Біржан сал және оның ақындық айналасы
КІРІСПЕ
1. БІРЖАН САЛ ҚОЖАҒҰЛҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2. БІРЖАН САЛ ЖӘНЕ ОНЫҢ АҚЫНДЫҚ АЙНАЛАСЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. БІРЖАН САЛ ҚОЖАҒҰЛҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2. БІРЖАН САЛ ЖӘНЕ ОНЫҢ АҚЫНДЫҚ АЙНАЛАСЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-6
1. БІРЖАН САЛ ҚОЖАҒҰЛҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... 7-26
2. БІРЖАН САЛ ЖӘНЕ ОНЫҢ АҚЫНДЫҚ
АЙНАЛАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 27-56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..57-59
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .60-62
КІРІСПЕ
ХІХ ғасыр – қазақ поэзиясының жанрлық жағынан байып, тақырыптық ауқымы
тарамдалып, мың сан әуезбен түрлене түскен, көтерілген мәселелерінің
көбейген кезі. Бұл кезде қазақ поэзиясының іргелі де, ауқымды тармағын сал-
серілер шығармашылығы құрайды. Осы уақытта айрықша тыныс алған ақындық өнер
жеке тұлғаларының көптігімен, әрі өнер майданында бір-бірімен ұқсамайтын
алуан түрлілігімен көзге түсті.
Сал-серілер ақын-жыраулардың өнегесін, озық қасиеттерін жалғастырушы,
жаңа жағдайда қалыптасқан өнер иелері, көшпелі тұрмыстың сәнін кіргізген,
салтанатына айналған сал-серілік кейінірек бірте-бірте ұмытылып, халық
жадына тек Ақан сері, Сегіз сері , Біржан сал, Дәурен сал секілді ел қадыр
тұтқан талантты өнерпаздарының есіміне қатысты ғана сақталып отыр. Бір
кезде сал-серілік жеке адамдар үшін өмірлік идеал ғана емес, ұзақ уақыттар
бойы көшпелі қазақ қоғамы үшін мәдени, этикалық және эстетикалық мәні бар
құбылыс болып келеді.
Сал-серілердің еркше қасиеті өлеңнің сөзін де, әнін де өздері
шығарған, өздері орындаған да, демек олар бір жағынан ақын, екінші жағынан
композитор, оның үстіне әнші болған, сөйтіп үш бірдей өнерді тең ұстау
арқылы күллі қазақ мәдениетін дамытуға зор үлес қосты.
Сал-серілер туралы Қазан төңкерісінен бұрын-ақ көптеген зерттеушілердің
байқаған, жазып кеткен еңбектері бар. Бірақ олар негізінен қолжазбалық,
сипаттама түрінде болып келеді.
Сал-серілік біздің халқымызда көнеден келе жатқан рухани-эстетикалық
ұғым. Ол жезтаңдай әншіліктің, ақиық ақындықтың, жан бесігін әлдилер
сазгерліктің, сұлулық пен сымбаттылықтың, парасаттылықтың жеке дара жиынтық
тұлғасы.
Біржан – бұрынғы-соңғы қазақтың сал, сері ақындарының ағасы, ұстазы,
жаңашыл өнерпазы. Өйткені сал, сері ақындардың поэзия мен музыканы,
халықтың ойын-сауық өнерлерін ұштастыра біліп, жаңа көркемдік мазмұнмен
дамытуға жол ашқан жаңашылдық сипаты да, қалың бұқараның азатшыл, әділетшіл
арман-күйлерін жырлаған өршіл сарындары да Біржанның шығармашылық
дүниесінен толық табылады.
Біржан салдың еліне сіңірген еңбегі орасан зор. Оны кезінде көзі
көрген замандастары айтып та, жазып та кеткен. Біржан орысша оқыған,
білімдар, сауатты кісі болған. Орыс империясының отарлау саясатына өз
әлінше қарсы шыққан, ұлт намысын бір адамдай-ақ қорғай білген халық
перзенті.
Қазақ халқының ХІХ ғасырда өмір сүрген жез таңдай жыршы, суырып салма
әнші-ақындары мен күйші, композиторларының бірі – Біржан сал Қожағұлұлы
(1825-1897) екендігі баршаға мағлұм.
Біржан сері жай ғана суырып салма ақын емес, ол ірі айтыс ақыны, өз
тұсында қазақ ауыз әдебиетіндегі айтыс жанрының дамуына зор үлес қосқан
саңлақ жырау. Өз заманында қазақ әндеріне жаңа түр енгізген Салғара, Сегіз
сері, Нияз серілерден кейінгі қазақтың сал-серілік дәстүрін, әнші-ақындық,
күйшілік өнерін ілгері дамытушы, аспандағы аққуға үнін қосқан аса күшті
композитор әрі тамаша әнші.
Орыстың Г.Потанин сияқты қазақ халқының әдет-ғұрыптарын көп зерттеген
адамы: “Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай”, – деп жазды өткен
ғасырда. Ол шындықты айтты.
Міне, сол қазақ даласын әнге бөлеген ардагер ұлының бірі – Біржан. Оның
ел аузында “Біржан сал” атанып қалуының өзі де тегін емес. Көптің қамын
жеп, тағдырына ортақ болып, топтан озып шыққан өнер иесіне құрметті атақ
беріп отыратын үкіметі жоқ кезде халқының өзі ең құрметті атағын берген.
Міне, сол қазақ даласын әнге бөлеген ардагер ұлының бірі – Біржан. Оның ел
аузында “Біржан сал” атанып қалуының өзі де тегін емес. Көптің қамын жеп,
тағдырына ортақ болып, топтан озып шыққан өнер иесіне құрметті атақ беріп
отыратын үкіметі жоқ кезде халқының өзі ең құрметті атағын берген.
Қазақ халқының ХІХ ғасырда өмір сүрген жез таңдай жыршы, суырып салма
әнші-ақындары мен күйші, композиторларының бірі – Біржан сал Қожағұлұлы
(1825-1897) екендігі баршаға мағлұм.
Ең алғаш баспа жүзінде Біржанның атақты сал ақын, әнші ретінде есімі С.
Мұқановтың, А. Затаевичтің, С. Сейфуллиннің еңбектерінде аталады. Біржанның
өмірі туралы тұңғыш деректі жазған – С. Мұқанов. Онан кейін Қ. Жұмалиевтің,
А. Жұбановтың, М. Әуезовтың, М. Ғабдулиннің, Е. Ысмайыловтың кітаптарында
Біржанның өмірі мен шығармашылығы сөз болады. Біржан туралы бұрын-соңғы
деректерді жинап, қорыта отырып, оның поэзиялық шығармалары жөнінде нақты
талдау жасаған – Ғ.Әбетов. Біржанның ақындығы, айтыстағы өнері туралы
пікірлер басқа әдебиетшілердің еңбектерінде кездеседі. Біржанның өмірі мен
ата-тегі туралы және бұрын белгісіз өлеңдерін, әндерін жинауда көп еңбек
етіп келе жатқан Б.Г. Ерзакович, Е. Байболов. Қ. Қаңтарбаев, М. Майшекин
т.б.
Өмірін өнер жолына сарп еткен, өктемдікпен, керітартпа жүгенсіздікпен
күресіп өткен, сол күресін соңғы демі біткенше әні арқылы үзбеген азамат
ақын, әнші, сазгер Біржан салдың аты халқымен мәңгі-бақи бірге жасаса
бермек.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Зерттеу жұмысымызда Біржан сал
Қожағұлұлының еңбектерін талдай отырып, оларды тақырыптық жағынан саралауға
ұмтылдық және оның айналасындағы ақындар шығармашылығына үңіліп, оларды
ақын шығармашылығымен салыстырып қарастырдық.
Уақыт ілгері өткен сайын қазақ өміріне зер салып, оның өнері ме
мәдениетіне қатысы бар деректерді жинаушылар көбейе түседі. Солардың ішінде
кейбір тарихшы, саяхатшы, әскери адамдар мен музыканттардың қалдырған
дерек, жазбалары әл күнге дейін өздерінің бағасын жоғалтпай келеді. Олар
П. И. Пашино, А. Добромыслов, Ә. Диваев, француз ғалымдары Капю, Бонвало,
т.б. Бұлар өз еңбектерінде сал-серілердің мінез-құлқы, киім-киісі, салдық
құру дәстүріне жан-жақты тоқталады.
Сал-серілердің өмірбаяндық деректерін жинау, олардың өлеңдерін жазып
алу, нотаға түсіру, оларды тасқа басып шығару ісі Қазан төңкерісінен кейін
ғана жолға қойылды. Жиырмасыншы жылдардан бері сал-серілер жайында
зерттеулер көріне бастады. Сал-серілер шығармашылығын зерттеу саласында А.
Затаевич, С. Мұқанов, Ш. Хұсайынов, Ы. Дүйсенбаев, Ә. Марғұлан, Е.
Ысмаилов, Е. Тұрсынов, т.б. үлкен еңбек сіңірді. Жұмысымыздың екінші
бөлімінде бұларға тоқталамыз.
Біржан салдың әлеуметтік мәні зор, терең қиялдан шыққан көркем де өктем
әндері қазақтың классикалық музыка қазынасына алтын қор болып қосылады.
Біз бұл уақытқа дейін Біржан салды әнші, композитор, ақын ретінде ауыз
әдебиетінің өкілі деп қана біліп келдік. Артында қалған бай мұрасын үзіп-
жұлып зерттегеніміз болмаса, ғылыми тұрғыдан кесімді бағасын бере алмадық.
Қазақ даласын әнге бөлеген ардагер ұлының бірі – Біржан. Оның ел
аузында “Біржан сал” атанып қалуының өзі де тегін емес. Көптің қамын жеп,
тағдырына ортақ болып, топтан озып шыққан өнер иесіне құрметті атақ беріп
отыратын үкіметі жоқ кезде халқының өзі ең құрметті атағын берген.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жұмыс барысында Е. Ысмайылов, А.
Жұбанов, Е. Тұрсынов т.б. ғалымдардың еңбектері теориялық тұрғыдан
басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты
қазақтың біртуар азаматы, қазақтың сал-серілік поэзиясының көрнекті өкілі
Біржан сал Қожағұлұлының өмірі мен әдеби мұрасын зерттеу, тану. Сонымен
қатар қазақтың сал-серілік поэзиясының қазақ әдебиетіндегі алатын орнын
анықтап, белгілеу.
Осыған байланысты төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
Біржан сал Қожағұлұлының өмірі мен шығармашылығына байланысты
деректерді анықтау;
Қазақтың сал-серілік поэзиясының қазақ әдебиетіне тигізген ықпалын
бағалау;
Біржан сал және оның ақындық айналасымен танысу, оның олардан
өзіндік ерекшелігін ажырату.
Ақынның өмірі мен шығармашылығының әдеби сында бағалануын
анықтау.
Зерттеу нысаны. Қазақтың сал-серілік поэзиясы өкілдерінің
туындылары.. Сондай-ақ, Біржан сал шығармаларының идеялық және әдеби
көркемдік құндылықтары зерттеу нысаны болып саналады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Біржан сал Қожағұлұлының өмірі мен
шығармашылығын тұтас қамтып, қазіргі көзқарас тұрғысынан талданған еңбек
болып табылады. Ақынның шығармаларының идеялық мәні, көркемдік құндылығы
айқындалып, олардың өзіндік ерекшеліктері сараланды. Сал-серілік поэзия мен
Біржан сал дәстүрлік жалғастығын бір арнаға сайдыра жазылған ғылыми
еңбектердің басын біріктіре талдап жазылған жұмыс.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында алға қойған мақсат-
міндеттерді шешу үшін негізгі дереккөздерді жинау барысында баяндау,
түсіндіру, сұрыптау, жүйелеу, талдау т.б. әдістер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тарау және
қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімі Біржан сал Қожағұлұлының өмірі мен
шығармашылығының зерттелуі деп аталады. Мұнда Біржанның өмірі мен
шығармашылық жолының зерттелуі жайында сөз болады. Сонымен қатар ақынның
өмір жолы баяндалып, өскен қоғамдық, әлеуметтік ортасы қаралады.
Біржан сал және оның ақындық айналасы деген екінші бөлімде Біржан
салдың шығармашылығына барар жол ретінде қазақтың сал-серілік поэзиясының
жанрлық өзгешеліктермен бірге сал-серілердің орындаушылық өнеріне
байланысты мәселе сөз болады. Біржан сал дың ақындық айналасы жайлы әңгіме
қозғалды. Қорытындыда бітіру жұмысындағы айтылған ой жинақталып,
тиянақталып, қорытылады. Сілтемелер көрсетілген, пайдаланылған әдебиеттер
мен мысалдар алынған көркем шығармалар тізімі берілген.
I. БІРЖАН САЛ ҚОЖАҒҰЛҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Қазақтың музыка өнерінің үш бұтағын – сазгерлік, ақындық, орындаушылық
– осы күні үш адам қосылып әрең шығаратын ән комплексін, ұясын, әулетін
жалғыз өздері жасаған, сөйтіп Сарыарқаны – қазақ әнінің астанасы еткен Ақан
сері, Үкілі Ыбырай, Жарылғапберді, Сегіз сері, Жаяу Мұса, Әсет, Балуан
Шолақ, Ғазиз, Майра, Басығараның Қанапиясы – осынау алтын шашақты,
сәукелелі топтың басында Біржан сал тұр.
Ғафу Қайырбеков Біржанға тән үш сипатты атап көрсетеді: “Біржан бәрінің
ағасы, ұстазы, мектебі. Ол – оның жасының үлкендігі немесе бәрінен бұрын
бастағанынан емес, ол бүкіл сол тұстағы өзіне дейін аман жеткен халық
әндерінің әуелі басын қосқан, өзі шырқаған, содан соң бүкіл қазақ әніне
жаңа да асқақ, өршіл, жеңімпаз күш әперген, оны әлеуметтік, қоғамдық,
елдік, биіктік пен кеңістікке не жасаған поэзиядағы Абай секілді. Қазақ
әніне тұтас бір жаңа құдірет, жаңа леп әкелген, төңкеріс жасаған адам.
Екіншіден – оның аруағы басым, азаматтығы биік. Біржан келді дегенде алдына
барып мың жан жығылған, қазақ шаңырағын алтыбақан әнмен көтерген, ал дауыс
диапазоны, ауқымы ешкімде көрмеген ғажайып құбылыс еді. Оның дауысы – кең
даласына кең еркін жеткен бүкіл қазақтың дауысы еді, халықтың дауысы еді.
Сондықтан та оны ел аңызға айналдырған. Мысалы:
Аққумен аспандағы ән қосатын,
немесе:
Әнімді он екі взвод жіберейін,
Есіңнен өле-өлгенше қалмайтұғын.
немесе:
Біржанның төңкерілген дауысынан
Ешкі өлмес ел жиылды бауырына
немесе:
Сараның - Әніңнің адам жетпес бұрмасына – дегені секілді ардақтау
бағалар толып жатыр. Бүкіл халық бұлай бағалаған ақын, әнші, композитор
жоқ.
Үшіншіден – Біржан қазақ таланттарының осы күнге дейін басынан
арылмаған таяқ, қуғын-сүргін, өсек-аяң, қорлық-қысым, бағаламау,
бақытсыздыққа ұшырату секілді барлық әнім, төре, тас көз, көк ми
билеушілердің сұрқай көзқарасы мен суық ызғарына ұшырағандардың ең басында
тұр” [1. 15].
Атақты халық композиторы, асқан әнші, дарқан ақын Біржан салдың қазақ
поэзиясы мен өнерінің тарихында алатын орны ерекше.
Біржан сал Қожағұлұлы бір өзі ғана бірнеше өнерді жинаған феномен. Ол
ақын, әнші, композитор, музыкалық аспапта ойнаған, балуан (халық арасында
балуандығын дәлелдейтін эпизодты әңгіме бар), жанглер (басындағы тақиясын
билеткен, қызған кезде жорға үстінде билеп кеткен), ат үстіне мінудің
шебері (Балуан Шолақ, Шашубай содан үйреніп, біздің заманымызға жеткізген),
киімді өз үлгісінде тіктіріп киетін артист, сері-сал. Өлеңде суырып-салма
(импровизация), табан астында (экспромт) қолма-қол шығарып айтқан, өнерлері
де эмоцияның өр үстінде туындаған. Өзімен бірге өнердің түр-түрінен нөкер,
шәкірт ерітіп жүрген. Олар келген ауыл бірнеше күн бойына ойынға, сауық-
кешке бөленіп, оларды сол төңірек жиналып тамашалаған. Бір ауылдың беделді,
сүйгіш азаматы келіп, өнер көрсетіп жатқан иесінен салдар тобын қалап алып
кетіп отырған.Сөйтіп олар бүкіл жайлау-жаз бой ел қыдырумен (гастрольде)
жүрген.
Біржан мектебі (академик Қ. Жұбановтың анықтамасы) құлашын кеңге жайып,
оның ізбасарлары, шәкірттері халық композиторлары көп болған. Ақан сері,
Балун Шолақ, Үкілі Ыбырай, Құлтума, Төлебай сал және басқа өнер иелері
Біржанды, оның өнерін үлгі тұтқан.
Арқада негізінен өнер ретінде әннің өрбуі басым, ауқымы кең. Оған қоса
Арқа әндері асқақ, қайырмалары құйқылжыған мәнерлі, сазды, әуенді келеді.
Тіпті термелерінің өзі асқақтап аспанға бір шығып алады да содан төмен
сорғалағанда ойнақыланып, жалтылдап, құйқылжып, барып қайырылады. Міне,
осындай асқақ әннің басында Біржан сал Қожағұлұлы тұр. Оның шығармашылығы
Қараөткел өңіріне тікелей қатысты. Біріншіден, ол көп уақытын Саққұлақ
шешеннің жанында яғни Ереймен төңірегінде, Мәті-Дәулен маңында (Жолымбет
руднигінің теріскейі), Қараөткелдің базарында болып, көп әндерін шығарған.
Оған мысал, Мәті-Дәулен, Аққошқар, Келдің бе аман-есен, Жүкен
сәулем (Сібірге айдалған сапарынан оралғандағы айтқаны) т.б. өлең-әндері.
Біржан – бұрынғы-соңғы қазақтың сал, сері ақындарының ағасы, ұстазы,
жаңашыл өнерпазы. Өйткені сал, сері ақындардың поэзия мен музыканы,
халықтың ойын-сауық өнерлерін ұштастыра біліп, жаңа көркемдік мазмұнмен
дамытуға жол ашқан жаңашылдық сипаты да, қалың бұқараның азатшыл, әділетшіл
арман-күйлерін жырлаған өршіл сарындары да Біржанның шығармашылық
дүниесінен толық табылады [1;91].
Біз бұл уақытқа дейін Біржан салды әнші, композитор, ақын ретінде ауыз
әдебиетінің өкілі деп қана біліп келдік. Артында қалған бай мұрасын үзіп-
жұлып зерттегеніміз болмаса, ғылыми тұрғыдан кесімді бағасын бере алмадық.
Біржан салдың еліне сіңірген еңбегі орасан зор. Оны кезінде көзі көрген
замандастары айтып та, жазып та кеткен. Біржан орысша оқыған, білімдар,
сауатты кісі болған. Орыс империясының отарлау саясатына өз әлінше қарсы
шыққан, ұлт намысын бір адамдай-ақ қорғай білген халық перзенті.
Қазақ халқының ХІХ ғасырда өмір сүрген жез таңдай жыршы, суырып салма
әнші-ақындары мен күйші, композиторларының бірі – Біржан сал Қожағұлұлы
(1825-1897) екендігі баршаға мағлұм.
Біржан сері жай ғана суырып салма ақын емес, ол ірі айтыс ақыны, өз
тұсында қазақ ауыз әдебиетіндегі айтыс жанрының дамуына зор үлес қосқан
саңлақ жырау. Өз заманында қазақ әндеріне жаңа түр енгізген Салғара, Сегіз
сері, Нияз серілерден кейінгі қазақтың сал-серілік дәстүрін, әнші-ақындық,
күйшілік өнерін ілгері дамытушы, аспандағы аққуға үнін қосқан аса күшті
композитор әрі тамаша әнші.
Орыстың Г.Потанин сияқты қазақ халқының әдет-ғұрыптарын көп зерттеген
адамы: “Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай”, – деп жазды өткен
ғасырда. Ол шындықты айтты.
Міне, сол қазақ даласын әнге бөлеген ардагер ұлының бірі – Біржан. Оның
ел аузында “Біржан сал” атанып қалуының өзі де тегін емес. Көптің қамын
жеп, тағдырына ортақ болып, топтан озып шыққан өнер иесіне құрметті атақ
беріп отыратын үкіметі жоқ кезде халқының өзі ең құрметті атағын берген.
Біржан салдың әлеуметтік мәні зор, терең қиялдан шыққан көркем де
өктем әндері қазақтың классикалық музыка қазынасына алтын қор болып
қосылады.
Өмірін өнер жолына сарп еткен, өктемдікпен, керітартпа жүгенсіздікпен
күресіп өткен, сол күресін соңғы демі біткенше әні арқылы үзбеген азамат
ақын, әнші, сазгер Біржан салдың аты халқымен мәңгі-бақи бірге жасаса
бермек.
Біржанның кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдырған ән творчествосы, өлең-
жырлары қашан да бұқарашыл, ілгерішіл әуенде келеді. Әндеріне тән бір
ерекшелік – өзінің әншілік-орындаушылық, композиторлық өнерімен адам
жанының нәзік сезім күйлерін лирикалық әсем мелодия сазына бөлей білуінде.
“Ақтентек”, “Біржан сал”, “Ғашығым”, “Алтын балдақ”, “Мәті-Дәулен”,
“Айтбай”, “Бірлән”, “Көкек” сияқты әндері – Біржанның шығармашылығындағы
шоқтығы биік, өзгеше сыршыл лирикалық туындылар. Бұл сипаттас әндерінде
композитор жалын атқан жастық шақ, мөлдір махаббат, шұғылалы сезім күйлерін
шертеді.
Биік талғамға, өзгеше өнерпаздыққа ұмтылған Біржан – патриархалды-
феодалдық заманның озбырлығына асқақ әнімен қарсы тұрған суреткер. Оған
халық арасында кеңінен тараған “Жанбота”, “Адасқақ” сияқты туындыларын
жатқызуға болады. Өз заманына деген осындай наразылық өмірге деген өкініш
үні жастық шағын еске түсірген “Жамбас сипардан” да, “Теміртас” атты
трагедиялық үндегі әнінен де айқын естіледі.
Жаяу Мұса, Құлтума, Ақан сері, Балуан Шолақ, Үкілі Ыбырай т.б. атақты
ақын-әншілер Біржанның мектебінен өрістеп, өнер қанатын жаяды. Осы сынды
өнерпаздар арқылы біздің заманға Біржанның 40-қа жуық әндері жетті.
Ең алғаш баспа жүзінде Біржанның атақты сал ақын, әнші ретінде есімі С.
Мұқановтың, А. Затаевичтің, С. Сейфуллиннің еңбектерінде аталады. Біржанның
өмірі туралы тұңғыш деректі жазған – С. Мұқанов. Онан кейін Қ. Жұмалиевтің,
А. Жұбановтың, М. Әуезовтың, М. Ғабдулиннің, Е. Ысмайыловтың кітаптарында
Біржанның өмірі мен шығармашылығы сөз болады. Біржан туралы бұрын-соңғы
деректерді жинап, қорыта отырып, оның поэзиялық шығармалары жөнінде нақты
талдау жасаған – Ғ.Әбетов. Біржанның ақындығы, айтыстағы өнері туралы
пікірлер басқа әдебиетшілердің еңбектерінде кездеседі. Біржанның өмірі мен
ата-тегі туралы және бұрын белгісіз өлеңдерін, әндерін жинауда көп еңбек
етіп келе жатқан Б.Г. Ерзакович, Е. Байболов. Қ. Қаңтарбаев, М. Майшекин
т.б.
Біржанға өлмес ескерткіш жасағандардың бірі қазақтың талантты
композиторы Мұқан Төлебаев болды. Ол өзінің “Біржан–Сара” операсында
әншінің шығармаларын толығымен пайдаланды. Либреттосын жазған белгілі ғалым
Қажым Жұмалиев. Бұл туралы Ғафу Қайырбековтің “Біржан туралы ой” деген
мақаласында Ғабит Мүсіреповтың ойы келтіріледі: “Біржан – Сара” операсы да
жақсы ғой, бірақ ең бастысы ол емес еді, Біржанның трагедиясын жазу керек
еді”, – дегенін естіп едім. Ол “Ақан сері – Ақтоқтыда” Ақан аузына “Барлық
ақын қуғын көре туыпты” деген сөзді неге салды дейсіз. Ол бар өнерпаз,
таланттың басындағы тағдыр қырсығын айтқан еді” [1, 54]. Бұдан жазушының
Біржан басындағы қасіретті көргендігін байқауға болады.
Біржанның әнін бізге жеткізіп бергендер: Қали Байжанов, Ғаббас Айтбаев,
Әміре Қашаубаев, Қосымжан Бабақов, Жүсіпбек Елебеков, Манарбек Ержанов,
Мәжит Шалқаров, Естай Беркімбаев, Рамазан Елебаев және т.б.
Біржан сал Қожағұлұлының әндік туындылары Қазақстан композиторларының
ірілі-уақты шығармалары – операда, симфониялық, эстрадалық, басқа да
күрделі музыкалық жанрларда пайдалануда. Ақын, әнші-композитор, Біржан
салдың бейнесі драмалық пьесаға, операға түсіп, романдарда суреттеле
бастады. Ол туралы мақалалар мен очерктер жазылып, радио толқыны арқылы да
әндері жан-жақты тарап жатыр.
Біржан салдың әлеуметтік мәні зор, терең қиялдан шыққан көркем де өктем
әндері қазақтың классикалық музыка қазынасына алтын қор болып қосылады.
Өмірін өнер жолына сарп еткен, өктемдікпен, керітартпа жүгенсіздікпен
күресіп өткен, сол күресін соңғы демі біткенше әні арқылы үзбеген азамат
ақын, әнші, сазгер Біржан салдың аты халқымен мәңгі-бақи бірге жасаса
бермек.
Атақты ақын, қазақ халқының жазба әдебиет, өркенді өнерін әлемге
әйгілеген Сәкен өзінің Көкше поэмасында Аспандағы аққуға он екі звот
әнін қосқан Біржан салдың бір сырлы, сегіз қырлы, арқалы ақын, дарқан
дарынды, тұлпар талантына разы көңілмен оны өміршең өлең жолдары арқылы
осылай бейнелегені белгілі. Біржан сал хақында айтпағымыз анық болуы үшін
оның өміріне аз-кем тоқтала кеткен орынды сияқты.
Айтылып та, жазылып та жүр деген өнер саңлақтарының өмірінде де әлі де
болса зерттей түсетін, ашылмай жатқан сырлар кездеседі. Заманында қу
тіршіліктің соққысы мен тепкісін көп көрген, бертін аты мен даңқы алты
алашқа жайылып, үш жүз төбесіне көтерген ақын-әнші сал-сазгер Біржан
Тұрлыбайұлына қатысты да осындай жағдайлар бар. Әсіресе, оның балалық шағы,
анық қай жерде туғаны, руы, әкесі кім екені жұртышылыққа көмес қалып,
жаңсақ айтылып келді. Бұл ретте қазақ музыкасы мен музыка ілімінің негізін
қалаушылардың бірі, академик, ғалым-сазгер Ахмет Қуанұлы Жұбановтың: “Басқа
халық композиторлары сияқты Біржанның да, баста айтылғандай, жазылып қалған
өмірбаяны жоқ, оның өмір жолын басапалдақтап баяндап отыратын біздің
қолымызда дерек те жоқ... Біздің білетініміз – Біржан жастайынан ел аралап
теркін кезіп, әншілік, орындаушылық өнерін шынықтырды. Ән қорын көбейтті.
Сонымен қатар өзі де көптеген ән шығарды. Ол әндерінің мазмұндарын біз
сөздерінен анықтаймыз. Айтушылар Біржан Әпіш деген қызды алып, одан
Теміртас, Қалкен деген екі ұлы, Асыл, Ақық деген екі қызы болған”, – дегені
айқын дәлел.
Үстіміздегі ғасырдың алпысыншы-жетпісінші жылдарына дейін “Баласы
Қожағұлдың Біржан салмын, Адамға зияным жоқ жүрген жанмын” деп өзі
айтқандай, сал-сазгердің Қожағұл баласы болып келгенін жұртшылықтың бәрі
біледі. Ән айтсын, айтысқа түссін, ол осы әкесінен бір танбайды. Ал
Тұрлыбай есімі еш жерде аталмайды. Шыққан тегі – Арғын, оның ішінде Қарауыл
болып келеді. Жетісудың ақын қызы Сарамен айтысқа да осы арғын тайпасының
атынан түседі. Руы Нұралы-Керей деген сөз бірде-бір жерде кездеспейді.
Ахмет Жұбановтың зерттеуінде ол “Көкшетаудың оңтүстік жағындағы Қотыр
Шортан деген жерде туған. Әкесі Қожағұл қазақ дәстүрі бойынша малын бағып,
шаруасын күйттегеннен басқа өнер жолынан аулақ болған адам. Біржанмен бірге
туған екі ағасы да сол әкенің жолын қуған шаруа ғана болған”. Міне, бұл
деректе де, Біржанның “әкесі де – Қожағұл”, туған жері де – Көкшетау өңірі.
Тек 1989 жылы жарық көрген “Бес ғасыр жырлайды” деген екі томдық
жинақтың бірінші томында Біржан туралы “... Өз әкесі – Тұрлыбай, Қожағұл –
Біржанның атасы” деп көрсетілген. Бұның тарихи шындықтың қалпына келтірілуі
деп бағалаған жөн.
Біржанның өмірбаяны өз мезгілінде жазылып алынбаған. Оның
замандастарының, туған жақындарының, естелік әңгімелері бойынша кейін бір
жүйеге келтіріп жазылып келеді. Біз де бұрын соңды жарияланған немесе
жинаып қолжазба күйінде сақталған деректерге, ауызекі әңгімелерге сүйеніп,
оның өмірі мен шығармашылығы жайында қысқаша айтып өтелік.
Біраз жылдан бері Біржан салдың туған және дүниеден қайтқан жылдары
жайында баспасөз беттерінде әр алуан пікірлер қылаң беріп, ғылыми тұрғыда
таластың өрбуіне ықпал етіп келеді. Солардың көбісі тиянақсыз деректерге
құрылып, шындыққа жетуді қиындата түсті. Біржанның өмірі мен шығармашылығын
зерттеуші Қаратай Биғожин осы кемшіліктердің орнын толтыру үшін аталмыш
ақынның өз туындыларынан мысалдар келтіре отырып, дәлелді пікір айтуға
тырысқан. Өйткені Біржан “Мұра” атты шығармасында өз өмірін сипаттап, жас
шамасынан хабардар етеді [3.54].
Ақын онда:
Жетпістің екеуіне келгенімде,
Қатарға ақсақалдың енгенімде,
Басында мешін жылы Қалкен туды,
Теміртас жалғыз ғой деп жүргенімде,–
депті. Бірақ Қалкен туғанда жаңа есеп бойынша Біржан жетпіс бірде болуға
тиіс. Себебі ол өзінің жасын мүшелмен есептеген. Осыған орай сүйенсек,
Қалкен 1896 жылы туған. Шындығына келсек, Біржан сал кенже баласы бір
жастан асқан кезде 1897 жылы август айына қайтқан. Ал ақынның “Мұра” атты
соңғы өлеңін жетпіс үш мүшелінде шығарғаны мына үзіндіден белгілі:
Толғанда жетпіс үштей мүшел жасқа,
Біржан деп шықса да атым алты Алашқа...
Міне, “Мұрадан” алынған осы үзінділерге сүйеніп, Біржан сал 1825 жылы
туған деп есептейміз. Себебі оның өзі 1860-1861 жылдардың қысында болған
жұтта шығарған өлеңінде:
Өлеңге көңілім соққан ауық-ауық,
Отыз жеті жастамын, жылым – тауық.
Сүйген жар – Айтбай сұлу науқас болып,
Кез болды-ау сал Біржанға қатер-қауіп,–
дейді. Ақын атап көрсеткен тауық жылы 1825 жыл екеніне ешқандай күмән жоқ.
Демек, Біржан салдың 1897 жылы дүниеден өткеніне Қалкеннің мешін жылы(1896
жылы) тууы да дәлел бола алады. Өйткені ақын кенже ұлы бір жастан асқан
шақта 73 мүшелге толғанын оның өз өлеңінен біліп отырмыз, – дейді Біржанның
шығармашылығын жан-жақты зерттеген Төлеш Сүлейменов [3. 7].
Ән бұлбұлы Біржан сал туралы Қазақ кеңес энциклопедиясына былай
жазылған: “Біржан Қожағұлұлы (1834-1897) қазіргі Көкшетау облысы
Еңбекшілдер ауданына қарасты “Қожағұл құдығы” деген жерде, шаруа семьясында
туған. Үлкен атасы Қожағұл, әкесі Тұрлыбай да ауқатты болмаған”.
Соңғы деректерге сүйенсек және ең бастысы Біржанның өз өлеңдеріне
табан тіресек – ол 1825 жылы Тауық жылы наурыз айының басында (Сегіз сері
таратқан Қазақ шежіресінің Керей бөлімі бойынша) қазіргі Солтүстік
Қазақстан облысының Жамбыл ауданынағы Ғабит Мүсірепов атындағы совхоздың
орталығы Жаңа-жол ауылына таяу жердегі атамекені Үлкен Бүркеу деген қалың
қарағайлы, орманды қоныстанған Тұрлыбай зергер Қожағұлұлы деген ауқатты
шаруаның шаңырағында дүниеге келген.
Алдымен, Біржан сал қай жылы туған? – деген мәселеге назар аударып
көрелік. Академик С. Мұқанов: Біржан 1891 жылы 58 жасында дүние салған,
басқа деректердің бірде-бірі шындыққа сәйкес емес [4.25], – деп өтті
өмірден. Сонда Біржан сал 1833 ж. туған болады. Ал академик А. Жұбанов:
Біржан 1831 жылы туып, 1894 жылы қайтыс болды [6.25], – деп жазып кетті.
Қазақ ССР тарихында [3.54], Біржанның 1825 жылы туып, 1887 жылы қайтыс
болғаны көрсетілген. Профессор М. Ғабдуллин өз монографиясында осы
деректерді атап көрсете келіп: Бұл үш фактінің қайсы дұрыс екендігін
дәлелдеп айту қиын. Өйткені Біржанның өмірбаяны әлі күнге (1958 ж. дейін)
дейін толық зерттеліп жазылған емес [4;329], – дейді.
Алайда, осы тұста А. Жұбанов өзінің Замана бұлбұлдары кітабында
енгізген Біржан сал атты тарихи очеркінде Б. Қожағұловтың өміріне
байланысты қосымша мәліметтер жинаушы, әдебиет қамқоршысы Есім Байболовтың
еңбектеріне ерекше ілтипат көрсететінін де ұмытуға болмас еді. Академик
сөзіне қарағанда Е. Байболов [6.45] 1928 жылы Көкшетау жерін аралай жүріп,
Біржан салдың Теміртас дейтін баласын іздеп тапқан көрінеді. Кездесу
үстінде екеуі ұзақ әңгімелескен. Сонда Теміртас былай депті: Әкеміз алпыс
үштен алпыс төртке қарағанда өлді, онда мен 8-9 жасар бала едім. 1916 жылы
қара жұмысқа кеткенде 27-де едім, қазір отыздың тоғызындамын. Демек,
1916ж. 27 жаста және 1928 ж. отыздың тоғызындағы Теміртас 1889 жылы туған
болады екен. Алайда, қолдарында осындайлық бұлтартпастай деректер бар
академиктеріміз: С. Мұқанов (1833 ж.) пен А. Жұбанов (1831 ж.) не себепті
Біржан салдың туған жылы 2 басқа жазатындар еріксіз таң қалдырады.
Осы тұста бұл жұмбақ жағдайды анықтай түсуде әдебиетші ғалым Ғ.
Әбетовтың көрегендік танытқанын да атап өтпеуге болмайды. Біржан туралы
бұрын-соңды деректерді жинап, қорыта отырып тұрақты пікір түйген ол Қазақ
әдебиетінің тарихына арнап жазған Біржан сал Қожағұлұлы атты зерттеу
еңбегінде: Біржан 1834 ж. қазіргі Көкшетау облысы, Еңбекшілер ауданы,
Степняк қаласы орнаған жерде туған... Халық еркесі асқан талант иесі сал
Біржан бай-феодалдар билеп төстеген рушылдық заманның ауыр азабын тартып,
63 жасында 1897 ж. дүние салған [2.185-214], – дейді. Кейін профессор Е.
Ысмайылов та Біржан сал Қожағұлұлы 1834 ж. дүниеге келген... 1897 ж. 64-ке
қараған жасында дүние салған [7;27], – деп ғылыми тұжырым жасағанын
білеміз.
Ал, 1967 ж. жарық көрген Біржан сал Қожағұлұлы атты кітапта
жарияланған [8;119-202] Біржан жөнінде естігендерім дейтін естелігінің
соңында Е. Байболов та А. Жұбановтың Замана бұлбұлдары атты кітабында, Ғ.
Әбетов те Қазақ әдебиетінің тарихы. І кітап, 2 том ғылыми еңбектерінің
керегіне жаратыпты деп ағынан жарылғаны тағы да белгілі.
Біржан салдың өзінен үлкен Көкей қыз (шын аты –Гүлжиһан 1818-
1849ж.ж.) есімді апасы да, Ержан, Нұржан деген ағалары да сол Бүркеуде
туған екен. Ал Ақтамбай, Ханафия есімді екі інісі Көкшетау аймағындағы
бурабай төңірегінде, Жөкей көлінің жағасында дүниеге келіпті. Біржан
серінің өз анасының аты – Ажар, ол Орта жүз Қуандық – Арғынның Қарпық
руына жататын Тоқа атасынан шыққан Байбек (белгілі әнші-ақын Сәкен
Сейфулиннің арғы атасымен туыстас адам) деген әлді шаруаның қызы екен, ал
композитордың үлкен шешесі (әжесі) – Бәтиха (Тұрлыбайдың анасы) Орта жүз
Бұлтық қыпшаққа жататын Жанайдар руынан шыққан Әлім деген аңшының қызы
екен.
Жоғарыда айтқандай, Біржанның руы – Керей, оның ішінде Нұралы атасы.
Қожағұлдың қонысы Приногорьковкадан (Солтүстік Қазақстан облысы) шығатын
“Қасірет белдеуі” (Горькая линия) жолында болғандықтан бұл жерді казак-
орыстар тартып алған кезде қоныстан қуылады. “Қожағұл қонысы” “мемлекет
игілігіне айналады” деген желеумен “Кордон” деп аталады.
Энциклопедияда жазылғандай Біржанның атасы Қожағұл да, әкесі Тұрлыбай
да кедей болмаған. Бұл кеңестік саясат жасаған “кедейлік”. Біржанның өзі
мал жинамаса да, атасы мен әкесі ауқатты адамдар болған. Біржан сал Сарамен
айтысқанда “Мың жарым жылқы біткен Қожағұлға”, – деп тегін айтпаған.
Ғалым Сәркен Барқытовтың еңбегіне сүйенетін болсақ, Біржанның әкесі
Тұрлыбай мыңғырған бай болған. Шешесі қарауыл-арғын қызы екен, ақ жарқын
қолы ашық, жомарт адам болған, әнші-күйшілерді, өнер адамдарын қатты
сыйлап, өзі де ән айтады екен. Біржанның он-он бір жастағы, ән аруағы қона
бастаған кезінде түн ортасында шошып оянып, ән шырқайды екен [8.5].
Сол тұста байлар Ірбіт барып, оның базарына жүздеп-мыңдап мал, жылқы
салып, сауда жасайтын сияқты. Бірде сол базарға Тұрлыбай бай да табындап
жылқы айдап, сауда жасауға аттанады. Базардан байлар айлап жүріп оралады
екен. Сондай күндердің бірінде оның үйіне бір топ ақын, әнші-жыршылар,
күйшілер, сау етіп келіп түседі. Оларды Тұрлыбайдың әйелі қошаметтеп қарсы
алады. Жылқы сойылады. Ауыл адамдары жиналып, ойын-сауық құрып саңлақ сал-
серілердің өнерін тамашалайды. Сал-серілердің ішінде өнері өзгеше артық
біткен бір ақын бар екен дейді. Зерттеуші Сәкен Барқытовтың пайымдауынша,
сол тұста аты әйгіленіп жүрген Сегіз Сері немесе Орынбай ақынның бірі. Әнге
құмар бала Біржан сол ақынның өнеріне cүйсініп, оның жанынан айналақтап
шықпай қояды. Болар бала басынан деп әлгі ақын да Біржанның бойында ән,
ақындық аруағы бар екенін сезеді де, оған домбырасын сыйлап, батасын
береді.
Әнші-жұртшылардың өнерлеріне риза болып, баласына домбырасын
сыйлаған, бата берген ақынға, сыйға сый, сыраға бал деп, Біржанның
шешесі ат мінгізеді. Ат болғанда, жылқының ішінде Тұрлыбайдың бәйгеге қосып
жүрген бір аты болса керек, сол атты сыйлайды ақынға. Тұрлыбай Ірбіттен
оралып, жылқысын аралап жүрсе, бәйгі аты жоқ. Жылқыларынан сұраса, олар
болған жағдайды айтып береді. Мал ашуы жан ашуы бірден, екіншіден
қарау бай жын-ойнақ үшін атымды беріп жібердің деп әйелін де, баласын
да өлімші қылып санайды, домбырасын сындырады. Бұл қылығына күйінген ана
Мұнда тұрып оңбассың дейді де Біржанды Көкшетау жақтағы нағашысына таныс
бір жолаушыға ертіп жібереді. Біржан сөйтіп Көкшетау өңірінде ер жетіп,
өсіп, нағашы жұртында тәрбиеленеді.
Ата қоныстан айырылып, жерден тапшылық көрген Қожағұл Көкшетау жеріне
қоныс аударуы екінші жағынан Керейдің Нұрымбет атасынан тарайтын Марал
ишанның патша отарлаушыларына қарсы бастаған күресіне де байланысты болған.
Көтерілісті аяусыз басқан казак-орыстар Марал ишанға аталас ауылдарды
шауып, қоныстарынан қуған. Осындай қуғынға ұшырағандардың бірі – Біржан
салдың әулеті болды.
Енді жоғарыда айтқандарымызды Біржанның өзінің өлеңімен дәлелдейік:
Мен келдім туған елім Керейіме,
Қазақтың жомарт халық мерейіне
Өзімді еркелеткен жақсылар деп
Аттандым Тәбей менен Есенейге.
Керейде советник Байдолы еді.
Қазаққа әрқашанда пайдалы еді.
Тәбей менен Есенейдің заманында
Сал Біржан сүт бетінде қаймағы еді.
Ұстазым Сегіз сері, Нияз сері
Солардан үлгі алған мен Біржан сері
Жетпіс үш мүшеліме толғанымда
Дүние теріс айналып кетті кері.
Өлеңдегі айтылған Тәбей, Есеней, Байдолы Керей руының елбасылары
болса, Сегіз сері, Нияз сері осы рудың атақты адамдары. Бәрінің де
жайлаған, қыстаған жері – қазіргі Жамбыл ауданы, Солтүстік Қазақстан
облысы.
Біржанның 1897 жылы қайтыс болғанына ешқандай дау жоқ. “жетпіс үш
мүшеліне толғанымда, Дүние теріс айналып кетті кері”, – деп өзі айтқан.
Енді арифметикаға салсақ (күншығыс тізбегімен), 1825 жылы туғаны дау
тудырмаса керек.
Қожағұл би бастаған Нұралы Керейлер ел жайлауға шыққанша, уақытша
көршілес Көшебе Керейлердің ауылдарының маңына бөлініп-бөлініп қонады.
Жайлауға олар басқа Керей руларымен бірге жылдағы әдеттері бойынша көшіп
барып, жаз жайлауда аталастарымен бірге болып, күздікке көшерде, Қожағұл би
Бертіс әулетін және Нұралы Керейдің аз ғана бөлігін ертіп, Көкшетау
өңіріндегі Бурабайды мекендейтін Ақсары Керей елінің ішіне көшіп келіп,
Жөкей көлі мен Жөкей бұлағының, Мамай көлінің жағалауларына қоныстанады,
Жөкей бұлағы кейін Қожағұл бұлағы (қазіргі Степняк қалашығының орны) деп
аталып кеткен.
Біржанның ата-тегін, кейінгі ұрпақтарын елдегі қариялар да, Қарта мен
Есім де кеңінен таратып баяндайды. Біржанның руы Керей, Керей ішінде
Ақсары. Ақсарыдан Нұралы, Нұралыдан Батыр, Батырдан Кенже, Кенжеден Бертіс,
Бертістен Қожағұл, Қожағұлдан Тұрлыбай, Тұрлыбайдан Нұржан, Біржан.
Біржаннан Теміртас, Қалікен, Асыл, Ақық, Теміртастан Мұхаметқали мен Жамал
туған(7.65). Қариялардың айтуына қарағанда, Біржан әкесі Тұрлыбайдан гөрі,
елдің билігіне, шешендік сөзіне үнемі араласқан ұлы атасының тәрбиесін
көбірек көріпті. “Жақпадым өзім әкем Тұрлыбайға” деген Біржан сөзі әкесіне
наразылықтан туғандығы сөзсіз.
Біржанның жас шағындағы өзгешеліктерін Ахмет Жұбанов былай деп
сипаттайды: “Біржан жасынан өзгеше мінезді, әуесқой, әңгіме құмар, сезімтал
болатын... ауылға келген әнші, жыршы, күйші болса, соны жағалайды. Тіпті
көрші ауылда бүгін ән салады екен... десе, оған да кетіп қалады” [6.79].
Біржанның өзгеше өмір кешуіне, өнерпаз болып танылуына оның өскен ортасы,
туған жер табиғатының да әсері болған. Табиғат сұлулығы – жетесінде
әдемілікке әуестік сезімі күшті, алғыр жас талапқа ерекше әсер етерлік
бірден-бір жан жадыратар жағдай.
Бұл ретте Қожағұл мекені болған жер-су әдемілігін профессор Е.Ысмайылов
шебер бейнелеген еді. Ол өзінің “Біржан салдың ақындығы” еңбегінде;
“Бір жағы – айдын шалқар көл, сыңсыған қалың орман, екінші жағы – кең
жазық, малдың өрісі, төртінші жағы – Көкшенің биік те кербез шың-
шоқыларымен жалғасып жататын қырқа, адыр, төбелер –барлығы да адам қолдан
жасағандай әсем бір поэзиялық дүниедей сұлу жер...”, –деп жазған-ды [9.23].
С.Мұқанов Ыбрай туралы мақаласында Көкшетаудың сұлу табиғаты Біржан,
Ақан, Ыбрайлардың ақындық, әншілік өнерінің дамуына елеулі әсері
болғандығын айтады [4.11]. Өзінің белгілі “Көкейтесті” дейтін әнінде Біржан
осы бір сұлу жерлермен қалың ел сән түзеп, сайран салып көшкендігін
сүйіспеншілік сезіммен еске түсіре:
Бүркітті асуынан талай өттім,
Қалың ну орманыңда сайран еттім,
Айнала Жөкей көлдің жағалауын,
Шіркін-ай, бір көруге арман еттім! –
деп туған жеріне деген ыстық махаббатын айтады.
Көкшетау төңірегінде, одан асса, қазақ даласына даңқы жайылған Шал
(1760-1831), Шөже (1805-1880), Орынбай (1813-1890), Нұркей, Тоғжан ақындар
Біржанның бала кезінде ұстаз тұтқан өнерпаздар. Біржанның ақындық, әншілік
жолға түсуінің бірнеше себептері бар. Біржан мен арғы атасы туыс болып
қосылатын Темірғали Нұртазин айтады:
Біржан он алты жасар кезінде түсіне бір белгісіз қария кіріп, өлең
аласың ба, көнек аласың ба деп сұраған екен. Оған Біржан – атам Қожағұлдың
бір жарым мың жылқысы жетеді, маған өлең керек – депті. Ояна келсе, өн
бойын өлең, ән кернеп тұр екен. Атасы Қожағұлдың наразылығына қарап қалың
тоғай ішіне барып, өлең әнді шырқап айтып кетіпті [6.7].
Біржан – бұрынғы-соңғы қазақтың сал-сері ақындарының ағасы, ұстазы,
жаңашыл өнерпазы. Өйткені сал, сері ақындардың поэзия мен музыканы,
халықтың ойын-сауық өнерлерін ұштастыра біліп, жаңа көркемдік мазмұнмен
дамытуға жол ашқан жаңашылдық сипаты да, қалың бұқараның азатшыл, әділетшіл
арман-күйлерін жырлаған өршіл сарындары да Біржанның шығармашылық
дүниесінен толық табылады. Оның асқақ үнге, терең де нәзік лиризмге толы
тамаша ән-өлеңдері мен жырлары, айтыс өлеңдері мен тапқыр сықақтары өз
заманндағы өзі өскен қоғамдық ортадағы күрделі әлеуметтік, ізгі
адамгершілік мәселелерді тебіреніп толғайды. Ақындығымен бірге олар асқан
әнші болатын. “Біржанның даусы он-он бес шақырым жерде отырған ауылға
жетіп, зор дауысты естігеміз жоқ, ақырын шырқағанда аспан асты, жер үсті
қалтырағандай жер, тау қозғалып, көл шайқалғандай болушы еді”; “Даусының
күштілігі сонша, терезе әйнегі зіркілдеп, ілулі тұрған поднос, от басындағы
құман-легендер бірге күңіреніп тұрушы еді”; “Біржанның шырқаған даусы
естілгенде, мал сауып отырғандар сауынын қоя қойып, малдарын исіндіріп
алушы еді”. Біржанның даусын естіген адамдардың пікірі, міне, осындай
[10;175-180,191-192].
Ілия Жақанов өзінің “Аспандағы аққуға ән қосқан” (“Жұлдыз”, 1982, №4.)
деген очеркінде Шоқан Уалиханов пен оның досы орыс ақыны, сергей Федорович
Дуровтардың Біржанмен қатар өмір кешіп, пікірлес болғандарын атап
көрсеткен. Оның ескертпелеріне сүйенсек, Біржанның қалыптасуына аталмыш
қайраткерлер елеулі әсер еткен, болашағына жөн сілтеп, бұқарашыл,
адамгерщіл ақылдар берген.
Біржан шығармашылығының дұрыс бағыт ұстауына оның ұлы Абаймен
кездесуін зерттеушілер жоғары бағалайды. Бұл ретте, біз Ахмет Жұбановтың
пікірін құптаймыз. Ол былай деп жазған болатын:
“Біржанның шығармашылық өмірінде үлкен бір оқиға оның Абай аулына
баруы. Баста өзінің әдеттегі ән саяхаты есебінде барғанымен, поэзия алыбы
Абайдың әсері Біржанға күшті болады. Өлең шығарудағы жаңалығы сияқты ән
шығармашылығында да бұрынғы ата-баба салып кеткен қара жолмен ғана жүре
бермей, тыңнан із салған данышпан, ән еркесі Біржанның үлкен талант екенін
танып, оған тиісті баға береді. Біржан бұл сапарын ізсіз қалдырмайды. “Мен
көрдім ұзын қайың құлағанын” деген Абайдың өлеңіне ән шығарады” [6.39].
Мұхтар Омарханұлы Әуезовтың Абай романындағы Абаймен кездесу
тұсындағы Шіркін, Абай, тыңдаушым болғанда, айтушың болғаным қандай
ғанибет! деуі осы пікірімізді айғақтайды.
Біржанды ұзақ жылдар зерттеген ауыз әдебиетін жинаушы Қаратай
Биғожиннің деректеріне сүйенетін болсақ, Біржан Болатынай, Қызылжар
медреселерінде оқыған. Бұл медреселерде оқып жүргенде, ол араб, парсы,
көне түрік тілдерін жап-жақсы үйренген екен. Себебі, Біржанға сол екі
медреседе дәріс берген, оны жақсы тәрбиелеген ұстаздар: Имам Көрпеш
Шақшақұлы да, Имамғабит сері Ырғызбекұлы да Бұхара шахарындағы жоғары
дәрежелі білім беретін медреседе үздік оқып бітірген. Біржан салдың сүйікті
ұстаздары болған Имамғабит сері мен Көрпеш ақынның басқа қожа, молда, имам,
софылардан ерекшеліктері көп болыпты. Олар өздері өнер адамдары
болғандықтан, өз шәкірттеріне тек діни оқу оқытып қана қоймай, бір мезгіл
есепшот қағуды, дойбы, тоғыз құмалақ ойнауды; домбыра, сыбызғы, қобыз
тартуды, жетігенде ойнауды үйретіп, күйлер тартқызып, өлең-жырлар
жаттатқызып, жаңылтпаштар мен жұмбақтар айтқызып отырған екен. Сол
әрекеттері үшін ол екі ғұламаны қазақ пен татардың кейбір шонжарлары, қожа,
молда, ишандар жақсы көрмепті.
1841-1842 жылдың қысын белгілі әнші-ақын, атақты батыр Сегіз сері
Баһрамұлы өз тобын бастап барып Омбыда іс соғумен, яғни қолөнермен
шұғылдануымен өткізеді. Қожағұл қазы сүйікті немересі Біржанға өзі рұқсат
етіп, атбегілік пен құсбегілікті және басқа да өнер түрлерін үйрену үшін,
оны Сегіз сері тобына қосады.
Мұсылманша және орысша екі жыл оқып, сауатын ашып, орыс тілін үйреніп
шыққан бала жігіт Біржан молда да, тілмаш та болмайды. Керісінше, ол өнер
жолына түседі. Өйткені, бала Біржан өлеңді он жасынан бастап шығара
бастаған. Оның 1841 жылы шығарған өлеңдеріне тоқталар болсақ, соның бірінде
былай дейді:
Ішінде Әптиектің раббил фалак,
Өлеңге он жасымнан еттім талап.
Орынсыз еш пендені кемітпеймін,
Болсам да өзім балуан, ақын саңлақ.
Бай болып, базарларда қылман сауда,
Басымды сала алмаймын шатақ дауға.
Қайғыдан Қаптауындай құтылармын,
Қор болман ешқашан да дұшпан-жауға.
Бәйге алар үмітім бар өлең-жырдан,
Баласы Қожағұлдың атым Біржан.
Қызылжар базарында әнімді естіп,
Татардың сұлулары елтіп тұрған.
Біржан сері бұл өлеңді жас кезінде Хұрия Садыққызына (татар қызы) ғашық
болғанда шығарыпты [11.65].
Біржан Қожағұлұлы өнерпаз медреселерде және екі кластық орыс мектебінде
оқып жүргенде, өлеңді ауызша шығарумен де машықтанды. Сондықтан да ол
салдық-серілік құруды ерте армандаған екен.
1842 жылы жазда Біржан ақын атасы Қожағұл биден өнер жолына біржолата
түсу үшін рұқсат сұрап, батасын алады. Сонан кейін ол ауылынан аттанып, өз
ұстаздары:Имамғабит сері мен Имам Көрпеш жыраудан бата алып, Орта жүз
Ашамайлы Керейдің Сегіз сері Баһрамұлы, Нияз сері Бекдәулетұлы, Сазанбай
күйші Маманайұлы, Сыйбанбай күйші Өтемісұлы, Сейітжан сал, Құшан сері
Көрпеш ұлдары, Қазыхан күйші Нәупілұлы сияқты өнерпаздарына еріп, оларды
өзіне ұстаз тұтады.
Біржан он сегіз жасында шешен, жез таңдай ақын, күміс көмей әнші, он
саусағынан бал тамған домбырашы, жетігенші, сыбызғышы, қобызшы, сырнайшы,
жауырыны жерге тимеген балуан, құралайды көзге атқан мерген, қолөнер
шебері, аңшы, құсбегі – саятшы, атбегі – шабандоз атанады.
Біржан он жеті жасында Көкшетау дуанының сол кездегі аға сұлтаны
Атығайдың Құдайберді руының Андағұл әулетінен шыққан Зілғара Байтоқаұлы
мырзаның ортаншы қызы Балқаш сұлуды алады, оған арнап “Ғашығым”, “Балқаш”
атты әндер шығарады.Балқаш арудан Ақыл (1843-1889) туған. Ол өсе келе
бабасы Қожағұл биге тартқан қолы ашық, жомарт болады да, содан елге “Ақыл
мырза” деген атпен танылады. Әншілік, ақындық қабілет Ақыл мырзаның бойында
да бар болған. Алайда Біржан серінің Ержан қажы, Нұржан қажы деген дәулет
иелері болған ағалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. БІРЖАН САЛ ҚОЖАҒҰЛҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... 7-26
2. БІРЖАН САЛ ЖӘНЕ ОНЫҢ АҚЫНДЫҚ
АЙНАЛАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 27-56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..57-59
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .60-62
КІРІСПЕ
ХІХ ғасыр – қазақ поэзиясының жанрлық жағынан байып, тақырыптық ауқымы
тарамдалып, мың сан әуезбен түрлене түскен, көтерілген мәселелерінің
көбейген кезі. Бұл кезде қазақ поэзиясының іргелі де, ауқымды тармағын сал-
серілер шығармашылығы құрайды. Осы уақытта айрықша тыныс алған ақындық өнер
жеке тұлғаларының көптігімен, әрі өнер майданында бір-бірімен ұқсамайтын
алуан түрлілігімен көзге түсті.
Сал-серілер ақын-жыраулардың өнегесін, озық қасиеттерін жалғастырушы,
жаңа жағдайда қалыптасқан өнер иелері, көшпелі тұрмыстың сәнін кіргізген,
салтанатына айналған сал-серілік кейінірек бірте-бірте ұмытылып, халық
жадына тек Ақан сері, Сегіз сері , Біржан сал, Дәурен сал секілді ел қадыр
тұтқан талантты өнерпаздарының есіміне қатысты ғана сақталып отыр. Бір
кезде сал-серілік жеке адамдар үшін өмірлік идеал ғана емес, ұзақ уақыттар
бойы көшпелі қазақ қоғамы үшін мәдени, этикалық және эстетикалық мәні бар
құбылыс болып келеді.
Сал-серілердің еркше қасиеті өлеңнің сөзін де, әнін де өздері
шығарған, өздері орындаған да, демек олар бір жағынан ақын, екінші жағынан
композитор, оның үстіне әнші болған, сөйтіп үш бірдей өнерді тең ұстау
арқылы күллі қазақ мәдениетін дамытуға зор үлес қосты.
Сал-серілер туралы Қазан төңкерісінен бұрын-ақ көптеген зерттеушілердің
байқаған, жазып кеткен еңбектері бар. Бірақ олар негізінен қолжазбалық,
сипаттама түрінде болып келеді.
Сал-серілік біздің халқымызда көнеден келе жатқан рухани-эстетикалық
ұғым. Ол жезтаңдай әншіліктің, ақиық ақындықтың, жан бесігін әлдилер
сазгерліктің, сұлулық пен сымбаттылықтың, парасаттылықтың жеке дара жиынтық
тұлғасы.
Біржан – бұрынғы-соңғы қазақтың сал, сері ақындарының ағасы, ұстазы,
жаңашыл өнерпазы. Өйткені сал, сері ақындардың поэзия мен музыканы,
халықтың ойын-сауық өнерлерін ұштастыра біліп, жаңа көркемдік мазмұнмен
дамытуға жол ашқан жаңашылдық сипаты да, қалың бұқараның азатшыл, әділетшіл
арман-күйлерін жырлаған өршіл сарындары да Біржанның шығармашылық
дүниесінен толық табылады.
Біржан салдың еліне сіңірген еңбегі орасан зор. Оны кезінде көзі
көрген замандастары айтып та, жазып та кеткен. Біржан орысша оқыған,
білімдар, сауатты кісі болған. Орыс империясының отарлау саясатына өз
әлінше қарсы шыққан, ұлт намысын бір адамдай-ақ қорғай білген халық
перзенті.
Қазақ халқының ХІХ ғасырда өмір сүрген жез таңдай жыршы, суырып салма
әнші-ақындары мен күйші, композиторларының бірі – Біржан сал Қожағұлұлы
(1825-1897) екендігі баршаға мағлұм.
Біржан сері жай ғана суырып салма ақын емес, ол ірі айтыс ақыны, өз
тұсында қазақ ауыз әдебиетіндегі айтыс жанрының дамуына зор үлес қосқан
саңлақ жырау. Өз заманында қазақ әндеріне жаңа түр енгізген Салғара, Сегіз
сері, Нияз серілерден кейінгі қазақтың сал-серілік дәстүрін, әнші-ақындық,
күйшілік өнерін ілгері дамытушы, аспандағы аққуға үнін қосқан аса күшті
композитор әрі тамаша әнші.
Орыстың Г.Потанин сияқты қазақ халқының әдет-ғұрыптарын көп зерттеген
адамы: “Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай”, – деп жазды өткен
ғасырда. Ол шындықты айтты.
Міне, сол қазақ даласын әнге бөлеген ардагер ұлының бірі – Біржан. Оның
ел аузында “Біржан сал” атанып қалуының өзі де тегін емес. Көптің қамын
жеп, тағдырына ортақ болып, топтан озып шыққан өнер иесіне құрметті атақ
беріп отыратын үкіметі жоқ кезде халқының өзі ең құрметті атағын берген.
Міне, сол қазақ даласын әнге бөлеген ардагер ұлының бірі – Біржан. Оның ел
аузында “Біржан сал” атанып қалуының өзі де тегін емес. Көптің қамын жеп,
тағдырына ортақ болып, топтан озып шыққан өнер иесіне құрметті атақ беріп
отыратын үкіметі жоқ кезде халқының өзі ең құрметті атағын берген.
Қазақ халқының ХІХ ғасырда өмір сүрген жез таңдай жыршы, суырып салма
әнші-ақындары мен күйші, композиторларының бірі – Біржан сал Қожағұлұлы
(1825-1897) екендігі баршаға мағлұм.
Ең алғаш баспа жүзінде Біржанның атақты сал ақын, әнші ретінде есімі С.
Мұқановтың, А. Затаевичтің, С. Сейфуллиннің еңбектерінде аталады. Біржанның
өмірі туралы тұңғыш деректі жазған – С. Мұқанов. Онан кейін Қ. Жұмалиевтің,
А. Жұбановтың, М. Әуезовтың, М. Ғабдулиннің, Е. Ысмайыловтың кітаптарында
Біржанның өмірі мен шығармашылығы сөз болады. Біржан туралы бұрын-соңғы
деректерді жинап, қорыта отырып, оның поэзиялық шығармалары жөнінде нақты
талдау жасаған – Ғ.Әбетов. Біржанның ақындығы, айтыстағы өнері туралы
пікірлер басқа әдебиетшілердің еңбектерінде кездеседі. Біржанның өмірі мен
ата-тегі туралы және бұрын белгісіз өлеңдерін, әндерін жинауда көп еңбек
етіп келе жатқан Б.Г. Ерзакович, Е. Байболов. Қ. Қаңтарбаев, М. Майшекин
т.б.
Өмірін өнер жолына сарп еткен, өктемдікпен, керітартпа жүгенсіздікпен
күресіп өткен, сол күресін соңғы демі біткенше әні арқылы үзбеген азамат
ақын, әнші, сазгер Біржан салдың аты халқымен мәңгі-бақи бірге жасаса
бермек.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Зерттеу жұмысымызда Біржан сал
Қожағұлұлының еңбектерін талдай отырып, оларды тақырыптық жағынан саралауға
ұмтылдық және оның айналасындағы ақындар шығармашылығына үңіліп, оларды
ақын шығармашылығымен салыстырып қарастырдық.
Уақыт ілгері өткен сайын қазақ өміріне зер салып, оның өнері ме
мәдениетіне қатысы бар деректерді жинаушылар көбейе түседі. Солардың ішінде
кейбір тарихшы, саяхатшы, әскери адамдар мен музыканттардың қалдырған
дерек, жазбалары әл күнге дейін өздерінің бағасын жоғалтпай келеді. Олар
П. И. Пашино, А. Добромыслов, Ә. Диваев, француз ғалымдары Капю, Бонвало,
т.б. Бұлар өз еңбектерінде сал-серілердің мінез-құлқы, киім-киісі, салдық
құру дәстүріне жан-жақты тоқталады.
Сал-серілердің өмірбаяндық деректерін жинау, олардың өлеңдерін жазып
алу, нотаға түсіру, оларды тасқа басып шығару ісі Қазан төңкерісінен кейін
ғана жолға қойылды. Жиырмасыншы жылдардан бері сал-серілер жайында
зерттеулер көріне бастады. Сал-серілер шығармашылығын зерттеу саласында А.
Затаевич, С. Мұқанов, Ш. Хұсайынов, Ы. Дүйсенбаев, Ә. Марғұлан, Е.
Ысмаилов, Е. Тұрсынов, т.б. үлкен еңбек сіңірді. Жұмысымыздың екінші
бөлімінде бұларға тоқталамыз.
Біржан салдың әлеуметтік мәні зор, терең қиялдан шыққан көркем де өктем
әндері қазақтың классикалық музыка қазынасына алтын қор болып қосылады.
Біз бұл уақытқа дейін Біржан салды әнші, композитор, ақын ретінде ауыз
әдебиетінің өкілі деп қана біліп келдік. Артында қалған бай мұрасын үзіп-
жұлып зерттегеніміз болмаса, ғылыми тұрғыдан кесімді бағасын бере алмадық.
Қазақ даласын әнге бөлеген ардагер ұлының бірі – Біржан. Оның ел
аузында “Біржан сал” атанып қалуының өзі де тегін емес. Көптің қамын жеп,
тағдырына ортақ болып, топтан озып шыққан өнер иесіне құрметті атақ беріп
отыратын үкіметі жоқ кезде халқының өзі ең құрметті атағын берген.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жұмыс барысында Е. Ысмайылов, А.
Жұбанов, Е. Тұрсынов т.б. ғалымдардың еңбектері теориялық тұрғыдан
басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты
қазақтың біртуар азаматы, қазақтың сал-серілік поэзиясының көрнекті өкілі
Біржан сал Қожағұлұлының өмірі мен әдеби мұрасын зерттеу, тану. Сонымен
қатар қазақтың сал-серілік поэзиясының қазақ әдебиетіндегі алатын орнын
анықтап, белгілеу.
Осыған байланысты төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
Біржан сал Қожағұлұлының өмірі мен шығармашылығына байланысты
деректерді анықтау;
Қазақтың сал-серілік поэзиясының қазақ әдебиетіне тигізген ықпалын
бағалау;
Біржан сал және оның ақындық айналасымен танысу, оның олардан
өзіндік ерекшелігін ажырату.
Ақынның өмірі мен шығармашылығының әдеби сында бағалануын
анықтау.
Зерттеу нысаны. Қазақтың сал-серілік поэзиясы өкілдерінің
туындылары.. Сондай-ақ, Біржан сал шығармаларының идеялық және әдеби
көркемдік құндылықтары зерттеу нысаны болып саналады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Біржан сал Қожағұлұлының өмірі мен
шығармашылығын тұтас қамтып, қазіргі көзқарас тұрғысынан талданған еңбек
болып табылады. Ақынның шығармаларының идеялық мәні, көркемдік құндылығы
айқындалып, олардың өзіндік ерекшеліктері сараланды. Сал-серілік поэзия мен
Біржан сал дәстүрлік жалғастығын бір арнаға сайдыра жазылған ғылыми
еңбектердің басын біріктіре талдап жазылған жұмыс.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында алға қойған мақсат-
міндеттерді шешу үшін негізгі дереккөздерді жинау барысында баяндау,
түсіндіру, сұрыптау, жүйелеу, талдау т.б. әдістер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тарау және
қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімі Біржан сал Қожағұлұлының өмірі мен
шығармашылығының зерттелуі деп аталады. Мұнда Біржанның өмірі мен
шығармашылық жолының зерттелуі жайында сөз болады. Сонымен қатар ақынның
өмір жолы баяндалып, өскен қоғамдық, әлеуметтік ортасы қаралады.
Біржан сал және оның ақындық айналасы деген екінші бөлімде Біржан
салдың шығармашылығына барар жол ретінде қазақтың сал-серілік поэзиясының
жанрлық өзгешеліктермен бірге сал-серілердің орындаушылық өнеріне
байланысты мәселе сөз болады. Біржан сал дың ақындық айналасы жайлы әңгіме
қозғалды. Қорытындыда бітіру жұмысындағы айтылған ой жинақталып,
тиянақталып, қорытылады. Сілтемелер көрсетілген, пайдаланылған әдебиеттер
мен мысалдар алынған көркем шығармалар тізімі берілген.
I. БІРЖАН САЛ ҚОЖАҒҰЛҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Қазақтың музыка өнерінің үш бұтағын – сазгерлік, ақындық, орындаушылық
– осы күні үш адам қосылып әрең шығаратын ән комплексін, ұясын, әулетін
жалғыз өздері жасаған, сөйтіп Сарыарқаны – қазақ әнінің астанасы еткен Ақан
сері, Үкілі Ыбырай, Жарылғапберді, Сегіз сері, Жаяу Мұса, Әсет, Балуан
Шолақ, Ғазиз, Майра, Басығараның Қанапиясы – осынау алтын шашақты,
сәукелелі топтың басында Біржан сал тұр.
Ғафу Қайырбеков Біржанға тән үш сипатты атап көрсетеді: “Біржан бәрінің
ағасы, ұстазы, мектебі. Ол – оның жасының үлкендігі немесе бәрінен бұрын
бастағанынан емес, ол бүкіл сол тұстағы өзіне дейін аман жеткен халық
әндерінің әуелі басын қосқан, өзі шырқаған, содан соң бүкіл қазақ әніне
жаңа да асқақ, өршіл, жеңімпаз күш әперген, оны әлеуметтік, қоғамдық,
елдік, биіктік пен кеңістікке не жасаған поэзиядағы Абай секілді. Қазақ
әніне тұтас бір жаңа құдірет, жаңа леп әкелген, төңкеріс жасаған адам.
Екіншіден – оның аруағы басым, азаматтығы биік. Біржан келді дегенде алдына
барып мың жан жығылған, қазақ шаңырағын алтыбақан әнмен көтерген, ал дауыс
диапазоны, ауқымы ешкімде көрмеген ғажайып құбылыс еді. Оның дауысы – кең
даласына кең еркін жеткен бүкіл қазақтың дауысы еді, халықтың дауысы еді.
Сондықтан та оны ел аңызға айналдырған. Мысалы:
Аққумен аспандағы ән қосатын,
немесе:
Әнімді он екі взвод жіберейін,
Есіңнен өле-өлгенше қалмайтұғын.
немесе:
Біржанның төңкерілген дауысынан
Ешкі өлмес ел жиылды бауырына
немесе:
Сараның - Әніңнің адам жетпес бұрмасына – дегені секілді ардақтау
бағалар толып жатыр. Бүкіл халық бұлай бағалаған ақын, әнші, композитор
жоқ.
Үшіншіден – Біржан қазақ таланттарының осы күнге дейін басынан
арылмаған таяқ, қуғын-сүргін, өсек-аяң, қорлық-қысым, бағаламау,
бақытсыздыққа ұшырату секілді барлық әнім, төре, тас көз, көк ми
билеушілердің сұрқай көзқарасы мен суық ызғарына ұшырағандардың ең басында
тұр” [1. 15].
Атақты халық композиторы, асқан әнші, дарқан ақын Біржан салдың қазақ
поэзиясы мен өнерінің тарихында алатын орны ерекше.
Біржан сал Қожағұлұлы бір өзі ғана бірнеше өнерді жинаған феномен. Ол
ақын, әнші, композитор, музыкалық аспапта ойнаған, балуан (халық арасында
балуандығын дәлелдейтін эпизодты әңгіме бар), жанглер (басындағы тақиясын
билеткен, қызған кезде жорға үстінде билеп кеткен), ат үстіне мінудің
шебері (Балуан Шолақ, Шашубай содан үйреніп, біздің заманымызға жеткізген),
киімді өз үлгісінде тіктіріп киетін артист, сері-сал. Өлеңде суырып-салма
(импровизация), табан астында (экспромт) қолма-қол шығарып айтқан, өнерлері
де эмоцияның өр үстінде туындаған. Өзімен бірге өнердің түр-түрінен нөкер,
шәкірт ерітіп жүрген. Олар келген ауыл бірнеше күн бойына ойынға, сауық-
кешке бөленіп, оларды сол төңірек жиналып тамашалаған. Бір ауылдың беделді,
сүйгіш азаматы келіп, өнер көрсетіп жатқан иесінен салдар тобын қалап алып
кетіп отырған.Сөйтіп олар бүкіл жайлау-жаз бой ел қыдырумен (гастрольде)
жүрген.
Біржан мектебі (академик Қ. Жұбановтың анықтамасы) құлашын кеңге жайып,
оның ізбасарлары, шәкірттері халық композиторлары көп болған. Ақан сері,
Балун Шолақ, Үкілі Ыбырай, Құлтума, Төлебай сал және басқа өнер иелері
Біржанды, оның өнерін үлгі тұтқан.
Арқада негізінен өнер ретінде әннің өрбуі басым, ауқымы кең. Оған қоса
Арқа әндері асқақ, қайырмалары құйқылжыған мәнерлі, сазды, әуенді келеді.
Тіпті термелерінің өзі асқақтап аспанға бір шығып алады да содан төмен
сорғалағанда ойнақыланып, жалтылдап, құйқылжып, барып қайырылады. Міне,
осындай асқақ әннің басында Біржан сал Қожағұлұлы тұр. Оның шығармашылығы
Қараөткел өңіріне тікелей қатысты. Біріншіден, ол көп уақытын Саққұлақ
шешеннің жанында яғни Ереймен төңірегінде, Мәті-Дәулен маңында (Жолымбет
руднигінің теріскейі), Қараөткелдің базарында болып, көп әндерін шығарған.
Оған мысал, Мәті-Дәулен, Аққошқар, Келдің бе аман-есен, Жүкен
сәулем (Сібірге айдалған сапарынан оралғандағы айтқаны) т.б. өлең-әндері.
Біржан – бұрынғы-соңғы қазақтың сал, сері ақындарының ағасы, ұстазы,
жаңашыл өнерпазы. Өйткені сал, сері ақындардың поэзия мен музыканы,
халықтың ойын-сауық өнерлерін ұштастыра біліп, жаңа көркемдік мазмұнмен
дамытуға жол ашқан жаңашылдық сипаты да, қалың бұқараның азатшыл, әділетшіл
арман-күйлерін жырлаған өршіл сарындары да Біржанның шығармашылық
дүниесінен толық табылады [1;91].
Біз бұл уақытқа дейін Біржан салды әнші, композитор, ақын ретінде ауыз
әдебиетінің өкілі деп қана біліп келдік. Артында қалған бай мұрасын үзіп-
жұлып зерттегеніміз болмаса, ғылыми тұрғыдан кесімді бағасын бере алмадық.
Біржан салдың еліне сіңірген еңбегі орасан зор. Оны кезінде көзі көрген
замандастары айтып та, жазып та кеткен. Біржан орысша оқыған, білімдар,
сауатты кісі болған. Орыс империясының отарлау саясатына өз әлінше қарсы
шыққан, ұлт намысын бір адамдай-ақ қорғай білген халық перзенті.
Қазақ халқының ХІХ ғасырда өмір сүрген жез таңдай жыршы, суырып салма
әнші-ақындары мен күйші, композиторларының бірі – Біржан сал Қожағұлұлы
(1825-1897) екендігі баршаға мағлұм.
Біржан сері жай ғана суырып салма ақын емес, ол ірі айтыс ақыны, өз
тұсында қазақ ауыз әдебиетіндегі айтыс жанрының дамуына зор үлес қосқан
саңлақ жырау. Өз заманында қазақ әндеріне жаңа түр енгізген Салғара, Сегіз
сері, Нияз серілерден кейінгі қазақтың сал-серілік дәстүрін, әнші-ақындық,
күйшілік өнерін ілгері дамытушы, аспандағы аққуға үнін қосқан аса күшті
композитор әрі тамаша әнші.
Орыстың Г.Потанин сияқты қазақ халқының әдет-ғұрыптарын көп зерттеген
адамы: “Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай”, – деп жазды өткен
ғасырда. Ол шындықты айтты.
Міне, сол қазақ даласын әнге бөлеген ардагер ұлының бірі – Біржан. Оның
ел аузында “Біржан сал” атанып қалуының өзі де тегін емес. Көптің қамын
жеп, тағдырына ортақ болып, топтан озып шыққан өнер иесіне құрметті атақ
беріп отыратын үкіметі жоқ кезде халқының өзі ең құрметті атағын берген.
Біржан салдың әлеуметтік мәні зор, терең қиялдан шыққан көркем де
өктем әндері қазақтың классикалық музыка қазынасына алтын қор болып
қосылады.
Өмірін өнер жолына сарп еткен, өктемдікпен, керітартпа жүгенсіздікпен
күресіп өткен, сол күресін соңғы демі біткенше әні арқылы үзбеген азамат
ақын, әнші, сазгер Біржан салдың аты халқымен мәңгі-бақи бірге жасаса
бермек.
Біржанның кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдырған ән творчествосы, өлең-
жырлары қашан да бұқарашыл, ілгерішіл әуенде келеді. Әндеріне тән бір
ерекшелік – өзінің әншілік-орындаушылық, композиторлық өнерімен адам
жанының нәзік сезім күйлерін лирикалық әсем мелодия сазына бөлей білуінде.
“Ақтентек”, “Біржан сал”, “Ғашығым”, “Алтын балдақ”, “Мәті-Дәулен”,
“Айтбай”, “Бірлән”, “Көкек” сияқты әндері – Біржанның шығармашылығындағы
шоқтығы биік, өзгеше сыршыл лирикалық туындылар. Бұл сипаттас әндерінде
композитор жалын атқан жастық шақ, мөлдір махаббат, шұғылалы сезім күйлерін
шертеді.
Биік талғамға, өзгеше өнерпаздыққа ұмтылған Біржан – патриархалды-
феодалдық заманның озбырлығына асқақ әнімен қарсы тұрған суреткер. Оған
халық арасында кеңінен тараған “Жанбота”, “Адасқақ” сияқты туындыларын
жатқызуға болады. Өз заманына деген осындай наразылық өмірге деген өкініш
үні жастық шағын еске түсірген “Жамбас сипардан” да, “Теміртас” атты
трагедиялық үндегі әнінен де айқын естіледі.
Жаяу Мұса, Құлтума, Ақан сері, Балуан Шолақ, Үкілі Ыбырай т.б. атақты
ақын-әншілер Біржанның мектебінен өрістеп, өнер қанатын жаяды. Осы сынды
өнерпаздар арқылы біздің заманға Біржанның 40-қа жуық әндері жетті.
Ең алғаш баспа жүзінде Біржанның атақты сал ақын, әнші ретінде есімі С.
Мұқановтың, А. Затаевичтің, С. Сейфуллиннің еңбектерінде аталады. Біржанның
өмірі туралы тұңғыш деректі жазған – С. Мұқанов. Онан кейін Қ. Жұмалиевтің,
А. Жұбановтың, М. Әуезовтың, М. Ғабдулиннің, Е. Ысмайыловтың кітаптарында
Біржанның өмірі мен шығармашылығы сөз болады. Біржан туралы бұрын-соңғы
деректерді жинап, қорыта отырып, оның поэзиялық шығармалары жөнінде нақты
талдау жасаған – Ғ.Әбетов. Біржанның ақындығы, айтыстағы өнері туралы
пікірлер басқа әдебиетшілердің еңбектерінде кездеседі. Біржанның өмірі мен
ата-тегі туралы және бұрын белгісіз өлеңдерін, әндерін жинауда көп еңбек
етіп келе жатқан Б.Г. Ерзакович, Е. Байболов. Қ. Қаңтарбаев, М. Майшекин
т.б.
Біржанға өлмес ескерткіш жасағандардың бірі қазақтың талантты
композиторы Мұқан Төлебаев болды. Ол өзінің “Біржан–Сара” операсында
әншінің шығармаларын толығымен пайдаланды. Либреттосын жазған белгілі ғалым
Қажым Жұмалиев. Бұл туралы Ғафу Қайырбековтің “Біржан туралы ой” деген
мақаласында Ғабит Мүсіреповтың ойы келтіріледі: “Біржан – Сара” операсы да
жақсы ғой, бірақ ең бастысы ол емес еді, Біржанның трагедиясын жазу керек
еді”, – дегенін естіп едім. Ол “Ақан сері – Ақтоқтыда” Ақан аузына “Барлық
ақын қуғын көре туыпты” деген сөзді неге салды дейсіз. Ол бар өнерпаз,
таланттың басындағы тағдыр қырсығын айтқан еді” [1, 54]. Бұдан жазушының
Біржан басындағы қасіретті көргендігін байқауға болады.
Біржанның әнін бізге жеткізіп бергендер: Қали Байжанов, Ғаббас Айтбаев,
Әміре Қашаубаев, Қосымжан Бабақов, Жүсіпбек Елебеков, Манарбек Ержанов,
Мәжит Шалқаров, Естай Беркімбаев, Рамазан Елебаев және т.б.
Біржан сал Қожағұлұлының әндік туындылары Қазақстан композиторларының
ірілі-уақты шығармалары – операда, симфониялық, эстрадалық, басқа да
күрделі музыкалық жанрларда пайдалануда. Ақын, әнші-композитор, Біржан
салдың бейнесі драмалық пьесаға, операға түсіп, романдарда суреттеле
бастады. Ол туралы мақалалар мен очерктер жазылып, радио толқыны арқылы да
әндері жан-жақты тарап жатыр.
Біржан салдың әлеуметтік мәні зор, терең қиялдан шыққан көркем де өктем
әндері қазақтың классикалық музыка қазынасына алтын қор болып қосылады.
Өмірін өнер жолына сарп еткен, өктемдікпен, керітартпа жүгенсіздікпен
күресіп өткен, сол күресін соңғы демі біткенше әні арқылы үзбеген азамат
ақын, әнші, сазгер Біржан салдың аты халқымен мәңгі-бақи бірге жасаса
бермек.
Атақты ақын, қазақ халқының жазба әдебиет, өркенді өнерін әлемге
әйгілеген Сәкен өзінің Көкше поэмасында Аспандағы аққуға он екі звот
әнін қосқан Біржан салдың бір сырлы, сегіз қырлы, арқалы ақын, дарқан
дарынды, тұлпар талантына разы көңілмен оны өміршең өлең жолдары арқылы
осылай бейнелегені белгілі. Біржан сал хақында айтпағымыз анық болуы үшін
оның өміріне аз-кем тоқтала кеткен орынды сияқты.
Айтылып та, жазылып та жүр деген өнер саңлақтарының өмірінде де әлі де
болса зерттей түсетін, ашылмай жатқан сырлар кездеседі. Заманында қу
тіршіліктің соққысы мен тепкісін көп көрген, бертін аты мен даңқы алты
алашқа жайылып, үш жүз төбесіне көтерген ақын-әнші сал-сазгер Біржан
Тұрлыбайұлына қатысты да осындай жағдайлар бар. Әсіресе, оның балалық шағы,
анық қай жерде туғаны, руы, әкесі кім екені жұртышылыққа көмес қалып,
жаңсақ айтылып келді. Бұл ретте қазақ музыкасы мен музыка ілімінің негізін
қалаушылардың бірі, академик, ғалым-сазгер Ахмет Қуанұлы Жұбановтың: “Басқа
халық композиторлары сияқты Біржанның да, баста айтылғандай, жазылып қалған
өмірбаяны жоқ, оның өмір жолын басапалдақтап баяндап отыратын біздің
қолымызда дерек те жоқ... Біздің білетініміз – Біржан жастайынан ел аралап
теркін кезіп, әншілік, орындаушылық өнерін шынықтырды. Ән қорын көбейтті.
Сонымен қатар өзі де көптеген ән шығарды. Ол әндерінің мазмұндарын біз
сөздерінен анықтаймыз. Айтушылар Біржан Әпіш деген қызды алып, одан
Теміртас, Қалкен деген екі ұлы, Асыл, Ақық деген екі қызы болған”, – дегені
айқын дәлел.
Үстіміздегі ғасырдың алпысыншы-жетпісінші жылдарына дейін “Баласы
Қожағұлдың Біржан салмын, Адамға зияным жоқ жүрген жанмын” деп өзі
айтқандай, сал-сазгердің Қожағұл баласы болып келгенін жұртшылықтың бәрі
біледі. Ән айтсын, айтысқа түссін, ол осы әкесінен бір танбайды. Ал
Тұрлыбай есімі еш жерде аталмайды. Шыққан тегі – Арғын, оның ішінде Қарауыл
болып келеді. Жетісудың ақын қызы Сарамен айтысқа да осы арғын тайпасының
атынан түседі. Руы Нұралы-Керей деген сөз бірде-бір жерде кездеспейді.
Ахмет Жұбановтың зерттеуінде ол “Көкшетаудың оңтүстік жағындағы Қотыр
Шортан деген жерде туған. Әкесі Қожағұл қазақ дәстүрі бойынша малын бағып,
шаруасын күйттегеннен басқа өнер жолынан аулақ болған адам. Біржанмен бірге
туған екі ағасы да сол әкенің жолын қуған шаруа ғана болған”. Міне, бұл
деректе де, Біржанның “әкесі де – Қожағұл”, туған жері де – Көкшетау өңірі.
Тек 1989 жылы жарық көрген “Бес ғасыр жырлайды” деген екі томдық
жинақтың бірінші томында Біржан туралы “... Өз әкесі – Тұрлыбай, Қожағұл –
Біржанның атасы” деп көрсетілген. Бұның тарихи шындықтың қалпына келтірілуі
деп бағалаған жөн.
Біржанның өмірбаяны өз мезгілінде жазылып алынбаған. Оның
замандастарының, туған жақындарының, естелік әңгімелері бойынша кейін бір
жүйеге келтіріп жазылып келеді. Біз де бұрын соңды жарияланған немесе
жинаып қолжазба күйінде сақталған деректерге, ауызекі әңгімелерге сүйеніп,
оның өмірі мен шығармашылығы жайында қысқаша айтып өтелік.
Біраз жылдан бері Біржан салдың туған және дүниеден қайтқан жылдары
жайында баспасөз беттерінде әр алуан пікірлер қылаң беріп, ғылыми тұрғыда
таластың өрбуіне ықпал етіп келеді. Солардың көбісі тиянақсыз деректерге
құрылып, шындыққа жетуді қиындата түсті. Біржанның өмірі мен шығармашылығын
зерттеуші Қаратай Биғожин осы кемшіліктердің орнын толтыру үшін аталмыш
ақынның өз туындыларынан мысалдар келтіре отырып, дәлелді пікір айтуға
тырысқан. Өйткені Біржан “Мұра” атты шығармасында өз өмірін сипаттап, жас
шамасынан хабардар етеді [3.54].
Ақын онда:
Жетпістің екеуіне келгенімде,
Қатарға ақсақалдың енгенімде,
Басында мешін жылы Қалкен туды,
Теміртас жалғыз ғой деп жүргенімде,–
депті. Бірақ Қалкен туғанда жаңа есеп бойынша Біржан жетпіс бірде болуға
тиіс. Себебі ол өзінің жасын мүшелмен есептеген. Осыған орай сүйенсек,
Қалкен 1896 жылы туған. Шындығына келсек, Біржан сал кенже баласы бір
жастан асқан кезде 1897 жылы август айына қайтқан. Ал ақынның “Мұра” атты
соңғы өлеңін жетпіс үш мүшелінде шығарғаны мына үзіндіден белгілі:
Толғанда жетпіс үштей мүшел жасқа,
Біржан деп шықса да атым алты Алашқа...
Міне, “Мұрадан” алынған осы үзінділерге сүйеніп, Біржан сал 1825 жылы
туған деп есептейміз. Себебі оның өзі 1860-1861 жылдардың қысында болған
жұтта шығарған өлеңінде:
Өлеңге көңілім соққан ауық-ауық,
Отыз жеті жастамын, жылым – тауық.
Сүйген жар – Айтбай сұлу науқас болып,
Кез болды-ау сал Біржанға қатер-қауіп,–
дейді. Ақын атап көрсеткен тауық жылы 1825 жыл екеніне ешқандай күмән жоқ.
Демек, Біржан салдың 1897 жылы дүниеден өткеніне Қалкеннің мешін жылы(1896
жылы) тууы да дәлел бола алады. Өйткені ақын кенже ұлы бір жастан асқан
шақта 73 мүшелге толғанын оның өз өлеңінен біліп отырмыз, – дейді Біржанның
шығармашылығын жан-жақты зерттеген Төлеш Сүлейменов [3. 7].
Ән бұлбұлы Біржан сал туралы Қазақ кеңес энциклопедиясына былай
жазылған: “Біржан Қожағұлұлы (1834-1897) қазіргі Көкшетау облысы
Еңбекшілдер ауданына қарасты “Қожағұл құдығы” деген жерде, шаруа семьясында
туған. Үлкен атасы Қожағұл, әкесі Тұрлыбай да ауқатты болмаған”.
Соңғы деректерге сүйенсек және ең бастысы Біржанның өз өлеңдеріне
табан тіресек – ол 1825 жылы Тауық жылы наурыз айының басында (Сегіз сері
таратқан Қазақ шежіресінің Керей бөлімі бойынша) қазіргі Солтүстік
Қазақстан облысының Жамбыл ауданынағы Ғабит Мүсірепов атындағы совхоздың
орталығы Жаңа-жол ауылына таяу жердегі атамекені Үлкен Бүркеу деген қалың
қарағайлы, орманды қоныстанған Тұрлыбай зергер Қожағұлұлы деген ауқатты
шаруаның шаңырағында дүниеге келген.
Алдымен, Біржан сал қай жылы туған? – деген мәселеге назар аударып
көрелік. Академик С. Мұқанов: Біржан 1891 жылы 58 жасында дүние салған,
басқа деректердің бірде-бірі шындыққа сәйкес емес [4.25], – деп өтті
өмірден. Сонда Біржан сал 1833 ж. туған болады. Ал академик А. Жұбанов:
Біржан 1831 жылы туып, 1894 жылы қайтыс болды [6.25], – деп жазып кетті.
Қазақ ССР тарихында [3.54], Біржанның 1825 жылы туып, 1887 жылы қайтыс
болғаны көрсетілген. Профессор М. Ғабдуллин өз монографиясында осы
деректерді атап көрсете келіп: Бұл үш фактінің қайсы дұрыс екендігін
дәлелдеп айту қиын. Өйткені Біржанның өмірбаяны әлі күнге (1958 ж. дейін)
дейін толық зерттеліп жазылған емес [4;329], – дейді.
Алайда, осы тұста А. Жұбанов өзінің Замана бұлбұлдары кітабында
енгізген Біржан сал атты тарихи очеркінде Б. Қожағұловтың өміріне
байланысты қосымша мәліметтер жинаушы, әдебиет қамқоршысы Есім Байболовтың
еңбектеріне ерекше ілтипат көрсететінін де ұмытуға болмас еді. Академик
сөзіне қарағанда Е. Байболов [6.45] 1928 жылы Көкшетау жерін аралай жүріп,
Біржан салдың Теміртас дейтін баласын іздеп тапқан көрінеді. Кездесу
үстінде екеуі ұзақ әңгімелескен. Сонда Теміртас былай депті: Әкеміз алпыс
үштен алпыс төртке қарағанда өлді, онда мен 8-9 жасар бала едім. 1916 жылы
қара жұмысқа кеткенде 27-де едім, қазір отыздың тоғызындамын. Демек,
1916ж. 27 жаста және 1928 ж. отыздың тоғызындағы Теміртас 1889 жылы туған
болады екен. Алайда, қолдарында осындайлық бұлтартпастай деректер бар
академиктеріміз: С. Мұқанов (1833 ж.) пен А. Жұбанов (1831 ж.) не себепті
Біржан салдың туған жылы 2 басқа жазатындар еріксіз таң қалдырады.
Осы тұста бұл жұмбақ жағдайды анықтай түсуде әдебиетші ғалым Ғ.
Әбетовтың көрегендік танытқанын да атап өтпеуге болмайды. Біржан туралы
бұрын-соңды деректерді жинап, қорыта отырып тұрақты пікір түйген ол Қазақ
әдебиетінің тарихына арнап жазған Біржан сал Қожағұлұлы атты зерттеу
еңбегінде: Біржан 1834 ж. қазіргі Көкшетау облысы, Еңбекшілер ауданы,
Степняк қаласы орнаған жерде туған... Халық еркесі асқан талант иесі сал
Біржан бай-феодалдар билеп төстеген рушылдық заманның ауыр азабын тартып,
63 жасында 1897 ж. дүние салған [2.185-214], – дейді. Кейін профессор Е.
Ысмайылов та Біржан сал Қожағұлұлы 1834 ж. дүниеге келген... 1897 ж. 64-ке
қараған жасында дүние салған [7;27], – деп ғылыми тұжырым жасағанын
білеміз.
Ал, 1967 ж. жарық көрген Біржан сал Қожағұлұлы атты кітапта
жарияланған [8;119-202] Біржан жөнінде естігендерім дейтін естелігінің
соңында Е. Байболов та А. Жұбановтың Замана бұлбұлдары атты кітабында, Ғ.
Әбетов те Қазақ әдебиетінің тарихы. І кітап, 2 том ғылыми еңбектерінің
керегіне жаратыпты деп ағынан жарылғаны тағы да белгілі.
Біржан салдың өзінен үлкен Көкей қыз (шын аты –Гүлжиһан 1818-
1849ж.ж.) есімді апасы да, Ержан, Нұржан деген ағалары да сол Бүркеуде
туған екен. Ал Ақтамбай, Ханафия есімді екі інісі Көкшетау аймағындағы
бурабай төңірегінде, Жөкей көлінің жағасында дүниеге келіпті. Біржан
серінің өз анасының аты – Ажар, ол Орта жүз Қуандық – Арғынның Қарпық
руына жататын Тоқа атасынан шыққан Байбек (белгілі әнші-ақын Сәкен
Сейфулиннің арғы атасымен туыстас адам) деген әлді шаруаның қызы екен, ал
композитордың үлкен шешесі (әжесі) – Бәтиха (Тұрлыбайдың анасы) Орта жүз
Бұлтық қыпшаққа жататын Жанайдар руынан шыққан Әлім деген аңшының қызы
екен.
Жоғарыда айтқандай, Біржанның руы – Керей, оның ішінде Нұралы атасы.
Қожағұлдың қонысы Приногорьковкадан (Солтүстік Қазақстан облысы) шығатын
“Қасірет белдеуі” (Горькая линия) жолында болғандықтан бұл жерді казак-
орыстар тартып алған кезде қоныстан қуылады. “Қожағұл қонысы” “мемлекет
игілігіне айналады” деген желеумен “Кордон” деп аталады.
Энциклопедияда жазылғандай Біржанның атасы Қожағұл да, әкесі Тұрлыбай
да кедей болмаған. Бұл кеңестік саясат жасаған “кедейлік”. Біржанның өзі
мал жинамаса да, атасы мен әкесі ауқатты адамдар болған. Біржан сал Сарамен
айтысқанда “Мың жарым жылқы біткен Қожағұлға”, – деп тегін айтпаған.
Ғалым Сәркен Барқытовтың еңбегіне сүйенетін болсақ, Біржанның әкесі
Тұрлыбай мыңғырған бай болған. Шешесі қарауыл-арғын қызы екен, ақ жарқын
қолы ашық, жомарт адам болған, әнші-күйшілерді, өнер адамдарын қатты
сыйлап, өзі де ән айтады екен. Біржанның он-он бір жастағы, ән аруағы қона
бастаған кезінде түн ортасында шошып оянып, ән шырқайды екен [8.5].
Сол тұста байлар Ірбіт барып, оның базарына жүздеп-мыңдап мал, жылқы
салып, сауда жасайтын сияқты. Бірде сол базарға Тұрлыбай бай да табындап
жылқы айдап, сауда жасауға аттанады. Базардан байлар айлап жүріп оралады
екен. Сондай күндердің бірінде оның үйіне бір топ ақын, әнші-жыршылар,
күйшілер, сау етіп келіп түседі. Оларды Тұрлыбайдың әйелі қошаметтеп қарсы
алады. Жылқы сойылады. Ауыл адамдары жиналып, ойын-сауық құрып саңлақ сал-
серілердің өнерін тамашалайды. Сал-серілердің ішінде өнері өзгеше артық
біткен бір ақын бар екен дейді. Зерттеуші Сәкен Барқытовтың пайымдауынша,
сол тұста аты әйгіленіп жүрген Сегіз Сері немесе Орынбай ақынның бірі. Әнге
құмар бала Біржан сол ақынның өнеріне cүйсініп, оның жанынан айналақтап
шықпай қояды. Болар бала басынан деп әлгі ақын да Біржанның бойында ән,
ақындық аруағы бар екенін сезеді де, оған домбырасын сыйлап, батасын
береді.
Әнші-жұртшылардың өнерлеріне риза болып, баласына домбырасын
сыйлаған, бата берген ақынға, сыйға сый, сыраға бал деп, Біржанның
шешесі ат мінгізеді. Ат болғанда, жылқының ішінде Тұрлыбайдың бәйгеге қосып
жүрген бір аты болса керек, сол атты сыйлайды ақынға. Тұрлыбай Ірбіттен
оралып, жылқысын аралап жүрсе, бәйгі аты жоқ. Жылқыларынан сұраса, олар
болған жағдайды айтып береді. Мал ашуы жан ашуы бірден, екіншіден
қарау бай жын-ойнақ үшін атымды беріп жібердің деп әйелін де, баласын
да өлімші қылып санайды, домбырасын сындырады. Бұл қылығына күйінген ана
Мұнда тұрып оңбассың дейді де Біржанды Көкшетау жақтағы нағашысына таныс
бір жолаушыға ертіп жібереді. Біржан сөйтіп Көкшетау өңірінде ер жетіп,
өсіп, нағашы жұртында тәрбиеленеді.
Ата қоныстан айырылып, жерден тапшылық көрген Қожағұл Көкшетау жеріне
қоныс аударуы екінші жағынан Керейдің Нұрымбет атасынан тарайтын Марал
ишанның патша отарлаушыларына қарсы бастаған күресіне де байланысты болған.
Көтерілісті аяусыз басқан казак-орыстар Марал ишанға аталас ауылдарды
шауып, қоныстарынан қуған. Осындай қуғынға ұшырағандардың бірі – Біржан
салдың әулеті болды.
Енді жоғарыда айтқандарымызды Біржанның өзінің өлеңімен дәлелдейік:
Мен келдім туған елім Керейіме,
Қазақтың жомарт халық мерейіне
Өзімді еркелеткен жақсылар деп
Аттандым Тәбей менен Есенейге.
Керейде советник Байдолы еді.
Қазаққа әрқашанда пайдалы еді.
Тәбей менен Есенейдің заманында
Сал Біржан сүт бетінде қаймағы еді.
Ұстазым Сегіз сері, Нияз сері
Солардан үлгі алған мен Біржан сері
Жетпіс үш мүшеліме толғанымда
Дүние теріс айналып кетті кері.
Өлеңдегі айтылған Тәбей, Есеней, Байдолы Керей руының елбасылары
болса, Сегіз сері, Нияз сері осы рудың атақты адамдары. Бәрінің де
жайлаған, қыстаған жері – қазіргі Жамбыл ауданы, Солтүстік Қазақстан
облысы.
Біржанның 1897 жылы қайтыс болғанына ешқандай дау жоқ. “жетпіс үш
мүшеліне толғанымда, Дүние теріс айналып кетті кері”, – деп өзі айтқан.
Енді арифметикаға салсақ (күншығыс тізбегімен), 1825 жылы туғаны дау
тудырмаса керек.
Қожағұл би бастаған Нұралы Керейлер ел жайлауға шыққанша, уақытша
көршілес Көшебе Керейлердің ауылдарының маңына бөлініп-бөлініп қонады.
Жайлауға олар басқа Керей руларымен бірге жылдағы әдеттері бойынша көшіп
барып, жаз жайлауда аталастарымен бірге болып, күздікке көшерде, Қожағұл би
Бертіс әулетін және Нұралы Керейдің аз ғана бөлігін ертіп, Көкшетау
өңіріндегі Бурабайды мекендейтін Ақсары Керей елінің ішіне көшіп келіп,
Жөкей көлі мен Жөкей бұлағының, Мамай көлінің жағалауларына қоныстанады,
Жөкей бұлағы кейін Қожағұл бұлағы (қазіргі Степняк қалашығының орны) деп
аталып кеткен.
Біржанның ата-тегін, кейінгі ұрпақтарын елдегі қариялар да, Қарта мен
Есім де кеңінен таратып баяндайды. Біржанның руы Керей, Керей ішінде
Ақсары. Ақсарыдан Нұралы, Нұралыдан Батыр, Батырдан Кенже, Кенжеден Бертіс,
Бертістен Қожағұл, Қожағұлдан Тұрлыбай, Тұрлыбайдан Нұржан, Біржан.
Біржаннан Теміртас, Қалікен, Асыл, Ақық, Теміртастан Мұхаметқали мен Жамал
туған(7.65). Қариялардың айтуына қарағанда, Біржан әкесі Тұрлыбайдан гөрі,
елдің билігіне, шешендік сөзіне үнемі араласқан ұлы атасының тәрбиесін
көбірек көріпті. “Жақпадым өзім әкем Тұрлыбайға” деген Біржан сөзі әкесіне
наразылықтан туғандығы сөзсіз.
Біржанның жас шағындағы өзгешеліктерін Ахмет Жұбанов былай деп
сипаттайды: “Біржан жасынан өзгеше мінезді, әуесқой, әңгіме құмар, сезімтал
болатын... ауылға келген әнші, жыршы, күйші болса, соны жағалайды. Тіпті
көрші ауылда бүгін ән салады екен... десе, оған да кетіп қалады” [6.79].
Біржанның өзгеше өмір кешуіне, өнерпаз болып танылуына оның өскен ортасы,
туған жер табиғатының да әсері болған. Табиғат сұлулығы – жетесінде
әдемілікке әуестік сезімі күшті, алғыр жас талапқа ерекше әсер етерлік
бірден-бір жан жадыратар жағдай.
Бұл ретте Қожағұл мекені болған жер-су әдемілігін профессор Е.Ысмайылов
шебер бейнелеген еді. Ол өзінің “Біржан салдың ақындығы” еңбегінде;
“Бір жағы – айдын шалқар көл, сыңсыған қалың орман, екінші жағы – кең
жазық, малдың өрісі, төртінші жағы – Көкшенің биік те кербез шың-
шоқыларымен жалғасып жататын қырқа, адыр, төбелер –барлығы да адам қолдан
жасағандай әсем бір поэзиялық дүниедей сұлу жер...”, –деп жазған-ды [9.23].
С.Мұқанов Ыбрай туралы мақаласында Көкшетаудың сұлу табиғаты Біржан,
Ақан, Ыбрайлардың ақындық, әншілік өнерінің дамуына елеулі әсері
болғандығын айтады [4.11]. Өзінің белгілі “Көкейтесті” дейтін әнінде Біржан
осы бір сұлу жерлермен қалың ел сән түзеп, сайран салып көшкендігін
сүйіспеншілік сезіммен еске түсіре:
Бүркітті асуынан талай өттім,
Қалың ну орманыңда сайран еттім,
Айнала Жөкей көлдің жағалауын,
Шіркін-ай, бір көруге арман еттім! –
деп туған жеріне деген ыстық махаббатын айтады.
Көкшетау төңірегінде, одан асса, қазақ даласына даңқы жайылған Шал
(1760-1831), Шөже (1805-1880), Орынбай (1813-1890), Нұркей, Тоғжан ақындар
Біржанның бала кезінде ұстаз тұтқан өнерпаздар. Біржанның ақындық, әншілік
жолға түсуінің бірнеше себептері бар. Біржан мен арғы атасы туыс болып
қосылатын Темірғали Нұртазин айтады:
Біржан он алты жасар кезінде түсіне бір белгісіз қария кіріп, өлең
аласың ба, көнек аласың ба деп сұраған екен. Оған Біржан – атам Қожағұлдың
бір жарым мың жылқысы жетеді, маған өлең керек – депті. Ояна келсе, өн
бойын өлең, ән кернеп тұр екен. Атасы Қожағұлдың наразылығына қарап қалың
тоғай ішіне барып, өлең әнді шырқап айтып кетіпті [6.7].
Біржан – бұрынғы-соңғы қазақтың сал-сері ақындарының ағасы, ұстазы,
жаңашыл өнерпазы. Өйткені сал, сері ақындардың поэзия мен музыканы,
халықтың ойын-сауық өнерлерін ұштастыра біліп, жаңа көркемдік мазмұнмен
дамытуға жол ашқан жаңашылдық сипаты да, қалың бұқараның азатшыл, әділетшіл
арман-күйлерін жырлаған өршіл сарындары да Біржанның шығармашылық
дүниесінен толық табылады. Оның асқақ үнге, терең де нәзік лиризмге толы
тамаша ән-өлеңдері мен жырлары, айтыс өлеңдері мен тапқыр сықақтары өз
заманндағы өзі өскен қоғамдық ортадағы күрделі әлеуметтік, ізгі
адамгершілік мәселелерді тебіреніп толғайды. Ақындығымен бірге олар асқан
әнші болатын. “Біржанның даусы он-он бес шақырым жерде отырған ауылға
жетіп, зор дауысты естігеміз жоқ, ақырын шырқағанда аспан асты, жер үсті
қалтырағандай жер, тау қозғалып, көл шайқалғандай болушы еді”; “Даусының
күштілігі сонша, терезе әйнегі зіркілдеп, ілулі тұрған поднос, от басындағы
құман-легендер бірге күңіреніп тұрушы еді”; “Біржанның шырқаған даусы
естілгенде, мал сауып отырғандар сауынын қоя қойып, малдарын исіндіріп
алушы еді”. Біржанның даусын естіген адамдардың пікірі, міне, осындай
[10;175-180,191-192].
Ілия Жақанов өзінің “Аспандағы аққуға ән қосқан” (“Жұлдыз”, 1982, №4.)
деген очеркінде Шоқан Уалиханов пен оның досы орыс ақыны, сергей Федорович
Дуровтардың Біржанмен қатар өмір кешіп, пікірлес болғандарын атап
көрсеткен. Оның ескертпелеріне сүйенсек, Біржанның қалыптасуына аталмыш
қайраткерлер елеулі әсер еткен, болашағына жөн сілтеп, бұқарашыл,
адамгерщіл ақылдар берген.
Біржан шығармашылығының дұрыс бағыт ұстауына оның ұлы Абаймен
кездесуін зерттеушілер жоғары бағалайды. Бұл ретте, біз Ахмет Жұбановтың
пікірін құптаймыз. Ол былай деп жазған болатын:
“Біржанның шығармашылық өмірінде үлкен бір оқиға оның Абай аулына
баруы. Баста өзінің әдеттегі ән саяхаты есебінде барғанымен, поэзия алыбы
Абайдың әсері Біржанға күшті болады. Өлең шығарудағы жаңалығы сияқты ән
шығармашылығында да бұрынғы ата-баба салып кеткен қара жолмен ғана жүре
бермей, тыңнан із салған данышпан, ән еркесі Біржанның үлкен талант екенін
танып, оған тиісті баға береді. Біржан бұл сапарын ізсіз қалдырмайды. “Мен
көрдім ұзын қайың құлағанын” деген Абайдың өлеңіне ән шығарады” [6.39].
Мұхтар Омарханұлы Әуезовтың Абай романындағы Абаймен кездесу
тұсындағы Шіркін, Абай, тыңдаушым болғанда, айтушың болғаным қандай
ғанибет! деуі осы пікірімізді айғақтайды.
Біржанды ұзақ жылдар зерттеген ауыз әдебиетін жинаушы Қаратай
Биғожиннің деректеріне сүйенетін болсақ, Біржан Болатынай, Қызылжар
медреселерінде оқыған. Бұл медреселерде оқып жүргенде, ол араб, парсы,
көне түрік тілдерін жап-жақсы үйренген екен. Себебі, Біржанға сол екі
медреседе дәріс берген, оны жақсы тәрбиелеген ұстаздар: Имам Көрпеш
Шақшақұлы да, Имамғабит сері Ырғызбекұлы да Бұхара шахарындағы жоғары
дәрежелі білім беретін медреседе үздік оқып бітірген. Біржан салдың сүйікті
ұстаздары болған Имамғабит сері мен Көрпеш ақынның басқа қожа, молда, имам,
софылардан ерекшеліктері көп болыпты. Олар өздері өнер адамдары
болғандықтан, өз шәкірттеріне тек діни оқу оқытып қана қоймай, бір мезгіл
есепшот қағуды, дойбы, тоғыз құмалақ ойнауды; домбыра, сыбызғы, қобыз
тартуды, жетігенде ойнауды үйретіп, күйлер тартқызып, өлең-жырлар
жаттатқызып, жаңылтпаштар мен жұмбақтар айтқызып отырған екен. Сол
әрекеттері үшін ол екі ғұламаны қазақ пен татардың кейбір шонжарлары, қожа,
молда, ишандар жақсы көрмепті.
1841-1842 жылдың қысын белгілі әнші-ақын, атақты батыр Сегіз сері
Баһрамұлы өз тобын бастап барып Омбыда іс соғумен, яғни қолөнермен
шұғылдануымен өткізеді. Қожағұл қазы сүйікті немересі Біржанға өзі рұқсат
етіп, атбегілік пен құсбегілікті және басқа да өнер түрлерін үйрену үшін,
оны Сегіз сері тобына қосады.
Мұсылманша және орысша екі жыл оқып, сауатын ашып, орыс тілін үйреніп
шыққан бала жігіт Біржан молда да, тілмаш та болмайды. Керісінше, ол өнер
жолына түседі. Өйткені, бала Біржан өлеңді он жасынан бастап шығара
бастаған. Оның 1841 жылы шығарған өлеңдеріне тоқталар болсақ, соның бірінде
былай дейді:
Ішінде Әптиектің раббил фалак,
Өлеңге он жасымнан еттім талап.
Орынсыз еш пендені кемітпеймін,
Болсам да өзім балуан, ақын саңлақ.
Бай болып, базарларда қылман сауда,
Басымды сала алмаймын шатақ дауға.
Қайғыдан Қаптауындай құтылармын,
Қор болман ешқашан да дұшпан-жауға.
Бәйге алар үмітім бар өлең-жырдан,
Баласы Қожағұлдың атым Біржан.
Қызылжар базарында әнімді естіп,
Татардың сұлулары елтіп тұрған.
Біржан сері бұл өлеңді жас кезінде Хұрия Садыққызына (татар қызы) ғашық
болғанда шығарыпты [11.65].
Біржан Қожағұлұлы өнерпаз медреселерде және екі кластық орыс мектебінде
оқып жүргенде, өлеңді ауызша шығарумен де машықтанды. Сондықтан да ол
салдық-серілік құруды ерте армандаған екен.
1842 жылы жазда Біржан ақын атасы Қожағұл биден өнер жолына біржолата
түсу үшін рұқсат сұрап, батасын алады. Сонан кейін ол ауылынан аттанып, өз
ұстаздары:Имамғабит сері мен Имам Көрпеш жыраудан бата алып, Орта жүз
Ашамайлы Керейдің Сегіз сері Баһрамұлы, Нияз сері Бекдәулетұлы, Сазанбай
күйші Маманайұлы, Сыйбанбай күйші Өтемісұлы, Сейітжан сал, Құшан сері
Көрпеш ұлдары, Қазыхан күйші Нәупілұлы сияқты өнерпаздарына еріп, оларды
өзіне ұстаз тұтады.
Біржан он сегіз жасында шешен, жез таңдай ақын, күміс көмей әнші, он
саусағынан бал тамған домбырашы, жетігенші, сыбызғышы, қобызшы, сырнайшы,
жауырыны жерге тимеген балуан, құралайды көзге атқан мерген, қолөнер
шебері, аңшы, құсбегі – саятшы, атбегі – шабандоз атанады.
Біржан он жеті жасында Көкшетау дуанының сол кездегі аға сұлтаны
Атығайдың Құдайберді руының Андағұл әулетінен шыққан Зілғара Байтоқаұлы
мырзаның ортаншы қызы Балқаш сұлуды алады, оған арнап “Ғашығым”, “Балқаш”
атты әндер шығарады.Балқаш арудан Ақыл (1843-1889) туған. Ол өсе келе
бабасы Қожағұл биге тартқан қолы ашық, жомарт болады да, содан елге “Ақыл
мырза” деген атпен танылады. Әншілік, ақындық қабілет Ақыл мырзаның бойында
да бар болған. Алайда Біржан серінің Ержан қажы, Нұржан қажы деген дәулет
иелері болған ағалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz