Унитарлы мемлекеттердегі бақылау функциялары: шетел тәжірибесі және жаңа конституциялық аядағы қазақстандық ерекшелігі

Жоспар

МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1 Унитарлы басқару жүйе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1. Унитарлы басқару нысаны туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2. Партиялар туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6

2 Унитарлы мемлекеттердегі бақылау функциялары: шетел тәжірибесі және жаңа конституциялық аядағы қазақстандық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... 8
2.1. Унитарлы басқару нысаны бар елдердің конституциясы ... ... ... ... ...8
2.2. Үкімет қызметін бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.3. Бюджеттің орындалуын бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.4. Батыс елдеріндегі унитарлы басқару ерекшеліктері ... ... ... ... ... 16
2.5 Унитарлы басқарудың қазақстандық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... 22

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

Пән: Мемлекеттік басқару
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1 Унитарлы басқару жүйе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4

1.1. Унитарлы басқару нысаны туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2. Партиялар
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...6

2 Унитарлы мемлекеттердегі бақылау функциялары: шетел тәжірибесі және
жаңа конституциялық аядағы қазақстандық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... 8

2.1. Унитарлы басқару нысаны бар елдердің конституциясы
... ... ... ... ...8
2.2. Үкімет қызметін бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.3. Бюджеттің орындалуын бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.4. Батыс елдеріндегі унитарлы басқару ерекшеліктері ... ... ... ... ... 16
2.5 Унитарлы басқарудың қазақстандық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... 22

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .25

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

Кіріспе
Парламент – билік деген сөз. Парламенттің басты міндетіне біздің өмір
сүру ережелерімізді жасау, қалыптастыру жатады. Міне, осы жағдайда
парламент қабылдайтын заңдардың өмірге етене жақын, тиімді болуы үшін
оларды жасауға қолынан іс келетін, білімді де білікті іскер адамдардың
қатысқаны дұрыс. Бұлар ең алдымен заңгерлер, экономистер, соның ішінде
міндетті түрде ғалымдар да болу керек. Ғалым басқарған ел жаман болмайтыны
белгілі.
Курстық жұмыстың тақырыбы – Парламенттік басқару нысаны бар
мемлекеттердегі мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері
Курстық жұмыстың мақсаты – Парламенттік басқару нысаны бар
мемлекеттердің басқару жүйесін талдау және ерекшеліктерін анықтау болып
табылады.
Осы мақсатқа сәйкес мен алдыма келесідей міндеттер қойдым:
1. Парламенттік басқару жүйесін қарастыру және оның ерекшеліктеріне
анықату;
2. Парламенттік басқару нысаны бар елдердің мемлекеттік басқару
жүйесіне тоқталу;
3. Шетелдердегі Парламент функциясын талдап, оның маңызын анықтау;
4. Қазақстан Республикасының аралас басқару жүйесін қарастырып,
демократия одан әрі тереңдеуі үшін президенттік-парламенттік
басқару нысанының маңызы мен тиімділігін көрсету.
Парламенттік басқару нысанында билік парламенттің қолына жиналған.
Кабинет пен премьер министрді парламенттің төменгі палатасы тағайындайды,
тексереді және түсіреді. Өкімет парламенттің алдында жауапты. Парламенттік
басқару нысаны жағдайында билік жүргізу функциясы мемлекет пен үкімет
басшылары арасында бөлінген. Президент тек мемлекет басшысы. Үкімет
атқарушы билікті жүзеге асырады, әрі парламенттегі партиялық көпшілік
негізінде құрылады. Күшті үкімет - әлсіз президент.
Сонымен, өкіметте парламенттің сенімі болған кезде ол өзінің қызметін
істей алады, ал болмаған жағдайда отставкаға шығады. Мұндай республикаларда
президент мемлекеттің басшысы, оның биліктері өте аз.
Параменттік жүйенің отаны Ұлыбритания болып табылады. Онда парламенттік
жүйе XVII–XVIII ғасырлардың шегінде қалыптасады. Одан кейін оның отарлары
Канадаға, Австралияға, Жаңа Зеландияға, Ирландияға, Ямайкаға және Кариб
бассейіндегі едердің көпшілігіне енгізіледі. Парламенттік жүйе еуропаның
мемлекеттерінде де өте кеңінен тарады. Мәселен, бұл жүйені қабылдаған елдер
қатарында Швеция, Норвегия, Дания, ГФР, Австия, Швейцария, Италия, Испания,
Португалия, Бельгия, Венгрия бар. Ал Азияда, Жапонияда, Израильде,
Сингапурда өкімет бірлігі парламенттік жүйенің принциптерінде қалыптасқан.
Парламенттік монархиялар да бар.

1. Унитарлы басқару жүйесі
1.1. Унитарлы басқару нысаны туралы түсінік
Мемлекеттің түрі деп оның ішкі құрылысын, ұйымдастырылуын және
мемлекеттік биліктің жүзеге асырылу тәсілін айтады. Мемлекеттің үш жағы
бар:
Басқару түрі.
Саяси тәртібі.
Мемлекеттік құрылысы.
Басқару түрі жоғарғы өкімет билігі кімнің қолында екендігін көрсетеді.
Дүние жүзінде басқарудың екі нысаны бар. Олар монархия және республика.
Монархия — елді мемлекеттік заңды басқаруды тек бір адамның жүзеге
асыратынын, оның мемлекеттік жоғары лауазымды тек мүрагерлік төртіппен
иеленгендігін білдіреді.
Монархия абсолютті және конституциялық болып екіге бөлінеді.
Конституциялық монархия екі түрге бөлінеді: дуалистік және парламенттік.
Парламентгік монархияда монарх билігі заң шығарушылық процесінде болсын,
мемлекет басқару ісін жүзеге асыруда болсын шектеулі болады. Өйткені,
үкімет парламенттік жолмен құрылады әрі өзінің қызметі жөнінде тек
парламент алдында жауап береді. Ал, парламент үкіметке сенімсіздік
көрсеткенде үкімет отставкаға кетеді не болмаса парламент таратылады.
Мұндай жағдайда үкімет кезектен тыс парламентгік сайлау өткізуді
белгілейді. Парламентгік монархияның дуалистік монархиямен салыстырғанда
басқа да өзіндік ерекшеліктері бар. Олар жайында біздің ойымызша, белгілі
бір елдің мемлекеттік тәжірибесін оқып-зерттеу барысында ғана нақты
пікірлер айтуға болады. Қазіргі кезде осындай басқару түрі дүние жүзі
елдері ішінде, мысалы, Англияда (Ұлыбритания мен Солтүстік Ирландияның
Біріккен корольдігі, мұндағы ресми мемлекет басшысы—королева), Бельгияда
(Бельгия корольдігі, мемлекет басшысы — король), Данияда (Дания корольдігі,
мемлекет басшысы — монарх. 1972 жылы қаңтарда ғана Маргрега II мемлекет
басшысы болып сайланды), Испанияда (бұл елде парламенттік мұралық монархия,
мемлекет басшысы — король), Норвегияда (Норвегия корольдігі, мемлекет
басшысы — король), Канадада (мемлекет басшысы Ұлыбритания королевасы деп
нақты қөрсетілген, ол генерал губернаторды өзі тағайындайды), Жапонияда
(мемлекет пен халық бірлігі ныша-ны — император), Люксембургте (Люксембург
ұлы Герцоттығы, мемлекет басшысы — ұлы герцог) орныққан.
Республика деп – мемлекеттік биліктің барлық жоғары органдары белгілі
бір уақытқа сайланатын немесе өкілдік мекемелер арқылы қалыптасатын
мемлекеттік басқарудың түрін айтады.
Республика президенттік және парламенттік болып бөлінеді.
Парламенттік тәртіпте елдің жоғарғы басшысы парламентке бағынады. Мұнда заң
шығарушы билік те, атқарушы билік те парламентке тәуелді. Ол салықты
белгілейді, бюджетті бекітеді, соттарды құрады, соғыс аша алады, әскерді
қамтамасыз етеді, т.с.с.
Парламент екі палатадан тұрады. Жоғарғы палата сенат арқылы, ал төменгі
палата жалпыға бірдей тікелей сайлау арқылы қалыптасады. Парламент
бірпартиялық және екіпартиялық болуы мүмкін.
Бірпартиялық парламент кішкентай елдерде кездеседі. Мысалы: Финляндияда
бірпартиялық парламент қызмет етеді. Дамыған елдерде екіпартиялық парламент
жүйесі қалыптасқан. Мысалы: АҚШ-та республикалық және демократиялық
партиялардан тұрады.
Әр елде парламентті әр түрлі атайды:
АҚШ, Филиппинде – конгресс;
Польша, Финляндияда – Сейлі;
Иран, Түркияда – Мәжіліс;
Израильде – Кнессет;
Швейцарияда – Ригстаг;
Францияда – Ұлттық жиналыс дейді [2].
Парламенттік республикада заң шығарушы органның құзіреті кең болады.
Мысалы, Италия, Түркия, Германия, Грекия, Голландия, Бельгия, Ұлыбритания,
Израиль т.б. мемлекеттерде осы басқару түрі енгізілген. Бұл елдерде
атқарушы билік – үкімет президенттің емес, парламенттің алдында ғана есеп
береді. Парламент кез келген сәтте президентке импичмент жариялап, үкіметті
таратуға құқылы. Және елдің жоғарғы лауазымды тұлғасы президент емес,
премьер-министр болады. Сайлау пропорционалдық жүйемен өткізіледі. Ал
президенттік республикаларда елдің сыртқы және ішкі саясатын президент
айқындап, үкіметтің есебін тыңдайды. Яғни атқарушы биліктің барлығы
мемлекет басшысының құзіретіне беріледі. Латын Америкасы елдері мен
посткеңестік мемлекеттердің дені осы басқару түрін таңдаған. Еуропада
Франция – президенттік республика. Сонымен қатар осы екі басқару түрінен
басқа аралас республикалар да бар. Басқарудың мұндай нысанында парламенттік
те және президенттік республиканың да белгілері болады. Осындай басқару
нысанына ие Франция Республикасы. Бұл елдің Конституциясына сәйкес елдің
жоғары лауазымды басшысы Президент. Францияда 1962 жылы Президентке тікелей
сайлау енгізілген. Мемлекет басшысы тарапынан үкімет құрылады әрі ел тек
президент алдында ғана жауап береді. Президент өкіметті басқаруды жүзеге
асырады; Премьер-министр тек министрлер кеңесі қарайтын құжаттарды
даярлауды қамтамасыз етеді. Парламент пен президент билікті бөліскенмен,
кей жағдайда мемлекет басшысы заң шығарушы органды таратып, кезектен тыс
сайлауды белгілей алады. Мұндай елдерге Португалия, Армения, Литва,
Украина, Словакияны жатқызуға болады. Кейбір сарапшылар Ресейдегі билікті
де аралас басқару деп атайды. Ал 2007 жылғы мамыр айында Конституциямызға
енгізілген өзгерістерге сәйкес, Қазақстан да осы басқару түрін таңдады
[10].

1.2. Партиялар туралы
Саяси партиялар өздерінің саяси бағдары бойынша солшыл, оңшыл және
центристер, іс-қимылының сипатына қарай радикалды және экстремистік,
жұмысты ұйымдастыру мен әдіс – айлалары бойынша – демократиялық,
авторитарлық, тоталитарлық және фашистік болып бөлінеді деп жоғарыда жіктеп
өттік.
Американың белгілі тарихшысы, әрі саясатшысы, Пристон университетінің
профессоры Стивен Коэн партиялардың мынадай тұрпатта да болатындығын
көрсетеді: саяси авангардтық рөл атқаратын партия, парламенттік партия.
Парламенттік партия мынандай екі түрлі қызмет атқарады: біріншіден –
сайлауға дайындық, екіншіден – парламент жұмысына бақылау жасау. Әрине,
мұндай классификацияны шартты түрде қабылдауымыз керек.
Біздің тарихи тәжірибемізде бұрын-соңды парламенттік партия болып
көрген емес. Алайда қоғамымыздың саяси жүйесінің демократиялануы, құқықтық
мемлекеттің құрылуы, халықтың саяси санасының оянып, белсенділігінің артуы
саяси партиялардың, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстардың бұрын болмаған жаңа
толқындарын туғызды. Соның ішінде Қазақстан халық бірлігі партиясы,
Азат республикалық партиясы, Қазақстан халықтық Конгресс партиясы,
Қазақстан социалистік партиясының саяси бағдарламаларында республика
азаматтарын ерікті түрде біріктіретін парламенттік үлгідегі партия болады
делінген.
Партиялық күрес – саяси билік үшін күрес. Алайда, Қазақстан
Республикасының саяси партияларының саяси мақсаттарға қол жеткізу үшін
зорлық – зомбылықтың кез-келген нысанасын теріске шығарып, оппозициялық,
парламенттік күрес жолын қалайтындығы ашық айтылған. Өркениетті елдердің
барлығына да парламенттік партиялар мол тарихи тәжірибе жинақтады және бұл
жолдың дұрыстығына көз жеткізді [15].
Осыған орай парламенттік жүйе туралы айту керек. Параменттік жүйенің
отаны Ұлыбритания болып табылады. Онда парламенттік жүйе XVII–XVIII
ғасырлардың шегінде қалыптасады. Одан кейін оның отарлары Канадаға,
Австралияға, Жаңа Зеландияға, Ирландияға, Ямайкаға және Кариб бассейіндегі
едердің көпшілігіне енгізіледі. Парламенттік жүйе еуропаның мемлекеттерінде
де өте кеңінен тарады. Мәселен, бұл жүйені қабылдаған елдер қатарында
Швеция, Норвегия, Дания, ГФР, Австия, Швейцария, Италия, Испания,
Португалия, Бельгия, Венгрия бар. Ал Азияда, Жапонияда, Израильде,
Сингапурда өкімет бірлігі парламенттік жүйенің принциптерінде қалыптасқан.
Парламенттік монархиялар да бар.
Парламент – билік деген сөз. Парламенттің басты міндетіне біздің өмір
сүру ережелерімізді жасау, қалыптастыру жатады. Міне, осы жағдайда
парламент қабылдайтын заңдардың өмірге етене жақын, тиімді болуы үшін
оларды жасауға қолынан іс келетін, білімді де білікті іскер адамдардың
қатысқаны дұрыс. Бұлар ең алдымен заңгерлер, экономистер, соның ішінде
міндетті түрде ғалымдар да болу керек. Ғалым басқарған ел жаман болмайтыны
белгілі. Ал, бізде, неге екені белгісіз, әлі күнге дейін аспаз да ел
басқарады, - деген қате ұғым қалыптасқан.
Оның қате екенін тарихтын өзі дәлелдеп берді. Құл жиылып бас болмас,
құм жиылып тас болмас дейтін мақалдың негізінде осындай ащы шындықтың
жатқандығын байқаймыз [12].

2. Унитарлы мемлекеттердегі бақылау функциялары: шетел тәжірибесі және
жаңа конституциялық аядағы қазақстандық ерекшелігі
2.1. унитарлы басқару нысаны бар елдердің конституциясы
Израиль – парламенттік мемлекет. Мемлекет басшысы – президент. Үкімет –
Кнесетке (Парламент) бағынышты. Премьер-министр Кнесет мүшесі болып
табылады.
Президент Кнесет мүшелері арасынан бес жылға екі мерзімге ғана сайлана
алады. Мемлекет басшысы, Мемлекеттік бақылаушы, Судьялар, Бас штаб бастығы,
жоғарғы шенді әскербасылар Кнесетке сайлана алмайды. Мемлекеттік
бақылаушының мәртебесі Конституция бойынша ерекше айқындалған. Ол бюджет
қаржысының қалай жұмсалуын бақылайды. Елдегі сайлау жүйесі мен Орталық
сайлау комиссиясына Жоғарғы соттың судьясы және Кнесет фракциасының барлық
өкілдерінен құралған комиссия басшылық жасайды.
Кнесет – бір палаталы. Ол – 120 депутаттан тұрады. Парламенттің аты –
Кнесет ха-Гдола – Ұлы жиналыс дегенді білдіреді. Алғашқы Кнесет біздің
дәуірімізге дейін V ғасырда Иерусалимде құрылған. Кнесет отырысы иврит және
араб тілдерінде жүргізіледі.
Юрисдикция (Әділет соты) неке және отбасы мәселелерімен айналысады.
Олар үшке бөлінген, раввиндер соты – еврейлер, шариат соты – мұсылмандар
мен друздар, шіркеулер соты – христиандар мәселелерін қарайды.
Конституцияда Израильдің тәуелсіздігі жөніндегі мәселе ерекше қойылған.
Декларацияда Израилге қайтып оралушылардың мәртебесі айрықша қорғалған.
1950 жылы қабылданған Қайтып оралушылар туралы заңда Израиль жеріне
әлемнің кез келген аймағынан еврей ұлты өкілінің қайтып оралуына ерік
берілген. Қайтып оралушыға сол сәтте Израиль азаматтығы беріледі. Негізгі
заңда Израиль мемлекеті туралы (1976), Иерусалим туралы (1980) ерекше
басымдықтармен айтылған. Жергілікті атқару билігінің барлық іс-қимылы Ішкі
істер министрлігі бақылауында.
Ұлыбритания – парламенттік монархия. Мемлекеттік тұтас конституциясы жоқ.
Басқару жүйесі бірнеше ғасырлар бойы жүйеленген конституциялық актілерге
негізделген. Оған парламент заңдары, сот прецеденті, келісімдер мен әдептік
құқықтық салалар жатады. Олардың ең негізгілері: Лордтар палатасының
актісі, Халық өкілдігі туралы акт, Еркіндіктің ұлы хартиясы болып саналады.
Мемлекеттің басшысы – Королева. Корольдық ұрпаққа мұрагерлікке қалатын
билік. Атқарушы билік Королеваның алдында есеп береді. Ол сот жүйесіне
ықпалды. Қарулы күштердің жоғарғы бас қолбасшысы болып саналады. Королева
премьер-министрді, үкіметтің басқа да мүшелерін, судья мен дипломаттарды
қызметке тағайындайды. Сондай-ақ, ол пар-ламент құрамын белгілеуге,
қауымдық палатаны таратып, заң жобаларын бекітуге құқылы [3].
Германия — парламенттік басқару формасындағы республика. Елдің іс
жүзіндегі саяси басшысы ретінде Бундесканцлер (нем.: Bundeskanzler, үкімет
басшысы, Премьер-министр) қызмет атқарады. Ал Бундеспрезидент (нем.:
Bundespräsident) болса саяси билік жүргізу мен өз бетінше заң қабылдап,
шешім шығару құқықтарынан ие емес. Ол ресми түрде (саяси символ ретінде)
елдің басшысы болып табылады.
Елдің ең жоғарғы заң шығарушы органдары (Германия парламенті)
“Бундестаг (Bundestag)” және Бундесрат (Bundesrat) деп аталады. Бундестаг
бұрын ҰОС кезінде тас-талқан болған Рейхстаг ғимаратында орналасқан.
Германия – федеративтік республика. Мемлекеттің басшысы – президент.
Президентті Гундестаг мүшелері мен әр округтегі парламент сайлаған
депутаттардан құрылған алқа сайлайды.
Бендестаг тікелей сайлау арқылы 4 жыл мерзімге сайланады. Үкіметті
Федералдық канцлер басқарады. Атқарушы биліктің барлық іс-қимылына канцлер
жауап береді [18].
Италия – парламенттік республика. Заң нормалары шіркеу құқығының күшті
ықпалындағы Рим құқық жүйесінің негізінде жасалған. Атқарушы билік
президент пен үкіметке тиесілі. Мемлекет басшысы – президент. Екі палаталы
парламент Сенат (жоғарғы палата) және депутаттар палатасынан тұрады [5].
Канаданың мемлекеттік басқару формасы – парламенттік федерация. Заң
шығару нормалары (француздық азаматтық заң жүйесіне негізделген Квебек
провинциясынан басқасы) ағылшындық жалпы құқыққа негізделген.
1982 жылға дейін Канадада Ұлыбританияның конституциясы қолданыста болды.
Бүгінгі таңда Канада парламенті негізгі заңға өзгерістер мен толықтырулар
енгізуге құқылы. Мемлекет басшысы формалды түрде Ұлыбритания Королевасы
болып саналады. Нақты атқарушы билік үкіметте. Заң шығару билігі қос
палаталы Сенат және қауымдастық палатасына берілген [6].

2.2. Үкімет қызметін бақылау
Парламенттік институттардың қалыптасуы елдің саяси жүйесін
демократияландырудың құрамдас бөлігі болып табылады және мемлекеттік билік
институттарын реформалаудың жалпы процесіне кіреді. Мемлекеттік биліктің үш
тармағындағы кідірістер мен қайшылықтар жүйесінде өзара байланысқан бұл
институттардың тұтастай құрылымы парламентаризмнің өз феноменін
қалыптастырады. Бұл ретте парламентаризм заңнамалық қана емес, бақылау
өкілеттіктері де берілген Парламентке ие мемлекеттерде ғана бар екенін
ескеру қажет. Ұсынылған басқару оның билік өкілеттігі көлемімен көрінетін
күшті Парламентпен тікелей байланысты.
Бұл өкілеттік басқару нысанына қарамастан барлық шетел парламенттерінің
құзыретіне кіреді; басқару нысаны тек бұл өкілеттіктің көлеміне ғана әсер
етеді. Бақылау функциясы не заңнамада тікелей бекітілуі мүмкін не парламент
рәсімдерінің бірі болуы мүмкін. Мысалы, Швейцар одағының 1874 жылғы
конституциясы Федералдық жиналысқа (парламентке) федералдық әкімшілік пен
федералдық әділетке жоғары бақылау өкілеттігін жүктейді (85-баптың 11-
тармағы).
Әдетте атқару билігі парламенттік бақылау объектісі болып табылады, алайда
бұл бақылау мемлекет басшысына да, сот билігіне де, қарулы күштерге т.б. да
қатысты болуы мүмкін. Атқарушы билікке жасалатын бақылаудың саяси сипаты
бар (заңды нысанда жүзеге асырылғанымен). Бұл үкіметтің саяси қызметі
бақылау мәні ретінде көрінетінін білдіреді. Бақылау сипаты басқа
объектілерге қатысы бойынша таза заңды нысанда болып табылады.
Парламенттік бақылауды жүзеге асырудың негізгі әдістері мыналар:
1. Сенімділік туралы мәселе қою – Үкімет Парламент алдында жауапты болатын
(әдетте төменгі палата алдында) парламенттік елдерде қолданылады. Қазіргі
жағдайда өте сирек қолданылады.
2. Интерпелляция – бұл Үкіметтің қызмет уәждеріне, үкіметтік саясаттың
белгілі бір аспектілеріне қатысты мәселелер бойынша оның одан әрі іс-қимылы
бойынша Үкіметке жүгіну. Көптеген елдердің парламенттерінде парламенттің
әрбір депутатының Үкімет мүшелеріне сауал жасауға (белгілі бір уақыт
кезеңінде олардың санының шектеулі болуы да мүмкін) құқығы бар. Тиісті
министр жауап беруге және Үкіметтің саяси желісін негіздеуге міндетті. Осы
арқылы интерпелляция Парламентке үкіметтің қызметін бақылауға мүмкіндік
береді. Депутаттық сауалдың басқа да түрлерінен интерпелляцияның
ерекшелігі сонда, яғни жауап пікірталастарға ұласады, әрі Үкіметтің
тұтастай іс-қимылының немесе желісінің интерпелляциясының мәні бойынша
парламенттің пікірін баяндап және Парламенттің оған сенім білдіруіне немесе
сенімсіздік білдіруіне әкелетін қарардың қабылдануымен аяқталады.
Интерпелляция кейде қандай да белгілі бір факті бойынша министрдің
жауапкершілігі туралы мәселені тікелей қозғайды. Министрлерді
интерпелляциялау құқығы парламенттік бақылау және министрлердің олардың
әрекеті үшін саяси жауапкершілікке тарту құқығымен байланысты болғандықтан,
ол Парламенттің екі заң шығару палаталарына бірдей деңгейде тиісті болуы
тиіс. Парламенттік тәртіп талаптары бойынша палаталардың көпшілігі
кабинетке немесе жекелеген министрге жіберілетін кез келген сауалдардан
немесе интерпелляциядан қалыс қалуы тиіс; өйткені бұл министрлікке сенім
білдіріліп отырғандықтан оған қажетті іс-қимыл еркіндігі берілуі тиіс.
Көпшілік тарапынан болатын интерпелляция көпшілік кабинетті тастап
кетуге шешім қабылдағанда ғана өз мағынасына ие болады.
Интерпелляция азшылыққа өз құқығын асыра пайдалануға мүмкіндік береді:
министрлер көбіне мүлде бос мәселелерге жауап бере отырып, өз уақыттарын
жоғалтуға мәжбүр. Интерпелляция құқығын дұрыс пайдалану кезінде ол
үкіметтің іс-қимылын қызметтік бақылауды жүзеге асыру және өз наразылығын
жария білдіру үшін азшылық қолындағы аса сенімді және көп жағдайда жалғыз
құрал ретінде қызмет етеді.
Интерпелляцияның қарапайым депутаттық сауалдан айырмашылығы бар,
депутаттық сауал көбіне кабинет саясатын қозғамай тек министрден белгілі
бір іс бойынша түсініктеме алуға бағытталады. Оның тарапынан оған сұрақ
берген депутатқа жауап беруден бас тарту болған кезде сауалды
интерпелляцияға айналдырудан басқа амал қалмайды; кейде палатаның өзі
қарапайым сауалдың бұл үшін жеткілікті салдары болмаса, кезекті істерге
уәждемелі көшуді жөн көріп, осыны жасау қажет деп таниды.
Интерпелляция көптеген елдердің парламенттік қызметінде кеңінен қолданылады
(Италия, Финляндия, Жапония, Бельгия т.б.). Үкімет әдетте бас тартуды
міндетті түрде уәждей отырып, сауалға жауап беруден бас тарта алады.
3. Ауызша және жазбаша сұрақтар. Парламенттің орнаған тәжірибесі бойынша
министрге берілетін қарапайым сауал тек оның келісімімен ғана жасалуы
мүмкін. Мұны әлемнің барлығына дерлік елдеріндегі парламентарийі кеңінен
қолданады. Мысалы, Ұлыбритания парламентінде барынша жиі қолданылатын
рәсім. Депутаттардың ауызша сұрақтарына берілетін министрлердің жауаптары
жұма күнінен басқа күндері күн сайын тыңдалады. Жазбаша сұрақтарға жауаптар
парламент пікірсайыстары туралы ресми есептерде жарияланады. Отырыс
сұрақтарға берілетін жауаптармен ашылады. Аптасына екі рет (сейсенбі және
бейсенбі) премьер-министрдің өзі 15 минут бойы, ал қалған күндері басқа
министрлер жауап береді.
4. Айып қарарының сенімсіздік білдіруден айырмашылығы ол палаталардың
ұсынысы бойынша шығарылады. Францияда (Конституцияның 49-бабы) – бұл
парламенттің ең суық қаруы. Оны қабылдау үшін Ұлттық жиналысты құрайтын
мүшелердің абсолютті басым дауысы қажет.
5. Тергеу комитеттері мен комиссияларының қызметі. Айрықша қоғамдық
мүддені білдірген жағдайда парламент (немесе оның палаталары) парламенттік
тергеу жүргізуі мүмкін, ол үшін оны қызықтыратын барлық мәліметтерді алудың
шексіз мүмкіндігіне, осыған орай бақылауға ие парламенттік комиссия
құрылады [11].

2.3. Бюджеттің орындалуын бақылау
Шетелдік Еуропа елдерінің конституцияларында билікті бөлу принципі
негіз құраушы элемент болып табылады, парламентке бюджеттің орындалуын және
мемлекеттік қаражаттың жұмсалуын бақылайтын айрықша маңызды рөл беріледі.
Мәселен, ГФР негізгі заңы Үкіметтің Бундестагқа және Бундесратқа барлық
кірістер мен шығыстар туралы, сондай-ақ мемлекеттің мүліктің жағдайы мен
келесі қаржылық жылға мемлекеттің қарызы туралы есепті беру міндеті
белгіленеді (114-баптың 1-бөлігі).
Көптеген шетелдік Еуропа елдерінде бюджеттің орындалуын және мемлекеттік
қаражаттың жұмсалуын парламенттік бақылаудың тиімділігін арттыру үшін Есеп
палатасы сияқты мамандандырылған алқа органы құрылады. Австрия, Бельгия,
Болгария, Венгрия, Греция, Испания, Италия, Португалия, Румыния, Франция,
ГФР-дағы бақылау органдары осылай аталады. Польшада органның бұл типі
Жоғарғы бақылау палатасы, Словенияда – Есеп соты, Финляндияда – Ревизиялық
ведомство деп аталады.
Конституцияға байланыстан осындай функцияларды Дания парламентінің
лауазымдық тұлғасы – аудиторлары, Латвиядағы, Литвадағы, Эстониядағы
мемлекеттік бақылаушылар, Финляндиядағы мемлекеттік ревизорлар орындайды.
Еуропа мемлекеттерінің конституциялары Есеп палаталарын парламенттің
бюджеттің орындалуына бақылауды жүзеге асыратын органына жатқызады. Оларға
Австрия, Венгрия кіреді. Бірқатар елдерде Есеп палаталарының қаржылық
бақылаудың дербес жоғары органының мәртебесі бар (Болгария, Испания,
Польша, ФРГ). Басқа елдерде есеп комитетіне сот органдарының кейбір
функциялары берілген. Бұл топқа Гре-ция, Италия, Португалия, Францияның
Есеп палаталары, Словенияның Есеп соты жатады.
Бюджеттің орындалуын бақылайтын бұл органдарға тән ерекшелік олардың
парламентке есеп берушілік болып табылады.
Конституциялар мен олардың негізінде қабылданған заңда парламенттік
бақылау органдарына қаржылық бақылау саласында кең өкілеттіктер береді.
Мәселен, Бельгияның Конституциясы Есеп палатасына мынадай өкілеттіктерді
бекітеді: оған жалпы және мемлекеттік қазынашылыққа есеп беретіндерді
басқару есептерін қарау мен реттеу жөніндегі міндеттер жүктелген. Ол
бюджеттің бірде бір шығыс бабының асып кетуін және бұл баптың қаражатын
басқа бапқа еш аударылмауын бақылайды. Палата фискалдық түсімдерді қоса
алғанда, мемлекет алатын салықтарды белгілеумен және алумен байланысты
операцияларға жалпы бақылауды да жүзеге асырады. Ол әртүрлі мемлекеттік
әкімшілік органдарының есептерін бекітеді және осы мақсатта есептік құжатқа
қажетті кез келген мәліметтер мен қажетті есептерді беруге міндетті. Жалпы
мемлекеттік қаржылық есепті өкілдер Палатаға Есеп палаталарының есептерімен
бірге ұсынады (180-бап).
ГФР-дің негізгі заңына сәйкес Мүшелерінің сот тәуелсіздігі бар Федералдық
есеп палатасы есептерді, сондай-ақ бюджетті жүргізудің рентабелділігі мен
дұрыстығын әрі үнемге басшылық етуді тексереді (114-баптың 2-бөлігі).
Ұлыбританияда мемлекеттік бюджеттің орындалуын қаржылық басқару мен
бақылаудың бірыңғай жүйесі болмай, бюджеттік жүйенің әрбір буыны оны дербес
жасақтайтын болғандықтан парламенттік бақылаудың екі – ұлттық және өңірлік
жүйесі бар.
Ағылшын парламентінің бюджеттік құқығы шектеулі. Оның бюджеттік бастама
құқығы жоқ. 1911 жылғы парламент актісі бойынша лордтар палатасының
бюджеттік құқығы мүлде жоқ. Қауымдар палатасының құқығы мүлде
қысқартылған. Егер ол бір мезгілде үкімет мүшесі болып табылса парламенттің
бір де бір мүшесі бюджеттік бөліністерді ұлғайту немесе қысқарту,
салықтарды өзгерту бойынша ұсыныстар енгізе алмайды. Шығыстардың бөлігін
(Тұрақты шығыстар қорының және Ұлттық қарыздар қорының шығындарын)
парламент мүлде бекітпейді.
Ұлыбританияның мемлекеттік қаржы саласындағы ұлттық парламенттік бақылау
екі түрге бөлінеді.
Біріншісіне Қаржы министрі әзірлейтін және Ұлыбритания Парламентінің
қарауына ұсынатын, сондай-ақ бюджеттің кіріс бөлігіне және бюджеттің шығыс
бөлігімен байланысты проблемаларды реттейтін Бөліністер туралы актіге
қатысты мәселелерді регламенттейтін Қаржы туралы актіні жыл сайынғы қарау
және бекіту барысында жүргізілетін бақылау жатады.
Егер қауымдар палатасы қабылдаған және кем дегенде сессия аяқталғанға
дейін бір ай бұрын лордтар палатасына жіберілген қаржылық заңды лордтар
палатасы жіберілгеннен кейін бір ай ішінде түзетулерсіз қабылдамаса, онда
бұл заң, егер қауымдар палаталарының өзгедей шешімі болмаса Патша ханымға
ұсынылып және королева мақұлдағаннан кейін, оны лордтар палатасы
қабылдамағанымен парламент актісі болады.
Бақылаудың бұл түрі қабылданған актілердің орындалу процесіндегі бақылаудан
және олардың орындауы туралы есептерде; Үкіметтік есептер мен ресурстар
туралы актінің талаптарына сәйкес және министрлер Бөліністер туралы
актіні бекіту кезінде қауымдар палатасына ұсынатын шығыстар сметасын
тексеруден; қауымдар палатасының Қаржылық бақылау жөніндегі комитетінің
мемлекеттік қаражаттың жұмсалуы туралы есепті тексеруден туындайды.
Қаржы туралы акті мен Бөліністер туралы актінің жобаларын
парламенттік қарау процесі алдын ала парламенттік бақылауға (атқару билігі
органдарының акті жобаларын жасау кезінде), ағымдық бақылауға (актілердің
орындалуы кезеңінде) және кейінгі бақылауға (актілердің орындалуын бекіту
кезеңінде) бөлінеді.
Ұлттық парламенттік бақылаудың екінші түрі – бұл парламенттің Бас
бақылаушымен және аудитормен өзара іс-қимылы барысында мемлекеттік
қаражатты пайдаланудың орындылығы мен тиімділігін бақылау.
Бақылаудың бұл түрі мемлекеттік қаражаттың жұмсалуына аудитті және
министрліктердің барлық кірістерін Ағылшын банкі шоттарынан Қаржы
министрлігінің арнайы шотына (Шоғырландырылған қорға) аударылуын
(мемлекеттік қаражат шоғырландырылған қордан тек Ұлыбритания парламенті мен
Бас бақылаушының және аудитордың тиісті рұқсаты болғанда ғана беріледі)
бақылауды жүзеге асыратын Бас бақылаушы мен аудитордың баяндамасына және
есептеріне негізделеді.
Бас бақылаушы мен аудитор парламенттің қауымдар палатасының қаржылық
бақылау жөніндегі комитетіне мемлекеттік қаржыны пайдалану туралы баяндама
мен есепті ұсынады, мұнда қаражатты жұмсауды бұзудың барлық жағдайлары, оны
пайдаланудағы асыра сілтеулер мен бұрыстықтар көрсетіледі. Ұсынылған
есептерді тексеру барысында Қаржылық бақылау комитеті тексерілетін ұйымдар
мен Ұлттық бақылау ведомствосының өкілдерін шақырады. Комитеттің бас
бақылаушымен және аудитормен бірлескен жұмыс нәтижесі қауымдар палатасына
жыл сайынғы талқылауға шығарылады, барынша жиі талқылау қажет болған
жағдайда комитет баяндаманы қауымдар палатасының кезекті сессиясында
қарауға бастама білдіреді.
Парламенттің қауымдар палатасының айрықша рөлі Ұлыбританияда қаржыны
парламенттік бақылау емес, ал қауымдар палаталары тарапынан болатын
бақылау жүзеге асырылатынын көрсетеді.
Сонымен Қаржы туралы актіні бекітетін және Англияның бюджеттік жүйесін
айқындайтын Ұлыбритания парламенті Англияның мемлекеттік қаржы шығыстарын
парламенттік бақылаудың негізгі органы болып табылады.
Ұлыбританияның парламенттің рәсімдері мен қаржылық бақылау жүйесі
бюджет қаражатының заңдылығы мен ашықтығын және оларды бұл қаражатты
алушылардың үнемді пайдалануын қамтамасыз етеді.
АҚШ конгресінде үкіметтік аппарат қызметін бақылау. Әмиян билігі дәстүрлі
түрде ықпал етудің барынша пәрменді құралы болған және бола ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.