалық Сома Калькуляция Сома
элементтер
1.Материалдық 78000 1.Материалдар 25200
шығындар
2.Еңбекті өтеуге 17000 2.Сатылатын жартылай41000
шығатын шығындар өнім
3.Ақша аударулар 3060 3.Қайтарымды 2400
(аударымдар) қалдықтар (ұстап
қалынады)
4.Құралдардың 7220 4.Технологиялық 9100
тозуы мақсаттарға арналған
отын мен энергия
5.Басқалай 11720 5.Еңбекті өтеу 10000
шығындар
Барлығы 117000 6.Ақша аударымдары 1800
6.Өндірістік емес (3600) 7.Өндірісті дайындау4600
шоттарға (-) мен игеруге шығыстар
Бітпеген 600 8.Қосымша шығыстар 17500
өндірістің
қалдығын (+)
өзгерту
9.Ақаудан болған 1390
шығыстар
10.Басқадай 1010
өндірістік шығыстар
Барлығы 114000 Барлығы 114000

Экономикалық элементтер (117000тг) және калькуляция баптары (114000тг)
бойынша шығындар өндірістік емес шоттарға есеп өзгерту бөлігіне түзету
элементтері бойынша жиынтыққа кірмей тұрып сандық жағынан бірдей болмайды.
Шығындардағы айырмашылықтар сондай – ақ ұқсас атаулардың элементтері мен
калькуляция баптары бойынша да болады. Мысалы, экономикалық элемент бойынша
Еңбекті өтеу шығындары 17000 теңге болып, ал Еңбекті өтеу
калькуляциясының бабы бойынша 10000 теңге болып көрсетілген. Айырма
жабдықты күтумен шұғылданатын еңбекшілердің еңбегін өтеу шығыстарында, яғни
қосымша шығыстарда ескерілген.
Алайда экономикалық элементтер мен шығын баптары бойынша шығын
есебіндегі топтасулар өзара байланысты екендігін байқаған жөн, өйткені олар
субъектінің бірдей шығындарын құрамы және мақсатты белгілеуі бойынша
сипаттайды.
Бұл есепте тұтастай шаруашылық жүргізуші субъект бойынша ақпаратты
элементтік тұрғыда қалыптастыруға және оны шығындардың пайда болу орны мен
өнім, түрлері, калькуляция баптары бойынша мұқият қарастыруға, өзіндік
құнды анық есептен шығаруға, кәсіпорын шығындарын бақылауды жақсартуға
мүмкіндік береді. Экономикалық элементтер бойынша топтастыру олардың
құрылымын оқып – үйрену, өндірістік шығыстардың сметасы қолданылады. Екі
топтасу да бірін – бірі толықтырады және өнім өндірісіне жұмсалған шығынды
есептеуге, өзіндік құнды есептеу мен талдауға мүмкіндік береді.
Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін (3 –
кесте):
3-кесте. Өндіріс шығындарын жіктеу

№ Жіктеуші топ Шығындар (шығыстар)
1 Өндіріс процесіндегі экономикалықНегізгі
рөл бойынша Қосымша
2 Өнімнің өзіндік құнына жатқызу Тікелей
тәсілі бойынша Жанама
3 Құрамы (біртектілігі) бойынша Бірэлементтік
кешенді
4 Өндірістік көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу мерзіділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
6 Өндіріс процесіне қатысу бойынша өндірістік
(басқару міндеттері бойынша) әкімшілік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
8 Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10 Пайданы генерациялау кезеңіне өнімге
шығындарды жатқызу тәртібі кезеңге
бойынша

Негізгілер – өндірістің технологиялық процесімен тікелей
байланыстылар: шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай
шығындар.
Қосымшалар – өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны
басқаруға байланысты пайда болады.
Тікелейлер – өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның
өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін. Жеке бөлімшеге жатқызылуы
мүмкін шығындар бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы
– автосервис бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында
қолданылатын бояудың құны – тікелей бояу цехының шығындары).
Жанамалар – өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей
енгізілмейтін және жанама түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын
шығындар жанамалар деп аталады.
Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама болуы
мүмкін.
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті
ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнынын калькуляциялаудың қабылданған
тәсіліне (көмір өнеркәсібінде, энергетикада – барлық шығындар тікелей
байланысты).
Бірэлементтілер – бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар,
ақша аударулар).
Кешенділер – бірнеше элементтен тұратын (құрамына тиісті риске
құрамның еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай
бірэлементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелілер – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма – сай
өзгеретіндер және осы кезеңдегі өнім өндіруге сайма – сай бөлінеді.
Тұрақтылар – өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланыты емес дерлік
(жылыту, өндірістік бөлмеге жарық беру, амортизация, жалға алу жарнамаға
шығындар және т.б.). Егер көлем 10%-ке ұлғайса немесе кемісе, онда жалпы
тұрақты шығындар өзгермей қалады, бірақ бір бірлікке тұрақты түседі.
Өндірістік – тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның
өндірістік өзіндік құнына құрайтын барлық шығындар.
Әкімшілік – жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік
мақсаттағы шығыстарға байланысты.
Коммерциялық сатып алушыларға өнімді өткізуге байланысты.
Өнімді (жоспарланатын) – тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға
белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар.
Өндіргіш емес (жоспарланбайтын) – өндіріс технологиясы мен
ұйымдастырудағы кемшіліктер салдары іркіліс шығындары болып табылады.
Реттелетін – егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп немесе
реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланатын шикізатқа шығындарды – цех
тексерушісі реттейді).
Реттелмейтіндер – деңгейіне еңбеккер елеулі ықпал ете алмайтын
шығындар.
Жалпы – өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.
Орташалар – өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.
Өнімге – өнімнің өзіндік құнына кететін.
Мезгілге – мезгіл шығыстары:жалпы және әкімшілік шығыстар, тауарды
өткізу бойынша шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар.
Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару
міндетін шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебінің негізгі міндеттеріне
мыналар жатады:
• өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған
пайданың құның бағалау;
• басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
• жауапкершілік орталығынң өндірістік қызметін бақылау мен реттеу;
Аталған міндеттерді шешуге осы тараудың келесі бөлімдерінде толық
қарастырылған шығындарды жіктеу сәйкес келеді.

1.3. Өнімнің өзіндік құның, табысты анықтаудағы шығынның
жіктелуі
Кіретін шығындар – бұл болашақта табыс әкелуі мүмкін деп күтілетін,
саны бар, сатып алынған құралдар. Олар баланста актив ретінде тіркеледі.
Егер осы құралдар табыс алу үшін жұмсалған болса және алдағы уақытта табыс
әкелу мүмкіндігінен айырылса, онда олар уақыты өткен болып есептеледі.
Өнеркәсіп кәсіпорындарында бұл шығын дайын өнімнің немесе аяқталмаған
өндірістің сату кезеңіне дейінгі өзіндік құның анықтауда есептелінетін өнім
бірлігінің өзіндік құны ретінде түсіндіріледі. Есепті кезеңнің шығындарына
босалқыларды бағалауда есепке алынбайтын шығындар жатады, сондықтан олар
шығын ретінде қарастырылады. Өнімнің өзіндік құны мен есепті кезең
шығындарының арасындағы негізгі айырмашылық – бұл олар тіркеуге алынған
уақыт айырмашылығына байланысты.
Тек ғана өнімнің өзіндік құны қосалқы өнімдердің бағасына енгізіледі
және сатылған тауарлардың өзіндік құнының негізгі калькуляциясын құрайды,
сонымен бірге есепті кезең шығындары осы калькуляциясының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.