«Жәми ат-тауарих» шығармасындағы Орта және Кіші жүз негізін құраған ХІ-ХІІІ ғғ. түркі тайпаларының тарихы

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.

1.тарау. Рашид.ад.диннің «Жәми ат.тауарих» еңбегі және ондағы түрі тайпалары туралы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10.
1.1. Рашид.ад.диннің «Жәми ат.тауарих» еңбегінің қазақ тарихының дерегі ретіндегі маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10.
1.2. Дулат, үйсін, қаңлы және жалайыр тайпалары
туралы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18.

2.тарау. «Жәми ат.тауарих» шығармасындағы Орта және Кіші жүз негізін құраған ХІ.ХІІІ ғғ. түркі тайпаларының тарихы ... ... ... ... ... ... ..28.
2.1. Рашид.ад.дин еңбегіндегі арғын, қыпшақ, найман, қоңырат тайпаларының тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29.
2.2. «Жәми ат.тауарих» дерегіндегі керейт, алшын, оғыз, ұйғыр және басқа да түркі тайпалары туралы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40.

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53.

Пән: Ет, сүт, шарап өнімдері
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:

Рашид-ад-дин қазақтың негізін құраған түркі тайпаларының (ІХ-ХІІІ ғғ.)
тарихы туралы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.

1-тарау. Рашид-ад-диннің Жәми ат-тауарих еңбегі және ондағы түрі
тайпалары туралы
мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .10.

1. Рашид-ад-диннің Жәми ат-тауарих еңбегінің қазақ тарихының дерегі
ретіндегі
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..10.
2. Дулат, үйсін, қаңлы және жалайыр тайпалары
туралы
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...18.

2-тарау. Жәми ат-тауарих шығармасындағы Орта және Кіші жүз негізін
құраған ХІ-ХІІІ ғғ. түркі тайпаларының тарихы ... ... ... ... ... ... ..28.

2.1. Рашид-ад-дин еңбегіндегі арғын, қыпшақ, найман, қоңырат тайпаларының
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 29.
2.2. Жәми ат-тауарих дерегіндегі керейт, алшын, оғыз, ұйғыр және басқа да
түркі тайпалары туралы
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 40.

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 50.

ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .53.

КІРІСПЕ

Мәселенің өзектілігі. Қазақ халқының негізін құраған түркі тайпалары
туралы жазбаша және археологиялық дерек көздері қазіргі уақытқа дейін терең
де жан-жақты зерттеліп келді. Көптеген қытай, парсы, түркі, латын
тілдерінде жазылған деректерде қазақтың құрамына кірген тайпалар, халықтар,
мемлекеттер мен тайпалық бірлестіктер туралы зор тарихи мәліметтер
кездеседі. Осындай маңызды деректердің бірі Рашид-ад-дин Фазуллах ибн
Абулхайр Али Хамаданидің Жәмиғ ат-тауарих еңбегі болып табылады. Бұл
еңбекте қазақ халқының құрамына кірген көптеген түркі тайпаларының тарихы
суреттеледі. Олардың ішінде үйсін, қаңлы, қыпшақ, жалайыр, найман, керейт,
қоңырат және басқа да көптеген ру-тайпалар мен халықтардың этнонимі
аталады. Сондықтан да аталмыш шығарма дерек ретінде өте маңызды.
Осыған орай Рашид-ад-диннің Жылнамалар жинағы шығармасын зерттеу
өздігінен маңызды болып саналары сөзсіз. Ал енді ондағы қазақ халқының
құрамына кірген түркі тайпалары мен этникалық бірлестіктерінің тарихын
тікелей Рашид-ад-диннің еңбегі арқылы қарастыру қазіргі уақытқа дейін
жүргізілген жоқ. Әрине қазақ негізін құраған тайпалар туралы зерттеулер өте
көп, оларды әр түрлі жікке байланысты бірнеше түрге бөлуге болады. Бірақ
мұндай зерттеулер негізінен бір тайпаның немесе бірнеше дерек көзінің
көмегі арқылы жүргізілген. Негізінен қазақ халқының ежелгі тарихын зерттеу
және оған кеңестік кезеңдегіге қарағанда шынайы баға беру, төл тарихты
байытуға бағытталған қадам болып табылатынында дау жоқ.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Қазақстан тарихы, қазақ халқының
құрамына енген түркі тайпаларының тарихы туралы деректер, әсіресе жазба
деректер қазіргі уақытта біршама сыни талдаудан өтіп, кеңінен қолданылып
жүр. Солардың ішінде Рашид-ад-диннің Жылнамалар жинағы шығармасының
алатын орны ерекше. Шығармада қазақтың негізін құраған тайпалар тарихы
ислам тарихнамасына тән ерекшелікпен берілген. Сонымен қатар Жылнамалар
жинағында басқа деректерде кездеспейтін мәліметтер де беріледі. Диплом
жұмысының басты мақсаты ортағасырлық дерек көзі Рашид-ад-диннің “Жәми ат-
тауарих” шығармасындағы қазақ халқының негізін құраған ру-тайпалар тарихын
көрсету болып табылады. Осы мақсатқа жету жолында мынадай міндеттерді де
орындау қажет. Оның бірі Рашид-ад-диннің өмірі мен Жами ат-тауарих
шығармасының жазылу тарихын көрсету және ондағы қазақ халқының құрамына
кірген түркі тайпалары туралы берілген мәліметтерді саралау болып табылады.
Қазақ халқының құрамына кірген түркі тайпалары екі бөліктен, яғни
жергілікті, автохтонды тайпалар мен мемлекеттік бірлестіктерден және Саян-
Алтай, Моңғолиядан келген ежелгі түркі тайпаларынан тұрады. Міне өзіміздің
зерттеуімізде біз Рашид-ад-диннің қазақтарды құраған түркі тайпаларының әр
бөлігі туралы пікірі мен тұжырымдарын ашып көрсетуді де міндеттер қатарына
жатқыздық.
Жәмиғ ат-тауарихта келтірілген материалдардың Қазақстан тарихы үшін
маңыздылығын анықтау да еңбегіміздің басты міндеттерінің қатарына
жатқызылды. Жұмыс авторы негізінен қазақ халқының құрамына кірген Қаңлы,
Үйсін, Жалайыр және басқа да тайпалардың тарихы туралы Рашид-ад-диннің
қандай мәлімет бергенін анықтауға тырысады. Осыған орай жұмыста Рашид-ад-
дин еңбегі қандай уақытта, қандай тарихи тұлғалардың, саяси топтардың
мүддесін көздеп жазылғанын анықтауды міндет етіп отыр. Міндеттер қатарында
Рашид-ад-диннің дүниетанымдық, саяси, әлеуметтік ұстанымдарын, бізге
қажетті түркі тайпаларының тарихына, жалпы түркілерге деген көзқарасын,
берілген мәліметтердің шынтуайттылығын анықтауды қосуға болады.
Зерттеу әдістері мен әдіснамасы. Қазақ халқының негізін құраған түркі
тайпалары туралы зерттеу жұмысын жүргізген уақытта автор негізінен
диалектикалық әдіснаманы қолданды. Диалектикалық-материалистік әдіснама
қоғам дамуының заңдылықтарына және оны зерттеудің әдістері жүйесіне
негізделеді. Бітіруші жұмыс барысында анализ, синтез, салыстырмалы-тарихи
зерттеу әдістерін қолданды. Талдау әдісі зерттеліп отырған мәселе туралы
мәлімет беретін тарихи деректермен жұмыс кезінде де, тікелей жұмыс
барысында да қолданылды. Әсіресе Қазақстанның ІХ-ХІІІ ғасырлардағы, яғни
қазақ құрамына енген рутайпалардың Қазақстан территориясындағы
мемлекеттерді құру кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени
жағдайын анықтау, деректермен жұмыс істеу кезінде берілген мәліметтерге
сыни талдау жасау арқылы деректік мәліметтің шынтуайттылығын анықтау
мүмкіндігі туды.
Сонымен қатар талдау әдісін біз монографиялық еңбектердегі берілген
тарихи ақпаратты ғылыми тұрғыдан зерттеген кезеңде де қолдандық. Талдаудан
кейін біз синтез әдісін қолдандық. Синтездеу негізгі бөлімнің параграфтарын
жазған уақытта алынған деректік материалдар мен тарихшы ғалымдардың ойларын
топтастырып, өз ойымызбен толықтыру үшін пайдаландық. Топтастыру және
салытырмалы әдісті қолдану арқылы бітіру жұмысының авторы Рашид-ад-дин
өмірі мен шығармашылығы туралы тарихи мәліметтерді бір жүйеге келтіріп,
мәселенің хронологиялық шеңберін анықтадық. Салыстырмалы әдісті автор Рашид-
ад-диннің берген материалдары мен мәліметтерін басқа дерек көздерімен
тексерген кезде қолданды.
Рашид-ад-диннің “Жәми ат-тауарих” тарихи шығармасы қазақ тарихының
ортағасырлық кезеңін суреттейтін ғылыми тұрғыда жазылған зерттеулердің бірі
болып табылады. Осы еңбекті біз ғылыми зерттеу деуге толық құқығымыз бар.
Өйткені еңбекті жазу барысында Рашид-ад-дин үлкен деректік материал
қарастырып, оларды әр түрлі зерттеу әдістерінің көмегімен топтастырды және
тарихи-салыстырмалы әдіс арқылы олардың шынтуайттылығына жетуге тырысты.
Сонымен қатар Рашид-ад-дин өз еңбегінде деректерге тарихи сын тұрғысынан
қарастырып, көптеген материалдардың астарында ешқандай тарихи факт жоқ
екендігін анықтады. Ал егер мұндай фактілер анықталмаса “Жылнамалар
жинағының” авторы: “Мұны Алла жақсы біледі”, - деп айтады. Міне осы
мәселені қарастыру барысында бітіруші талдау немесе анализ әдісін кеңінен
қолдануға мәжбүр болды.
Бітіру жұмысын жазу барысында осылармен қоса біз тарихи объективтілік
принципин ұстандық. Тарихи объективтілік принципіне сәйкес тарихи фактіні
анықтау үстінде біз ешқандай идеологиялық және саяси мақсат көздеген
жоқпыз. Сондықтанда тарихи оқиға туралы тек дектер мен тарихи зерттеулерде
көрсетілген мәліметтер арқылы жазып, ол туралы тек объективті қорытынды
шығаруға тырыстық. Объективтілік принципіне сәйкес біз тарихи оқиға туралы
берген материалдарымызда тарихи факт туралы тек белгілі, анықталған және
сыни анализден өткен ақпаратты қолдандық.
Қолданылған деректер. Қазақ негізін құраған этностар тарихы туралы
деректер саны жағынан да, сапасы жағынан да алуан түрлі. Кез келген тарихи
оқиға туралы біз деректерден мәлімет аламыз. Бұл деректердің шынтуайтылығы
мен тарихилығы мәселесін анықтауға итермелейді. Бізге белгілі деректер өз
ішінде материалдық және жазбаша болып екі үлкен топқа жіктеледі. Біздің
қарастырып отырған мәселемізге байланысты әрине материалдық деректер де бар
екені даусыз, бірақ олар біздің зерттеуімізде пайдаланылған жоқ. Бітіруші
негізінен жазба деректерді пайдаланды. Олардың өзі өз тарапынан әдеби және
құжаттық деректер болып екіге бөлінеді. Кейбір мәселелерде, әсіресе
Қазақстанның ІХ-ХІІІ ғасырлардағы әлеуметтік-экономикалық жағдайын
анықтаған кезде пайдаланғанды айтпасақ, құжаттық деректерді де біз зерттеу
аясынан тысқары қалдырдық. Біздің негізге қолданғанымыз әдеби деректер.
Олардың қатарында Рашид-ад-диннің орыс ілінде жазылған 3 томдық “Жәми ат-
тауарих” шығармасы бар. Жұмыс барысында “Жылнамалар жинағы” деп те аталатын
шығарма ХІІІ ғасырдың басында жазылған. Оның авторы Ортағасырлық Шығыс
тарихнамасында ХІІІ-ХІҮ ғасырлар аралығы Рашид-ад-диннің парсы тіліндегі
Жылнамалар жинағының шығуымен ерекшеленді. Бұл еңбек орыс тарихшыларының
пікірінше, Иран, Азербайжан, Орта Азия халықтарының тарихы үшін ғана
маңызды. Алайда аталмыш шығарма сонымен қатар Қазақстан тарихы үшін де
ерекше маңызға ие болып отыр. Бұл еңбекке байланысты қазақ тілінде жазылған
іргелі археографиялық, тарихи, тарихи лингвистикалық, тарихи-филологиялық
зерттеулер жоқ. Рашид-ад-диннің шығармасымен біз парсы немесе араб тілінде
таныспадық, ол бізге орысшаға аударылған күйінде жетті. Осыған қармастан
Жәми ат-тауарих төл тарих үшін маңыздылығын жоғалтпайды.
Келесі бір дере көзі Мұхамед Хайдар Дулатидің “Тарих-и-Рашиди”
шығармасы. Моғолста мен Қазақстан тарихы туралы кең ккөлемді мәлімет
беретін бұл шығарма ортағасырлық Қазақстан тарихы үшін маңызы зор. Біз
Дулати еңбегінен негізінен дулат тайпасының тарихына байланысты мәлімет
алдық. Дулатидің еңбегі туралы қазақ тарихнамасында жан-жақты сыи пікірлер
айтылып, деректің құндылығы айқыдалған болатын. Содықтан да біз “Тарихи
Рашиди” шығармасына байланысты пікірді Т. Омарбеков пен Ш. Омарбековтің
“Қазақстан тарихына және тарихнамасына ұлттық көзқарас” атты зерттеуіне
жұмсамақпыз.
Ежелгі және ортағасырлық Қазақстан тарихы туралы алғашқы рет орыс
тіліне шығыс тілдеріндегі деректерді аударуға қомақты үлес қосқан профессор
Бичурин болды.Оның “Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в
древние времена” атты жинағында Рашид-ад-диннің және басқа да еңбетердің
үзіділері аударма ретінде берілген. Бичурин еңбегі қазақ жерін мекендеген
ғұн, қаңлы, үйсін, қыпшақ, түркі, түргеш және басқа да өптеген ру-тайпалар
туралы бай мәліметтер береді. Оның еңбегінің маңыздылығы дау тудырмайды.
Бичуринен негізінен Рашид-ад-диннің “Жәми ат-тауарих” еңбегіндегі
елтірілген мәліметтерді тексеру мақсатында және қаңлы, үйсін тайпаларының
тарихы туралы мәліметтер алынды.
Келесі бір маңызды дерек көздері Көпейұлы Мәшһүр Жүсіп. “Қазақ
шежіресі”, І. Сариевтің “Үш жүздің шежіресі”, Х. Мадановтың “Кіші жүздің
шежіресі”, Жалайыр Қадырғалидің “Шежірелер жинағы” сияқты қазақ халқының
құрамындағы рулар туралы ауызша тарих – шежіренің жинақтары. Мұнан біз
қазақ халқының құрамындағы үш жүзге қандай ру-тайпалар кіргенін,
қазақтардың өздері өзінің шыққан тегі туралы ойларын алдық. Шежірелер алуан
түрлі және біршама зерттелгенімен тікелей қазақ шежіресі ғылыми
сараптамадан өткен, лингвистикалық және тарихи талдауды қолдану арқылы әлі
толық зерттелген жоқ.
“Орхон ескерткіштерінің тексті” мен Бан Гу. “Батыс өңірі және үйсін
мемлекеті” атты дерек көздері Қазақстан тарихнамасында еңесті езеңнен
қолданылып келеді. Оларда берілген материалдар Қазақстан тарихының ежелгі
және ортағасырлық тарихы туралы, сол дәуірлерде өмір сүрген түркі тайпалары
туралы бай материалдар береді. Біз өз еңбегімізде аталмыш деректерді Рашид-
ад-дин шығармасында елтірілген мәліметтерді толықтыру үшін қолдандық.
Мәселен, Рашид-ад-дин мәлімет берген оғыз, қарлық, ішінара үйсін туралы
материалдарды Орхон ескертіштеріндегі “Күлтегін жазуынан” және Бан Гу
шығармасынан алынған тарихи ақпаратпен толықтырдық.
“История Казахстана: хрестоматия”.Сост. М. К. Козыбаев, И. М.
Козыбаев. – Алматы: Интерпринт, 2004. – 253 с. “Прошлое казахстана в
источниках и материалах. Сборник 1 (Ү в. до н. э. – ХҮІІ в. н. э.)” Под
ред.С. А. Асфендиарова, П. А. Кунте. – Алматы: Казахстан, 1997 – 380 с..
–Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Рубрука. – М., 1957. Книга
Марко Поло. – М., 1956. жинақтары мен еңбетеріндегі материалдар да біздің
зертеуімізде ең өлемде болмаса да пайдаланылды.
Мәселенің тарихнамасы. Рашид-ад-диннің “Жәми ат-тауирх” шығармасы
туралы тарихи, лингвистикалық, филоолгиялық, салыстырмалы-тарихи зерттеулер
Ресей тарихнамасында да, Қазақстан тарихнамасында да жоқ. Бұл біздің
ойымызша болашақтың ісі. Бірақ Рашид-ад-дин шығармасы ортағасырлық
Қазақстан мен Орталық Азия, Иран, Әзірбайжан тарихы туралы тарихи еңбетерде
еңінен қолданылады. Бұл еңбектерде ортағасырлық парсы шығармасындағы
зерттеушіге қажетті жерлері алынып, алынған мәлімет қана талдаудан
өткізіліп, сын айтылады. Рашид-ад-дин берген мәліметтер комплексті түрде
зерттелмеген. Сондықтан біз қолданған тарихнамалық әдебиет негізінен бізге
Рашид-ад-дин туралы ойды аз береді. Ондай еңбектер арасында тек академик И.
П. Петрушевскийдің 1951 жылы “Вопросы истории” журналында жарияланған
мақаласы ерекше орын алады. Алайда бұл еңбекте тек Рашид-ад-диннің жазған
хаттарыа сүйене отырып, оның ильхандар мемлекетіндегі мүліктері мен жер
иеліктерін келтірген.
Тікелей Рашид-ад-диннің “Жәми ат-тауарих” еңбегі туралы зерттеулер жоқ
болғандықтан біз пайдаланған әдебиеттер негізінен қазақ халқының құрамына
кірген ру-тайпалардың тарихы туралы ой айтылған зерттеулерге тарихнамалық
талдау жасамай шолумен және еңбектерді атап шығумен шектелмекпіз. Олай
істемесек пайдаланған зерттеулер туралы бір сөйлем жазудың өзі жұмысымыздың
кіріспесін негізгі бөліме де көп етіп жібереді. Қазақстан тарихының ежелгі
және ортағасырлық кезеңі туралы ғылыми зерттеулер сан-алуан және жан-жақты.
Олардың арасында археологиялық, лингвистикалық, тарихи, этнологиялық және
этографиялық зерттеулер бар. Алайда біздің диплом жұмысымыыздың
хронологиялық аясы ІХ-ХІІІ ғасырлармен шетелгендіктен біз осы кезең тарихы
туралы жазылған еңбетерді ғана пайдалануға тырыстық. Мұндай еңбетер
арасында: Аманжолов С. Қазақ жерінде болған елдер, халықтар. Қазақ
тарихынан.Құраст Е. Аққошқаров – Алматы: Жалын, 1997. – 100-108 бб.
Асфендиаров С. А. История Казахстана: (с древнейших времен). – Алматы:
Санат, 1998. – 302 с. Ахинжанов С. М. Кыпчаки в истории средневекового
Казахстана. – Алматы: Гылым, 1999 – 294 с. Барманкулов М. Хрустальные мечты
тюрков о квадронации – Алматы: ОФ БИС, 1999 – 416 с. Бартольд. В. В.
Очерк истории Семиречья. – Фрунзе, 1941. Бартольд В. В. Работы по истории и
филологии тюркских и монгольских народов. – М.: Восточная литература, 2002.
– 757 б. Гумилев Л. Н. Древние тюрки. – М., 1993 – 513 б. Жұматаев Р. С.
Керейт тайпасының Қазақстан жеріне келуі және ХІХ-ХХ ғ.ғ.
басындағықоныстануы.Алаш. Тарихи-этнологиялық ғылыми журнал. – Алматы,
№3 (6), 2006. – 29-39 бб. Исмагулов О. И. Население Казахстана от эпохи
бронзы до современности. – Алма-Ата, 1982. История Казахстана с древнейших
времен до наших дней (очерк). – Алматы: Дәуір, 1993. – 416 с. Кадырбаев А.
Ш. Казахстан в эпоху Чингиз-хана и его приемников. ХІІ-ХІҮ века. – Алматы,
1992 – 38 с. Кәрібаев Б. ХҮ-ХҮІ ғ.ғ. Дешті Қыпшақ тайпалары.Алаш.
Тарихи-этнологиялық ғылыми журнал. – Алматы, №2 (2), 2005. – 30-39 бб.
Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Казахстан - летопись трех тысячилетий. –
Алматы, 1992. Кузембайулы А. История Республики Казахстан: учеб. пособ. –
Астана: Фолиант, 2002 – 358 с. Қожабекұлы Б. Албани. Тарихи таным: ежелгі
халықтар, тайпалар, рулар, жер жұтқан қалалар. – Алматы: Ататек, 1994. –
400 б. Қартаева Т. Дулат тайпасының қоныстануы мен көшу бағыттары (ХІХ-ХХ
ғ. бас кезі). Алаш. Тарихи-этнологиялық ғылыми журнал. – Алматы, №1
(4), 2006. – 23-35 бб. Кюнер Н. В. Китайские известия о народах Южной
Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. – М., 1961 – 105 с. Муканов М.
С. Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза. – Алма-Ата, 1974.
Муканов М. С. Из исторического прошлого: (родословная племен керей и уак).
– Алматы: Казахстан, 1998 – 159 с. Мұсабаев Ғ. Үйсін туралы пікірлер.
Қазақ тарихынан. – Алматы: Жалын, 1997. – 69-99 бб. Мұхатова О. Х. ХҮ-ХІХ
ғасырлардағы жалайырлар тарихына қатысты деректер мен зерттеулер.Алаш.
Тарихи-этнологиялық ғылыми журнал. – Алматы, №3 (3), 2006. – 105-115 бб.
Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. – Алматы: Жалын, 1994. – 401 б.
Омарбеков Т., Омарбеков Ш. Қазақстан тарихына және тарихнамасына ұлттық
көзқарас. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 388 б. Омарбеков Т.,
Ғабжалилов Х. Қазақтың арғы тарихы – ру-тайпалық құрылымдар баяны.Алаш.
Тарихи-этнологиялық ғылыми журнал. – Алматы, №2, 2005. 21-29 бб. Омарбеков
Т. Қазақты құраған түркі тайпаларының этно-саяси мәселелері.Халықаралық
Бекмаханов оқуларының материалдары. 25-26 мамыр, 2006. – Алматы: Қазақ
университеті, 2006. – 8-13 бб. Омарбеков Т. Табын тайпасының шығу тегі
туралы болжамдар. Алаш. Тарихи-этнологиялық ғылыми журнал. – Алматы,
№3, 2006. 49-60 бб. Омарбеков Т. О. Қазақты құраған түркі тайпаларының
қалыптасу мәселелері (ҮІ-ХІІІ ғғ.).ХХІ ғ. әлем тарихы және Қазақстан
атты Республикалық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. – Алматы:
Қазақ университеті, 2007 б. – 304 с. (24-29 бб.), Пищулина К. А.
Территория. Қазақ. Жоғары оқу орындары студенттаріне арналған оқу
құралы. – Алматы: Білім, 1996. – 47-65 бб., Салғараұлы Қ. Қазақтың қилы
тарихы: Роман-эссе. – Алматы: Жалын, 1992. – 304 б., Смағұлов О. Ата баба
(тек).Қазақ. Жоғары оқу орындары студенттаріне арналған оқу құралы. –
Алматы: Білім, 1996. – 6-31 бб., Тарақты А. Ауызша тарихнама. Қазақ.
Жоғары оқу орындары студенттаріне арналған оқу құралы. – Алматы: Білім,
1996. – 31-47 бб., Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. - М.: Всот.
литер. РАН, 2002. – 752 б., Тортаев С. Ә. Алаш, Алаша, Алшын
этнонимдері туралы аңыздар Алаш. Тарихи-этнологиялық ғылыми журнал. –
Алматы, №1 (1), 2005. – 103-112 бб., Тортаев С. Ә. Кіші жүздегі керейттің
шыққан тегі. Алаш. Тарихи-этнологиялық ғылыми журнал. – Алматы, №1,
2006. – 53-70 бб., Тынышпаев М. История казахского народа. – Алма-Ата:
Қазақ университеті, 1993. – 224 б., Хабижанова Г. Б. Теле и Телеу:
этноисторические гипотезы. Алаш. Тарихи-этнологиялық ғылыми журнал. –
Алматы, №1(4), 2006. – 92-105 бб., Хара-Даван Э. Чингис-хан как полководец
и его наследие. Культурно-исторический очерк Монгольской империи ХІІ-ХІҮ
веков. – Алма-Ата: КРАМДС-Ахмед Яссауи, 1992. – 270 с., Хасенов Ә. Үйсін.
Он оқ бодын. Түргеш. Қазақ тарихынан.Құраст Е. Аққошқаров – Алматы:
Жалын, 1997. – 109-121 бб., Қинаятұлы З. Моңғол үстіртін мекендеген соңғы
түркі тайпалары: ІХ-ХІІ ғасыр. – Астана: Елорда, 2001., Шабани Риза. Иран
тарихы.Қазақшаға аударған Ислам Жеменей. – Алматы: Зерде, 2002. – 288
б. сияқты еңбектер бар. Бұл зерттеулер, мақалалар жәе монографиялар біздің
жұмысымызда үлен қолғабыс болды.
Жұмыстың құрылымы және хронологиялық шеңбері. Жұмысымыз кіріспеден, “Рашид-
ад-диннің Жәми ат-тауарих еңбегі және ондағы түрі тайпалары туралы
мәлімет” және
“Жәми ат-тауарих шығармасындағы Орта және Кіші жүз негізін құраған ХІ-
ХІІІ ғғ. түркі тайпаларының тарихы” атты 2 тараудан жәе қорытындыдан
тұрады.
Бірінші тарау “Рашид-ад-диннің Жәми ат-тауарих еңбегінің қазақ
тарихының дерегі ретіндегі маңыздылығы” және “Дулат, үйсін, қаңлы және
жалайыр тайпалары туралы мәліметтер” тақараптарындағы екі параграфтан
құралады. Екінші тарау да “Рашид-ад-дин еңбегіндегі арғын, қыпшақ, найман,
қоңырат тайпаларының тарихы” және “Жәми ат-тауарих дерегіндегі керейт,
алшын, оғыз, ұйғыр және басқа да түркі тайпалары туралы мәліметтер” деген
параграфтардан тұрады.
Жұмысымыз ІХ-ХІІІ ғасырлар аралығындағы қазақ халқының құрамына
кірген тайпалар тарихын көрсетуге және оны Рашид-ад-диннің “Жәми ат-
тауарих” шығармасындағы мәліметтер арқылы талдауға арналған. Диплом
жұмысымыздың хронологиялық аясы ІХ-ХІІІ ғасырларды қамтығанымен біз бұл
кезеңдермен шектеліп қоймадық. Рашид-ад-дин мәлімет берген түркі
тайпаларының тарихын сонау Түркі қағанаты кезеңіндегі жағдайын (оғыз,
қаңлы) және қазақ халқының құрамына енген ру-тайпалардың ХҮ-ХҮІ
ғасырлардағы жағдайын қысқаша болса да анықтауға тырыстық.

1-тарау. Рашид-ад-диннің Жәми ат-тауарих еңбегі және ондағы түркі
тайпалары туралы мәлімет.

Қазақстан тарихы, қазақ халқының құрамына енген түркі тайпаларының
тарихы туралы деректер, әсіресе жазба деректер қазіргі уақытта біршама сыни
талдаудан өтіп, кеңінен қолданылып жүр. Солардың ішінде Рашид-ад-диннің
Жылнамалар жинағы шығармасының алатын орны ерекше. Шығармада қазақтың
негізін құраған тайпалар тарихы ислам тарихнамасына тән ерекшелікпен
берілген. Сонымен қатар Жылнамалар жинағында басқа деректерде
кездеспейтін мәліметтер де беріледі. Осы тараудың басты мақсаты Рашид-ад-
диннің өмірі мен Жами ат-тауарих шығармасының жазылу тарихын көрсету және
ондағы қазақ халқының Ұлы жүзі құрамына кірген түркі тайпалары туралы
берілген мәліметтерді саралау болып табылады. Қазақ халқының құрамына
кірген түркі тайпалары екі бөліктен, яғни жергілікті, автохтонды тайпалар
мен мемлекеттік бірлестіктерден және Саян-Алтай, Моңғолиядан келген ежелгі
түркі тайпаларынан тұрады. Міне өзіміздің зерттеуімізде біз Рашид-ад-диннің
қазақтарды құраған түркі тайпаларының әр бөлігі туралы пікірі мен
тұжырымдарын ашып көрсетуді де мақсаттар қатарына жатқыздық.
Рашид-ад-дин өзінің Жәми ат-тауарих шығармасын жазған ХІІІ ғасырдың
аяғы-ХІҮ ғасырдың басы Иранда және оған көршілес елдерде шыңғыс хан
әулетінің билігі мығым орнаған кезең еді. Құлағу бастаған моңғолдар Иранды
1253 жылы жасаған жорығынан кейін бағындырды. 1258 жылдың мамыр айында
Бағдад алынып, 524 жыл билік еткен аббасидтер әулетінің билігі құлады.
Құлағудан кейін билік оның ұлы Абақ хан болды. Абақтың билігі 1265-1281
жылдар аралығында орнады. Ол өзін моғол сарайына қатысы жоқ, тәуелсіз хан
санады. Өз еркіндігін жариялау үшін Жошыұлы Берке ханмен соғысты.
Мәуереннаһр мен Түркістанды билеп отырған шағатай ұлысының патшасы Барақты
жеңді. Ильхандар әулетінің өкілі Ғазанхан (Сұлтан Махмұд) (1295-1304 жж.)
билігі тұсына Рашид-ад-диннің саяси өмірге араласуы кезеңі басталды.
Жәми ат-тауарихта келтірілген материалдардың Қазақстан тарихы үшін
маңыздылығын анықтау да осы тараудың басты міндеттерінің қатарына
жатқызылды. Тарауда жұмыс авторы негізінен Ұлы жүз құрамына кірген Қаңлы,
Үйсін, Жалайыр және басқа да тайпалардың тарихы туралы рашид-ад-диннің
қандай мәлімет бергенін анықтауға тырысады. Осыған орай жұмыста Рашид-ад-
дин еңбегі қандай уақытта, қандай тарихи тұлғалардың, саяси топтардың
мүддесін көздеп жазылғанын анықтауды міндет етіп отыр. Міндеттер қатарында
Рашид-ад-диннің дүниетанымдық, саяси, әлеуметтік ұстанымдарын, бізге
қажетті түркі тайпаларының тарихына, жалпы түркілерге деген көзқарасын,
берілген мәліметтердің шынтуайттылығын анықтауды қосуға болады.

1. Рашид-ад-диннің Жами ат-тауарих еңбегінің қазақ тарихының дерегі
ретіндегі маңыздылығы.

Ортағасырлық Шығыс тарихнамасында ХІІІ-ХІҮ ғасырлар аралығы Рашид-ад-
диннің парсы тіліндегі Жылнамалар жинағының шығуымен ерекшеленді. Бұл
еңбек орыс тарихшыларының пікірінше, Иран, Азербайжан, Орта Азия
халықтарының тарихы үшін ғана маңызды. Алайда аталмыш шығарма сонымен қатар
Қазақстан тарихы үшін де ерекше маңызға ие болып отыр. Бұл еңбекке
байланысты қазақ тілінде жазылған іргелі археографиялық, тарихи, тарихи
лингвистикалық, тарихи-филологиялық зерттеулер жоқ. Рашид-ад-диннің
шығармасымен біз парсы немесе араб тілінде таныспадық, ол бізге орысшаға
аударылған күйінде жетті. Осыған қарамастан Жәми ат-тауарих отандық тарих
үшін маңыздылығын жоғалтпайды.
Рашид-ад-диннің Жәми ат-тауарих еңбегін зерттеу сонау ХІХ ғасырдан
бастау алады. Алғашқы рет Жылнамалар жинағын еуропалықтар зерттеп,
аударды. 1836 жылы француз зерттеушісі Катрмер жинақтың бір бөлігін Хулагу
ханның тарихы деген атпен басып шығарды. Мұнда аудармашы шығарманың парсы
тілінде, француз тілінде беріп, кең ауқымды филологиялық және
терминалогиялық түсіндірме келтірді [1. 9 б.]. Ресей тарихнамасында
шығарманы зерттеу 1858-1888 жж. орыс шығыстанушысы И. Н. Березиннің атымен
байланысты. Оның қаламынан Моңғолдар тарихы және Шыңғыс хан тарихы атты
екі бөлімі аударылып, жарыққа шығарылды [4]. 1911 жылы тағы да бір француз
Э. Блоше Моңғолия мен Қытайдағы Шыңғысхан мұрагерлерінің тарихы деген
атпен Рашид-ад-дин еңбегінің бірінші жартысын аударып жариялады [1. 10 б.].

КСРО-да Рашид-ад-диннің еңбегін зерттеу ХХ ғасырдың 30-шы жылдары
басталды. КСРО Ғылым Академиясы Шығыстану институтының қызметкерлері Рашид-
ад-дин еңбегінің Тарихи Газани бөлімін аударып, 1946 жылы Ирандағы және
Әзірбайжандағы ильхандар кезеңінің тарихы туралы бай мәліметтерді жариялады
[3]. Оның алдында 1940 жылы неміс зерттеушісі К. Ян неміс тілінде Рашид-ад-
диннің Абақ ханнан Ғазан ханға дейінгі Иран тарихын басып шығарды. КСРО-да
Жылнамалар жинағының І томы 1952 жылы жарық көрді. Шығарманы орыс тіліне
Л. А. Хетагуров пен О. И. Смирнова аударды. І томның кіріспе мақаласын
академик И. П. Петрушевский жазды. Кеңестік ғалымдар Рашид-ад-диннің
Жылнамалар жинағын аударудың басты міндеті орыс тілді оқушылардың және
шығыстанушы емес ғалымдардың назарына түсінікті аударма ұсыну болды [1. 5
б.]. Қазақстанда Рашид-ад-дин еңбегі осы уақытқа дейін аударылған жоқ.
Қазақ ғалымдары Жылнамалар жинағында берілген материалдарды өз
зерттеулерінде қолданудан әрі асалмай отыр. Көп ретте Рашид-ад-дин берген
тарихи мәліметтер салыстырмалы және сыни талдаудан өткізілмей қолданылады.
Рашид-ад-дин өзінің Жәми ат-тауарих шығармасын жазған ХІІІ ғасырдың
аяғы-ХІҮ ғасырдың басы Иранда және оған көршілес елдерде шыңғыс хан
әулетінің билігі мығым орнаған кезең еді. Құлағу бастаған моңғолдар Иранды
1253 жылы жасаған жорығынан кейін бағындырды. 1258 жылдың мамыр айында
Бағдад алынып, 524 жыл билік еткен аббасидтер әулетінің билігі құлады.
Құлағудан кейін билік оның ұлы Абақ хан болды. Абақтың билігі 1265-1281
жылдар аралығында орнады. Ол өзін моғол сарайына қатысы жоқ, тәуелсіз хан
санады. Өз еркіндігін жариялау үшін Жошыұлы Берке ханмен соғысты.
Мәуереннаһр мен Түркістанды билеп отырған шағатай ұлысының патшасы Барақты
жеңді [57. 156 б.]. Ильхандар әулетінің өкілі Ғазанхан (Сұлтан Махмұд)
(1295-1304 жж.) билігі тұсына Рашид-ад-диннің саяси өмірге араласу кезеңі
болды. Ол елде біршама маңызды реформалар жасады. Салықты тәртіпке
келтіру, елшілік орнату, ақша айналымындағы өсімқорлыққа тыйым салу,
қалаларды гүлдендіру, керуен жолдары тыныштығын сақтау, шарап ішуге тыйым
салу, төрелік пен әскери жалақыны реттеу, күнтізбені түзету секілді игі
істер жасады... Оның тағы бір артықшылығы, Хожа Рашидеддин Фәзлолла
Хамадани тәрізді іскер, ұлы, парасатты адамдарды маңына топтастырды [57.
157 б.]. Ғазанхан билігінің бастапқы кезеңінде елде әлеуметтік-экономикалық
дағдарыс орын алған болатын. Осы дағдарыстан шығу мәселесін шешу үшін
Ғазанхан Раши-ад-динді екінші уәзір ретінде шақырды. Жоғарыда айтып өткен
реформалардың бастаушысы осы Рашид-ад-дин болды. Рашид-ад-дин Фазлуллах ибн
Абулхайр Хамадани 1247 жылы Хамадан қаласында мұсылман үлемінің жанұясында
дүниеге келеді. Ғалымдардың бір бөлігі Рашид-ад-динді ислам қабылдаған
еврейлер жанұясынан шықты дейді. И. П. Петрушевский: Традиционное мнение о
еврейском происхождении Рашид-ад-дина, отвергаемое Кртмером и принимаемое
В. В. Бартольдом и Э. Блоше, основано исключительно на утверждениях,
исходивших из лагеря врагов Рашид-ад-дина. После падения Са’д-ад-доулэ
обвинение в принадлежности к евреям казалось верным средством устранить и
даже погубить политического деятеля. Поэтому вопрос о происхождений Рашид-
ад-дина остается открытым, - дейді [1. 17 б.]. Рашид-ад-диннің өз
шығармасында Алланы көп еске түсіргеніне қарағанда оның шынайы мұсылман
болғаны анық. Оны шафиит мазхабының ұстанушысы мұсылмандықтың әхли сүннет
ағымына жатқызады. Кеңестік тарихнамада Рашид-ад-динді феодалдық қоғамның
өкілі ретінде сынайды, алайда оның бастауымен жасалған реформалар мен
әсіресе шығармасына жоғары баға береді. Рашид-ад-дин орталықтандыру
саясатының және күшті хандық биліктің жақтаушысы болған, және жергілікті
шенеуніктік және діни басшыларға сүйене отырып, феодалдық бытыраңқылық пен
хан билігін әскери-феодалдық олигархияның қаруына айналдыруға ұмтылған
моңғол-түріктік әскери-көшпенді ақсүйектерінің қуатына қарсы күрес
жүргізді. Осы беталыс Жәми ат-таурих пен Рашид-ад-диннің хаттарында орын
алған [1. 20 б.].
Рашид-ад-дин өз заманының өкілі ретінде және ильхандар мемлекетіндегі
қызметкер ретінде ірі жериеленуші болған және сондықтан оның әлеуметтік
келбеті айқын. Ол феодалдар табындағы бір топтың өкілі, дәлірек айтқанда
жергілікті азаматтық бюрократия өкілі. Ол мұсылман діндарларымен және
дәруіш шейхтарымен тығыз да жан-жақты байланыс жасаған. Көптеген ірі
феодалдар сияқты шетелдік көтерме сауда өкілдерімен де байланысы болған
[1. 20 б.]. Кеңңестік тарихнамада Рашид-ад-диннің жериеленуші болғанын оның
бірден-бір кемшілігі деп білген сияқты. Өзінің уәзірлігі кезеңінде, яғни
1298 жылдан 1317 жылға дейін ол үлкен мүлік иесіне айналады. И. П.
Петрушевский оның байлғының шығуы туралы: Своим богатством Рашид-ад-дин
был обязан прежде всего тому, что одно время весь административный и
финансовый аппарат Хулагидского государства находился в его руках. Из
четырнадцать сыновей его десять были правителями Багдада, Киннесрина,
Восточной Малой Азии (Рума), Грузии, ардебиля, Исфахана, Фарса, Хузистана,
Кермана и Дамгана, - дейді [1. 21 б.]. Рашид-ад-диннің байлығы оның
мемлекеттік қызметінің жемісі болғаны түсінікті де. Оның иеліктері Басра,
Мосұл, Керман, Бама, Тебриз, Хузистан, Кіші Азияда орын алған. Рашид-ад-
диннің хаттарына сүйене отырып орыс ғалымдары оның Тебризде 30 мың үйге
қожалық еткенін айтады. Сонымен қоса қалада 24 керуен сарай, 1500 дүкен,
қағаз және басқа да шеберханалар, диірмендер, бау-бақшалар Рашид-ад-диннің
мүлкі саналған екен. Тебриздің жанында ол 5 аулды қаопына келтіріп, оған
грузиндерден, күрдтерден, гректерден, абиссиниялықтардын құлдар алдырып,
жер өңдетті. Оның саудамен айналысатын 200 құлы болған. Олардың әр қайсысы
жыл сайын 10 мың динар пайда түсірген [58. 91-92 бб.]. Кеңестік тарихнамада
марксистік дәстүрге сәйкес феодал міндетті түрде қанаушы болып саналады.
Алайда Рашид-ад-дин шынайы мұсылман ретінде құлдарына жақсылықпен қараған
сияқты. Мұны біз құлдарын саудамен айналысуға қойып, оларға толығымен
сенгенінен көре аламыз. Егер құлдары қанау мен езгіде болса міндетті түрде
Рашид-ад-диннің ісіне нұқсан келтірер еді. Бірақ мұндай мәліметтер
кездеспейді. Тіпті ол өзінің құлына бостандық беріп оны Басра қаласының
әмірі етіп қояды. Мұнан біз марксистік тарихнамадағы қанаушы-феодалдың
келбеті тіпті басқа екенін аңғара аламыз.
Рашид-ад-дин ішкі сарай тартыстарының құрбаны болды. Служба
гражданского сановника при дворе монгольских ильханов была трудна и опасна:
приходилось постоянно бороться с интригами феодальных клик, с завистью и
доносами соперников по службе, приходилось прибегать ко множеству
ухищрений, дабы парализовать козни личных врагов и сохранять расположение
своего покравителя – ильхана, - а ильханы все, не исключая даже умного и
культурного Газан-хана отличались вспыльчивым характером. Не случайно все
главные везиры монгольских ильханов умерли на эшафоте, кроме одного лишь
Тадж-ад-дина Алишаха Гиляни да и тот избежал этой участи только потому, что
умер внезапно. Сам Рашид-ад-дин мог удержаться 19 лет на руководящем посту
только потому, что в борьбе с врагами и соперниками не стеснялся в
средствах. Он старался устранять или даже губить соперников, не дожидаясь,
пока те сами усиляться и нанесут удар. Так он удалил от двора ходжу
Хибетуллаха, обвинил и погубил своего, предшественника по везирату Садр-ад-
дина Халиди и своего коллегу, первого везира Са’д-ад-дина Саведжи, который
начал было интреговать против него [1. 22 б.].
Ғазанхан мен Олжайту ильхандарды өмірден өткізген Рашид-ад-диннің өзі
1317 жылы жала жабылып, қызметтен қуылды. Әбу Сағид Бахадурхан ильхан
билігінің екінші жылы, яғни 1318 жылы Рашид-ад-дин Олжайту ильханды өлтірді
деген жала жабылып, 18 шілдеде бір ұлымен бірге өлім жазасына кесілді. Оның
өлімі кездейсоқ емес еді. Оған Әмір Шопан мен Тадж-ад-дин Алишах Гиляни
бастаған сарай қызметкерлері қарсы тұрып, ақырында жала жауып, өлтірткізді.
Алайда Әмір Шопанның өзі көп ұзамай Әбу Саидтың қаһарына ұшырап, өлім құшты
[58. 157 б.].
Рашид-ад-дин өз уақытының жан-жақты да, керемет ғалымы болды. Біз
зерттеп отырған Жәми ат-тауарихта орын алған тарихтан басқа ол
математика, алхимия, астрология, медицина, ботаника ғылымдарын білді. Оның
шығармаларының арасында энциклопедиялық Китаб-ал-ахья ва-л-асар атты
жаратылыстану ғылымдарының жинағы, Құран Кәрімге жазылған тәпсір Муфтах ат-
тафсир және шафиит мазхабының ілімі туралы үш кітабы Маджму’а-и Рашидийя
атты жинақта жарық көрді. Алайда нағыз даңқты оған Жәми ат-тауарих атты
тарихи шығармасы алып келді. Рашид-ад-диннің Жылнамалар жинағы
ортағасырлық жазба деректердің ішінде ерекше орын алады. Оның тілі туралы:
В Джами ат-таварих поэтические образы и метафоры использованы очень
умеренно, форма подчинена содержанию, изложение ннигде не утрачивает
конкретности и не превращается в условное траферетное повествование о
войнах, добродетелей царей и т. д. И хотя в Джами ат-таварих часто
воспроизведен рассказ первоисточников этого труда, все же в общем язык
Джами ат-таварих является одним из лучших образцов классического
новоперсидского литературного языка, - деген баға беріледі [1. 23 б.].
Рашид-ад-диннің Жәмиғ ат-тауарих шығармасы Қазақстан тарихы үшін өте
маңызды. Шығармада көптеген деректерге сүйене отырып, түркі-моңғол
тайпалары туралы бай да жан-жақты материал беріледі. Солардың ішінде
әсіресе қазақ халқының негізін қалаған дулат, қыпшақ, найман, керейт, оғыз,
қаңлы, қарлық ру-тайпалары туралы кең көлемді, деректерге сүйенген тарихи
мәліметтер өте құнды. Ал қазақ халқының тарихы рулық-тайпалық
құрылымдармен тығыз байланысты екені бізге мәлім және қаласақ та,
қаламасақ та бұл біздің ұлтымыздың тарихына тән сипат болып табылады [41.
21 б.]. Сондықтан қазақ халқының құрамына кірген, оның этногенезі үрдісін
анықтаған ру-тайпалардың тарихы туралы мәлімет беретін ортағасырлық жазбаша
дерек Жәмиғ ат-тауарих біз үшін маңызды және ешқашан маңыздылығын
жоймайды.
Биссимилә рахмани рахим!, - деп басталатын шығарма ең алдымен Шыңғыс
хан мен оның ұрпақтарының тарихы болғанымен, бүкіл түркі-моңғол
тайпаларының тарихы туралы мәлімет береді. Шығарма авторы ауызша жеткен
аңыз әңгімелерге сүйеніп жазғандарын сыни көзбен талдау қажеттігін айтады.
Оның ойынша тіпті Мұхаммед пайғамбардың (салаллаху алейху уассаламның)
айтқан хадистеріне де адамдар күмән келтіреді, ал бұл еңбекте қателіктер
болуы әбден мүмкін екен [1. 49 б.]. Сондықтан ол өз еңбегін оқушылардан
қателіктер мен кемшілктер үшін кешірім сұрайды. Основываясь на этих
причинах и приводя вышеназванные извенения, автор питает твердое упование
на всеобъемлющую милость тех великих людей, кои прочтут эту книгу и все те
места, где будут ошибки, изъяны, случаи погрешностей и заблуждений, они
прикроют полою извинения и снисхождения и соизволят внести те исправления и
добавления, которые они признают достойными и подходящими, и сего слабого
уполномоченного на это дело простят, - деп өзін кешіруді сұрайды [1. 51
б.].
Бүкіл адамзат тарихын Алла Тағала жасаған деп ойлайтын Рашид-ад-дин
еңбегінде түркілер мен моңғолдар Оғыз ханнан таралады. Оғыздың өзі Нұх
пайғамбардың ұлы Яфеттен тарайды. Бұл Жәми ат-тауарихтың ислам
елдеріндегі дәстүрге тән жазылған дерек ретіндегі сипаты. Оғыздар Рашид-ад-
дин бойынша 24 тайпадан тұрады. Осы 24 тайпа Бұзық және Үшоқ атты екі
фратрияға бөлінеді. Әр тайпаны Рашид-ад-дин Оғыздың алты ұлының ұрпақтары
деп қарайды. Түріктердің мекенін Рашид-ад-дин: Ежелден біздің уақытқа
дейін түріктер деп аталған халықтар Дешті Қыпшақ, орыстардың, черкестердің,
башқұрттардың, Талас пен Сайрамның, Ібір мен Сібірдің, Бұлар мен Анкара
өзенінің, Түркістан мен Ұйғырстан деп аталатын аймақтардың жазық
далаларында, тауларында және ормандарында; наймандардың Көк Ертіс, Ертіс,
Қарақорым, Алтай таулары, Орхон өзені, қырғыздар мен кэм-кэмджуиттердің
тұратын аймақтарында, көптеген жайлаулары мен қыстаулары бар Моғолстан
деген атпен белгілі аймақта, керейттердің Қытай қабырғасына жақын Онон,
Кэрулэн, Талан-Балжиус, Бұрқан Қалдун, Кукана-наур, Бүйір-наур, Каркаб,
Құйын, Эргунэ-кун, Қалайыр, Селенга, Боргуджин-Токум, Калаалджин-Элэт және
Уткух өзендері мен көлдерінің жағасында мекендейді. Барлық халықтар осы
уақытқа дейін ежелде қабылданған әдет бойынша осы жерлерде отыған және
отыр, - дейді [1. 73-74 бб.].
Рашид-ад-дин бойынша түркілер өздерінің күші, қуаты, билігі және
жаулап алуларының арқасында олар Қытай, Үндістан, Кашмир, Иран, Византия,
Сирия және Мысыр елдеріне таралып, әлемнің адам қоныстанған жерлерінің
басым бөлігіндегі мемлекеттерді бағындырды [1. 74 б.]. Түркілерді Рашид-ад-
дин Оғыздардан таратады да, түркмендер құрамына қыпшақ, қалаш, қаңлы,
қарлықтарды жатқызады. Жалайыр, татар, ойрат, меркіттерді қазіргі уақытта
моңғол атымен танымал дейді. Ал керейт, найман, онғыттарды өзінің жеке
мемлекеті болған моңғол тайпаларына жатқызады. Рашид-ад-дин халықтардың
әдет-ғұрпындағы, тарихи дамуындағы ерекшеліктер олардың мінезі мен олар
тұрақтаған жерлердегі табиғи жағдайдың өзгешеліктеріне байланысты деген ой
айтады [1. 75 б.]. Жылнамалар жинағының авторы жалайыр, сунит, татар,
меркіт, курлаут, тулас, тумат, булагачин, кэрэмучин, урасут, тамгалық,
таргут, ойрат, барғұт, кори, теленгут кесутами, урянка, куркан және сукаит
ру-тайпаларын бұрын моңғолдар деп аталмағанын тек осы уақытта сөйтіп
аталатын елдерге жатқызады. Керейт, найман, оңғыт, танғұт, бекрин,
қырғыздарды жазық даланы мекендйтін түркі тайпаларының қатарына жатқызады
[1. 77 б.].
Біз үшін ең алдымен қазақ халқының құрамына енген ру-тайпалардың,
әсіресе қазақтар құрамындағы үш жүзде кездесетін ру-тайпалардың тарихы
маңызды болды. Олар туралы да Рашид-ад-дин үлкен материал береді. Берілген
материал қазақтың шежіресінің стиліне ұқсас келеді. Мұның өзі Рашид-ад-
динге мәлімет берген адамдардың сол уақыттағы шежірелердің білгірлері
болғанын көрсетсе керек. Сонымен бірге қазақ шежіресі ежелгі уақыттан бері
келе жатқан көшпелі қоғамның өз тарихын сақтап қалу әдісі екенін дәлелдей
түседі. Рашид-ад-дин барлығы 200-ден астам халық, ұлыс, ру-тайпаның атын
келтіреді. Мұның өзі оның ғаламат зерттеу жұмысын жүргізіп, көптеген
адамдардан өздерінің төл тарихын айтып беруін өтінуді, оны тыңдауды және
жазып алуды қажет еткен. Жылнамалар жинағында парсы ғалымы түркілерді
және моңғолдарды бір халық ретінде түсінеді. Оның көшпелі түркі елдерінің
әдетінде жеңген және қуатты халықтың жеңілгендер мен бағынғандар
қабылдайтынын байқаған. Сондықтан ол барлық түркі тайпалары бұрын өздерін
моңғол санамаған, бірақ моңғол тайпалары үстемдігі орнағаннан кейін олардың
барылығ өздерін моңғолдармыз деп атаған, дейді. Рашид-ад-диннің Жәми ат-
тауарих шығармасында қазақ халқының құрамына кірген түркі тайпаларының
қатарында үйсін, дулат, жалайыр, қаңлы этнонимдері аталады. Олардың тарихы
сонау ежелгі сақтар заманынан бастау алып, Түркі қағанаты кезеңінде, моңғол
дәуірінде де дами түседі. Аталған ру-тайпалардың саяси тарихы еш уақыт
үзілмеген және Қазақ хандығы қалыптасу тұсында қайта жандана түскен. Рашид-
ад-дин болса олардың ежелгі уақытта маңызды қоғамдық ролі туралы айтып,
Шыңғыс хан империясындағы алатын орнына аса көңіл аударады. Аталған
тайпалар ішінде әрине жалайырлардың аты ерекше аталады. Барлық ру-
тайпаларды Рашид-ад-дин поскольку они суть монголы - [разные] тюркские
племена, подобно джалаирам, татарам, ойратам, онгутам, керайтам, найманам,
тангутам и прочим, из которых каждое имело определенное имя и специальное
прозвище, - все они из-за самовосхволения называют себя [тоже] монголами,
несмотря на то, что в древности они не признавали этого имени, - деп
оларды түркілер қатарына жатқызып, моңғол аталуы беріде болғанын ескертеді
[1. 102 б.].
Ильхандар уәзірі шығармасында түркі тайпаларының Шыңғыс хан жаулап
алуларына дейінгі мекендері туралы мәліметтері зерттеушілердің назарын
аудартады. Мәселен найман тайпасының тұрақты мекен-жайы туралы былай
айтады: Наймандардың жұрттары былай бөлінеді.
Жайлау жерлері: Талақ – билеушілерінің жұрты; Джаджиә-наур – орда
тіккен жері.
Қыстағы: Адари-Эбкэ тауы, Бакрас-олум; Ачирик-наум және ала-Етрин
өзені.
Бұл тайпалар [наймандар] көшпелі, кейбіреудері таулы жерлерде өмір
сүрді, ал кейбіреулері жазық далада. Олар отырған жерлер мынадай: Үлкен
(Екә) Алтай, Үгедей қаған керемет сарай салдырған Қарақорым, таулар: Элуй-
Сирас және Көк Ертіс – бұл жерлерде қаңлы тайпасы да өмір сүрді, - Ертіс
өзені болып табылатын Ирдыш-мурэн, сол өзен мен қырғыздар жерлері
арасындағы таулардан Моғолыстанға дейінгі Он-хан жерлерімен шекаралас,
ұйғырлар елінің шетіндегі шөлге дейінгі жерлер. Наймандардың бұл тайпалары
мен олардың билеушілері беделді де күшті болатын; олардың үлкен және
жасақталған әскері болды; олардың әдет-ғұрыптары моңғолдарға ұқсас, -
делінеді [1. 136-137 бб.]. Мұның өзі наймандардың қоныстарын және сол
уақытта олардың әдет-ғұрыптары моңғолдармен ұқсас болғанын көрсетеді. Бұл
мүмкін Рашид-ад-диннің кезіндегі жағдайға байланысты болар. Тіпті моңғолдар
наймандардың әдет-ғұрыптарын иемнденген де шығар, деген ой тудырады. Қалай
болғанмен де наймандар Шыңғыс хан империясының мәдениетіне өз әсерін
тигізді. Бұл туралы біз екінші тарауда айтып өтеміз.
Мұнан басқа қазақ халқының құрамына енген, негізін құраған тайпалар
туралы басқа деректерде кездеспейтін мәліметтер береді. Мәселен дулат
тайпасы туралы: Ол (яғни дулат – Б. Ш.) Тумбинэханның Булджар атты
сегізінші ұлының ұрпақтарынан бөлініп шықты. Шыңғыс хан тайджуит
тайпаларымен соғысып жүргенде бұл тайпа Шыңғыс ханмен одақтас болды және
оның әскерлеріне қосылды, алайда сол уақытта және қазіргі уақытта олардың
арасынан шыққан бірде бір беделді де, танымал әмір белгілі емес, - деп,
дулат тайпасының тарихының белгісіз беттерін келтіреді [1. 193 б.].
Біздің қызығушылығымызды қаңлы тайпасы туралы тарихи мәліметтері
тудырды. Бұл негізінен қаңлылардың моңғолдар империясының құрамында қандай
істермен шұғылданғаны туралы мәліметтер. Қытайға жасалған жорықты суреттей
отырып, Рашид-ад-дин Жәми ат-тауарихта: Тулуй-хан сиқыр жасауды бұйырды.
Ал бұл суға салып жуған кезде жаз ортасы болса да жел тұрып, жауын, қар
жауып, ауа-райы бұзылатын әр түрлі тастардың қасиеттеріне байланысты
алхимияның бір түрі. Осы әдісті білетін олардың арасында бір қаңлы болды.
Сол қаңлы сиқырлағаннан кейін моңғолдар әскерінің артында жел тұрып, ауа-
райы бұзылып жаңбыр басталды, ал соңғы күні қар жауды, боран болды, -
деген жерінде қаңлы руының өкілі бақсылықпен айналысқанын көреміз [2. 23
б.].
Қорыта айтқанда Рашид-ад-диннің Жәми ат-тауарих шығармасы
ортағасырлық түркі тайпаларының тарихы туралы кең көлемді мәлімет беретін
құнды дерек көзі болып табылады. Рашид-ад-дин өзінің шығармасын көптеген
ауызша деректерге сүйене отырып жазған. Ондағы берілген мәліметтер басқа
ортағасырлық деректермен салыстырғанда шынтуайтты болып келеді және ондағы
мәліметтердің тарихилығы анық. Рашид ад-дин еңбегі әсіресе қазақ халқының
этногенез процесіне қатысқан ру-тайпалардың тарихын анықтаған кезде маңызы
арта түседі. Жәми ат-тауарих ортағасырлық Қазақстан тарихының
ақтаңдақтарын шешуде маңызы зор. Шығармаға қазақ тілі мен қазақ халқы
тұрғысынан, яғни біздің ұлттық мүддеміз тұрғысынан әлі зерттелмеген және
шынайы бағасы берілмеген шығарма болып табылады.

2. Дулат, үйсін, қаңлы және жалайыр тайпалары туралы мәліметтер.

Қазіргі тарихи зерттеулердің нәтижесінде Қазақ халқы ежелгі түркі
тілдес және түркі тектес ру-тайпалардың негізінде құрылғаны толығымен
дәлелденіп отыр. Қазақстан ғалымдары: Расында да қазақ халқының тарихы ру-
тайпалық құрылымдармен тығыз байланысты екендігін ешкім жоққа шығара
алмайды. Қаласақ та, қаламасақ та бұл біздің ұлтымыздың тарихына тән сипат
болып табылады. Тайпалық-рулық қауымдастық ерекшеліктері біздің заманымызға
дейінгі мыңжылдықтардан бастау алып, кешегі ХХ ғасырдың 30-шы жылдарындағы
кеңестік дәуірдің берік орнығу кезеңіне дейін біздің ата-бабаларымыздың
әлеуметтік, саяси-шаруашылық өмірімен тығыз, біте қайнасып, өрбіп, өрістеп
келеді. Бұл ғылымда дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома, - деп қазақтардың
тарихы ру-тайпалық бірлестіктер мен құрылымдардың тарихымен тікелей
байланысты екенін тіпті дәлелдеуді қажет етпейтінін атап өтеді [41. 21 б].
Алайда біздің ойымызша ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.