Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы
Кіріспе
І. Тарау. Нарық жағдайындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту және қалыптастыру
1.1. Шағын бизнесті дамытудың тарихы
1.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті анықтаудың алғы шарттары
1.3. Шағын бизнестегі кәсіпкерліктің түрлері мен субъектілері
1.4. Сыртқы орта және оның шағын бизнеске әсері.
ІІ. Тарау. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы
2.1. Республикадағы шағын бизнестің жағдайын талдау
2.2. Шағын кәсіпкерлікті мемелекеттік қолдаудың шаралары
2.3. Шағын бизнестің субьектілеріне арналған арнайы салықтық тәртіптер
ІІІ. Тарау. Шағын бизнесті дамытудың перспективалары
3.1. Шағын кәсіпкерлікті өндірістік және инновациялық қолдау
3.2. Кәсіпкерлікті қолдаудағы құрылымды дамыту
3.3. Шағын кәсіпкерлікті дамытудағы құқықтық жағдайларды іске асыру
3.4. Шағын кәсіпкерлікті кадрлық және ғылыми.әдістемелер арқылы қамтамасыз ету
3.5. Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау
Қорытынды
І. Тарау. Нарық жағдайындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту және қалыптастыру
1.1. Шағын бизнесті дамытудың тарихы
1.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті анықтаудың алғы шарттары
1.3. Шағын бизнестегі кәсіпкерліктің түрлері мен субъектілері
1.4. Сыртқы орта және оның шағын бизнеске әсері.
ІІ. Тарау. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы
2.1. Республикадағы шағын бизнестің жағдайын талдау
2.2. Шағын кәсіпкерлікті мемелекеттік қолдаудың шаралары
2.3. Шағын бизнестің субьектілеріне арналған арнайы салықтық тәртіптер
ІІІ. Тарау. Шағын бизнесті дамытудың перспективалары
3.1. Шағын кәсіпкерлікті өндірістік және инновациялық қолдау
3.2. Кәсіпкерлікті қолдаудағы құрылымды дамыту
3.3. Шағын кәсіпкерлікті дамытудағы құқықтық жағдайларды іске асыру
3.4. Шағын кәсіпкерлікті кадрлық және ғылыми.әдістемелер арқылы қамтамасыз ету
3.5. Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау
Қорытынды
Мазмұны
Кіріспе
І. Тарау. Нарық жағдайындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту және
қалыптастыру
1.1. Шағын бизнесті дамытудың тарихы
1.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті анықтаудың алғы шарттары
1.3. Шағын бизнестегі кәсіпкерліктің түрлері мен субъектілері
1.4. Сыртқы орта және оның шағын бизнеске әсері.
ІІ. Тарау. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы
2.1. Республикадағы шағын бизнестің жағдайын талдау
2.2. Шағын кәсіпкерлікті мемелекеттік қолдаудың шаралары
2.3. Шағын бизнестің субьектілеріне арналған арнайы салықтық тәртіптер
ІІІ. Тарау. Шағын бизнесті дамытудың перспективалары
3.1. Шағын кәсіпкерлікті өндірістік және инновациялық қолдау
3.2. Кәсіпкерлікті қолдаудағы құрылымды дамыту
3.3. Шағын кәсіпкерлікті дамытудағы құқықтық жағдайларды іске асыру
3.4. Шағын кәсіпкерлікті кадрлық және ғылыми-әдістемелер арқылы
қамтамасыз ету
3.5. Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Республикада жүргізіліп жатқан Қазақстан – 2030 стратегиясы және
сонымен байланысты экономикалық реформалар Республикадағы шағын бизнестің
құрылуы мен оның сапасының прогрессивті өсу сипатына қарқынды әсер етіп
отыр.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей шағын бизнес – дамыған нарық
шаруашылығының ажыратылмайтын элементі болып табылады. Оның арқасында
экономика монополияға қарсы күшті потенциалдың көмегімен қажетті
икемділікке ие болады. Шағын бизнес көбінесе экономикалық өсудің қарқынын,
ұлттық кірістің деңгейін анықтайды және ішкі кірістің жалпы көлемінің 50%
құрайды. Бұрындары ірі кәсіпорындар мен ұжымдырдың дамуына көп көңіл
аударылса, қазіргі кезде көріп отырғандай тек, егерде нарықтағы тауарлар
мен қызмет көрсетулер монополиялық құрылымды бәсекеге қабілетті механизммен
қамтамасыз ететін шағын және орта бизнестің кәсіпорындарының қажетті
санымен теңдестірілсе ғана аудандардағы тиімді нарықтық шаруашылықтың
болуына көз жеткізіліп отыр. Сондықтан, нарықты сақтау қажет.
Шағын бизнестің ғылыми-техникалық прогресс бағытындағы көптеген
жетіспеушіліктерді қамтамасыз етуде ролі өте зор. Ірі ұйымдар мен ұжымдар –
нарықтың осындай ауыспалы жағдайында жаңа технологияларды және оның
өндірістегі адекватты құралдарын тез қабылдауына қолайлы емес форма.
Сонымен қатар, шағын бизнестің ең қажетті мынандай қызметтері бар:
қосымша жаңа жұмыс орындарын құру, ірі көлемдегі жұмыс күшін жұмысқа тарту
қабілеті соның ішінде ұзақ мерзімдік жұмыссыздықтың нәтижесінде пайда
болған әлеуметтік күшті төмендету және өндірістің құлдырауын болдырмау.
Осының барлығы соңғы уақытта Республикадағы кәсіпкерлік
белсенділігінің кейбір құлдырауларының көтерілуіне байланысты өзекті
мәселелерді талқылайды.
Қазақстандағы жалпы экономикалық дағдарыстың салдары шағын
кәсіпкерлік қызметіне әсер етпей қоймады. Шағын бизнестің субьектілері
өздерінің имманенттік жетіспеушіліктерінің басым бөлігіне өндірісті кеңейту
мен үздіксіз қолдап отыру үшін үлкен көлемдегі қаражат бөлмейді. Көбінесе,
құлдыраған шаруашылық жүйелер, дамымаған құрылым, кәсіпкерлерді сауда
ортасына қарай тартып, өндірістік шағын кәсіпкерліктің даму құрылымын
тежейді. Өздерінің заңды құқықтарын білмегендіктен ұсақ бизнесмендер: заңға
қайшы келеді, мемлекеттік құрылымды ойрандатады, басқаруға теріс мінездегі
қатынаста болады, осының барлығы мемелекеттің өндірістік индустриясының
әзірге белсенді емес сау класының қалыптасуына кедергі келтіреді.
Қазақстанның экономикасының потенциалды өсуі отандық өндірістің
дамуына байланысты. Бірақта ірі бизнес қазіргі бәсекеге қабілетті өндіріс
үшін қажетті жағдайға қарсы келе алмайды және өте терең дағдарыста болады.
Бұл жаңа технологияның, капиталдың, мамандандырылған жұмыс күшінің
жетіспеушілігінен.
Отандық өндірісті дағдарыстан шығуға негізделген дамытудың ең тиімді
бірден бір жолы, экономиканы перспективалы динамикада қолдауға қабілетті
шағын кәсіпкерлік болып табылады, сонымен қатар біздің ұғымымыздан қалып
кеткен техникалық прогресс түсінігін қолдану, өнімнің бұрынғы керек емес
наменклатурасыннан құтылу және экономиканың барлық саласында
мамандандырылған бәсекеге қабілетті өндіріс құру қажет.
Өтпелі экономика және отандық өнеркәсіптің дағдарысы жағдайында еркін
кәсіпкерлікке көп үміт артылады. Жеке бизнесті дамыту бәсекенің кең түрде
дамуына; экспорттық потенциалдың көтеріліне және оның құрылымының
өзгеруіне; отандық өндірісте халықтың тұтынуына керекті тауарларды ішкі
нарыққа қарқынды түрде енгізуге;
Елді мекендерді және кішігірім қалаларды әлеуметтік – экономикалық
дамытуға; жаңа жұмыс орындарының санын көбейтуге әкеледі деп күтілуде.
І. Тарау. Нарық жағдайындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту және
қалыптастыру
1.1. Шағын бизнесті дамытудың тарихы
Шағын бизнестің ролін түсіну, оның қазіргі экономикадағы маңызын
анықтау және оның дамуының беталысын анықтауды тек шағын бизнестің шығу
тарихын анықтау арқылы ған біле аламыз.
Кәсіпорындар нарықта бір – бірімен бәсекелік күресте де бәсекелеседі,
мұнда тек кімнің кірісі көп болса сол жеңеді. Егерде кәсіпорынның шығыны
орташа шығыннан жоғары болса, онда банкроттық жағдайға келіп тіреледі. Сол
үшін, бір кәсіпкер өзінің кірістерін өндірісті кеңейтуге бағыттау арқылы
ірі кәсіпкерге айналады, ал басқалары құлдырап жатады. Өндірісті
шоғырландыру және тауар өндірушілерді дифференциациялау осылай болады.
Өткен ғасырдың 60-шы жылдарында дүние жүзінде кішігірім кәсіпорындардың
жаппай банкротқа ұшырауы өндірістегі дағдарысқа алып келді.
Әсіресе 1873 жылғы дағдарыс айрықша болып табылады, өйткені сол
кездегі ірі кәсіпорындар бағаны бақылау және нарықтық өтімдерді бөлу үшін
картельдерге біріккен болатын.
Ірі кәсіпорындарды біріктірудің екінші түрі синдикаттар болды, мұнда
өнімнің реализациясы жалпы өтімдік кеңсе арқылы қарастырылды, яғни
синдикатқа кірген кәсіпорындар. Синдикаттар патшалық Ресейде кең таралымға
ие болды.
Жаңа ғасырдың басында ірі кәсіпорындарды біріктірудің бірден – бір
дамыған түрі – тресттар болды, осы кезде қатысушылар өздерінің өндірістік
және коммерциялық еріктерін жоғалтты. Ең алғашқы трест 1870 жылы АҚШ-та
пайда болды.
Жоғарыда аталғандардың барлығы ұсақ кәсіпорындардың өздерінің маңызын
жоғалтуға алып келді. Сайып келгенде артықшылықтар ірі фирмалар жағынан
көрінді. Ең алдымен бұл артықшылықтар ірі кәсіпорындардың техникалық
артықшылықтарымен көзге түсті:
• сол кездегі техниканың көптігі ірі көлемдегі өндірісті талап
етті, ал оған деген жоғарғы бағалар ұсақ фирмалар салаларына
деген кіріс көздеріп жауып тастады;
• қымбат техника тек массалық өндіріс кезінде өтімді болды, ал
өндіріс көлемін үнемдеу кез - келген өнімге деген бағаның
түсуіне мүмкіндік берді, осының өзі де кішігірім кәсіпорындарды
бәсекеге қабілетсіз жағдайға ұрындырды;
• тек алдыңғы қатарлы техника мен технология емес, сонымен қатар
ең жақсы мамандандырылған жұмысшылар мен инженерлерді жинаған
мықты еңбек ұйымдарыда ірі кәсіпорындардың жағында болды;
• ғасырдың басында ірі кәсіпорындар барлық жаңа және алдыңғы
қатарлыларды таратушы болды, ал бұл үлкен көлемдегі қаржылық
шығынды талап етті, бірақ сонымен бірге көптеген кірістер де
алып келді;
Нәтижесінде шағын бизнес соңғы орынға қойылды және ірі кәсіпорындарға
жем болды, дегенмен толықтай жойылап кеткен жоқ (мысалы, ғасырдың басында
АҚШ-та 500мыңға жуық шағын кәсіпорындар болды).
1973-1975ж.ж соғыстан кейінгі кезеңде бүкіләлемдік дағдарыс болды,
бұл энергетикалық, шикізаттық және тағыда басқа дағдарыстармен қабаттаса
келді. Және де бұл дағдарысты нарықтағы және өндірістегі жағдайлардың
өзгеруіне тез бейімделіп кеткен шағын және орта фирмалар аз ғана шығынмен
өткізді.
Шағын бизнес экономикадағы позицияларды жаулап алуы және дамуымен
ғана емес, сонымен қатар ірі бизнес пен оның одақтастарының бәсекелесіне
айналады, және ірі кәсіпкерлік пен барлық экономиканың дамуының ең керекті
элементтерінің бірі болып табылады.
Бұл жағдайдың себеп – салдары қалай болады?
Ең алдымен экономиканы дамытудың парадигмасы өзгерді. Кәсіпорынның
едәуір көлемін анықтайтын сандық көрсетілімдерінің приоритеті өнім, қызмет
көрсетуді сипаттайтын сапалық көрсеткіштерге айналады. Мұндай жағдайда
индустриалдық алыптардың мықты құрылымдары конъюктураның, тұтынушылық
сұранымның аз ғана өзгеруін тез арада қабылдап алауға икемді, қайта пайда
болған қажеттілікті қанағаттандыруға және осы жолмен нарықтың белгілі
сегменттері мен клиенттердің белгілі ортасын бекітетуге икемді кішігірім
фирмалармен салыстырғанда ұтылыста болады. Осының барлығы ірі бизнестің
қайта құрудың қажеттігін сезінгеніен гөрі тезірек болады. Сол үшін, ірі
бизнестің алыптылығы шаруашылықтың артықшылықты түрі ретінде өзінің
тиімділігін жоғалтып алды.
Екіншіден, приоритеттерді ауыстырудағы шешуші ролді 70 жылдардың орта
шенінде жаңа кезеңге айналған ИТР атқарады. Ол тек өндірісті мамандандыруды
күшейтіп қана қоймай, сонымен қатар көптеген салалардағы кәсіпорындардың
қолайлы көлемін төмендетті, бұл сұранымның жекешеленуіне әкелді, өнімдер
мен қызмет көрсетулердің өте үлкен наменклатурасын ұсынды, бірақ ең бастысы
– шағын бизнеске оның көлеміне парапар техника берді. Бұлар
микропроцессорлар, шағын құрал-жабдықтар, шағын ЭЕМ (ЭВМ) және тағы
тағылар, енді қазір тіпті ірі өнеркәсіптердің салалары болып есептелінген
металлургия, сонымен бірге ірі алыптармен бәсекеде теңдей түсе алатын,
өзіне алдын ала тапсырылған металл тапсырыстарын орындай алатын және соған
қарай ірі бизнестен оның нарығының жартысын тартып ала алатын шағын
заводтар пайда болды.
Ақырында, тұтынушылардың да психологиясы өзгерді. Олар үйреншікті
қалыптан алыстады, яғни, біркелкі киімдерді кигілері, бірдей машинамен
жүргілері, бір реттік жихаздарды ұстағысы келмейді т.б. тұтынушылықтың
жекешеленуі және сұранымның дифференциациясы пайда болды.
70-80 жылдардағы жағдайдың өзгеруіндегі алғы шарттары шағын бизнестің
сәтті дамуына деген негіздері осылар. Бірақта шағын бизнестің өзінің
секторы бірқалыпты емес, сондықтанда оның тыныс тіршілік жағдайы, дамуы
және гүлденуі кәсіпорындардың әртүрлі топтары үшін, әртүрлі елдер және
экономиканың әртүрлі сфералары үшін бірдей емес.
Шағын және орта кәсіпорындарды жағдайына байланысты екі топқа бөлуге
болады.
Бірінші топты ірі бизнеспен тура және жанама байланыстағы
кәсіпорындар құрайды, яғни заңды түрде жеке бола тұрса да, олар ірі
кәсіпорындармен келісім бойынша жұмыс істейді. Батыс әдебиеттерінде мұндай
кәсіпорындарды орнын басушы немесе субтізбекті деп жиі атайды.
Қарастырылған кезеңде аталған кәсіпорын тобын дамыту үшін осы типтегі
кәсіпорынға деген қатынасты дамыту жолында ірі бизнеске қызғушылық жағдайын
тудыратын келесідей себептер белгіленген:
• шектеулі ортадағы деталдар мен түйіндер өндірісінің шағын және
орта кәсіпорындарын мамандандыру ірі кәсіпорындардың оларды
өздерінің цехтарында дайындауынан құтқарады;
• шағын фирмалардың икемділігі өндірісті қайта жаңартуға және
үлгілерді ауыстыруына мүмкіндік береді, сондықтан қандайда
болмасын жағдайда техникалық консерватизм мен ірі бизнестің
қатты құрылымына қарсы тұра алады;
• шағын фирмалардың өнімдерінің өзіндік құнының төмендігі, арзан
қол жұмыс күшінің жоғарылығы және төмен мамандандырудың
арқасында, ірі бизнеске өз қорларын үнемдеп қана қоймай,
сонымен қатар, осы кәсіпорында құралған кірістің жартысын өз
падасына шешіп, қайта бөлуге мүмкіндік береді;
• ҒТП-нің жаңа кезеңі жаңа салалар мен жаңа тауар түрлерінің
тұрақты пайда болуымен сипатталады, бұл жерде шағын
кәсіпорындар бір жағынан – ірі фирмалардың тәжірибешісі
ретінде, екінші жағынан – ірі бизнестен құрылған жаңа
тауарларға қызмет көрсетуші фирмалар ретінде қатысады. Мысалы,
ірі фирмалар видеотехника өндірісін жүсеге асырса, шағын
фирмалар техникалық қиын тауарлар мен жөндеулерді қоспағанда
видеожазулар, видеосалондар және т.б. жүзеге асырады.
Тауарлардың екінші тобын нарықта бір – бірімен және ірі бизнеспен
тікелей бәсекеге түсетін заңды және экономикалық жеке кәсіпорындар
құрайды. Мұндай кәсіпорындар тобының қарқынды дамуына әсер ететіндер:
• Тұтыну мен қызмет көрсетулерге деген сұранымға тез бейімделу
және қанағаттандыруға қабілетті болу;
• Тұтынуға жақындық, ірі фирмаларға сол және басқа да себептермен
тиімсіз сегменттердің орнын толтыру;
• т.б
Шағын бизнестің дамуы мен гулденуінде мемелекет саясатының маңызы
зор. Соңғы кезде экономиканың алдында тұрған міндеттері ірі және шағын
бизнеске қолдау көрсету. Мысалы, екінші дүниежүзілік соғыстан зардап шеккен
европалық елдер соғыстан кейінгі кезеңде мемелекетте ірі бизнесті қолдау
жағына шықты, өндірісті шоғырландыру процесінің жеделдетілген түрін
қолдады, ірі ұлттық корпорациялар мен трансұлттыққа айналуға жәрдем
көрсетті, ұлттық тауарлардың әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілігін
көтеруге қол жеткізді. Қазір барлығына дерлік әлемнің мемелекеттері шағын
бизнесті қолдайды, әсіресе өздерінің тауарларының бәсекеге қабілеттілігімен
байланысты инновациялық мақсаттарды көздейді.
Шағын кәсіпорындармен бірінші рет ұшырасқандар кейде аздаған қателер
жіберуі мүмкін: олар шағын кәсіпорындарды мемелекеттік, жалға алынатын,
бірлестік, отбасылық және тағы басқадай кәсіпорындардың бір түрі деп
санайды. Бұл дұрыс емес, шағын кәсіпорындардың тізіміне олар кірмейді.
Шағын – бұл түр немесе құқықтық – ұйымдық форма емес. Ол кәсіпорындардың
көлемі. Шағын кәсіпорын – заң жүзінде белгіленіп қолданылатын кәсіпорын
түрі. Іс жүзінде барлық кәсіпорын түрі: мемлекеттік, ұйымдық, бірлестік,
кооперативті және т.б. оның өзі жұмысшылар санының алғы шарттарының
бөлінуіне байланысты анықталады. Сондықтан, кәсіпорындардың шағын
мемелекеттік, жеке шағын, шағын бірлестік және тағы сол сияқты түрлері
болады.
Бұл жағдайда шағын кәсіпорындар үшін белгілі бір әмбебап, баға
белгілеу жүйесінің жалпы түрі, материалдық – техникалық жетістіктер, еңбек
ақысы, басқару және т.б. болмайтыны белгілі бола бастайды. Кәсіпорынның
қызмет көрсетуінің осы жүйелерінің барлығы оның түріне байланысты
анықталады.
Кейде шағын кәсіпорынның түрі қай ұжым оның құрылтайшысы болып қайта
қарастырылады деген кеңге жайылған адасушылықтары болып жатады. Сөзсіз
жағдайлар бұл жерде жоқ. Шағын кәсіпорын азаматтар, отбасы мүшелері мен
басқа да бірлескен адамдар, мемлекет, жалға алу, бірлескен кәсіпорын,
қоғамдық ұйымдар арқылы құрыла алады. Бұдан басқа, шағын кәсіпорын
бірлестік ретіндегі органдар, кәсіпорындар, ұйымдар мен азаматтар арқылы да
құрылады.
Егерде шағын кәсіпорындың құрылтайшысы мемелекеттік ұйым болғанымен,
жаңа білім атап айтқанда шағын мемлекеттік кәсіпорын болады деген сөз емес.
Артықшылығы, мемлекеттік кәсіпорыннан бөлінген құрам кооперативтермен жалға
берілуі мүмкін. Құрылған кәсіпорын түрі – бұл кооператив.Бұдан басқа да
нұсқалары болуы мүмкін.
Осы кезде құрылтайшылардың қатысушысы болған жеке және отбасылық жеке
кәсіпорындар басқа түрде болуы мүмкін емес. Яғни шағын кәсіпорындардың
осындай түрлеріде құрылтайшылар мен шағын кәсіпорындардың түрі сәйекес
келеді.
1.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті анықтаудың алғы шарттары
Шағын кәсіпорын көлеміндегі кәсіпкерлік сапалық артықшылықтармен де
ерекшеленеді.
Бірінші кезекте кәсіпорынды тікелей басқару және бірлестіктің
құқықтық бірлігін айту керек.
Екінші сипаттама – кәсіпорынға келесідей шолу жүргізуге болады: оның
көлемінің шектеулілігі қожайын мен жұмысшының арасында тұлғаның жұмысының
мотивациясының шындығына және оның еңбегін қанағаттандыруды жоғарғы
дәрежеде кол жеткізуге мүмкіндік береді.
Үшіншіден – фирмадағы бағаға және тауарды реализациялаудағы жалпы
салалық көлемге қандайда болмасын жағдайда әсер етуге рұқсат бермейтін
кішігірім нарықтық қорлар мен өтімдер.
Төртіншіден – кәсіпкер мен клиент арасындағы тұлғаланған
сипаттамадағы қатынас бұрындары айтылып кеткендей шағын кәсіпорын
тұтынушыларға қызмет көрсетудің тығыз ортасымен салыстырып есептелінген.
Бесіншіден – кәсіпорын өміріндегі жетекшінің басты ролі: ол тек
мүліктік нарықтағы шаруашылықтың нәтижесіне ғына толықтай жауапкер емес,
сонымен бірге өзінің өндірістік процестегі және оның ұйымдарымен
қатынастарды тікелей қарауға міндетті.
Алтыншы ерекше сипаты – отбасылық іс: ол кәсіпорынның барлық
қызметіне соңғыларын тура кірістіргеннен гөрі, қожайынның туған –
туыстарына мұраға қалып отырады.
Соңғы жетінші ерекшелігі қаржылық сипатымен байланысты. Егер
алыптар биржаның қоры арқылы ерекше түрде керекті қорларды жинаса, онда
шағын кәсіпорындар банктердегі салыстырмалы кішігірім несиелерге, өз
қаражаттарына және қалыпты емес нарық капиталына (достарының, туған-
туыстарының т.б. ақшалары) сүйенеді.
Сонымен қатар, тағы бір ерекшелігі ретінде негізгі қормен
салыстырғанда айналым капиталының жоғарғы бөлігін ерекше айтуға болады.
Егер ірі кәсіпорындардың бұл ара қатынасы 80:20 болса онда шағын
кәсіпорындарда 20:80 құрайды.
Шағын кәсіпорынның қызметінің қатарынан ең алдымен экономикалық
қызметін атап өту керек, оның ролі біріншіден - жұмыс беруші, екіншіден -
өнім мен қызмет көрсетуді өндіруші, үшіншіден – ғылыми-техникалық
прогрестің катализаторы, төртіншіден – салық төлеуші, бесіншіден – нарық
қатынасының агенті ретінде көрінеді.
Әлеуметтік қызметінің де көптеген маңызы бар. Бірінші, кәсіпкерлік
қызметтің шағын түрі арқылы көптеген адамдар өздерінің шығармашылық
потенциалын ашады. Екінші, бұл жерде көбінесе ірі кәсіпорындардан қолдау
таппаған халықтың әлеуметтік сезімтал тобы еңбекке тартылады (әйелдер,
оқушылар, мүгедектер, зейнеткерлер, оралмандар және т.б.). Үшінші, шағын
кәсіпорындар жас кадрлардың білімін ірі өндірістік орындар үшін көтеретін
негізгі орындардың бірі болып табылады. Төртінші, кішігірім кәсіпорындар ең
алдымен қызмет көрсету саласында қатынастағы адамдардың қажеттілігін
қанағаттандырады (бірақ кейбір жерлерде ондай мүкіндіктен айырылған,
мысалы, супермаркеттерде).
Енді бүгінгі таңда нарықтық экономикасы дамыған елдерде орын алған
экологиялық қызметі - өзекті де көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр.
Шағын және орта кәсіпорындардың алғы шарттарымен байланысты
мәселелеріне шет елдік және отандық әдебиеттерде көп мән беріліп отыр,
бірақ та әзірге ғалымдар біржақты пікірге келе қойған жоқ.
Ағылшын тілді әдебиеттерде small bisnes термині қолданылады (шағын
+ орта), ал кей кездері жай ғана шағын бизнес.
Европалық елдерде Жапонияда шағын және орта кәсіпорын термині
қолданылады.
Отандық әдебиеттерге келетін болсақ, мұнда ұзақ уақыт бойы
монополистік емес сектор термині қолданылып келді.
Орта кәсіпкерліктің алғы шарттарын екіге бөлуге болады – сандық және
сапалық. Сандық көрсеткіштерге – кәсіпорындағы жұмысшылардың саны, айналым,
активтер, капиталдар, кірістер және т.б. статистикалық көрсеткіштер жатады.
Бірақ арнайы шетелдік статистика тұрақты түрде шағын және орта
кәсіпорындардағы бір ғана көрсеткіш – жұмысшылар санын қолданады. Нақ осы
көрсеткіш балық елдер үшін салыстырмалы болып табылады.
Ең қиын іс сапалық көрсеткіште жатыр. Ғалымдар арасында бұл мәселе
үшін біржақты пікір жоқ, бірақ шағын және орта кәсіпорындарды белгілеудің
арнайы мәртебесі де бар. Мысалға, Ескі және Жаңа әлемнің әдеттегі өкілдері
ретінде екі елді – АҚШ және Францияны қарастырайық.
АҚШ-та шағын бизнес жөніндегі Әкімшілік бизнесті егер, ол
бөлімшелерімен қоса 500-ден төмен адам жалдаса, қызметін тек өз аймағында
ғана жүргізсе онда оны шағын деп есептейді. Бірақ шағын бизнес жөніндегі
Әкімшілік компания шағын бизнеске қатысы бар ма соны анықтау үшін салаларды
көлемі бойынша толықтай сұрыптауды қолданады. Мысалы, қайта өндіретін
өнеркәсіптерде жұмысшылар саны 250 адамнан төмен болса - шағын фирмаға, ал
1000 адамнан жоғары болса – ірі фирмаға жатады. Машина құрастыруда шағын
бизнес жөніндегі Әкімшілік кестесі бойынша 41 кіші сала, оның ішінде он
сегізі 250 жұмысшы адам санымен есептелінетін, он екісі шағын жоғарысы 500
жұмысшы және он бірі шағын ең жоғарғысы 1000 адам жалдайтын шағын кәсіпорын
болып есетелінеді.
Кейде шағын бизнес жөніндегі Әкімшілік жұмысшылардың немесе өнімнен
түскен кірістің санынан осы кәсіпорындарға мемелекеттік тапсырыстарды
сатуға қатысу мүмкіндігін алу үшін жоғарғы талаптар қойылуынан қашады.
Францияда шағын және орта кәсіпкерлердің Жалпылама конфедерациясы
келесідей анықтамаларды береді: шағын және орта кәсіпорындарға жататындар:
қожайын өзінің жеке капиталының үлкен бөлігін иеленсе, өз тұлғаларына жеке
жетекшілікті қамтамасыз етсе және олармен тұрақты да тікелей қатынасты
жүзеге асырса. Франциядағы сандық алғы шарттар келесідей: 10 нан 50
дейінгі жалданған жұмысшылар – шағын, 50 ден 500 ге дейінгі – орта, 500 ден
жоғары – ірі кәсіпорын болып есептелінеді.
Францияда Европаның басқа да елдері сияқты кәсіпкерлердің дәрежесі
бар, сондықтан да саны жағынан 10 адамдай жұмысшылары бар кәсіпорындар
әдетте кәсіпкерлік секторына жатады. Ал АҚШ-та ондай түсінік жоқ, онда
мұндай кәсіпорындар өте ұсақ деп аталынады.
Француздық кәсіпкер – бұл ұйымды өз есебінен ұйымдастыратын, кәсіпқой
маман иесі, өз кәсіпорнын тікелей өзі басқаруды қамтамасыз ететін және оның
жұмысына тікелей өзі араласатын адам. Кәсіпкер жұмысшы жалдауы мүмкін,
бірақ оның саны 10 адамға дейін шектелген. Кәсіпкердің қызметінің негізгі
міндеті - өзінің жетіспеушіліктерін қамтамасыз етеді, ешкімге тәуелді
болмайды, өзіне - өзі қожа.
Енді шағын капиталистік кәсіпорындар туралы. Оның иесі де өндірісте
өзінің жеке қаражатын иеленеді, бірақ оның мақсаты – табыс алу. Оның
кәсіпкерден айырмашылығы - еңбек процесіне өзі тікелей араласпайды. Оның
капиталы едәуір маңызды, ал өзі қиналмау үшін алынған кіріс көзі жетерлік.
Әрине шағын фирманың иесіне тән нәрселер: кәсіпорынмен жеке жетекшілік,
жұмысшылармен, жеткізушілермен және клиенттермен тікелей байланыс. Орташа
кәсіпорын үшін жалдаған тұлғалары бар, ақылмен істелінетін еңбек тән.
Кәсіпорынның иесі - ол осы категориядағы кәсіпорынға өте сирек келетін
немесе акционерлік қоғам бола қалған жағдайда салатын акциялық бақылау
пакетке ие, бухгалтер, басқарушы, жабдықтаушы, маркетолог, және басқа да
мамандар жалдайтын, ал өзі фирманың жалпы басшылығы қызметін, оның даму
стратегиясын атқаратын, әртүрлі қызметтердің жұмысын бақылап отыратын және
жеткізушілермен байланысты жүргізетін жеке меншік адам. Ірі бизнесменге
қарағанда ол өндірістің қаражатынан әліде толықтай бөлінбеген, яғни оны
басқару қызметін атқарады.
Ірі корпорацияларды басқарумен тек қана жалдаған кәсіпқой менеджерлер
айналысады, ал жеке меншіктер өндірістің тікелей процесіндегі акцияның
бақылау пакетінен толықтай аластатылған.
Сонымен, кәсіпорындардың әр түрлі көлемін анықтау үшін негізгі
сапалық алғышарттар кәсіпорын иесінің еңбекке және кәсіпорынды басқару
қатынасы, оның тұлғалармен қатынасының дәрежесі болып табылады. Шағын
кәсіпкер өз фирмасын өзі басқарады және өз жұмысшыларымен ара қатынаста
болады. Орташа кәсіпкерде саналы еңбектің жалдамалы жұмыскерлері болады
және негізінен фирманы жалпы басқаруды солармен араласа отырып жүзеге
асырады. Ірі кәсіпкер фирманы басқаруға тікелей араласпайды және өзінің
тұлғаларымен тікелей байланыста болмайды.
Батыс мамандары сонымен бірге өздерінің сапалық алғы шарттарын шағын
бизнесті сипаттау үшін ұсынады. Американдық профессор Стейли Шағын
өнеркәсіпті дамыту деген кітабында шағын кәсіпорындарға төменде
көрсетілген сипаттамалардың ең болмағанда екеуіне ие фирмаларға көмек
көрсетуді ұсынады:
• кәсіпорынды жеке басқаруына қатысты аз мамандандырылған;
• жетекшіліктің жоғарғы органдарымен, өндірістік жұмысшылармен,
жеткізушілермен, клиенттермен ара қатынастың тікелей жеке
байланысы;
• нарыққа капитал салудажәне қысқамерзімді несие алумен қатысты
жеке қиындықтарға мүмкіндігі жоқ;
• Сату, сатып алуға араласудың мықты ұстанымдарының жоқтығы;
• Жетекшілер мен жеке меншіктерге жататын жергілікті ұйымның
барынша тар бірігулері және кейбіреулері жақын нарыққа және
жабдықтаудың көздеріне байланысты болады.
Жұмысының басым бөлігін шағын бизнеске арнаған ағылшындық экономист
Ф.Кларк: Шағын кәсіпкерліктің маңызын оның материалдық емес факторлардан
адамдар арқылы алынған, максималды кірісті қанша тартсада соншалықты
қанағаттандыруын мойындау керек, жұмыстың шығармашылық сипаты және әсіресе
кірістер мен шығындардың санымен есептеуге ешқашан болмайтын өмір сүру
бейнесі тәуелсіз ретінде көрінеді.
Әрине бұл материалдық емес факторлар адам өзінің ісін ашқан кезде
болады, бірақ максималды мүмкін болатын кіріс алғысы келмейтін кәсіпкер
болмайды.
Экономист Ю.Кочеврин; Шағын және орта өндірісті анықтайтын негізгі
ерекшелік белгісі оның тұрақсыздығы болып табылады. Бұл тұрақсыздық
әсіресе капитализмнің монополиялық кезеңі кезінде көтеріледі. Оның пікірі
боынша осы турақсыздық шағын бизнестің негізгі алғы шарты болып табылады.
Бұл өз кезегінде үлкен мән-мағына береді, және келесідей мәліметтермен
бекітіледі: АҚШ-та әр жылы шамамен 350мыңдай кәсіпорындар жоғалып кетеді,
яғни бұл барлық Американдық компаниялардың 8-9пайызы деген сөз. Тұрақсыздық
өлердей құлдырауға ғана емес сонымен қатар, өмірінің ұзақтылығымен де
сипатталады. Ю.Кочеврин мынандай мәліметтерді ұсынады: 1947-1950 жылдары
5,5жылдық өсуде компаниялардың жалпы санының 26 пайызы ғана қалды, ал
қалғандары жоғалып кетті.
Әрине, жоғарғы өлермендікті әсіресе шағын кәсіпорындарда болатынын
ешкім жоққа шығара алмайды, бірақ жоғалып кету жағдайлары және банкроттық
ірі корпорациялармен өндірісті және капиталды орталықтандыру қатынастарында
орын алады. Енді сандық алғы шарттарға қайта оралайық Жапонияда шағын және
орта кәсіпорындардың ең жоғарғысы- 300 адам, Ұлыбританияда 200 адам. Мұнда
салалар бойынша айырмашылық бар. Мысалы: саудада, қызмет көрсету ортасында
және тұрмыстық қызмет көрсету, қаржылықжәне сақтандыруда ірі бизнес жұмыс
істеушілердің 50, 100-200 адам санымен есептелінеді.
Бүкіл әлемдік банктің мәліметтері бойынша шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне қатысты кәсіпорынның жалпы санының көрсеткіші 50-ге дейін
көтеріледі. 1995 жылдың 1 қаңтарынан ЕС-та шағын кәсіпорындарға келесідей
көрсеткіштер деңгейін көтермейтін кәсіпорындар кіреді:
Жұмыс істейтін жұмысшыларының саны 50 адамға дейінгі; жылдық айналым
4 млн теңгеден кем емес; Баланстық суммасы 2 млн теңгеден кем емес. ЕС-та
орташа кәсіпорындарға өз қызметінің нәтижесінде келесідей көрсеткіштер
деңгейін көтермейтін кәсіпорындар жатады: жұмысшыларының саны 50-ден 250-ге
дейінгі адам, жылдық айналым 16 млн теңгеден кем емес, баланстық суммасы 8
млн теңгеден кем емес. ЕС деңгейіндегі кәсіпкерлік субъектілеріне қолдау
шараларын белгілеу кезінде шағын кәсіпорындарға қатысты басқа да
көрсеткіштер қолданылады. ЕС-қа ұсынылған комиссияның шағын фирмаларға
қатысты алғы шарттарына келесілер жатады: жұмысшыларының саны 100 адамнан
жоғары болмау керек; меншіктік негізігі капиталдың көлемі 75 теңгеден төмен
болмауы керек, бұл жағдайда ірі компанияның үлесі фирманың жарғылық
капиталының 13 бөлігін құраса.
Дамыған мемлекеттердің экономикасына кіретін, экономикалық қызметті
дамытудың халықаралық ұйымы кәсіпорындағы адам саны 19-ға дейін болса –
өте шағын, 99 адамға дейін болса – шағын, 100-ден 499 адамға дейін
болса – орташа 500 адамнан жоғары – ірі деп санайды.
1.3. Шағын бизнестегі кәсіпкерліктің түрлері мен субъектілері
Шағын бизнесте кәсіпкерліктің негізгі түрлері келесілерге бөлінеді:
• Қызмет көрсету бағытына қарай: өндірістік, коммерциялық,
қаржылық және инновациялық;
• Кәсіпкерлердің қызметтік бағытына қарай: өндірісті басқару,
қаржылық, делдалдық және кеңес беру қызметі;
• Қызмет түрлерінің сан бойынша: жоғарғы білім және жоғарғы
технологияларға негізделген арнайы білімі бар маманды талап
етпейтін, білімі бар маманды талап ететін;
• Қызметінің салалық бағыт бойынша: өнеркәсіптік,
агроөнеркәсіптік, ауылшаруашылық, құрылыстағы және басқа да
халық шаруашылық салалары.
Кәсіпкерліктің субъектілері жеке және заңды тұлғалар бола алады.
Кәсіпкерлік қызметі жеке еңбектік қызмет түрінде де сонымен қатар әртүрлі
ұйымдық – құқықтық кәсіпкерлік қызметі түрінде де жүзеге аса алады:
• жеке және заңды тұлғалардың жеке меншігін басқа да әртүрлі
формада тартуда және жеке меншіктерін жеке және заңды тұлғалар
арқылы жүзеге асыратын жеке кәсіпкерлік қызметі,
• жеке және заңды тұлғалардың мүлігін әртүрлі формада тартуда
және азаматтар тобының жекеменшіктері негізінде жүзеге асыратын
ұйымдық кәсіпкерлік қызметі;
• кәсіпорын жетекшісінің келісімімен, егер оған келісімде
меншіктің иесімен немесе оған өкілетті тұлғаның құқығы және
міндеттерімен негізделген және өзіне сай жауапкершілік
бөлінеген келісімдік кәсіпкерлік қызметі.
Шағын бизнестегі кәсіпкерлік былай жүзеге асырылады:
• заңды тұлғаның білімінсіз;
• заңды тұлғаның білімімен;
• жалдамалы еңбекті қолданумен.
Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің құрылуының көптеген сипаттық
негіздері нарықтық қатынастың қалыпты және жеке кәсіпкеліктің толықтай
дамуына кедергі жасайтын негізгі проблемаларымен тікелей байланысты. Бұл
проблемалардың деңгейін бағалаудың маңыздылығын берілген әлеуметтік
мәселелерді қолдану арқылы шешуге болады (1 кесте).
1 КЕСТЕ
Қазақстандағы жеке кәсіпкерліктің негізгі проблемалары
Аталу шараларының мәніНегізгі проблемалар
бойынша реті
1 Салықтар
2 Заң шығарушылық
3 Инфляция
4 Толықтай экономикалық жағдай
5 Жеткізу, жетіспеушіліктер
6 Несиенің жоғарғы қойылымы мен оны алу қиыншылығы
7 Серіктестер мен клиенттердің төлем төлеуге
қабілетсіздігі
8 Банктік жүйенің жетілмегендігі
9 Саясаттық жағдай
10 Бюрократия
11 өкіметтің, биліктің іс әрекеті: коррупция, пара
12 Жалға алу орындарына, алаңдарға, офистарға деген
қиыншылықтар
13 Ақпараттың, мәдениеттің, тәжірибенің
жетіспеушілігі
14 Кадрлық проблемалар
15 Рэкет
16 Кәсіпкерлерге деген теріс қатынас
Қазақстандағы тамыздағы дағдарыс біздің елімізде орташа класс,
жекеменшік класы ақиқат ретінде өмір сүретінін көрсетті. Және біздің
сорымызға қарай мұны осындай бағада кеш түсіндік.
Жекеменшік кәсіпкерлерден аз болсада олардың проблемалары ашылды.
Шағын кәсіпорындардың кәсіпкерлерінің съездінде келесідей проблемалар
анықталды:
• Шағын бизнестің инфрақұрылымынын жасау процессі жаймен жүріп
жатыр;
• Шағын кәсіпорындардың санын көтеру, әсіресе өндірістік салада
өте төмен қарқынмен жүруде;
• Шағын кәсіпкерлікті дамытудың аймақтық бағдарламасын, билік
органдарының нормативтік актілерін қабылдау мен жетілдіру
аймақтықтардың көбінде жоқ, ал ол қабылданған жерлер болған
күннің өзінде толықтай емес;
• Аймақтарда шағын кәсіпкерлікті дамыту бойынша тәжірибелер мен
ақпарттарды алмастыру жоспарында да, ұйымдардағы шаруашылықтың
практикалық ара қатынасында да жетерліктей іс әрекет
орнатылмаған.
Бизнестегі хабарсыздықтың зиянын менеджмент және нарық академиясының
прорекоры Вениамин Каганов айтқан болатын. Вениамин Каганов: Барлық
деңгейдегі чиновниктер дұрыс шешім қабылдаулары керек, оларды білім
жүйесіне тарту керек, тіпті мүмкіндігінше бұрынғы мамандықты көтеру
жүйесін қайта орнына келтіру қажет. Қазір бизнестегі барлық
хабарсыздықтарға: кәсіпкерлер де, салық инспекторлары да және құқықтық
органдардың қызметкерлері де жатады. Ереже бойынша чиновниктер жұмыс үшін
дайындықты кәсіпкерлік өрісінде жүргізе алатындай болулары керек.
Егер де қаржыландыру проблемасын қарайтын болсақ, онда 1995 жылдың
қазанына дейін шағын бизнесті қаржыландыру проблемасымен ешкімде арнайы
айналысқан жоқ. Көптеген банктер шағын кәсіпорындарға инвестиция салуға
неліктен көп мән бермейтіндерін мына мәселемен байланыстырады: несиені 100
мың. доллар немесе 10 млн. доллар көлемінде де хаттаса оған кеткен уақыт
пен жігер бірдей – ақ деп түсіндіреді, ал алынған табыста көптеген
айырмашылық бар. Біздің дәл осы проблемамыздың батыстықтан айырмашылығы жоқ
және онда қаржылық құрылым осы қызмет түрімен жауапкершілікпен
айналыспайды.
Шағын бизнеспен қатынастағы несиелік ұйымдардың көбі аймақтарда
қажетті айналым капиталына ие емес. Ең бірінші кезекте несиені өнімі шағын
сұранысқа ие өндірістер алады: азық – түлік тағамдарын қайта өңдейтін, ағаш
өнімдерін қайта өңдейтін, сусындар құятын, қоймалық және транспорттық
қызмет көрсететін, жеңіл өнеркәсіп. Және көбі - болашақтағы технологиялық
прогресті анықтайтын жаңа ғылыми икемді технологияның инновациялық бизнесін
қаржыландырумен айналыспайды.
Жалпыдан кәсіпкерлерге әсерін тигізетін және кәсіпорынның
құлдырауының себебі болып табылатын жеке проблемаға келейік. Көптеген
кәсіпорындар өзінің қызметінің ең алғашында-ақ жойылып кетеді. Мысалы, әр
жылы АҚШ-та пайда болатын 600 мың жаңа кәсіпорындардың ішіндегі тек жартысы
ғана 18 айға дейін жұмыс істейді және 15 бөлігі ғана 10 жылға дейін өмір
сүреді.
Бұның ең басты себебі кәсіпорынды құрудың оңайлылығы болуы мүмкін.
Бірақ таңдаудың еркіндігі сәттіліктің еркіндігін ғана емес сонымен қатар
сәтсіздік еркіндігін де білдірмей ма?
Шағын кәсіпорындардың жетекшілері келесідей себептерді белгілейді:
• 44%
• 17% - басқарудағы тәжірибенің жоқтығы;
• 16% - тәжірибе тұрақсыздығы: маркетингте, қаржыда, жабдықтауда
және өндірістегі тәжірибенің жетіспеушілігі;
• 15% - салалардағы жұмыс тәжірибесінің жоқтығы;
• 1% - істі жүргізудегі ұқыпсыздық;
• 1% - алаяқтық және жоқтық;
• шағын фирмалардың жетекшілері кездесетін себептер тағы да
басқа.
Кәсіпорындардың жетекшілерінің тек 20%-і ғана лайықты біліміге ие
екенін айта кету қажет.
Әрине, жоғарыда аталған негізгі проблемалардың ішіндегі проблема деп
мемелекет пен шағын бизнестің қатынасын негізгі түрде крсететін мәселені
айтуға болады.
1.4. Сыртқы орта және оның шағын бизнеске әсері.
Біз Шағын бизнес туралы айтсақ, кейде шағын және орта кәсіпорындар
жиынтығының барлық түрін есепке аламыз, ірі кәсіпкерліктің қандайда
болмасын жағдайына қарсы тұратын, мұнымен бірге сонымен қатар, мемелекеттіе
сектормен бірдей – елдің экономикасын құрайды. Шағын кәсіпорын заңды түрде
жекеше өз алдына, бірақ оқшау кеңістікте және шағын бизнеспен байланысты
тек өз секторы ішінде ғана өмір сүрмейді. Сондықтан шағын бизнестің ішкі
және сыртқы ортасын да айту керек. Шағын бизнеске көбірек әсер ететіні ішкі
орта болып табылады.
Ішкі орта – бұл шағын бизнестің жеке және заңды тұлғалар арқылы жеке
жүзеге асыруға амалсыз, өз мүліктерін және жекеменшік түрлерін әр түрлі
формада басқа да жеке және заңды тұлғаларды тартуға негізделген
экономикалық, әлеуметтік және саяси ақиқаттардың шынайы жағдайы;
• азаматтар тобының жекеменшіктерін және басқа да жеке және заңды
тұлғалардың мүліктерін тартудың әртүрлі формалары негізінде
жүзеге асырылатын ұйымдық түрі;
• кәсіпорын жетекшісінің келісімімен, егер оған келісімде
меншіктің иесімен немесе оған өкілетті тұлғаның құқығы және
міндеттерімен негізделген және өзіне сай жауапкершілік
бөлінеген келісімдік кәсіпкерлік түрі.
Шағын бизнесте кәсіпкерлік келесілер арқылы жүзеге асады:
• заңды тұлғанының арнайы білімінсіз;
• заңды тұлғанының арнайы білімімен;
• жалдамалы еңбекті қолданумен
Ішкі орта – шағын бизнес дағдылануға тиісті экономикалық, әлеуметтік
және саяси ақиқаттардың шынайы жағдайы. Бұл жағдайлар уақыттың әр кезегінде
ғана емес сонымен қатар, әртүрлі елдерде де әр түрлі болуы мүмкін.
Ең алдымен шағын бизнеске өте көп әсер ететін ішкі ортаның жалпы
факторларын қарастыру қажет. Бұл факторларды үлкен төрт топқа бөлуге
болады:
1. экономиканың және нарық конъюктурасының жағдайы;
2. шағын бизнесті дамытуға арналған сәйкес инфрақұрылымының болуы;
3. мемелекеттің шағын бизнеске деген саясаты;
4. қолайлы және қолайсыз әлеуметтік орта.
Факторлардың бірінші тобы - экономиканың және нарық конъюктурасының
жағдайы. Капиталистік экономика циклді түрде даму үстінде: көтерілулер
құлдыраумен алмасты, дағдарыстар – қайта гүлденумен, және бұл экономикаға,
нарықтық конъюктураға ғана емес сонымен бірге, ұсақ кәсіпорындарды
орналастыруға да әсерін тигізіп отыр.
Бірақта ғалымдар арасында қандай кезең циклінде шағын бизнес өз
дамуында көбірек қолайлы кезеңге ие болатыны туралы бірдей пікір жоқ.
Кейбіреулер шағын бизнестің жоғары түрде айқындалуы экономиканың көтерілуі
мен жандануы кезеңінде келеді деп санайды. Тап осы уақытта өндіріс,
кірістер, еңбек ақы көтеріледі, сұраныс деңгейі жоғарылайды, ал солармен
бірге бағалар, яғни ұсыныс та көтеріледі. Қолайлы конъюктура нарықтың
кеңеюіне алып келеді, бұл шағын бизнес кәсіпорындары үшін орын табылады
деген сөз, керісінше шағын бизнес дағдарыс пен құлдыраулар кезеңінде
жанданады деп есептелінеді. Бұл кезеңде өндірістегі қысқартулар басталады,
көптеген кәсіпорындар, ірі фирмалар банкроттыққа ұшырайды, жұмысшылардың
біраз бөлігі жұмыстан босатылады. Нарықтағы еңбек күші өседі. Мұндай
жағдайларда көптеген адамдар тығырықтан шығудың бірден бір жолы –
жекеменшік істерін құру деп санайды. Кейде бұған иегердің өзі және оған
көмектесетін отбасы мүшелерінен құралған өте ұсақ кәсіпорындар жатады. Осы
сияқты кәсіпорындар қожайын өзіне жұмыс тапқан кезде тез ойсырайды немесе
ұзақтығын жоғалтады. Берілген құбылыс өзін-өзі қамту деген атау алды. Шағын
бизнесті дамытудағы циклдік сатыдан басқа экономиканың жалпы жағдайы:
инфляцияның дегейі де әсер етеді.
Факторлардың екінші тобы. Сәйкес инфрақұрылымның болуының да маңызы
аз емес. Ереже бойынша, ірі бизнеске қызмет көрсететін ірі банктер,
сақтандыру компаниялары және тағы да басқа қаржылық мекемелер ұсақ
кәсіпкерлермен бірігіп жұмыс істегілері келмейді, сондықтан шағын
банктердің бұтақталған жүйесі керек, мемлекеттің қатысуымен жекеменшіктерге
қарыз беруге кепіл бере алатын басқа да мамандандырылған ұйымдар қажет. Өз
беттерінше маркетингтік зерттеулерді жүргізе алуға мүмкіндіктері жоқ ұсақ
бизнесмендерге нарықты, конъюктураны, баға және кірістердің қозғалысын және
үйретумен айналысатын және осы ақпараттарды жеткізіп тұратын көптеген шағын
фирмалар қажет. Осының барлығы шағын бизнестің экономикалық инфрақұрылымы
үшін, экономиканың осы секторының дамуына әсерін тигізуге қолайлы жағдайды
құрайды.
Факторлардың үшінші тобымемелекетпен байланысты. Шағын бизнесті
мемелекеттік қолдау оның дамуында үлкен роль атқарады. Ал мемелекеттің
саясаты шағын бизнесті қолдауы немесе тіпті елемеуі де мүмкін. Қолдау шағын
бизнестің дамуы үшін қолайлы жағдай жасай отырып әртүрлі жолдармен жүзеге
асады. Бұл келесідей болуы мүмкін:
• есеп беруді хаттаудың жайлылығы;
• салық жеңілдіктері;
• қарыздарды төлеу;
• мемелекеттік тапсырыстармен қамтамасыз ету;
• ұйымның білімдік және кеңестік көмегі.
Мемлекеттің саясатының теріс әсер етуі келесілерден көрінеді:
• тіркелудің қиыншылығы
• ұсақ кәсіпорындарға арналған арнайы жеңілдіктердің жоқтығы;
• т.б.
Факторлардың төртінші тобына әлеуметтік аспектілер жатады. Шағын
бизнесті дамытуда тек қолайлы экономиканың болуы ғана емес, сонымен қатар
жалпы және ұсақ бизнеске жекеше түрде жақсы қатынаста болатын әлеуметтік
ортасы да өте қажет.
Қолайсыз әлеуметтік орта – бұл бизнеске деген абыройсыз және теріс
қатынас, әсіресе ұсақ бизнеске деген, егер бизнесменнің жетістігі
қоршағандарға басымдылық туғызса, ал сәтсідік масқаралыққа тең болады.
Осы мәселелерге деген әртүрлі жағдайларды талдай келе шағын
кәсіпкерлікке мықты сипаттама беруге болады:
• ресурстық және өтімдік аймақтардың ықшамдылығы;
• жеткізушілер мен тұтынаушылардың тар ортасындағы қарым-
қатынастың қалыпсыздығы;
• экономиканың толқымалы клнъюктурасына, саяси жағдайларға, заң
орындарының өзгерістеріне жоғарғы сезімталдық;
• қаржы көздерінің шектеулілігі және капиталдардың созылмалы
жетіспеушіліктері;
• шағын бизнесті қолдау жүйесіне деген тәуелді дәреженің
үлкендігі.
Шағын бизнестің экономикадағы ролі мен орнын қалай анықтауға болады?
Алатын орнын аықтайтын болсақ, онда бұл жерде сандық көрсеткіштерге көңіл
аудару қажет, әсіресе экономика үшін белгілі маңызды орын алатын болса.
Шағын бизнестің бұл үлесі жалпы ішкі өнімде (ВВП), жұмысшылардың жалпы
санында, кірісте, экспортта болады. Шағын бизнестің экономикадағы роліне
келетін болсақ, онда біз бұл жерде тек сандық көрсеткіштерге ғана емес,
бірақ олар өте қажет, сонымен қатар әлеуметтік – экономикалық аспектілерге
де көңіл аударуымыз керек. Әрине, шағын және орта кәсіпорындардың санының
өзі берілген сектордың дамуын куәландырады, бірақ шағын бизнестің орны осы
кәсіпорынның санында мыңдаған тұрғындарға үлкен көлемде әсер етеді. Бірақ
бәрінен бұрын шағын бизнестің экономикадағы қызметін сандық көрсеткіштермен
бірге қарастыру керек және шағын бизнестің жаңа экономикадағы орны мен
роліне толықтай мән берілу қажет.
Қазіргі уақытта шағын бизнесті экономиканың ажыратылмайтын бөлігі
ретінде қарастыруды дәлелдеудің қажеті де жоқ. Оның негізгі экономикалық
қызметі – тез диффереренциациялау және тұтыну сұранысының жекелігі
жағдайында тауарлар мен қазмет көрсетулердің кең спектрін құру. Жаңа
экономикада бір жағынан ірі бизнеске қарсы тұра алатын және осы жағынан
алып қарағанда экономиканы көбірек икемді қылатын, тұтынушылардың сән
мәнерлерінің ауыспалылығына, конъюктуралық өзгерулерге, экономиканы қайта
құру құрылымына тез машықтанып кететін дамыған шағын бизнесті көру мүмкін
емес.
Шағын бизнесті дамыту кезінде - нарықта тауар және қазмет көрсетуді
тез қанықтыратын, салалық және аймақтық монополизмге қарсы тұратын,
бәсекелестікті кеңейтетін, ғылыми-техникалық жетістіктерді кіргізетін,
сарапшылқ потенциалды көтеретін қажеттіліктерге ие болуы қажет. Ол қосымша
еңбек ортасын кеңейтіп, жұмыссыз халықты және тиімсіз қызмет жасайтын
кәсіпорындардан босатылған жұмысшыларды еңбекпен қамтамасыздандыруға жаңа
мүмкіндіктер туғызуға рұқсат береді.
Шағын бизнестің дамушы елдердің экономикасы үшін үлкен маңызы бар:
• экономикаға керекті икемділік туғызады;
• халыққа қаржылық және өндірістік қорлардың үлкен көлемін жияды;
• бәсекелік ортаны бөлуде үлес қосады;
• ең негізгі бағыт ғылыми-техникалық прогресс қатарына
жетістіктерді жүзеге асырады;
• жұмыссыздық проблемасын шешеді;
Осылайша жоғарыда аталғандардың барлығын қорытындыласақ, шағын
кәсіпкерлікті дамыту транзиттік жағдайда тұрған, атап айтқанда нарықтық
экономикаға өту жағдайында тұрған экономиканың экономика үшін қажет құбылыс
екені.
Сондықтан, Қазақстан Республикасындағы дамыту бағдарламасына сәйкес
шағын бизнес біздің Республикамыздың экономикалық саясатындағы приоритеттік
бағыттың бірі болып отыр.
ІІ. Тарау. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы.
2.1. Республикадағы шағын бизнестің жағдайын
талдау.
Қазақстандағы шағын бизнесті мемлекеттік қолдау және дамытудың
мемлекеттік бағдарламасы реализациялаудың негізгі шараларының нәтижесінде
шағын бизнес тұрақты даму кезеңіне жақындады. Бұл нәтиже осы саладағы
жұмысбастылардың санының өсуін және олардың ел экономикасындағы
кірістерінен көрінеді. Осылайша 2002 жылғы жағдай бойынша Қазақстанда 466
мыңнан аса шағын кәсіпкерліктің субъектілері тіркелген. Берілген салада осы
кезеңде жұмысбастылардың саны 1,4 млн. адамды құрады.
Сонымен қатар, объективті себептердің күшімен қосылған шағын
кәсіпорындардың үлкен бөлігі тауарлы-делдалдық ортада жүзеге асырылған.
Барлық дамыған елдердегі сияқты мемлекеттің стратегиялық мақсаты,
экономиканың нақты секторында кәсіпкерлікті дамыту, тауарлар мен қызмет
көрсетуде бәсекеге қабілеттілікті арттыру үшін инновациялық кәсіпкерлікті
дамыту болып табылады. Бұрынғы СССР кезіндегідей Қазақстанның дәстүрлі
экономикасы негізінен табиғи қорлардыды пайдалануға, көбінесе өндіріске
және шикізат өнімдері экспортына бағытталған.
СССР құлағаннан кейін және Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Тарау. Нарық жағдайындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту және
қалыптастыру
1.1. Шағын бизнесті дамытудың тарихы
1.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті анықтаудың алғы шарттары
1.3. Шағын бизнестегі кәсіпкерліктің түрлері мен субъектілері
1.4. Сыртқы орта және оның шағын бизнеске әсері.
ІІ. Тарау. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы
2.1. Республикадағы шағын бизнестің жағдайын талдау
2.2. Шағын кәсіпкерлікті мемелекеттік қолдаудың шаралары
2.3. Шағын бизнестің субьектілеріне арналған арнайы салықтық тәртіптер
ІІІ. Тарау. Шағын бизнесті дамытудың перспективалары
3.1. Шағын кәсіпкерлікті өндірістік және инновациялық қолдау
3.2. Кәсіпкерлікті қолдаудағы құрылымды дамыту
3.3. Шағын кәсіпкерлікті дамытудағы құқықтық жағдайларды іске асыру
3.4. Шағын кәсіпкерлікті кадрлық және ғылыми-әдістемелер арқылы
қамтамасыз ету
3.5. Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Республикада жүргізіліп жатқан Қазақстан – 2030 стратегиясы және
сонымен байланысты экономикалық реформалар Республикадағы шағын бизнестің
құрылуы мен оның сапасының прогрессивті өсу сипатына қарқынды әсер етіп
отыр.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей шағын бизнес – дамыған нарық
шаруашылығының ажыратылмайтын элементі болып табылады. Оның арқасында
экономика монополияға қарсы күшті потенциалдың көмегімен қажетті
икемділікке ие болады. Шағын бизнес көбінесе экономикалық өсудің қарқынын,
ұлттық кірістің деңгейін анықтайды және ішкі кірістің жалпы көлемінің 50%
құрайды. Бұрындары ірі кәсіпорындар мен ұжымдырдың дамуына көп көңіл
аударылса, қазіргі кезде көріп отырғандай тек, егерде нарықтағы тауарлар
мен қызмет көрсетулер монополиялық құрылымды бәсекеге қабілетті механизммен
қамтамасыз ететін шағын және орта бизнестің кәсіпорындарының қажетті
санымен теңдестірілсе ғана аудандардағы тиімді нарықтық шаруашылықтың
болуына көз жеткізіліп отыр. Сондықтан, нарықты сақтау қажет.
Шағын бизнестің ғылыми-техникалық прогресс бағытындағы көптеген
жетіспеушіліктерді қамтамасыз етуде ролі өте зор. Ірі ұйымдар мен ұжымдар –
нарықтың осындай ауыспалы жағдайында жаңа технологияларды және оның
өндірістегі адекватты құралдарын тез қабылдауына қолайлы емес форма.
Сонымен қатар, шағын бизнестің ең қажетті мынандай қызметтері бар:
қосымша жаңа жұмыс орындарын құру, ірі көлемдегі жұмыс күшін жұмысқа тарту
қабілеті соның ішінде ұзақ мерзімдік жұмыссыздықтың нәтижесінде пайда
болған әлеуметтік күшті төмендету және өндірістің құлдырауын болдырмау.
Осының барлығы соңғы уақытта Республикадағы кәсіпкерлік
белсенділігінің кейбір құлдырауларының көтерілуіне байланысты өзекті
мәселелерді талқылайды.
Қазақстандағы жалпы экономикалық дағдарыстың салдары шағын
кәсіпкерлік қызметіне әсер етпей қоймады. Шағын бизнестің субьектілері
өздерінің имманенттік жетіспеушіліктерінің басым бөлігіне өндірісті кеңейту
мен үздіксіз қолдап отыру үшін үлкен көлемдегі қаражат бөлмейді. Көбінесе,
құлдыраған шаруашылық жүйелер, дамымаған құрылым, кәсіпкерлерді сауда
ортасына қарай тартып, өндірістік шағын кәсіпкерліктің даму құрылымын
тежейді. Өздерінің заңды құқықтарын білмегендіктен ұсақ бизнесмендер: заңға
қайшы келеді, мемлекеттік құрылымды ойрандатады, басқаруға теріс мінездегі
қатынаста болады, осының барлығы мемелекеттің өндірістік индустриясының
әзірге белсенді емес сау класының қалыптасуына кедергі келтіреді.
Қазақстанның экономикасының потенциалды өсуі отандық өндірістің
дамуына байланысты. Бірақта ірі бизнес қазіргі бәсекеге қабілетті өндіріс
үшін қажетті жағдайға қарсы келе алмайды және өте терең дағдарыста болады.
Бұл жаңа технологияның, капиталдың, мамандандырылған жұмыс күшінің
жетіспеушілігінен.
Отандық өндірісті дағдарыстан шығуға негізделген дамытудың ең тиімді
бірден бір жолы, экономиканы перспективалы динамикада қолдауға қабілетті
шағын кәсіпкерлік болып табылады, сонымен қатар біздің ұғымымыздан қалып
кеткен техникалық прогресс түсінігін қолдану, өнімнің бұрынғы керек емес
наменклатурасыннан құтылу және экономиканың барлық саласында
мамандандырылған бәсекеге қабілетті өндіріс құру қажет.
Өтпелі экономика және отандық өнеркәсіптің дағдарысы жағдайында еркін
кәсіпкерлікке көп үміт артылады. Жеке бизнесті дамыту бәсекенің кең түрде
дамуына; экспорттық потенциалдың көтеріліне және оның құрылымының
өзгеруіне; отандық өндірісте халықтың тұтынуына керекті тауарларды ішкі
нарыққа қарқынды түрде енгізуге;
Елді мекендерді және кішігірім қалаларды әлеуметтік – экономикалық
дамытуға; жаңа жұмыс орындарының санын көбейтуге әкеледі деп күтілуде.
І. Тарау. Нарық жағдайындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту және
қалыптастыру
1.1. Шағын бизнесті дамытудың тарихы
Шағын бизнестің ролін түсіну, оның қазіргі экономикадағы маңызын
анықтау және оның дамуының беталысын анықтауды тек шағын бизнестің шығу
тарихын анықтау арқылы ған біле аламыз.
Кәсіпорындар нарықта бір – бірімен бәсекелік күресте де бәсекелеседі,
мұнда тек кімнің кірісі көп болса сол жеңеді. Егерде кәсіпорынның шығыны
орташа шығыннан жоғары болса, онда банкроттық жағдайға келіп тіреледі. Сол
үшін, бір кәсіпкер өзінің кірістерін өндірісті кеңейтуге бағыттау арқылы
ірі кәсіпкерге айналады, ал басқалары құлдырап жатады. Өндірісті
шоғырландыру және тауар өндірушілерді дифференциациялау осылай болады.
Өткен ғасырдың 60-шы жылдарында дүние жүзінде кішігірім кәсіпорындардың
жаппай банкротқа ұшырауы өндірістегі дағдарысқа алып келді.
Әсіресе 1873 жылғы дағдарыс айрықша болып табылады, өйткені сол
кездегі ірі кәсіпорындар бағаны бақылау және нарықтық өтімдерді бөлу үшін
картельдерге біріккен болатын.
Ірі кәсіпорындарды біріктірудің екінші түрі синдикаттар болды, мұнда
өнімнің реализациясы жалпы өтімдік кеңсе арқылы қарастырылды, яғни
синдикатқа кірген кәсіпорындар. Синдикаттар патшалық Ресейде кең таралымға
ие болды.
Жаңа ғасырдың басында ірі кәсіпорындарды біріктірудің бірден – бір
дамыған түрі – тресттар болды, осы кезде қатысушылар өздерінің өндірістік
және коммерциялық еріктерін жоғалтты. Ең алғашқы трест 1870 жылы АҚШ-та
пайда болды.
Жоғарыда аталғандардың барлығы ұсақ кәсіпорындардың өздерінің маңызын
жоғалтуға алып келді. Сайып келгенде артықшылықтар ірі фирмалар жағынан
көрінді. Ең алдымен бұл артықшылықтар ірі кәсіпорындардың техникалық
артықшылықтарымен көзге түсті:
• сол кездегі техниканың көптігі ірі көлемдегі өндірісті талап
етті, ал оған деген жоғарғы бағалар ұсақ фирмалар салаларына
деген кіріс көздеріп жауып тастады;
• қымбат техника тек массалық өндіріс кезінде өтімді болды, ал
өндіріс көлемін үнемдеу кез - келген өнімге деген бағаның
түсуіне мүмкіндік берді, осының өзі де кішігірім кәсіпорындарды
бәсекеге қабілетсіз жағдайға ұрындырды;
• тек алдыңғы қатарлы техника мен технология емес, сонымен қатар
ең жақсы мамандандырылған жұмысшылар мен инженерлерді жинаған
мықты еңбек ұйымдарыда ірі кәсіпорындардың жағында болды;
• ғасырдың басында ірі кәсіпорындар барлық жаңа және алдыңғы
қатарлыларды таратушы болды, ал бұл үлкен көлемдегі қаржылық
шығынды талап етті, бірақ сонымен бірге көптеген кірістер де
алып келді;
Нәтижесінде шағын бизнес соңғы орынға қойылды және ірі кәсіпорындарға
жем болды, дегенмен толықтай жойылап кеткен жоқ (мысалы, ғасырдың басында
АҚШ-та 500мыңға жуық шағын кәсіпорындар болды).
1973-1975ж.ж соғыстан кейінгі кезеңде бүкіләлемдік дағдарыс болды,
бұл энергетикалық, шикізаттық және тағыда басқа дағдарыстармен қабаттаса
келді. Және де бұл дағдарысты нарықтағы және өндірістегі жағдайлардың
өзгеруіне тез бейімделіп кеткен шағын және орта фирмалар аз ғана шығынмен
өткізді.
Шағын бизнес экономикадағы позицияларды жаулап алуы және дамуымен
ғана емес, сонымен қатар ірі бизнес пен оның одақтастарының бәсекелесіне
айналады, және ірі кәсіпкерлік пен барлық экономиканың дамуының ең керекті
элементтерінің бірі болып табылады.
Бұл жағдайдың себеп – салдары қалай болады?
Ең алдымен экономиканы дамытудың парадигмасы өзгерді. Кәсіпорынның
едәуір көлемін анықтайтын сандық көрсетілімдерінің приоритеті өнім, қызмет
көрсетуді сипаттайтын сапалық көрсеткіштерге айналады. Мұндай жағдайда
индустриалдық алыптардың мықты құрылымдары конъюктураның, тұтынушылық
сұранымның аз ғана өзгеруін тез арада қабылдап алауға икемді, қайта пайда
болған қажеттілікті қанағаттандыруға және осы жолмен нарықтың белгілі
сегменттері мен клиенттердің белгілі ортасын бекітетуге икемді кішігірім
фирмалармен салыстырғанда ұтылыста болады. Осының барлығы ірі бизнестің
қайта құрудың қажеттігін сезінгеніен гөрі тезірек болады. Сол үшін, ірі
бизнестің алыптылығы шаруашылықтың артықшылықты түрі ретінде өзінің
тиімділігін жоғалтып алды.
Екіншіден, приоритеттерді ауыстырудағы шешуші ролді 70 жылдардың орта
шенінде жаңа кезеңге айналған ИТР атқарады. Ол тек өндірісті мамандандыруды
күшейтіп қана қоймай, сонымен қатар көптеген салалардағы кәсіпорындардың
қолайлы көлемін төмендетті, бұл сұранымның жекешеленуіне әкелді, өнімдер
мен қызмет көрсетулердің өте үлкен наменклатурасын ұсынды, бірақ ең бастысы
– шағын бизнеске оның көлеміне парапар техника берді. Бұлар
микропроцессорлар, шағын құрал-жабдықтар, шағын ЭЕМ (ЭВМ) және тағы
тағылар, енді қазір тіпті ірі өнеркәсіптердің салалары болып есептелінген
металлургия, сонымен бірге ірі алыптармен бәсекеде теңдей түсе алатын,
өзіне алдын ала тапсырылған металл тапсырыстарын орындай алатын және соған
қарай ірі бизнестен оның нарығының жартысын тартып ала алатын шағын
заводтар пайда болды.
Ақырында, тұтынушылардың да психологиясы өзгерді. Олар үйреншікті
қалыптан алыстады, яғни, біркелкі киімдерді кигілері, бірдей машинамен
жүргілері, бір реттік жихаздарды ұстағысы келмейді т.б. тұтынушылықтың
жекешеленуі және сұранымның дифференциациясы пайда болды.
70-80 жылдардағы жағдайдың өзгеруіндегі алғы шарттары шағын бизнестің
сәтті дамуына деген негіздері осылар. Бірақта шағын бизнестің өзінің
секторы бірқалыпты емес, сондықтанда оның тыныс тіршілік жағдайы, дамуы
және гүлденуі кәсіпорындардың әртүрлі топтары үшін, әртүрлі елдер және
экономиканың әртүрлі сфералары үшін бірдей емес.
Шағын және орта кәсіпорындарды жағдайына байланысты екі топқа бөлуге
болады.
Бірінші топты ірі бизнеспен тура және жанама байланыстағы
кәсіпорындар құрайды, яғни заңды түрде жеке бола тұрса да, олар ірі
кәсіпорындармен келісім бойынша жұмыс істейді. Батыс әдебиеттерінде мұндай
кәсіпорындарды орнын басушы немесе субтізбекті деп жиі атайды.
Қарастырылған кезеңде аталған кәсіпорын тобын дамыту үшін осы типтегі
кәсіпорынға деген қатынасты дамыту жолында ірі бизнеске қызғушылық жағдайын
тудыратын келесідей себептер белгіленген:
• шектеулі ортадағы деталдар мен түйіндер өндірісінің шағын және
орта кәсіпорындарын мамандандыру ірі кәсіпорындардың оларды
өздерінің цехтарында дайындауынан құтқарады;
• шағын фирмалардың икемділігі өндірісті қайта жаңартуға және
үлгілерді ауыстыруына мүмкіндік береді, сондықтан қандайда
болмасын жағдайда техникалық консерватизм мен ірі бизнестің
қатты құрылымына қарсы тұра алады;
• шағын фирмалардың өнімдерінің өзіндік құнының төмендігі, арзан
қол жұмыс күшінің жоғарылығы және төмен мамандандырудың
арқасында, ірі бизнеске өз қорларын үнемдеп қана қоймай,
сонымен қатар, осы кәсіпорында құралған кірістің жартысын өз
падасына шешіп, қайта бөлуге мүмкіндік береді;
• ҒТП-нің жаңа кезеңі жаңа салалар мен жаңа тауар түрлерінің
тұрақты пайда болуымен сипатталады, бұл жерде шағын
кәсіпорындар бір жағынан – ірі фирмалардың тәжірибешісі
ретінде, екінші жағынан – ірі бизнестен құрылған жаңа
тауарларға қызмет көрсетуші фирмалар ретінде қатысады. Мысалы,
ірі фирмалар видеотехника өндірісін жүсеге асырса, шағын
фирмалар техникалық қиын тауарлар мен жөндеулерді қоспағанда
видеожазулар, видеосалондар және т.б. жүзеге асырады.
Тауарлардың екінші тобын нарықта бір – бірімен және ірі бизнеспен
тікелей бәсекеге түсетін заңды және экономикалық жеке кәсіпорындар
құрайды. Мұндай кәсіпорындар тобының қарқынды дамуына әсер ететіндер:
• Тұтыну мен қызмет көрсетулерге деген сұранымға тез бейімделу
және қанағаттандыруға қабілетті болу;
• Тұтынуға жақындық, ірі фирмаларға сол және басқа да себептермен
тиімсіз сегменттердің орнын толтыру;
• т.б
Шағын бизнестің дамуы мен гулденуінде мемелекет саясатының маңызы
зор. Соңғы кезде экономиканың алдында тұрған міндеттері ірі және шағын
бизнеске қолдау көрсету. Мысалы, екінші дүниежүзілік соғыстан зардап шеккен
европалық елдер соғыстан кейінгі кезеңде мемелекетте ірі бизнесті қолдау
жағына шықты, өндірісті шоғырландыру процесінің жеделдетілген түрін
қолдады, ірі ұлттық корпорациялар мен трансұлттыққа айналуға жәрдем
көрсетті, ұлттық тауарлардың әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілігін
көтеруге қол жеткізді. Қазір барлығына дерлік әлемнің мемелекеттері шағын
бизнесті қолдайды, әсіресе өздерінің тауарларының бәсекеге қабілеттілігімен
байланысты инновациялық мақсаттарды көздейді.
Шағын кәсіпорындармен бірінші рет ұшырасқандар кейде аздаған қателер
жіберуі мүмкін: олар шағын кәсіпорындарды мемелекеттік, жалға алынатын,
бірлестік, отбасылық және тағы басқадай кәсіпорындардың бір түрі деп
санайды. Бұл дұрыс емес, шағын кәсіпорындардың тізіміне олар кірмейді.
Шағын – бұл түр немесе құқықтық – ұйымдық форма емес. Ол кәсіпорындардың
көлемі. Шағын кәсіпорын – заң жүзінде белгіленіп қолданылатын кәсіпорын
түрі. Іс жүзінде барлық кәсіпорын түрі: мемлекеттік, ұйымдық, бірлестік,
кооперативті және т.б. оның өзі жұмысшылар санының алғы шарттарының
бөлінуіне байланысты анықталады. Сондықтан, кәсіпорындардың шағын
мемелекеттік, жеке шағын, шағын бірлестік және тағы сол сияқты түрлері
болады.
Бұл жағдайда шағын кәсіпорындар үшін белгілі бір әмбебап, баға
белгілеу жүйесінің жалпы түрі, материалдық – техникалық жетістіктер, еңбек
ақысы, басқару және т.б. болмайтыны белгілі бола бастайды. Кәсіпорынның
қызмет көрсетуінің осы жүйелерінің барлығы оның түріне байланысты
анықталады.
Кейде шағын кәсіпорынның түрі қай ұжым оның құрылтайшысы болып қайта
қарастырылады деген кеңге жайылған адасушылықтары болып жатады. Сөзсіз
жағдайлар бұл жерде жоқ. Шағын кәсіпорын азаматтар, отбасы мүшелері мен
басқа да бірлескен адамдар, мемлекет, жалға алу, бірлескен кәсіпорын,
қоғамдық ұйымдар арқылы құрыла алады. Бұдан басқа, шағын кәсіпорын
бірлестік ретіндегі органдар, кәсіпорындар, ұйымдар мен азаматтар арқылы да
құрылады.
Егерде шағын кәсіпорындың құрылтайшысы мемелекеттік ұйым болғанымен,
жаңа білім атап айтқанда шағын мемлекеттік кәсіпорын болады деген сөз емес.
Артықшылығы, мемлекеттік кәсіпорыннан бөлінген құрам кооперативтермен жалға
берілуі мүмкін. Құрылған кәсіпорын түрі – бұл кооператив.Бұдан басқа да
нұсқалары болуы мүмкін.
Осы кезде құрылтайшылардың қатысушысы болған жеке және отбасылық жеке
кәсіпорындар басқа түрде болуы мүмкін емес. Яғни шағын кәсіпорындардың
осындай түрлеріде құрылтайшылар мен шағын кәсіпорындардың түрі сәйекес
келеді.
1.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті анықтаудың алғы шарттары
Шағын кәсіпорын көлеміндегі кәсіпкерлік сапалық артықшылықтармен де
ерекшеленеді.
Бірінші кезекте кәсіпорынды тікелей басқару және бірлестіктің
құқықтық бірлігін айту керек.
Екінші сипаттама – кәсіпорынға келесідей шолу жүргізуге болады: оның
көлемінің шектеулілігі қожайын мен жұмысшының арасында тұлғаның жұмысының
мотивациясының шындығына және оның еңбегін қанағаттандыруды жоғарғы
дәрежеде кол жеткізуге мүмкіндік береді.
Үшіншіден – фирмадағы бағаға және тауарды реализациялаудағы жалпы
салалық көлемге қандайда болмасын жағдайда әсер етуге рұқсат бермейтін
кішігірім нарықтық қорлар мен өтімдер.
Төртіншіден – кәсіпкер мен клиент арасындағы тұлғаланған
сипаттамадағы қатынас бұрындары айтылып кеткендей шағын кәсіпорын
тұтынушыларға қызмет көрсетудің тығыз ортасымен салыстырып есептелінген.
Бесіншіден – кәсіпорын өміріндегі жетекшінің басты ролі: ол тек
мүліктік нарықтағы шаруашылықтың нәтижесіне ғына толықтай жауапкер емес,
сонымен бірге өзінің өндірістік процестегі және оның ұйымдарымен
қатынастарды тікелей қарауға міндетті.
Алтыншы ерекше сипаты – отбасылық іс: ол кәсіпорынның барлық
қызметіне соңғыларын тура кірістіргеннен гөрі, қожайынның туған –
туыстарына мұраға қалып отырады.
Соңғы жетінші ерекшелігі қаржылық сипатымен байланысты. Егер
алыптар биржаның қоры арқылы ерекше түрде керекті қорларды жинаса, онда
шағын кәсіпорындар банктердегі салыстырмалы кішігірім несиелерге, өз
қаражаттарына және қалыпты емес нарық капиталына (достарының, туған-
туыстарының т.б. ақшалары) сүйенеді.
Сонымен қатар, тағы бір ерекшелігі ретінде негізгі қормен
салыстырғанда айналым капиталының жоғарғы бөлігін ерекше айтуға болады.
Егер ірі кәсіпорындардың бұл ара қатынасы 80:20 болса онда шағын
кәсіпорындарда 20:80 құрайды.
Шағын кәсіпорынның қызметінің қатарынан ең алдымен экономикалық
қызметін атап өту керек, оның ролі біріншіден - жұмыс беруші, екіншіден -
өнім мен қызмет көрсетуді өндіруші, үшіншіден – ғылыми-техникалық
прогрестің катализаторы, төртіншіден – салық төлеуші, бесіншіден – нарық
қатынасының агенті ретінде көрінеді.
Әлеуметтік қызметінің де көптеген маңызы бар. Бірінші, кәсіпкерлік
қызметтің шағын түрі арқылы көптеген адамдар өздерінің шығармашылық
потенциалын ашады. Екінші, бұл жерде көбінесе ірі кәсіпорындардан қолдау
таппаған халықтың әлеуметтік сезімтал тобы еңбекке тартылады (әйелдер,
оқушылар, мүгедектер, зейнеткерлер, оралмандар және т.б.). Үшінші, шағын
кәсіпорындар жас кадрлардың білімін ірі өндірістік орындар үшін көтеретін
негізгі орындардың бірі болып табылады. Төртінші, кішігірім кәсіпорындар ең
алдымен қызмет көрсету саласында қатынастағы адамдардың қажеттілігін
қанағаттандырады (бірақ кейбір жерлерде ондай мүкіндіктен айырылған,
мысалы, супермаркеттерде).
Енді бүгінгі таңда нарықтық экономикасы дамыған елдерде орын алған
экологиялық қызметі - өзекті де көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр.
Шағын және орта кәсіпорындардың алғы шарттарымен байланысты
мәселелеріне шет елдік және отандық әдебиеттерде көп мән беріліп отыр,
бірақ та әзірге ғалымдар біржақты пікірге келе қойған жоқ.
Ағылшын тілді әдебиеттерде small bisnes термині қолданылады (шағын
+ орта), ал кей кездері жай ғана шағын бизнес.
Европалық елдерде Жапонияда шағын және орта кәсіпорын термині
қолданылады.
Отандық әдебиеттерге келетін болсақ, мұнда ұзақ уақыт бойы
монополистік емес сектор термині қолданылып келді.
Орта кәсіпкерліктің алғы шарттарын екіге бөлуге болады – сандық және
сапалық. Сандық көрсеткіштерге – кәсіпорындағы жұмысшылардың саны, айналым,
активтер, капиталдар, кірістер және т.б. статистикалық көрсеткіштер жатады.
Бірақ арнайы шетелдік статистика тұрақты түрде шағын және орта
кәсіпорындардағы бір ғана көрсеткіш – жұмысшылар санын қолданады. Нақ осы
көрсеткіш балық елдер үшін салыстырмалы болып табылады.
Ең қиын іс сапалық көрсеткіште жатыр. Ғалымдар арасында бұл мәселе
үшін біржақты пікір жоқ, бірақ шағын және орта кәсіпорындарды белгілеудің
арнайы мәртебесі де бар. Мысалға, Ескі және Жаңа әлемнің әдеттегі өкілдері
ретінде екі елді – АҚШ және Францияны қарастырайық.
АҚШ-та шағын бизнес жөніндегі Әкімшілік бизнесті егер, ол
бөлімшелерімен қоса 500-ден төмен адам жалдаса, қызметін тек өз аймағында
ғана жүргізсе онда оны шағын деп есептейді. Бірақ шағын бизнес жөніндегі
Әкімшілік компания шағын бизнеске қатысы бар ма соны анықтау үшін салаларды
көлемі бойынша толықтай сұрыптауды қолданады. Мысалы, қайта өндіретін
өнеркәсіптерде жұмысшылар саны 250 адамнан төмен болса - шағын фирмаға, ал
1000 адамнан жоғары болса – ірі фирмаға жатады. Машина құрастыруда шағын
бизнес жөніндегі Әкімшілік кестесі бойынша 41 кіші сала, оның ішінде он
сегізі 250 жұмысшы адам санымен есептелінетін, он екісі шағын жоғарысы 500
жұмысшы және он бірі шағын ең жоғарғысы 1000 адам жалдайтын шағын кәсіпорын
болып есетелінеді.
Кейде шағын бизнес жөніндегі Әкімшілік жұмысшылардың немесе өнімнен
түскен кірістің санынан осы кәсіпорындарға мемелекеттік тапсырыстарды
сатуға қатысу мүмкіндігін алу үшін жоғарғы талаптар қойылуынан қашады.
Францияда шағын және орта кәсіпкерлердің Жалпылама конфедерациясы
келесідей анықтамаларды береді: шағын және орта кәсіпорындарға жататындар:
қожайын өзінің жеке капиталының үлкен бөлігін иеленсе, өз тұлғаларына жеке
жетекшілікті қамтамасыз етсе және олармен тұрақты да тікелей қатынасты
жүзеге асырса. Франциядағы сандық алғы шарттар келесідей: 10 нан 50
дейінгі жалданған жұмысшылар – шағын, 50 ден 500 ге дейінгі – орта, 500 ден
жоғары – ірі кәсіпорын болып есептелінеді.
Францияда Европаның басқа да елдері сияқты кәсіпкерлердің дәрежесі
бар, сондықтан да саны жағынан 10 адамдай жұмысшылары бар кәсіпорындар
әдетте кәсіпкерлік секторына жатады. Ал АҚШ-та ондай түсінік жоқ, онда
мұндай кәсіпорындар өте ұсақ деп аталынады.
Француздық кәсіпкер – бұл ұйымды өз есебінен ұйымдастыратын, кәсіпқой
маман иесі, өз кәсіпорнын тікелей өзі басқаруды қамтамасыз ететін және оның
жұмысына тікелей өзі араласатын адам. Кәсіпкер жұмысшы жалдауы мүмкін,
бірақ оның саны 10 адамға дейін шектелген. Кәсіпкердің қызметінің негізгі
міндеті - өзінің жетіспеушіліктерін қамтамасыз етеді, ешкімге тәуелді
болмайды, өзіне - өзі қожа.
Енді шағын капиталистік кәсіпорындар туралы. Оның иесі де өндірісте
өзінің жеке қаражатын иеленеді, бірақ оның мақсаты – табыс алу. Оның
кәсіпкерден айырмашылығы - еңбек процесіне өзі тікелей араласпайды. Оның
капиталы едәуір маңызды, ал өзі қиналмау үшін алынған кіріс көзі жетерлік.
Әрине шағын фирманың иесіне тән нәрселер: кәсіпорынмен жеке жетекшілік,
жұмысшылармен, жеткізушілермен және клиенттермен тікелей байланыс. Орташа
кәсіпорын үшін жалдаған тұлғалары бар, ақылмен істелінетін еңбек тән.
Кәсіпорынның иесі - ол осы категориядағы кәсіпорынға өте сирек келетін
немесе акционерлік қоғам бола қалған жағдайда салатын акциялық бақылау
пакетке ие, бухгалтер, басқарушы, жабдықтаушы, маркетолог, және басқа да
мамандар жалдайтын, ал өзі фирманың жалпы басшылығы қызметін, оның даму
стратегиясын атқаратын, әртүрлі қызметтердің жұмысын бақылап отыратын және
жеткізушілермен байланысты жүргізетін жеке меншік адам. Ірі бизнесменге
қарағанда ол өндірістің қаражатынан әліде толықтай бөлінбеген, яғни оны
басқару қызметін атқарады.
Ірі корпорацияларды басқарумен тек қана жалдаған кәсіпқой менеджерлер
айналысады, ал жеке меншіктер өндірістің тікелей процесіндегі акцияның
бақылау пакетінен толықтай аластатылған.
Сонымен, кәсіпорындардың әр түрлі көлемін анықтау үшін негізгі
сапалық алғышарттар кәсіпорын иесінің еңбекке және кәсіпорынды басқару
қатынасы, оның тұлғалармен қатынасының дәрежесі болып табылады. Шағын
кәсіпкер өз фирмасын өзі басқарады және өз жұмысшыларымен ара қатынаста
болады. Орташа кәсіпкерде саналы еңбектің жалдамалы жұмыскерлері болады
және негізінен фирманы жалпы басқаруды солармен араласа отырып жүзеге
асырады. Ірі кәсіпкер фирманы басқаруға тікелей араласпайды және өзінің
тұлғаларымен тікелей байланыста болмайды.
Батыс мамандары сонымен бірге өздерінің сапалық алғы шарттарын шағын
бизнесті сипаттау үшін ұсынады. Американдық профессор Стейли Шағын
өнеркәсіпті дамыту деген кітабында шағын кәсіпорындарға төменде
көрсетілген сипаттамалардың ең болмағанда екеуіне ие фирмаларға көмек
көрсетуді ұсынады:
• кәсіпорынды жеке басқаруына қатысты аз мамандандырылған;
• жетекшіліктің жоғарғы органдарымен, өндірістік жұмысшылармен,
жеткізушілермен, клиенттермен ара қатынастың тікелей жеке
байланысы;
• нарыққа капитал салудажәне қысқамерзімді несие алумен қатысты
жеке қиындықтарға мүмкіндігі жоқ;
• Сату, сатып алуға араласудың мықты ұстанымдарының жоқтығы;
• Жетекшілер мен жеке меншіктерге жататын жергілікті ұйымның
барынша тар бірігулері және кейбіреулері жақын нарыққа және
жабдықтаудың көздеріне байланысты болады.
Жұмысының басым бөлігін шағын бизнеске арнаған ағылшындық экономист
Ф.Кларк: Шағын кәсіпкерліктің маңызын оның материалдық емес факторлардан
адамдар арқылы алынған, максималды кірісті қанша тартсада соншалықты
қанағаттандыруын мойындау керек, жұмыстың шығармашылық сипаты және әсіресе
кірістер мен шығындардың санымен есептеуге ешқашан болмайтын өмір сүру
бейнесі тәуелсіз ретінде көрінеді.
Әрине бұл материалдық емес факторлар адам өзінің ісін ашқан кезде
болады, бірақ максималды мүмкін болатын кіріс алғысы келмейтін кәсіпкер
болмайды.
Экономист Ю.Кочеврин; Шағын және орта өндірісті анықтайтын негізгі
ерекшелік белгісі оның тұрақсыздығы болып табылады. Бұл тұрақсыздық
әсіресе капитализмнің монополиялық кезеңі кезінде көтеріледі. Оның пікірі
боынша осы турақсыздық шағын бизнестің негізгі алғы шарты болып табылады.
Бұл өз кезегінде үлкен мән-мағына береді, және келесідей мәліметтермен
бекітіледі: АҚШ-та әр жылы шамамен 350мыңдай кәсіпорындар жоғалып кетеді,
яғни бұл барлық Американдық компаниялардың 8-9пайызы деген сөз. Тұрақсыздық
өлердей құлдырауға ғана емес сонымен қатар, өмірінің ұзақтылығымен де
сипатталады. Ю.Кочеврин мынандай мәліметтерді ұсынады: 1947-1950 жылдары
5,5жылдық өсуде компаниялардың жалпы санының 26 пайызы ғана қалды, ал
қалғандары жоғалып кетті.
Әрине, жоғарғы өлермендікті әсіресе шағын кәсіпорындарда болатынын
ешкім жоққа шығара алмайды, бірақ жоғалып кету жағдайлары және банкроттық
ірі корпорациялармен өндірісті және капиталды орталықтандыру қатынастарында
орын алады. Енді сандық алғы шарттарға қайта оралайық Жапонияда шағын және
орта кәсіпорындардың ең жоғарғысы- 300 адам, Ұлыбританияда 200 адам. Мұнда
салалар бойынша айырмашылық бар. Мысалы: саудада, қызмет көрсету ортасында
және тұрмыстық қызмет көрсету, қаржылықжәне сақтандыруда ірі бизнес жұмыс
істеушілердің 50, 100-200 адам санымен есептелінеді.
Бүкіл әлемдік банктің мәліметтері бойынша шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне қатысты кәсіпорынның жалпы санының көрсеткіші 50-ге дейін
көтеріледі. 1995 жылдың 1 қаңтарынан ЕС-та шағын кәсіпорындарға келесідей
көрсеткіштер деңгейін көтермейтін кәсіпорындар кіреді:
Жұмыс істейтін жұмысшыларының саны 50 адамға дейінгі; жылдық айналым
4 млн теңгеден кем емес; Баланстық суммасы 2 млн теңгеден кем емес. ЕС-та
орташа кәсіпорындарға өз қызметінің нәтижесінде келесідей көрсеткіштер
деңгейін көтермейтін кәсіпорындар жатады: жұмысшыларының саны 50-ден 250-ге
дейінгі адам, жылдық айналым 16 млн теңгеден кем емес, баланстық суммасы 8
млн теңгеден кем емес. ЕС деңгейіндегі кәсіпкерлік субъектілеріне қолдау
шараларын белгілеу кезінде шағын кәсіпорындарға қатысты басқа да
көрсеткіштер қолданылады. ЕС-қа ұсынылған комиссияның шағын фирмаларға
қатысты алғы шарттарына келесілер жатады: жұмысшыларының саны 100 адамнан
жоғары болмау керек; меншіктік негізігі капиталдың көлемі 75 теңгеден төмен
болмауы керек, бұл жағдайда ірі компанияның үлесі фирманың жарғылық
капиталының 13 бөлігін құраса.
Дамыған мемлекеттердің экономикасына кіретін, экономикалық қызметті
дамытудың халықаралық ұйымы кәсіпорындағы адам саны 19-ға дейін болса –
өте шағын, 99 адамға дейін болса – шағын, 100-ден 499 адамға дейін
болса – орташа 500 адамнан жоғары – ірі деп санайды.
1.3. Шағын бизнестегі кәсіпкерліктің түрлері мен субъектілері
Шағын бизнесте кәсіпкерліктің негізгі түрлері келесілерге бөлінеді:
• Қызмет көрсету бағытына қарай: өндірістік, коммерциялық,
қаржылық және инновациялық;
• Кәсіпкерлердің қызметтік бағытына қарай: өндірісті басқару,
қаржылық, делдалдық және кеңес беру қызметі;
• Қызмет түрлерінің сан бойынша: жоғарғы білім және жоғарғы
технологияларға негізделген арнайы білімі бар маманды талап
етпейтін, білімі бар маманды талап ететін;
• Қызметінің салалық бағыт бойынша: өнеркәсіптік,
агроөнеркәсіптік, ауылшаруашылық, құрылыстағы және басқа да
халық шаруашылық салалары.
Кәсіпкерліктің субъектілері жеке және заңды тұлғалар бола алады.
Кәсіпкерлік қызметі жеке еңбектік қызмет түрінде де сонымен қатар әртүрлі
ұйымдық – құқықтық кәсіпкерлік қызметі түрінде де жүзеге аса алады:
• жеке және заңды тұлғалардың жеке меншігін басқа да әртүрлі
формада тартуда және жеке меншіктерін жеке және заңды тұлғалар
арқылы жүзеге асыратын жеке кәсіпкерлік қызметі,
• жеке және заңды тұлғалардың мүлігін әртүрлі формада тартуда
және азаматтар тобының жекеменшіктері негізінде жүзеге асыратын
ұйымдық кәсіпкерлік қызметі;
• кәсіпорын жетекшісінің келісімімен, егер оған келісімде
меншіктің иесімен немесе оған өкілетті тұлғаның құқығы және
міндеттерімен негізделген және өзіне сай жауапкершілік
бөлінеген келісімдік кәсіпкерлік қызметі.
Шағын бизнестегі кәсіпкерлік былай жүзеге асырылады:
• заңды тұлғаның білімінсіз;
• заңды тұлғаның білімімен;
• жалдамалы еңбекті қолданумен.
Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің құрылуының көптеген сипаттық
негіздері нарықтық қатынастың қалыпты және жеке кәсіпкеліктің толықтай
дамуына кедергі жасайтын негізгі проблемаларымен тікелей байланысты. Бұл
проблемалардың деңгейін бағалаудың маңыздылығын берілген әлеуметтік
мәселелерді қолдану арқылы шешуге болады (1 кесте).
1 КЕСТЕ
Қазақстандағы жеке кәсіпкерліктің негізгі проблемалары
Аталу шараларының мәніНегізгі проблемалар
бойынша реті
1 Салықтар
2 Заң шығарушылық
3 Инфляция
4 Толықтай экономикалық жағдай
5 Жеткізу, жетіспеушіліктер
6 Несиенің жоғарғы қойылымы мен оны алу қиыншылығы
7 Серіктестер мен клиенттердің төлем төлеуге
қабілетсіздігі
8 Банктік жүйенің жетілмегендігі
9 Саясаттық жағдай
10 Бюрократия
11 өкіметтің, биліктің іс әрекеті: коррупция, пара
12 Жалға алу орындарына, алаңдарға, офистарға деген
қиыншылықтар
13 Ақпараттың, мәдениеттің, тәжірибенің
жетіспеушілігі
14 Кадрлық проблемалар
15 Рэкет
16 Кәсіпкерлерге деген теріс қатынас
Қазақстандағы тамыздағы дағдарыс біздің елімізде орташа класс,
жекеменшік класы ақиқат ретінде өмір сүретінін көрсетті. Және біздің
сорымызға қарай мұны осындай бағада кеш түсіндік.
Жекеменшік кәсіпкерлерден аз болсада олардың проблемалары ашылды.
Шағын кәсіпорындардың кәсіпкерлерінің съездінде келесідей проблемалар
анықталды:
• Шағын бизнестің инфрақұрылымынын жасау процессі жаймен жүріп
жатыр;
• Шағын кәсіпорындардың санын көтеру, әсіресе өндірістік салада
өте төмен қарқынмен жүруде;
• Шағын кәсіпкерлікті дамытудың аймақтық бағдарламасын, билік
органдарының нормативтік актілерін қабылдау мен жетілдіру
аймақтықтардың көбінде жоқ, ал ол қабылданған жерлер болған
күннің өзінде толықтай емес;
• Аймақтарда шағын кәсіпкерлікті дамыту бойынша тәжірибелер мен
ақпарттарды алмастыру жоспарында да, ұйымдардағы шаруашылықтың
практикалық ара қатынасында да жетерліктей іс әрекет
орнатылмаған.
Бизнестегі хабарсыздықтың зиянын менеджмент және нарық академиясының
прорекоры Вениамин Каганов айтқан болатын. Вениамин Каганов: Барлық
деңгейдегі чиновниктер дұрыс шешім қабылдаулары керек, оларды білім
жүйесіне тарту керек, тіпті мүмкіндігінше бұрынғы мамандықты көтеру
жүйесін қайта орнына келтіру қажет. Қазір бизнестегі барлық
хабарсыздықтарға: кәсіпкерлер де, салық инспекторлары да және құқықтық
органдардың қызметкерлері де жатады. Ереже бойынша чиновниктер жұмыс үшін
дайындықты кәсіпкерлік өрісінде жүргізе алатындай болулары керек.
Егер де қаржыландыру проблемасын қарайтын болсақ, онда 1995 жылдың
қазанына дейін шағын бизнесті қаржыландыру проблемасымен ешкімде арнайы
айналысқан жоқ. Көптеген банктер шағын кәсіпорындарға инвестиция салуға
неліктен көп мән бермейтіндерін мына мәселемен байланыстырады: несиені 100
мың. доллар немесе 10 млн. доллар көлемінде де хаттаса оған кеткен уақыт
пен жігер бірдей – ақ деп түсіндіреді, ал алынған табыста көптеген
айырмашылық бар. Біздің дәл осы проблемамыздың батыстықтан айырмашылығы жоқ
және онда қаржылық құрылым осы қызмет түрімен жауапкершілікпен
айналыспайды.
Шағын бизнеспен қатынастағы несиелік ұйымдардың көбі аймақтарда
қажетті айналым капиталына ие емес. Ең бірінші кезекте несиені өнімі шағын
сұранысқа ие өндірістер алады: азық – түлік тағамдарын қайта өңдейтін, ағаш
өнімдерін қайта өңдейтін, сусындар құятын, қоймалық және транспорттық
қызмет көрсететін, жеңіл өнеркәсіп. Және көбі - болашақтағы технологиялық
прогресті анықтайтын жаңа ғылыми икемді технологияның инновациялық бизнесін
қаржыландырумен айналыспайды.
Жалпыдан кәсіпкерлерге әсерін тигізетін және кәсіпорынның
құлдырауының себебі болып табылатын жеке проблемаға келейік. Көптеген
кәсіпорындар өзінің қызметінің ең алғашында-ақ жойылып кетеді. Мысалы, әр
жылы АҚШ-та пайда болатын 600 мың жаңа кәсіпорындардың ішіндегі тек жартысы
ғана 18 айға дейін жұмыс істейді және 15 бөлігі ғана 10 жылға дейін өмір
сүреді.
Бұның ең басты себебі кәсіпорынды құрудың оңайлылығы болуы мүмкін.
Бірақ таңдаудың еркіндігі сәттіліктің еркіндігін ғана емес сонымен қатар
сәтсіздік еркіндігін де білдірмей ма?
Шағын кәсіпорындардың жетекшілері келесідей себептерді белгілейді:
• 44%
• 17% - басқарудағы тәжірибенің жоқтығы;
• 16% - тәжірибе тұрақсыздығы: маркетингте, қаржыда, жабдықтауда
және өндірістегі тәжірибенің жетіспеушілігі;
• 15% - салалардағы жұмыс тәжірибесінің жоқтығы;
• 1% - істі жүргізудегі ұқыпсыздық;
• 1% - алаяқтық және жоқтық;
• шағын фирмалардың жетекшілері кездесетін себептер тағы да
басқа.
Кәсіпорындардың жетекшілерінің тек 20%-і ғана лайықты біліміге ие
екенін айта кету қажет.
Әрине, жоғарыда аталған негізгі проблемалардың ішіндегі проблема деп
мемелекет пен шағын бизнестің қатынасын негізгі түрде крсететін мәселені
айтуға болады.
1.4. Сыртқы орта және оның шағын бизнеске әсері.
Біз Шағын бизнес туралы айтсақ, кейде шағын және орта кәсіпорындар
жиынтығының барлық түрін есепке аламыз, ірі кәсіпкерліктің қандайда
болмасын жағдайына қарсы тұратын, мұнымен бірге сонымен қатар, мемелекеттіе
сектормен бірдей – елдің экономикасын құрайды. Шағын кәсіпорын заңды түрде
жекеше өз алдына, бірақ оқшау кеңістікте және шағын бизнеспен байланысты
тек өз секторы ішінде ғана өмір сүрмейді. Сондықтан шағын бизнестің ішкі
және сыртқы ортасын да айту керек. Шағын бизнеске көбірек әсер ететіні ішкі
орта болып табылады.
Ішкі орта – бұл шағын бизнестің жеке және заңды тұлғалар арқылы жеке
жүзеге асыруға амалсыз, өз мүліктерін және жекеменшік түрлерін әр түрлі
формада басқа да жеке және заңды тұлғаларды тартуға негізделген
экономикалық, әлеуметтік және саяси ақиқаттардың шынайы жағдайы;
• азаматтар тобының жекеменшіктерін және басқа да жеке және заңды
тұлғалардың мүліктерін тартудың әртүрлі формалары негізінде
жүзеге асырылатын ұйымдық түрі;
• кәсіпорын жетекшісінің келісімімен, егер оған келісімде
меншіктің иесімен немесе оған өкілетті тұлғаның құқығы және
міндеттерімен негізделген және өзіне сай жауапкершілік
бөлінеген келісімдік кәсіпкерлік түрі.
Шағын бизнесте кәсіпкерлік келесілер арқылы жүзеге асады:
• заңды тұлғанының арнайы білімінсіз;
• заңды тұлғанының арнайы білімімен;
• жалдамалы еңбекті қолданумен
Ішкі орта – шағын бизнес дағдылануға тиісті экономикалық, әлеуметтік
және саяси ақиқаттардың шынайы жағдайы. Бұл жағдайлар уақыттың әр кезегінде
ғана емес сонымен қатар, әртүрлі елдерде де әр түрлі болуы мүмкін.
Ең алдымен шағын бизнеске өте көп әсер ететін ішкі ортаның жалпы
факторларын қарастыру қажет. Бұл факторларды үлкен төрт топқа бөлуге
болады:
1. экономиканың және нарық конъюктурасының жағдайы;
2. шағын бизнесті дамытуға арналған сәйкес инфрақұрылымының болуы;
3. мемелекеттің шағын бизнеске деген саясаты;
4. қолайлы және қолайсыз әлеуметтік орта.
Факторлардың бірінші тобы - экономиканың және нарық конъюктурасының
жағдайы. Капиталистік экономика циклді түрде даму үстінде: көтерілулер
құлдыраумен алмасты, дағдарыстар – қайта гүлденумен, және бұл экономикаға,
нарықтық конъюктураға ғана емес сонымен бірге, ұсақ кәсіпорындарды
орналастыруға да әсерін тигізіп отыр.
Бірақта ғалымдар арасында қандай кезең циклінде шағын бизнес өз
дамуында көбірек қолайлы кезеңге ие болатыны туралы бірдей пікір жоқ.
Кейбіреулер шағын бизнестің жоғары түрде айқындалуы экономиканың көтерілуі
мен жандануы кезеңінде келеді деп санайды. Тап осы уақытта өндіріс,
кірістер, еңбек ақы көтеріледі, сұраныс деңгейі жоғарылайды, ал солармен
бірге бағалар, яғни ұсыныс та көтеріледі. Қолайлы конъюктура нарықтың
кеңеюіне алып келеді, бұл шағын бизнес кәсіпорындары үшін орын табылады
деген сөз, керісінше шағын бизнес дағдарыс пен құлдыраулар кезеңінде
жанданады деп есептелінеді. Бұл кезеңде өндірістегі қысқартулар басталады,
көптеген кәсіпорындар, ірі фирмалар банкроттыққа ұшырайды, жұмысшылардың
біраз бөлігі жұмыстан босатылады. Нарықтағы еңбек күші өседі. Мұндай
жағдайларда көптеген адамдар тығырықтан шығудың бірден бір жолы –
жекеменшік істерін құру деп санайды. Кейде бұған иегердің өзі және оған
көмектесетін отбасы мүшелерінен құралған өте ұсақ кәсіпорындар жатады. Осы
сияқты кәсіпорындар қожайын өзіне жұмыс тапқан кезде тез ойсырайды немесе
ұзақтығын жоғалтады. Берілген құбылыс өзін-өзі қамту деген атау алды. Шағын
бизнесті дамытудағы циклдік сатыдан басқа экономиканың жалпы жағдайы:
инфляцияның дегейі де әсер етеді.
Факторлардың екінші тобы. Сәйкес инфрақұрылымның болуының да маңызы
аз емес. Ереже бойынша, ірі бизнеске қызмет көрсететін ірі банктер,
сақтандыру компаниялары және тағы да басқа қаржылық мекемелер ұсақ
кәсіпкерлермен бірігіп жұмыс істегілері келмейді, сондықтан шағын
банктердің бұтақталған жүйесі керек, мемлекеттің қатысуымен жекеменшіктерге
қарыз беруге кепіл бере алатын басқа да мамандандырылған ұйымдар қажет. Өз
беттерінше маркетингтік зерттеулерді жүргізе алуға мүмкіндіктері жоқ ұсақ
бизнесмендерге нарықты, конъюктураны, баға және кірістердің қозғалысын және
үйретумен айналысатын және осы ақпараттарды жеткізіп тұратын көптеген шағын
фирмалар қажет. Осының барлығы шағын бизнестің экономикалық инфрақұрылымы
үшін, экономиканың осы секторының дамуына әсерін тигізуге қолайлы жағдайды
құрайды.
Факторлардың үшінші тобымемелекетпен байланысты. Шағын бизнесті
мемелекеттік қолдау оның дамуында үлкен роль атқарады. Ал мемелекеттің
саясаты шағын бизнесті қолдауы немесе тіпті елемеуі де мүмкін. Қолдау шағын
бизнестің дамуы үшін қолайлы жағдай жасай отырып әртүрлі жолдармен жүзеге
асады. Бұл келесідей болуы мүмкін:
• есеп беруді хаттаудың жайлылығы;
• салық жеңілдіктері;
• қарыздарды төлеу;
• мемелекеттік тапсырыстармен қамтамасыз ету;
• ұйымның білімдік және кеңестік көмегі.
Мемлекеттің саясатының теріс әсер етуі келесілерден көрінеді:
• тіркелудің қиыншылығы
• ұсақ кәсіпорындарға арналған арнайы жеңілдіктердің жоқтығы;
• т.б.
Факторлардың төртінші тобына әлеуметтік аспектілер жатады. Шағын
бизнесті дамытуда тек қолайлы экономиканың болуы ғана емес, сонымен қатар
жалпы және ұсақ бизнеске жекеше түрде жақсы қатынаста болатын әлеуметтік
ортасы да өте қажет.
Қолайсыз әлеуметтік орта – бұл бизнеске деген абыройсыз және теріс
қатынас, әсіресе ұсақ бизнеске деген, егер бизнесменнің жетістігі
қоршағандарға басымдылық туғызса, ал сәтсідік масқаралыққа тең болады.
Осы мәселелерге деген әртүрлі жағдайларды талдай келе шағын
кәсіпкерлікке мықты сипаттама беруге болады:
• ресурстық және өтімдік аймақтардың ықшамдылығы;
• жеткізушілер мен тұтынаушылардың тар ортасындағы қарым-
қатынастың қалыпсыздығы;
• экономиканың толқымалы клнъюктурасына, саяси жағдайларға, заң
орындарының өзгерістеріне жоғарғы сезімталдық;
• қаржы көздерінің шектеулілігі және капиталдардың созылмалы
жетіспеушіліктері;
• шағын бизнесті қолдау жүйесіне деген тәуелді дәреженің
үлкендігі.
Шағын бизнестің экономикадағы ролі мен орнын қалай анықтауға болады?
Алатын орнын аықтайтын болсақ, онда бұл жерде сандық көрсеткіштерге көңіл
аудару қажет, әсіресе экономика үшін белгілі маңызды орын алатын болса.
Шағын бизнестің бұл үлесі жалпы ішкі өнімде (ВВП), жұмысшылардың жалпы
санында, кірісте, экспортта болады. Шағын бизнестің экономикадағы роліне
келетін болсақ, онда біз бұл жерде тек сандық көрсеткіштерге ғана емес,
бірақ олар өте қажет, сонымен қатар әлеуметтік – экономикалық аспектілерге
де көңіл аударуымыз керек. Әрине, шағын және орта кәсіпорындардың санының
өзі берілген сектордың дамуын куәландырады, бірақ шағын бизнестің орны осы
кәсіпорынның санында мыңдаған тұрғындарға үлкен көлемде әсер етеді. Бірақ
бәрінен бұрын шағын бизнестің экономикадағы қызметін сандық көрсеткіштермен
бірге қарастыру керек және шағын бизнестің жаңа экономикадағы орны мен
роліне толықтай мән берілу қажет.
Қазіргі уақытта шағын бизнесті экономиканың ажыратылмайтын бөлігі
ретінде қарастыруды дәлелдеудің қажеті де жоқ. Оның негізгі экономикалық
қызметі – тез диффереренциациялау және тұтыну сұранысының жекелігі
жағдайында тауарлар мен қазмет көрсетулердің кең спектрін құру. Жаңа
экономикада бір жағынан ірі бизнеске қарсы тұра алатын және осы жағынан
алып қарағанда экономиканы көбірек икемді қылатын, тұтынушылардың сән
мәнерлерінің ауыспалылығына, конъюктуралық өзгерулерге, экономиканы қайта
құру құрылымына тез машықтанып кететін дамыған шағын бизнесті көру мүмкін
емес.
Шағын бизнесті дамыту кезінде - нарықта тауар және қазмет көрсетуді
тез қанықтыратын, салалық және аймақтық монополизмге қарсы тұратын,
бәсекелестікті кеңейтетін, ғылыми-техникалық жетістіктерді кіргізетін,
сарапшылқ потенциалды көтеретін қажеттіліктерге ие болуы қажет. Ол қосымша
еңбек ортасын кеңейтіп, жұмыссыз халықты және тиімсіз қызмет жасайтын
кәсіпорындардан босатылған жұмысшыларды еңбекпен қамтамасыздандыруға жаңа
мүмкіндіктер туғызуға рұқсат береді.
Шағын бизнестің дамушы елдердің экономикасы үшін үлкен маңызы бар:
• экономикаға керекті икемділік туғызады;
• халыққа қаржылық және өндірістік қорлардың үлкен көлемін жияды;
• бәсекелік ортаны бөлуде үлес қосады;
• ең негізгі бағыт ғылыми-техникалық прогресс қатарына
жетістіктерді жүзеге асырады;
• жұмыссыздық проблемасын шешеді;
Осылайша жоғарыда аталғандардың барлығын қорытындыласақ, шағын
кәсіпкерлікті дамыту транзиттік жағдайда тұрған, атап айтқанда нарықтық
экономикаға өту жағдайында тұрған экономиканың экономика үшін қажет құбылыс
екені.
Сондықтан, Қазақстан Республикасындағы дамыту бағдарламасына сәйкес
шағын бизнес біздің Республикамыздың экономикалық саясатындағы приоритеттік
бағыттың бірі болып отыр.
ІІ. Тарау. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы.
2.1. Республикадағы шағын бизнестің жағдайын
талдау.
Қазақстандағы шағын бизнесті мемлекеттік қолдау және дамытудың
мемлекеттік бағдарламасы реализациялаудың негізгі шараларының нәтижесінде
шағын бизнес тұрақты даму кезеңіне жақындады. Бұл нәтиже осы саладағы
жұмысбастылардың санының өсуін және олардың ел экономикасындағы
кірістерінен көрінеді. Осылайша 2002 жылғы жағдай бойынша Қазақстанда 466
мыңнан аса шағын кәсіпкерліктің субъектілері тіркелген. Берілген салада осы
кезеңде жұмысбастылардың саны 1,4 млн. адамды құрады.
Сонымен қатар, объективті себептердің күшімен қосылған шағын
кәсіпорындардың үлкен бөлігі тауарлы-делдалдық ортада жүзеге асырылған.
Барлық дамыған елдердегі сияқты мемлекеттің стратегиялық мақсаты,
экономиканың нақты секторында кәсіпкерлікті дамыту, тауарлар мен қызмет
көрсетуде бәсекеге қабілеттілікті арттыру үшін инновациялық кәсіпкерлікті
дамыту болып табылады. Бұрынғы СССР кезіндегідей Қазақстанның дәстүрлі
экономикасы негізінен табиғи қорлардыды пайдалануға, көбінесе өндіріске
және шикізат өнімдері экспортына бағытталған.
СССР құлағаннан кейін және Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz