Қазақстан Республикасындағы мұнай нарығының дамуының қазіргі жағдайын талдау мен бағалау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ТАРАУ. Мұнай нарығының қалыптасуының теориялық негіздері
1.1.Әлемдік мұнай нарығының дамуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.Ұлттық мұнай нарығының институционалдық жүйесі ... ... ... ... ... ..
2 ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы мұнай нарығының дамуының қазіргі жағдайын талдау мен бағалау
2.1. ҚР.да мұнай саласының дамуының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Қазақстан Республикасының мұнай құбырлар жүйесінің жағдайы мен перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Мұнай компаниялары өнімдерін экспорттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы мұнай нарығының дамуының артықшылықтары мен перспективасы
3.1. Қазақстан мұнай компанияларының болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Мұнай нарығын дамытудағы мемлекеттік стратегия ... ... ... ... ...
3.3. Жер қойнауын пайдалануды сенімді басқару: контрактілер, келісімдер, салықтар
1 ТАРАУ. Мұнай нарығының қалыптасуының теориялық негіздері
1.1.Әлемдік мұнай нарығының дамуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.Ұлттық мұнай нарығының институционалдық жүйесі ... ... ... ... ... ..
2 ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы мұнай нарығының дамуының қазіргі жағдайын талдау мен бағалау
2.1. ҚР.да мұнай саласының дамуының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Қазақстан Республикасының мұнай құбырлар жүйесінің жағдайы мен перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Мұнай компаниялары өнімдерін экспорттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы мұнай нарығының дамуының артықшылықтары мен перспективасы
3.1. Қазақстан мұнай компанияларының болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Мұнай нарығын дамытудағы мемлекеттік стратегия ... ... ... ... ...
3.3. Жер қойнауын пайдалануды сенімді басқару: контрактілер, келісімдер, салықтар
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ТАРАУ. Мұнай нарығының қалыптасуының теориялық негіздері
1.1.Әлемдік мұнай нарығының дамуының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.Ұлттық мұнай нарығының институционалдық жүйесі ... ... ... ... ... ..
2 ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы мұнай нарығының дамуының қазіргі
жағдайын талдау мен бағалау
2.1. ҚР-да мұнай саласының дамуының қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Қазақстан Республикасының мұнай құбырлар жүйесінің жағдайы мен
перспективалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
2.3. Мұнай компаниялары өнімдерін
экспорттау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
3 ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы мұнай нарығының дамуының
артықшылықтары мен перспективасы
3.1. Қазақстан мұнай компанияларының
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Мұнай нарығын дамытудағы мемлекеттік стратегия ... ... ... ... ...
3.3. Жер қойнауын пайдалануды сенімді басқару: контрактілер, келісімдер,
салықтар
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Нарыққа көшу жағдайында еліміздегі мұнай саласы экономика дамуында
приоритетті бағытты иеленді. Таяу 30 жылда Қазақстанның мұнай секторы
еліміздің әлемдік шаруашылықтық жүйеге кіргізетін маңызды сферасы,
экономикалық өте перспективті саласы ретінде қарастырылады. Мұндай әдіс
негізінде – сұйық отынның ірі қоры және әлемдік мұнай нарығында күтілетін
перспективті қолайлы конънктура, соның ішінде салыстырмалы түрде өте жоғары
шығынмен мұнайды өндіретін елдер және Қазақстан үшін де.
Мұнай өнеркәсібінде туындаған көптеген мәселелер көмірсутегі
ресурстарын пайдаланудың альтернативті бағыттарын көрсетуге бағытталған
арнайы шаралар жүйесін өңдеу бойынша жасауды талап етеді. Қазір қалыптасқан
жағдай, оларды жақын және алыс шет елдерге экспорттау, мемлекеттік бюджетке
түсетін табыстың басты статьясы болып отыр. Сондықтан копвекторлылықты
қолдану осындай мұнай сияқты тамаша және жаңартуға келмейтін табиғи
ресурстардың өте өткір мәселесін туғызып отыр.
Жер қойнауын қолдану сферасында мұнайгаз секторының экономикалық
потенциалын жетілдіру республика бойынша жалпы мұнай өндіру динамикасын
өсірумен, инфрақұрылымды өндірістің торапты желісін құрумен, мамандықтың
жаңа салаларын қалыптастырумен байланысты. Сонымен, мұнай, газ, конденсаты
бар жаңа ірі кен орнын жасауда енгізуге ғана емес, сонымен қатар әлемдік
нарыққа көмірсутегі ресурстарын жеткізуді қамтамасыз етуді ұсынатын басқа
сапалы даму кезеңдеріне жасалынған құрылымға көшуге ерекше көңіл бөлінеді.
Соңғы уақыттарда көптеген елдердің экономикасын қалыптастыруда мұнай
мен мұнай өнімдері нарығының ролі едәуір өсті. Қазақстанның күші бар кен
орындарында көмірсутегі шикізаттарының ірі қорын иелене отырып,
республикамыздың құрылық бөлігінде және Каспий теңізінің шельф аймағында
перспективті құрылым есебінен мұнай мен газ көлемін біртіндеп өсіруде. Бұл
мұнай тасымалында тартымды маршрутқа жан-жақты өлшенген
талдауды жүзеге асыру сол немесе басқа экспорттық бағыттың экономикалық
тиімділігін анықтау қажеттігін анықтайды.
Қазақстанда мұнай саласын дамытуды , мұнайды зерттеу, өндіру, өңдеу
және тасымалдау, сондай-ақ жаңа техника, технологиялар, ноу-хау үшін
қазіргі басқару тәжірибесінің жетіспеушілігі үшін қажетті жеке
инвестициялардың жоқ болуы кідіртуде. Шетел компаниялары басқа салалар
алдында приоритет бере отырып, мұнай саласына инвестиция құюға мүдделерінің
өте жоғары дәрежесін көрсетуде. Сонымен қатар, мұнай өндіру мен геологиялық
барлау облыстарда қол қойылған көп келісімдерге қарамастан, кешегіге дейін
бұл шетел капиталының қажетті санының құйылуына және өнеркәсіп қорларының
ашылуына әкелген жоқ және мұнайды өндіру мен өңдеуді көбейту ұсынылған
дәрежеге жеткен жоқ. Қазақстанда мұнай өнеркәсібін дамыту мен шетел
капиаталының құйылуын ұстап тұратын бірден-бір маңызды фактор – бұл елден
мұнайды шығару үшін күштің жетіспеушілігі. Қазір әзірге жеткілікті
транспорт магистралімен қамтамасыз етілмеген. Бұл қазақстандық жобалар
пайдасына шешілетін түпкілікті потенциалды инвесторларының таңдау процесін
кідіртеді. Труба жүргізу құрылысы туралы шешімді жүзеге асыру әлемдік мұнай
нарығында күшін орналастырып қоюды едәуір өзгертуі әбден мүмкін. Экспортты
мұнай жолдарын таңдау көбіне Қазақстанның сыртқы саяси және сыртқы
экономикалық стратегиясын анықтайды. Экспорттық маршрутты қалыптастырудағы
ортақ әдіс – елдің геосаяси жағдайы мен оның әлеуметтік-экономикалық даму
мүддесінен шығатын, әлемдік нарыққа мұнайды тасымалдаудың көп нұсқалылығы.
Қазақстанның экономикалық өсімінде өзінің жеке инвестициялық
мүмкіндігі өсуде. Ұлттық мүдделерге сәйкес, шетелдік серіктестерінің
мүддесіне қиянат жасамай-ақ, отандық инвесторлар өздерінің капиталдарын
мұнай бизнесіне құюға дайын.
Мұнай кешенін дамыту және сұйық отын экспортын көбейту Қазақстан
экономикасының шикізатқа бағытталуын тереңдету қаупін туғызып отыр. Ол
сондай жағдайдағы барлық теріс зардаптары мен өндірістік дамыған елдердің
шикізат қорына айналуы мүмкін. Мұндай жағдайдың алдын-алу үшін ел
экономикасын және оның экспортын диверсификациялау қажет. Өсімді тек мұнай
кешенінде ғана емес, экономикамыздың басқа салаларынан да табуымыз қажет.
Көмірсутегі экспортына жоғары тәуелділік Қазақстанның экономикасын
әлсіз етіп отыр. Оның ұлттық мүдделерін тиімді қорғау мұнай кешенін дамыту
стратегиясын жасауды талап етіп отыр. Ең алдымен, ол еліміздің экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталуы және әлемдік нарықта оның
позициясын нығайтуға жағдай жасауы тиіс. Жоғарыда айтылғанның барлығы
дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты ҚР-да мұнай нарығын дамытумен байланысты
мәселелерді кешенді қарастыру және оның даму перспективасын кешенді анықтау
болып табылады. Қойылған мақсатқа сәйкес мына міндеттерді шешу қажет:
• әлемдік мұнай нарығын зерттеу, оның дамуының негізгі факторларын
анықтау;
• мұнай нарығында баға белгілеудің негізгі әдістерін талдау, баға
белгілеудің қазіргі формаларын қарастыру;
• Қазақстанның қазіргі мұнай кешенін және оның экспорттық құраушыларын
дамытудың негізгі жолдарын талдау;
• Республткада мұнай нарығын дамытудың приоритеттерін анықтау.
Зерттеу пәні – Қазақстанның мұнай нарығының дамуы мен әлемдік сұйық
отын нарығында оның бәсекелестік позициясын нығайту үшін қолайлы жағдай
жасау.
Зерттеу объектісі болып мұнай нарығы, оның негізгі субъектілері,
Қазақстанның мұнай кешені табылады.
Дипломдық жұмысты орындау барысында отандық және ресейлік ғалымдардың
және мұнай өнеркәсібі экономикасының мәселелері бойынша экономиканы
қалыптастыру мен шетел инвестицияларын тарту бойынша мамандардық ғылыми
еңбектері қолданылды.
Жұмыста ақпарат көзі ретінде мұнай бизнесін реттеу бойынша заң
актілері, сол сияқты Қазақстанда мұнай кешені қызметін сипаттайтын
статистикалық мәліметтер қолданылды.
Талдауда экономикалық талдаудың факторлық және салыстырмалы әдістері,
монографиялық пен сызбалық иллюстрация, экономико-математикалық әдістер
қолданылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады. Машинкаға басылған жұмыс бетте орындалған,
кесте мен суреттермен мазмұндалған.
1. Мұнай нарығының қалыптасуының теориялық негіздері
1.1.Әлемдік мұнай нарығының дамуының ерекшеліктері
Мұнай нарығы бірінші энергия тасымалдаудың ең үлкен және қалыптасқан
түрі болып табылады. Мұнайдың ең бастьы керекшелігі болып трансполрттық
тасымалдаудың, тұтынушымен байланыстың жеңілдетілген түрі болып саналады.
Аймақаралық мұнай ағымына және оныі өндірілу көлеміне елеулі түрде
әскери және саяси факторлар әсер етеді.
Әлемдік ірі мұнай компанияларымен басұарушылық күшке қарсы 1960
жылы Мұнай экспорттаушы елдердің әлемдік ұйымы құрылды. Ең басында оған
бес мемлекет: Иран, Ирак, Кувейт, Сауд Арабиясы және Венесуэла. 1969-
1970ж.ж тағы сегіз ел енді: Катар, Индонезия, Біріккен Араб Әмірлігі,
Алжир, Нигерия,Эквадор және Габон.1992 ж ОПЕК құрамынан Эквадор, 1995
ж Габон шығарыылды.
ОПЕКтің негізгі міндеті болып келесі табылады:
• Сұйық мұнай нарығына ірі компаниялардың әсерін азайту.
• Мұнай сатуда ұйымға мүше елдердің үлесін азайту.
• Өз мемлекетіңнің өз территорияңда таралуын азайту.
• Халықаралық мұнайдың биржалық саудасында үш негізгі маркерлік
сорттары таралған:Брент(Еуропа), Дубай(Азия) және Батыс техасстық
қоспа. Брент дегеніміз Лондондық биржаның маркерлік сорты, Батыс
техасстық Нью Йорк үшін және Дубай Сингапур үшін.
Брент пен Дубай экспортқа бағытталған сорт болып табылады, оның
сатылымы споттық нарықта елу алпыс пайызы бір сатылымнан құрайды.Батыс
техасстық мұнай негізінен АҚШ тың ішкі нарығында ұзақ мерзімді
келісімшарт негізінде сатылады, бір жолғы сатылым мөлшері төрт пайыз
мөлшерінде.
Үш географиялық сауда центрлерінің болуы күшті техника дамуымен
байланысты: Телекоммуникация, компьютеризация және информационды
технологиялар нақты өмірдегі мұнайды функциялауға әкелді.
Бәсекелік нарыққа өту мұнайды сатудың жаңа түрлерін, сатылу түрлерін
туғызды. Тұрақты келісімшарттардың негізінде бір жолғы келісімшарт бойынша
40-50% нарықта сатылымға түсті.Бәсекені горизонтальдыдан вертикаль түрге
ауысуы Тұрақты және интегралды емес тенденциялардың артуы жағдайында
сұраныс пен ұсыныстың артуына әкелді.
Қазіргі таңда, әлемдік мұнай нарығындағы елеулі өзгерістер болды.
Нарықтың трансформациясы тауаралмасушы келісімдерді кеңейтуге
орайластырылып жүргізілді.Нарықтың сегменттелуі барысында мұнай сатылымы
алдымен споттық, форвардтық, кейіннен фьючерстік келісімдермен жасалатын
болды.Әлемдік мұнай нарығы біртіндеп физикалық түрден қаржылық түрге
ауысты. Биржада жасалатын іскерлік операцялардың 1-2% пайызы енеді. Қалған
бөлігі хеджирлік операцияларға және кеңінен таралған сұйық отынмен
спекулятивті сату трін жүргізу.
Әлемдік нарықта ОПЕК елдері негізгі активтерге ие болу барысында
негізгі мемлекеттік ойыншы болады. Тік көлденең мұнай өндіруші халықаралық
компаниялар, ОПЕК елдерінде орналасқан елдермен тасымалдау және шығару
өндіру саласындағы компаниялар арасында бәсеке пайда болған.
Соңғы жылдары әлемдік мұнай нарығында диверсификация мен глобализация
процесстері белсенді жүрді.Нәтижесінде көптеген компаниялардың
географиялық немесе технологиялық жобалармен бірігуі пайда болды. Нақты
шекаралар бәсекенің тік және көлденең түрде тез дамуы барысында тез
тенденция алып жаңа биіктен көріне бастады.Сол себепті қазіргі таңда мұнай
нарығында күшейтулер болып жатыр.
Негізгі бәсеке көбінесе мемлеккеттік және халықаралық компаниялар
арасында кеңінен тпралған. Әлемде мұнайды өндіру мен табу мемлекеттік
тұрғыдағы ірі бизнес болғандықтан (Upstream) мемлекеттік мұнай компаниялары
доминант болып табылады.
1 кесте
Әлемдегі мұнай өндіру мен табу.
Компаниялар Қорлар Өндіру
Мұнай Газ Мұнай Газ
Мем.м.к. 93 93 72 70
Жеке м.к. 7 7 28 20
Мұнайды қайта өндіру (Downstream) жеке компаниялармен бақыланады,
себебі олар өздерін шикізатпен кең мөлшерде қамтамасыз ете алмайды әрі
кейіннен олар шикізатты сатып алушы нетто сатыпалушыға айналады.Мұнайды
өндіретін он екі ірі әлемдік компаниялармен олардың мөлшері өндіретін
мөлшерінен 1.7 есеге артты.Ол олардың өндіруге тиісті күшінен 3.1 есе
артқанын байқатады.Соған байланысты олардың сату үлесі артық
мөлшерде.Ұлттық мұнай компаниялары көмірсуға деген бақылау пакеті
акциясына ие,ол өз кезегінде нарыққа шығу мүмкіндігін кеңейтеді. Оларға
тұрақты сатушылармен келісім жасаған оңтайлы болып саналады.
Қазіргі таңда сенімді жеткізілу шарты ретінде баға қалыптасудың
тазалығы мен ашықтығы, яғни компаниялармен өзінің бюджетін анықтау
мүмкіндігінің молдығы анықталады.
Бүкіл әлемдік мұнай нарығы жоғарғы дәрежелі концентрациялы және
монополизациялы болып саналады.24 аса үлкен мұнай компаниялардың ішіне (12
аса үлкен өндіруші және 12 аса үлкен өңдеуші) компаниялар кіреді, ХХІ
ғасырдың басында 60 пайыз мұнай өндіру және 45 пайыз мұнай өңдеуі осындай
қатынаспен жасалды.
Қазіргі кезде ОПЕК-ке 11 дамушы ел кіреді , олардың пайдасы және
дамуы мұнай экспорты мен әлемдегі мұнай бағасына тура тәуелді. Экспортқа
шығарылған мұнай пайдасы, ол ОПЕК-ке кіретін елдердің гүлденуі , оған қоса
, олардың негізгі мақсаты – мұнай нарығында бір қалыпты болуы, осындай бір
қалыпты дәрежеге жету үшін мұнай сұраныс пен тұтыну көлемін анықтау мақсат.
Жылына екі рет егер керек болса одан да көп кездесулер
жүргізіледі.Сол кездесулерде мұнай және энергетика министрлері әлемдік
мұнай жағдайын талқылайды.
ОПЕК-ке кіретін елдердің мұнай өндіру және өңдеу саясаты әртүрлі
келеді. Себебі географиялық және экономикалық жағдайдың әртүрлілігінен,
сондай-ақ мұнай қорының бірдей еместігі, ішкі нарықтағы сұраныстың бірдей
болмауы деген сияқты факторлар болып келеді. Осыған орай, Алжир, Иран және
Ливия елдері баға көтеруін қалайды және квотаға қарсы шығады.Ал,
Кувейт,Сауд аравиясы және Біріккен Сауд Әміршілігі бағаның төмендету
жағдайын қарастырып, квоталардың болуын және олардың ары қарай өсуін
қалайды.Ол дегеніңіз, ішкі нарықты қанағаттандыра, қор жинауды көздейді.
Индонезия,Нигерия және Венесуэла елдерін екі топтың біреуіне де
жатқызуға болмайды, өйткені олардың позициялары әлемдік мұнай нарығына
тікелей байланысты. Экспорттық квоталарды бөлу сонымен қатар картельдің
мүше – елдердің ресурстық әлеуетіне де байланысты (2 кесте).
Негізгі әлемдік нарық индикаторы болып ОПЕК белгілейтін баға болып
саналады.Және де Лондон әлемдік мұнай биржасы (Brent) және Нью-Йорк тауар
биржасы (WTI) өз баға құруына әсер етеді. ОПЕК-ке мұнайдың негізгі
сорттары, ОПЕК елдерінде өндіретін және Мексикада.
2 кесте
2005 жылдағы ОПЕК-ке мүше-елдеріндегі мұнайды табудың квоталары
Ел Квотаның мөлшері (күніне мың
баррель)
Алжир 878
Индонезия 1425
Иран 4037
Кувейт 2207
Ливия 1473
Нигерия 2264
Катар 713
Сауд Аравиясы 8937
БАӘ 2400
Венесуэла 3165
Ирак Квота режиміне кірмейді
ОПЕК-тің бағасы күн сайын және әр апта Карательдің секретариаты
зерттейді.оның мақсаты- орташа нарықтық бағаны анықтау.1980 жылғы ОПЕК-тің
жәшігі баға тағайындаудың негізі болды.Басында оның бағасы бір баррельге
18 доллар болған, кейінірек 21 долларға жетті.1999 жылдың наурыз айында
ОПЕК баға тағайындау жаңа механизмін қолданды, осы механизмге автоматтық
мұнай экспорттының күніне 500 мың баррельге дейін ұлғайту, егер ОПЕК
жәшігінің бағасы 20 күннен астам күніне 22-28 доллар кем болмағанда.Және
автоматтық кеміту механизмі қосылады (күніне 500 мың баррель) егер 10 күн
ішінде 22-28 доллардан кем болғанда.Осыдан басқа методтардан сұраныс пен
ұсыныс дәрежесі анықталады және біркелкі жағдай үшін квоталардан алынады.
Әлем нарығында біркелкі жағдайды бұзушы Ирак болады.
Тамыз айының 1990 жылдан Иракқа ООН-ның санкциялары бар, оның Кувейтке
деген қарсылығы үшін.Бірақ та желтоқсан айының 1996 жылдың Ирак мұнай
экспортын жаңартты ООН бағдарламасы бойынша (Мұнай азық-түлік үшін),
мұнайдан келген ақшаны, азық-түлік және дәрі-дәрмек үшін.Ирак мұнай
инфраструтурасын тез арада дұрыстап алды, оған дәлел,1999 жылда мұнай
өндіру көлемі күніне 3 млн. баррель болды, ал 2000 жылдың аяғында күніне
3,5 млн. баррельге жетті.Ирак мұнайының экспорты ООН бағдарламасы бойынша
көлеміне емес, оның сатқаннан пайдасынан.Демек, бағаның төмендеп кеткен
уақытта Ирак жетерлік мұнайды экспорттай алмады.Оған орай ООН (бағдарламасы
бойынша) көрсеткен ақшаны 6 ай ішінде жинай алмады.
ООН бағаны 1999 жылдан бастап 6 ай ішінде 5,3 млрд. доллардан 8,3
млрд. долларға дейін ұлғайту керек деп есептеді. Ирак бүкіл әлемдегі мұнай
өндіруші елдерді таң қалдырды,ол 1991 жылдан бастап күніне 1 млн.
баррельден, соғыстан кейін (перс заливіндегі) , 1999 жылдың аяғында күніне
3 млн. баррель мұнай өндірді.Ол Ирак үшін үлкен жетістік себебі сол уақытта
өте көп кедергілер және мұнай инфраструктурасының керек дәрежеде болмауы.
Қазіргі кезде Ирак айналасындағы қақтығыстар басылмай жатыр.
2001 жылдың жазында БҰҰ мен Ирак Өзара түсінушілік туралы меморандумының
жұмыс істеу уақытын ресми түрде ұзартты. Осы меморандум Мұнайға азық-түлік
айырбастау бағдарламасының жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Ал 2001 жылдың
шілдесінде Ирак өзінің экспорттық сатуларын қайта жандандырды, ол мұнай
бағасының күрт түсуіне және нарықтағы наразылыққа алып соқты. Бұдан бұрын
(04.06.2001) Ирак мұнайды экспорттауды тоқтаған еді, оның басты себебі: АҚШ
пен Ұлыбритания осы елдің сыртқы сауда операцияларына бақылауды күшейтетін
жаңа санкциялардың бағдарламасын енгізді. Осыған дейін экспорттық
тасымалдар көлемі күн сайын 2 млн. баррель болатын. Мұнайды экспорттауды
қайта жандандыру мұнай бағасының динамикасын анықтауда маңызды фактор болып
табылады, ол өз кезегінде әлемдік тауар нарықтарында мұнай бағасын
өзгертеді. Бірақ ОПЕК мамандары Ирак өз мұнай экспортын тоқтатса да, мұнай
бағасының деңгейін керекті деңгейде ұстап тұра алады деген сенімде.
ОПЕК қазіргі кезде мұнай бағасына елеулі әсер етеді. Мұнай картеліне
кіретін елдер әлемнің зерттелген мұнай қорының ¾ бөлігіне ие. Әлемдік мұнай
өндірісінің 40% ОПЕК иелігінде. ЕІА сараптамасы нәтижесінде ОПЕК елдері
елеулі инвестициялық қаржысыз қысқа период ішінде мұнай өндірісінің көлемін
35 млн. баррельтәулік деңгейіне дейін жеткізе алатыны дәлелденген. Сондай-
ақ өндірістік қуатты 1 барртәулікке өсіру картель үшін тек 2,8 АҚШ
долларына соғады. Оның үстiне олардың қоршаған ортаны қорғау талаптарына да
жүрдiм-бардым қарағаны қарын аштырмай қоймайды. Әлбетте, осындай заң
бұзушылықтың салдары жұтып отырған ауа мен iшiп отырған суымыздың
ластануына әкеп соғатыны тағы анық. Бұл шартты бұзушылық бұдан өзге
мемлекетке қаншама қыруар шығын әкелiп, жақын арадағы жоспарда бар мектеп
пен ауруханалардың салынбай қалуы ықтималдығына және экономикалық,
инфрақұрылымдық жобалардың дер кезiнде iске аспауына әкелуi мүмкiн екен.
Баға белгілеуде басты фактор ұсыныс пен сұраныс деңгейі болып табылады.
Әлемдік нарықтағы мұнай бағасы сұраныс пен ұсыныстың өзгеруіне байланысы
әрдайым жоғары-төмен қозғалыста болады. Олардың арасындағы айырмашылық
неғұрлым көп болса соғұрлым нарықтағы қалыптасқан баға өзінің шынайы
бағасынан алшақтай береді. Тауарлық дефецит жағдайында (сатушы нарығы)
баға көтеріледі және керісінше, тауар жеткілікті болса (тұтынушы нарығы)
– осы тауар бағасы төмен жылжиды.
Қазір бірнеше аумақтық мұнай нарықтары қалыптасқан. Және олардағы мұнай
бағасы бір баррель үшін 1 доллардан 5 долларға дейін ауытқып отырады. Ең
төмен баға Таяу шығыс аумақтық нарығында, Кариб бассейні (Венесуэла) бір
долларға жоғары.
Мұнай өнімдері Солтүстік Европада, оның мәні шығыстағы нарықтан 4-5
долларға артық.
Шығыстық мұнайды бағасының басым бөлігін тау рентасы құрайды, өйткені
мұнда үлкен кен орныдары орналасқан,олардың рентабельділігі өте
жоғары.Осылай орташа жылдық мұнай скважиналарының дебеті Шығыста 680 мың т
жылына, Сауд Арабиясында 273 мың т. Қазу ұстанымдары 25 есе кем
Солтүстік мұхит және Аляскамен салыстырғанда. Жеңіл және ұсақ ұнтақты
түрлерінде бағада жасау деігейінің рентасы орны табады, өйткені мұнайдың
бүл түрлерін өңдегенде жоғары дәрежеде табыс ашық фракциаларда(бензин,
авиакеросин, және т.б.) болады. Осыны ескере отырып көліктік құбырлардың
дамуы және мұнай өнімдерін дамыту технологиясы мұнай түрлерінің арасындағы
айырмашылыққа әкеп соқты.
Аз шығысты қажет ететін кен орныдары әлемдік мұнай бағасын анықтайтын
болды. Дәстүрлі түрде индикатор ретінде солтүстік теңіздік Brent
халықаралық мұнай биржасында Лондонда танылады. Оның ұстанымдары ең жоғары
болып саналады.
Мұнай бағаларының әрі қарай қозғалысы 2007 жылы факторлардың екі
тобының үйлесуімен анықталатын болады: фундаменталдық және алыпсатарлық
(спекулятивтік).
АҚШ-тағы мұнай қорының артуы, американдық және әлемдік экономиканың өсу
қарқының төмендеуі және аналитиктердің хабарлауы бойынша, 2009 жылы
мұнайдың әрі қарай өсуі экономикалық құлдырауға алып келеді, көптеген
хеджерлік қорлар мен алыпсатар инвесторларды орта мерзімдік перспективада
мұнай құнының арту тенденциясы өз мәнін жоғалтады деген қорытындыға келді.
Мұнай құнының төмендеуі нәтижесінде олар өздерінің ұстанымдарын жауып және
мұнай нарығынан өздерінің ақшаларын басқа активтерге аудара бастайды.
Көптеген сарапшылардың көзқарасы бойынша 2009 жылы мұнайдың жоғары
әлемдік бағалары сақталады, себебі сұраныстың артуына байланысты бұл нарық
ұсыныстың ең шегіне жетті, сонымен қатар әлемдік экономика мұнай өңдеуші
қуаттардың жетіспеушілігін сезініп отыр. Мұнай бағасына мұндай болжамды
халықаралық валюталық қор өз баяндамасында ұсынады.
Сенбі күні өткен сауда нәтижелері бойынша мұнай бағасын ОПЕК бірінші
рет 105-долларлық көрсеткіштен асырып, бір баррель үшін 105,73 $ құрады.
Бұл жөнінде бүгін таралған ОПЕК секретариатының хабарламасында айтылды. Бір
күн бұрын, осы ұйымға мүше барлық елдердің мұнайының негізгі 13 экспорттық
түрлерінен ОПЕК-тің мұнай жәшігінің бір баррелі 104,02 $ құрады.
Сарапшылардың көзқарасына сәйкес мұнай бағасы біріншіден американдық
доллардың әлсіздігімен және Қытай мен Индиядағы мұнайға сұраныстың өсуіне
байланысты болжанатын шикізаттың жетіспеушілігінен қауіптенуімен
шарттастырылады.
Халықаралық энергетикалық агенттіктің болжамына байланысты "Brent"
маркалы мұнай баррелінің құны келесі жылы 70 долларды құрайды, 2007 жылы
орташа баға 68 долларды құрады. Өткен жылдарда "Brent" маркалы мұнайдың
әлемдік бағасының динамикасы: 2005 жылы – бір баррель үшін 54,4 доллар,
2004 - 38,2, 2003 - 28,8, 2002 - 25,0, 2001 - 24,5, 2000 - 28,4, 1999 -
17,9, 1998 - 12,7, 1997 - 19,1 доллар.
Мұнай бағасының графигі
Источник: http:www.dcenter.ru
1.2.Ұлттық мұнай нарығының институционалдық жүйесі
Арғы тегі американдықтар болып табылатын және неоинституционализмнің
қазіргі түрін көрсететін институционалдық теория мұнай бизнесінің
ұйымдастырушылық формаларының дамуын және қазіргі жағдайын түсіндіретін
доктор ретінде зерттеушілердің назарын аударады. Дамушы елдердегі ұйымдар
мен басқарулардың жаңа нарықтық институттары нарықтық экономиканың
институционалдық негізін құрады және өндірістік қатынастарға сәйкесінше
институционалдық рәсімдеу береді. Экономикалық ғылымда институционалдық
тәсілдеме, зерттеушілердің ойынша, экономиканың маңызды секторларының және
өркениетті нарықтың дамуының негізгі субъектілерінің кеңес уақытындағы
түсіндірулердің теориялық негіздемесін береді.
Елдің әлемдік қауымдастықта жақсы интеграциясы болуы үшін сыртқы және
ішкі тауар нарығында шетелдік бәсекелестікке қарсы тұра алатын отандық
экономикалық құрылым құру қажет. Мұнай секторындағы экономикалық биліктің
монополизациясы мен концентрациясы тігінен және көлденең бағыттардағы мына
жолдармен көрінеді:
- ұлттық компаниялардың білімі, тігінен интегриалданған құрылымдардың
қосылу және жұтылу жолымен құрылуы;
- біріккен кәсіпорындардың екі немесе бірнеше шаруашылық жүргізуші
субъектілермен құрылуы.
Корпоративті даму процесінде және Казмұнайгаз ұлттық мұнай
компаниясының динамикалық капитализациясында республика мынадай мемлекеттік
компанияларға негіз болады: Норвегиядағы Statoil, Малайзиядағы Petronas,
Венесуэладағы PDWSA. Казмұнайгаз ҰК тігінен бірігуінің ұлғаюы
инвестициялардың керекті көлемінің өзіндік құралдар, берешек құралдар және
серіктестердің құралдары формасында ұлғаюына мүмкіндік береді. Олар
инвестициялық жобаларға тартылуы мүмкін, табыстардың өсуіне байланысты
өзіндік капитализацияның ұлғаюын тездетуі мүмкін. Сонымен қатар, үкіметтің
бай Каспий шельфин игеру бағдарламасын жүзеге асыру мынаған мүмкіндік
береді, яғни, институционалды қайта құру барысында мемлекеттік ұлттық
Казмұнайгаз компаниясын құру маңызды технологиялық әлеуетті жинақтайды,
ол Каспийде істейтін басқа да шетел компанияларынан төмен болмайды.
Нарық институттардың және нарықтық субъектілердің қалыптасу процесі
қазақстандық көмірсутегі нарығында бәсекелестіктің нашар сипатын
куәландырады. Нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңінде көмірсутегі
нарығының дамуының мемлекеттік реттеуі мемлекеттік бағдарламаларды өткізу,
жоғары салық түріндегі мемлекеттік қажеттіліктер және мемлекеттік бюджеттің
доноры ретінде мұнайгаз комплексінің табыстарын пайдалану формасында
басымдырақ. Сонымен қатар мұнай компаниялары табиғатынан ұсақ болмайды,
себебі масштаб бойынша үнемдеу эффектісін өткізу бойынша қаржылық және
табиғи кедергілер жағдайында қызмет етеді.
Сыртқы тәуелсіздік тігінен ұйымдастырылған кәсіпорын бірлігінің
қызметінде маңызды фактор болып табылады. Ұлттық компаниялардың
стратегиялық жоспарын өткізудің тиімді құралы болып оның потенциалының жан
жақты анализі табылады. Компаниялардың стратегиялық ұстанымын күшті және
әлсіз жақтарының қызметі туралы ақпаратты реттейтін құрылымдық схема
берілген (3 кесте).
3 кесте
Көмірсутегі нарығындағы компанияның іс-әрекетінің мықты және әлсіз
жақтары (Казтрансойл ҰК талдауының нәтижесі бойынша)
Интеграцияның стратегиялық тиімділігі
Мықты жақтар Әлсіз жақтар
1 2
Іздеу, барлау, маркетинг, Төленбеген ақылар. Әлемдік нарыққа,
инжиниринг, жөнелту саласындағы аумақтарға, тұтынушыларға
компанияның максималды интеграциясы жеткізілімдер үшін көп мөлшердегі
шығындар.
Транспорттық инфраструктураның және Құбыр жүйелерінің интеграциясының
шикізатты алудағы қуаттылығының болмауы, транспорттың басқа
жоғарылауы. Жеткізілімдер бағытының альтернативті түрлеріне жоғарғы
өзгеруі. шығындар (теміржол, су көлігі)
Компанияның халықаралық рейтингі Көмірсутек пен мұнай өнімдеріне баға
қоюдағы нақты стратегияның болмауы.
Бір жүйедегі тарифтік саясаттың
болмауы.
Энерго жеткізушілерге сұранысты Жоғары салықтық салымдар. Тұрақты
қалыптастыратын заң сұраныстың болмауы
Жаңа технологияларға негізделген Маркетингтік жүйенің дұрыс
мұнай өндірудегі және оны дамымағандығы. Мұнайды барлаудағы
жеткізудегі энергосыйымдылықтың жәнеавтоматтандырылу жүйесінің
еңбексыйымдылықтың төмендеуі әлсіздігі.
Көмірсутектің сапасын арттыру Тұтынушылардың тауар және қызмет
банкасы. Халықаралық жүйеге өту жәнесапасына деген талаптың артуы.
сапа жүйесін енгізу. Керекті және сенімді басқарушылық
ақпараттың болмауы.
Корпорацияны кеңейту және дамыту Компанияның қаржылық менеджмент
бойынша инвестициялық бөлімінің әлсіздігі. Табыстың және
бағдарламаларды жүзеге асыру. шығыстың ортасының анықталмауы.
Жұмыс жүргізудегі өндірістік және
экологиялық қауіпсіздіктің төмен
болуы.
Халықаралық нарықтан капиталды жалғаТауар-транспорттық операцияларда
алу. Тәуекелдерді басқару және маманданған басшылықтың болмауы.
сақтандыру жүйелерін ендіру.
Көмірсутек нарығындағы бәсекеге Басқа өндірушілердің мұнай
қабілеттіліктің артуы. Жеткізілім өнімдерінің сапасының артуы.
көлемінің және табыстың артуы. Көмірсутек нарығының жаңа
қатысушылары.
Ұсыныс көлемінің артуы. Ішкі нарықты мұнай өнімдеріне деген
Дистрибьюторлық желінің пайда болуы.сұраныстың қанағаттандырылмауы
Жоғары дәрежеде маманданған кадрлар Кадрмен қамтудағы әлсіздік
Табысты акционерлік саясат, әрдайым Мұнай өнімдерін ұсыну обьектілерінде
инвестициядан түсетін табысты қылмыстықтың болуы
арттыру
Мұнай секторлар перспективасында институционалдық қайта құрылымдарды
ұстанатын факторлар ретінде жаңа отын көздерінің пайда болуы және
транспортты жанармаймен қамтамасыз ету технологиясы болуы мүмкін.
Көмірсутегі нарығынан оның конфигурациясының жаңа компаниялардың, яғни
Қазақстанның барлық мұнайының 64% үлесіне тиетін шельфтік мұнайды игеру
жағдайына байланысты сатушылар мен экспортерлердің қосылу және жұтылу,
бөлінуі мен бөліп көрсетілуі түріндегі белсенді өзгеруін күтуге болады.
Сонымен қатар алынатын шельф қорлары мұнайдың 8 млрд. тоннасын құрауы
мүмкін, ол әлемдік қорлардың 5,3% көлеміне тең.
Сонымен, мұнай нарығының институционалдық ішкі құрылымын зерттеу
Қазақстанның жағдайында көмірсутегі нарығының отандық өндірістік әлеуетін
жинақтау мен корпоративтік басқарудың табыстылығын және тиімді жақтарын
күшейте отырып, трансакционды және ішкі шығындарды үнемдеуге бағытталған
шетелдік меншік және институттармен біріккен меншіктің мемлекеттік
нысанындағы артықшылықпен мұнай секторы саласында бір ұлттық компанияның
өндіріс активтерінің тік интеграциясы күшке ие екендігін көрсетті.
4 кесте
Көмірсутегінің әлемдік және ұлттық нарығының салыстырмалы сипаты
Қызмет ету критериялары Әлемдік Қазақстанның көмірсутегі нарығы
мұнай
нарығы
Мұнай және газ Мұнай өнімдері
Молықтыру деңгейі бойынша
а) тепе-тең нарық
б) тапшы нарық
в) артық нарық
Бәсекелестік деңгейі бойынша
а)дамымаған нарық
б)дамыған нарық
в) қалыптасып келе жатқан
нарық
Бәсекелестік деңгейі бойынша
а) еркін нарық
б) монополиялық нарық
в)олигополиялық нарық
г) аралас нарық
Сату сипаты бойынша
а) көтерме нарық
б) бөлшек нарық
Сату ассортименті бойынша
а) тұйық нарық
б) молықтырылған нарық
в) кең ассортимент нарығы
г) аралас нарық
Республиканың мұнай нарығы критериалды талаптарына сәйкес келесі даму
ерекшеліктерімен сипатталынады:
- дамыған бәсекелестікпен және мұнай өңдеу тауарларының кең
ассортиментімен ішкі мұнай нарығын еркін нарықтар қатарына қосуға
болмайды;
- бұл көмірсутегі шикізатының артық ресурстарының қалыптасып келе жатқан
нарығы;
- мұндай нарықта баға белгілеу жеткілікті либералданбаған, сұраныс және
ұсыныс мемлекеттік реттеуге әкеледі;
- құрылымдық ұлттық мұнай нарығы әлемдік мұнай нарығы арқылы артықшылықты
пайдаланылатын тауарлы мұнай нарығы ретінде көрсетілген, сонымен қатар
республика ішінде артықшылықты пайдаланылатын мұнай өнімдерінің нарығы
ретінде көрсетілген;
- берілген нарықтардың қызмет етуі мемлекет пен геологиялық-геофизикалық
жер қойнауын барлау, тәжірибелі бұрғылау және кен орындарын
өнеркәсіптік пайдалануға дайындау қызметін ұсынатын жер қойнауын
пайдаланушылар механизімімен жұмыс жасайтын аймақтық жер қойнауын
пайдалану нарықтарынсыз мүмкін емес.
Сонымен, мұнай нарығының құрылымы бірегейлі емес және оны табиғи отын
нарығына сегменттейді – көмірсутегі шикізатына және мұнай өнімдер нарығына;
осы сегменттердің әрбіреуі сұраныс және ұсыныстың қалыптасуының өзіндік
схемасы бойынша дамиды. Өндіріс технологиясының ұстанымы бойынша және
көмірсутегі шикізатының соңғы өнімін өткізу бойынша көмірсутегі нарығының
жалпы схемасы оның келесі сегменттарымен негізделген: мұнай газ кен
орындарын барлау, скважиналарды бұрғылау және мұнай мен газды табу, мұнай
мен газды пайдалану және қайта өңдеу орындарына тасымалдауға дайындау;
мұнай мен газды тасымалдау, олардың сақталынуын қамтамасыз ету; мұнайды
және мұнай химиялық шикізатты қайта өңдеу, ішкі тұтынушыларға өткізу;
көмірсутегі шикізатының және мұнай өнімдерінің экспорт-импорты. Нарық
субъектілерінің рационалды экономикалық мінез-құлқы еркін емес
бәсекелестік бойынша реттелмейді, ал экономикалық қызығушылықтың келісуі
бойынша, нарық субъектілерінің институционалдық ұйымдарының есебінен
бәсекеге қабілеттіліктің ұлғаюы бойынша.
2. Қазақстан Республикасындағы мұнай нарығының дамуының қазіргі жағдайын
талдау мен бағалау
2.1. ҚР-да мұнай саласының дамуының қазіргі жағдайы
Мұнай саласы еліміздің бюджетті табысы мен валюталық түсімдерінің, ЖҰӨ-
нің басым бөлігін қамтамасыз ететін, ҚР-сы экономикасының негізгі және
динамикалық дамушы бөлігі болып отыр. 2001 жылы шетелдіктер өндірген мұнай
40 млн. құраса, 2003 жылы 52 млн. тн. астам сұйық көмірсутегі алынды. 2005
жылы бұл көрсеткіш 60 млн. тн. жетсе, 2010 жылы мұнай конденсатының мәресі
100 млн. тн. жеткізу көзделіп отыр.
Елдің саяси және әлеуметтік дамуында мұнай саласының ролін қайта
бағалау мүмкін емес. Біріншіден, мұнай кешені ҚР-ның тәуелсіздігін, оның
экономикалық қауіпсіздігін және ішкі саяси тұрақтылықты құраушылардың ең
негізгісі. Екіншіден, Қазақстан әлден-ақ әлемдік шаруашылықтық байланысқа
қосылған және жаһанданудың масштабты процесіне тартылған. Мұнай бұрыннан
халықаралық сауда мен ынтымақтастық, одан қалса бақталастық, яғни
экономикалық мүддені жүзеге асыру мен саяси мақсатты қанағаттандырумен
қатар үстем мәні бар құрал. Үшіншіден, мұнай мен газ жобаларын жасау,
бюджетке салықтық түсімді тікелей жүргізу арқылы, көптеген территорияның
экологиялық денсаулығын жақсартуды қоса отырып, әлеуметтік бағдарламаларын
жүзеге асыру көлемі мен қарқынын өсіп жетілдіруге мүмкіндік береді.
Қорлар. Қазақстан көмірсутегі шикізатының дәлелденген аздаған қорын
игергендіктен алғашқы он бес мемлекет қатарына кіреді. Теңіз кен
орындарындағы ресурстарды есептемегенде, ел территориясындағы мұнай мен газ
конденсатының дәлелденген қоры 3,6 млрд. тн., газ – 1,9 трлн. куб. м.
құрайды. қазақстанның жер қойнауында көмірсутегінің дәлелденген әлемдік
қорының 2% көлбей жатыр. Қазақстан құрлығы мен шельфында (қайранында) мұнай
мен конденсат ресурстарына болжам 12-17 млрд. тн. деңгейінде бағалануда.
Шамамен 210 көмірсутегі кен орындары бар (соның ішінде 100 астам мұнай
және 70 жуық мұнайгазды) республиканың мұнайлыгазды аудандары 1,7 млн. кв.
км. жуық алаңды алып жатыр (шамамен Қазақстан территориясының 62%). Сонымен
бірге, еліміздегі көмірсутегі қорынан түскен пайданың 23 бөлігі бес кен
орнына тиесілді (қордың жартысынан көбі Теңіздікі, қалған көлемі төрт ірі
мұнайгаз кен орындарынікі - Өзен, Қарашығанақ, Жаңажол, Құмкөл).
Көмірсутегі кен орындары Қазақстанның 13 облысының 6-да орналасқан.
Бұл Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қызылорда және Маңғыстау
облыстары. Сонымен, шамамен көмірсутегі қорының 70% Қазақстанның батысында
шоғырланған.
Мұнайдың барланған қорларының басым бөлігі Атырау облысында, яғни
Қазақстанның сұйық көмірсутегінің барланған қорының 13 бөлігі соның
үлесінде. Областың ең ірі кен орындары – Теңіз (республика мұнайының
барланған қорының 13 бөлігі осында). Теңіз кен орнын жасау тек Қазақстан
кен орындарының ішіндегі ғана емес, сонымен қатар, әлемдегі ең тамаша кен
орындарының бірі. 1998ж. біріккен кәсіпорын (БК) Теңізшевройл кен орнында
сейсмикалық зерттеу жүргізілді, сосын мұнайдың барланған қорлары 1,3
млрд.тн. бағаланған болатын. Теңіз кен орнында мұнайдың геологиялық қорының
болжанған көлемі 3,133 млрд.тн. бағаланды, шығарылатын мұнай қоры – 750 млн-
нан 1,125 млрд.тн. дейін. Атырау облысындағы қалған 74 кен орындарының
үлесіне 15 млн.тн. дуығы тиеді немесе Атырау облысында бастапқы шығарылатын
мұнай қорының 13% жуығы тиесілді. Осы қорлардың жартысынан көбі Королдық
(55,1 млн. т.) және Кембай (30,9 млн.т.) кен орындарына тиесілді.
Маңғыстау территориясында елде шығарылатын мұнай қорының ¼ бөлігі
орналасқан. Бұл жерде 70 жуық кен орны ашылған, оның жартысынан кенін
пайдалануда. Кен орындарының көбі өңдеудің соңғы стадиясында. Қордың қалған
басым бөлігі қиын шығарылатын категорияға жатады. Ірі кен орындары - Өзен,
Жетібай, Қаламқай, Қаражамбас. Сонымен, Өзен республикада маңызды кен
орындары бойынша екінші орында, ол Қазақстан құрлығындағы шығарылатын
қорлардың 10% береді.
Он беске жуық көмірсутегі кен орындары Батыс-Қазақстан облы сы
территориясында орналасқан. Олардың ішіндегі үздігі Қарашығанақ
мұнайгазконденсаты кен орны. Ол республикада ірі кен орындарының үшіншісі
болып табылады.
Келесі мұнайгаз потенциалы бар перспективті аймақ Ақтөбе облысы. Мұнда
25 жуық көмірсутегі кен орны ашылған. Бұл аймақтағы өте маңызды геологиялық
ашылым 170 млн.тн. жуық шығарылатын конденсат пен мұнай қоры бар кен орыны
Жаңажол тобы болып табылады.
Қызылорда облысының негізгі мұнай өндіру саласы – Құмкөл кен орны. Бұл
Қазақстанда маңызды мұнайгаз провинциясының бесіншісі.
Қазақстанда мұнай саласы ресурстық потенциалын келешек кеңейту
республика жүргізетін Каспий және Арал теңіздері акваториясында жер
қойнауын терең зерттеуге жағдай жасау болмақ. Қазақстанда табылған мұнайлы
аймақтардың ішінде ерекше орынды Каспий теңізі шельфы алады. Шығарылатын
қоры 1 млрд.тн. бағаланған сұйық көмірсутегісі бар Каспийдің солтүстігінде
орналасқан Қарашығанақ кен орнының ашылуы әлемдік тәжірибеде күтпеген
оқиғалардың бірі болды.
Шығару. Негізгі мұнай шығаратын Қазақстандағы аудан – Маңғыстау
облысындағы Маңғышлақ – Қазақстанның көнеден келе жатқан мұнай шығаратын
аймақ. Республиканың мұнай шығару саласының тарихында шығарылған мұнайдық ¾
осы Маңғыстау облысына тиеді. Мұнайдың басым көлемі Атырау облысында
шығарылады. Бұдан басқа, мұнай шығарудың аздаған көлемі Торғай жылғасы
(Құмкөл ауданы) мен Қазақстанның орталық бөлігіне (Қызылорда облысы) тиеді.
1995 жылдан бастап ҚР-сы мұнай шығару көлемін біртіндеп өсіруде (5
сурет). 1992-1994жж. мұнайды шығарудың төмендеуі елде ресурстық базаның
тапшылығынан емес, Ресейде дәстүрлі нарықтың жоғалуымен, жаңа шетелдік
нарықтарға мұнайды жеткізу үшін экспорттық күш мүмкіндігінің шектелуінен
болды.
Сурет 5. 1992-2005 жылдар аралығында ҚР-да газконденсатымен мұнайды шығару
динамикасы.
2005ж. сұйық отынды шығару 60,2 млн.тн. өсті. Жыл сайын өнеркәсіптік
өңдеуге жаңа кен орындары енгізілді және мұнайшығаратын компаниялар тізімі
кеңейді. Егер 2001ж. мұнайды шығаруды 27 кәсіпорын жүргізсе, 2005ж. олардың
саны 34-ке жетті.
Мұнайды шығаруда негізгі ролді Қазақстан мұнайын 84% қамтамасыз ететін
жетекші БК Теңізшевройл компаниясы, ол басқа алты ірі мұнай шығаратын
компаниялардан - Karachagnak Petroleum Operating B. V., ПО Өзенмұнайгаз,
ААҚ Ембімұнайгаз, PetroKazakhstan Kumkol Resources, ААҚ
Маңғыстаумұнайгаз және ААҚ CNPC – Ақтөбемұнайгаз 2,5-3 есе артық
көлемде шығарады (6 сурет).
БК Теңізшевройл - 1993ж. Қазақстан мен американың Шевройл
компаниясымен тең үлестік негізде құрылды. Бұны ҚР-ның Президенті ғасыр
контрактасы деп атады. Кейін бұл жобаға Мобил (25%) және ресей-американ БК
LUKArco (5%) компаниялары қосылды. Әрине Қазақстан мен Шевронның біріккен
кәсіпорындарындағы үлесі 25%-45%-ға азайды.
Сурет 6. 2005ж. мұнай өндірісіне негізгі өндіретін кәсіпорындардың
қатысуы.
2000ж. Қазақстан ұсыныстарды қараған соң 5% үлесімен ірі компанияларын
БК Шеврон компаниясына 450 млн. долл. сатты. Бұған қоса Қазақстан жоба
бойынша маңызды шешімдерді қабылдауда дауысы өзінде қалды.
2004ж. біріккен кәсіпорындар мұнайды шығаруды 12,5 млн.тн. дейін
өсірді. БК Теңізшевройл стратегиялық дамуын жаңарту 2010ж. дейін Теңіз
кен орнында мұнай шығаруды жылына 32 млн.тн. жеткізуді көздеп отыр. Бұрын
бұл көрсеткіш 2017ж. жоспарланған болатын.
ҚазМұнайГаз ұлттық компания – елдігі екінші ірі мұнай өндіруші
компания. Оның ПО Өзенмұнайгаз және ААҚ Ембімұнайгаз еншілес
кәсіпорындары мұнай шығарумен, КазТрансОйл - мұнайды тасымалдаумен,
КазТрансГаз - газды тасымалдаумен, Атырау НПЗ – мұнайды қайта өңдеумен,
Камортрансфлот - танкерлік тасымалмен айналысады.
ҚазМұнайГаз ұлттық компаниясы Қазақойл мен Мұнай мен газ
транспорты ұлттық компанияларының активтерін қосу жолымен 2002 жылдың 20
ақпанындағы Ел экономикасындағы мұнайгаз секторында мемлекет мүддесін
келешек қамтамасыз ету бойынша шаралар туралы ҚР-сы Президентінің
Жарлығымен құрылған болатын. Сөйтіп, ҚазМұнайГаз өзінің ізашарларының
міндеті мен құқыларын құқықты жалғастырушы болды.
ҚазМұнайГаз мұнайгаз операцияларын жүзеге асыруда мердігерлермен
контрактаға отырғанда мемлекеттің коммерциялық мүддесін ұсынады, соның
ішінде келешек жобада міндетті үлесті ақша қатысымен.
1997ж. мұнайды тасымалдау бойынша КазТрансОйл ұлттық компаниясы
құрылды. Бұл мұнайды тасымалдау бойынша ортақ өндірістік-технологиялық
кешенді сақтап қалуға және жұмыс істейтін магистралді құбырды қайта құру
мен жаңа құрылысқа инвесторларды тарту үшін жағдай жасауға мүмкіндік берді.
АҚ КазТрансОйл экспортты мұнай құбырларын дамыту мәселелері бойынша,
сондай-ақ басқа елдер территориясында құьыр құрылысы мен энерготасушы
транзит мәселелері бойынша халықаралық бірлестік ережелері төңірегінде
өндіру бойынша барлық халықаралық жобалардың өкілетті өкілі болып табылады.
Karachaganak Petroleum Operating (КРО) сұйық көмірсутегін шығару
көлемі бойынша Қазақстанның жетекші жеті компаниясы кіреді. Компания АҚ
Қарашығанақгазпром базасында 1999ж. құрылды. Ол Қарашығанақ
мұнайгазконденсаты кен орнын жасау жобасының операторы болып табылады.
1997ж. 18 қарашада Вашингтонда қол қойып және 1198ж. 27 қаңтарында күшіне
енген өнім бөлімі туралы келісім негізінде жоба жүзеге асты. Осы құжатқа
сәйкес кен орны өнімдерінің 80% Қазақстанға, 20% - инвесторларға тиді. СРП-
ның қызмет ету мерзімі – 40 жыл. Қарашығанақ компаниясы жобасын бірлескен
инвесторлар арқылы жобаны басқаруды Қарашығанақ Интеграциясы ұйымы арқылы
жүзеге асырды. Қазақстанда KIO КРО сияқты жұмыс істейді. 40 жыл ішінде кен
орнында 320 млн.тн. сұйық көмірсутегі және 797 млрд.куб.м. газ шығарылады
деп болжауда. 2003ж. 7 млн.тн. сұйық отын шығарылды. Кен орнында максималды
шығару деңгейінде 2015 жылы жетуі тиіс.
PetroKazakhstan Kumkol Resources (ААҚ Харрикейн Құмкөл Мұнай)
Қазақстандағы алғашқы жеке вертикалды интеграцияланған мұнай компаниясы.
Кәсіпорындар Қазақстанның ірі мұнай шығаратын компанияларының қатарына
кіреді. Компания приоритеті және мұнайлы қабатқа жанасатын Құмкөл кен орны
тобын жасау болып табылады. Шығарылған ашық түсті мұнай Қазақстанның ішкі
нарығында сатылады. Негізгі тұтынушы Шымкенттің мұнай өңдеу зауыты (НПЗ).
Экспорт негізінен теміржол арқылы жүзеге асырылады – Ақтау, Феодосия,
Новороссийск, Батуми айлақтарына дейін, шикізат әрі қорай алыс шетелдерге
танкерлермен жіберіледі.
ААҚ Маңғыстаумұнайгаз ҚР-дағы жеті ірі мұнай өндірушілердің бірі.
Компания Қазақстанның батысында Маңғыстау облысында кен орнын өңдеуде. Оның
балансында 36 кен орны бар, оның 15 өңдеуде (2 ірі – Қаламқас пен Жетібай
топтары және Қарағын қайқы белі). Компанияның кен орындарынан шығарылған
мұнай қоры – 180 млн.тн. асады. ААҚ Маңғыстаумұнайгаз шығарған мұнайдың
60%-ға жуығы Қазақстанның ішкі нарығында сатылса, қалғаны экспортқа
шығарылады. Ішкі нарықтағы мұнайдың негізгі тұтынушылар Атырау мен
Павлодардың НПЗ-лары. Экспортқа мұнайды жеткізу ТМД-ның сегіз еліне және
алыс шетелдер жіберіледі.
Қазақстан-қытай біріккен кәсіпорыны ААҚ CNPC - Ақтөбемұнайгаз
Қазақстанның жеті ірі мұнай шығарушы компанияларының қатарына кіреді және
республиканың батысында Ақтөбе облысында көмірсутегі шикізат кен орындарын
өңдейді.
1997ж. Қазақстан мен Қытай Батыс Қазақстаннан мұнай құбырлары құрылысы
мен Өзен мұнай кен орнын ақтаушы жобаларды қосатын, 9,5 млрд. доллар
сомасындағы мұнай келісім пакетіне қол қойды. Осы пакет келісімдерінің бірі
ААҚ Ақтөбемұнайгаз базасында біріккен кәсіпорынды құруды ұсынды. Қытайдың
ұлттық мұнай корпорациясы ААҚ Ақтөбемұнайгаздың 60,28% акциясын 325 млн.
долларға алып, 20 жыл ішінде кәсіпорынды дамыту үшін 4 млрд. долларда
инвестиция құюды, соның ішінде келісімге қол қойылған күннен бастап 585
млн. долл. көлемінде алғашқы инвестицияны 5 жыл ішінде құюды міндетіне
алды.
2002 жылдың соңында Қазақстан 25,12% акцияға, қазақ және шетелдің
заңды мекемелері 5,07% қарапайым акцияға (5,5% дауыс беруші акция) ие
болды. 9,53% пұрсатты акция еңбекші ұжымға тиеді. 2001 жылы ҚР-ның үкіметі
мемлекеттің пакет акциясын сенімді қатынаста сатып алу құқығынсыз Access
Industries Inc. амекрика компаниясына 5 жылға берді. Олар Орск құрамына
кіретін Төмен мұнай компаниясының негізгі акционерлерінің бірі. CNPC
–Ақтөбемұнайгаз мұнайын Қазақстан территориясында негізгі тұтынушы АҚ
ПетроҚазақстанойлпродактс және Павлодардың НПЗ болып отыр. Шығарылған
мұнайдың бір бөлігі Қытайға теміржолмен экспортталады.
Мұнай шығарушы ААҚ Қаражанбасмұнай Ақтау айлағынан солтүстікке
Бузачи аралына Қаражанбас кен орнын жасауда. Кен орнын жасау 1980ж.
басталды. 2002ж. компания 1780,6 мың тн. мұнайды шығарды. Бүгін де ААҚ-ның
негізгі қожайыны Nations Energy Company Ltd. Канада клмпаниясы, 5,38%
пұрсатты еңбекші ұжым мүшелеріне тиесілді. 2004ж. басында кен орнын жасау
кезеңінде 19 млн. тн. мұнай шығарылды. Милле и Ленц ЛТД консалтингтік
компания 1999ж. тамызда шығарған қайта бағалауға сәйкес, Қаражанбас кен
орнының қалған шығарылатын қоры 17,5 млн.тн. құрайды. Шығарылған мұнайдың
барлық көлемін сатуды компания ерікті жүзеге асырады. Кен орнының тиімді
тұрған жері шикі мұнайды тасымалдаудың бірнеше жолдарын қолдануға мүмкіндік
береді.
Texaco North Buzachi Inc. компаниясы Қазақстанның батысында Маңғыстау
облысының Солтүстік Бузачи мұнайлы кен орнын жасау жобасының операторы.
Мұнай кен орнының геологиялық қоры 1,5 млрд. баррель деңгейінде бағаланды,
шығарылғаны – 300-500 млн. баррель. Жобаға қатысуда 65% Chevron Texaco, 35%
- Nimir Petroleum Ltd. Компаниясына тиесілді. 2002 жылы Texaco North
Buzachi 329 мың тн. мұнай шығарды. Солтүстік Бузачи кен орнында шығарылған
мұнайдың 15% дейіні Атырау НПЗ-на жеткізіледі. 25% жуығы – батысқа
экспортталады, ал қалғаны Атырау-Самара құбырымен жеткізіледі.
Мұнай шығаруда қалған мұнай кәсіпорындарының үлесі азғантай. Бірақ
оның көбісіне өндірістік потенциалды белсенді өсіру тән.
ҚазМұнайГаз ҰК-нан басқа Қазақстанның мұнай шығаратын
компанияларында шетел инвесторлары бар. Бүгінгі күні Қазақстанның мұнайгаз
өнеркәсіптерінің алты жобасында, сондай-ақ Теңіз-Новороссийск% транспорттық
магистралінде американдық компаниялар жұмыс істейді. Қазақстан олардың
қолдауын пайдалануға ұмтылуда (көмірсутеген сатудан және оны тиімді
шығаруды көтеру үшін).
Қазақстанның мұнайгаз саласын дамытуда шетелдік компаниялардың капитал
сатымын қосқанда 1992-2004жж. 5 млрд. долларды құрайды. Қазақстан тартылған
шетел инвестицияларының көлемі бойынша ТМД елдерінде ғана емес, сонымен
қатар Шығыс Еуропа елдерінің арасында лидерлердің бірі болып отыр.
Көмірсутегі шикізаттарын барлау мен шығаруға бағытталған инвестиция
көлемі 5300 млн. АҚШ доллары немесе жалпы инвестиция көлемінің 78% құрайды.
Сонымен 82%, яғни 4400 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ТАРАУ. Мұнай нарығының қалыптасуының теориялық негіздері
1.1.Әлемдік мұнай нарығының дамуының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.Ұлттық мұнай нарығының институционалдық жүйесі ... ... ... ... ... ..
2 ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы мұнай нарығының дамуының қазіргі
жағдайын талдау мен бағалау
2.1. ҚР-да мұнай саласының дамуының қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Қазақстан Республикасының мұнай құбырлар жүйесінің жағдайы мен
перспективалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
2.3. Мұнай компаниялары өнімдерін
экспорттау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
3 ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы мұнай нарығының дамуының
артықшылықтары мен перспективасы
3.1. Қазақстан мұнай компанияларының
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Мұнай нарығын дамытудағы мемлекеттік стратегия ... ... ... ... ...
3.3. Жер қойнауын пайдалануды сенімді басқару: контрактілер, келісімдер,
салықтар
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Нарыққа көшу жағдайында еліміздегі мұнай саласы экономика дамуында
приоритетті бағытты иеленді. Таяу 30 жылда Қазақстанның мұнай секторы
еліміздің әлемдік шаруашылықтық жүйеге кіргізетін маңызды сферасы,
экономикалық өте перспективті саласы ретінде қарастырылады. Мұндай әдіс
негізінде – сұйық отынның ірі қоры және әлемдік мұнай нарығында күтілетін
перспективті қолайлы конънктура, соның ішінде салыстырмалы түрде өте жоғары
шығынмен мұнайды өндіретін елдер және Қазақстан үшін де.
Мұнай өнеркәсібінде туындаған көптеген мәселелер көмірсутегі
ресурстарын пайдаланудың альтернативті бағыттарын көрсетуге бағытталған
арнайы шаралар жүйесін өңдеу бойынша жасауды талап етеді. Қазір қалыптасқан
жағдай, оларды жақын және алыс шет елдерге экспорттау, мемлекеттік бюджетке
түсетін табыстың басты статьясы болып отыр. Сондықтан копвекторлылықты
қолдану осындай мұнай сияқты тамаша және жаңартуға келмейтін табиғи
ресурстардың өте өткір мәселесін туғызып отыр.
Жер қойнауын қолдану сферасында мұнайгаз секторының экономикалық
потенциалын жетілдіру республика бойынша жалпы мұнай өндіру динамикасын
өсірумен, инфрақұрылымды өндірістің торапты желісін құрумен, мамандықтың
жаңа салаларын қалыптастырумен байланысты. Сонымен, мұнай, газ, конденсаты
бар жаңа ірі кен орнын жасауда енгізуге ғана емес, сонымен қатар әлемдік
нарыққа көмірсутегі ресурстарын жеткізуді қамтамасыз етуді ұсынатын басқа
сапалы даму кезеңдеріне жасалынған құрылымға көшуге ерекше көңіл бөлінеді.
Соңғы уақыттарда көптеген елдердің экономикасын қалыптастыруда мұнай
мен мұнай өнімдері нарығының ролі едәуір өсті. Қазақстанның күші бар кен
орындарында көмірсутегі шикізаттарының ірі қорын иелене отырып,
республикамыздың құрылық бөлігінде және Каспий теңізінің шельф аймағында
перспективті құрылым есебінен мұнай мен газ көлемін біртіндеп өсіруде. Бұл
мұнай тасымалында тартымды маршрутқа жан-жақты өлшенген
талдауды жүзеге асыру сол немесе басқа экспорттық бағыттың экономикалық
тиімділігін анықтау қажеттігін анықтайды.
Қазақстанда мұнай саласын дамытуды , мұнайды зерттеу, өндіру, өңдеу
және тасымалдау, сондай-ақ жаңа техника, технологиялар, ноу-хау үшін
қазіргі басқару тәжірибесінің жетіспеушілігі үшін қажетті жеке
инвестициялардың жоқ болуы кідіртуде. Шетел компаниялары басқа салалар
алдында приоритет бере отырып, мұнай саласына инвестиция құюға мүдделерінің
өте жоғары дәрежесін көрсетуде. Сонымен қатар, мұнай өндіру мен геологиялық
барлау облыстарда қол қойылған көп келісімдерге қарамастан, кешегіге дейін
бұл шетел капиталының қажетті санының құйылуына және өнеркәсіп қорларының
ашылуына әкелген жоқ және мұнайды өндіру мен өңдеуді көбейту ұсынылған
дәрежеге жеткен жоқ. Қазақстанда мұнай өнеркәсібін дамыту мен шетел
капиаталының құйылуын ұстап тұратын бірден-бір маңызды фактор – бұл елден
мұнайды шығару үшін күштің жетіспеушілігі. Қазір әзірге жеткілікті
транспорт магистралімен қамтамасыз етілмеген. Бұл қазақстандық жобалар
пайдасына шешілетін түпкілікті потенциалды инвесторларының таңдау процесін
кідіртеді. Труба жүргізу құрылысы туралы шешімді жүзеге асыру әлемдік мұнай
нарығында күшін орналастырып қоюды едәуір өзгертуі әбден мүмкін. Экспортты
мұнай жолдарын таңдау көбіне Қазақстанның сыртқы саяси және сыртқы
экономикалық стратегиясын анықтайды. Экспорттық маршрутты қалыптастырудағы
ортақ әдіс – елдің геосаяси жағдайы мен оның әлеуметтік-экономикалық даму
мүддесінен шығатын, әлемдік нарыққа мұнайды тасымалдаудың көп нұсқалылығы.
Қазақстанның экономикалық өсімінде өзінің жеке инвестициялық
мүмкіндігі өсуде. Ұлттық мүдделерге сәйкес, шетелдік серіктестерінің
мүддесіне қиянат жасамай-ақ, отандық инвесторлар өздерінің капиталдарын
мұнай бизнесіне құюға дайын.
Мұнай кешенін дамыту және сұйық отын экспортын көбейту Қазақстан
экономикасының шикізатқа бағытталуын тереңдету қаупін туғызып отыр. Ол
сондай жағдайдағы барлық теріс зардаптары мен өндірістік дамыған елдердің
шикізат қорына айналуы мүмкін. Мұндай жағдайдың алдын-алу үшін ел
экономикасын және оның экспортын диверсификациялау қажет. Өсімді тек мұнай
кешенінде ғана емес, экономикамыздың басқа салаларынан да табуымыз қажет.
Көмірсутегі экспортына жоғары тәуелділік Қазақстанның экономикасын
әлсіз етіп отыр. Оның ұлттық мүдделерін тиімді қорғау мұнай кешенін дамыту
стратегиясын жасауды талап етіп отыр. Ең алдымен, ол еліміздің экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталуы және әлемдік нарықта оның
позициясын нығайтуға жағдай жасауы тиіс. Жоғарыда айтылғанның барлығы
дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты ҚР-да мұнай нарығын дамытумен байланысты
мәселелерді кешенді қарастыру және оның даму перспективасын кешенді анықтау
болып табылады. Қойылған мақсатқа сәйкес мына міндеттерді шешу қажет:
• әлемдік мұнай нарығын зерттеу, оның дамуының негізгі факторларын
анықтау;
• мұнай нарығында баға белгілеудің негізгі әдістерін талдау, баға
белгілеудің қазіргі формаларын қарастыру;
• Қазақстанның қазіргі мұнай кешенін және оның экспорттық құраушыларын
дамытудың негізгі жолдарын талдау;
• Республткада мұнай нарығын дамытудың приоритеттерін анықтау.
Зерттеу пәні – Қазақстанның мұнай нарығының дамуы мен әлемдік сұйық
отын нарығында оның бәсекелестік позициясын нығайту үшін қолайлы жағдай
жасау.
Зерттеу объектісі болып мұнай нарығы, оның негізгі субъектілері,
Қазақстанның мұнай кешені табылады.
Дипломдық жұмысты орындау барысында отандық және ресейлік ғалымдардың
және мұнай өнеркәсібі экономикасының мәселелері бойынша экономиканы
қалыптастыру мен шетел инвестицияларын тарту бойынша мамандардық ғылыми
еңбектері қолданылды.
Жұмыста ақпарат көзі ретінде мұнай бизнесін реттеу бойынша заң
актілері, сол сияқты Қазақстанда мұнай кешені қызметін сипаттайтын
статистикалық мәліметтер қолданылды.
Талдауда экономикалық талдаудың факторлық және салыстырмалы әдістері,
монографиялық пен сызбалық иллюстрация, экономико-математикалық әдістер
қолданылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады. Машинкаға басылған жұмыс бетте орындалған,
кесте мен суреттермен мазмұндалған.
1. Мұнай нарығының қалыптасуының теориялық негіздері
1.1.Әлемдік мұнай нарығының дамуының ерекшеліктері
Мұнай нарығы бірінші энергия тасымалдаудың ең үлкен және қалыптасқан
түрі болып табылады. Мұнайдың ең бастьы керекшелігі болып трансполрттық
тасымалдаудың, тұтынушымен байланыстың жеңілдетілген түрі болып саналады.
Аймақаралық мұнай ағымына және оныі өндірілу көлеміне елеулі түрде
әскери және саяси факторлар әсер етеді.
Әлемдік ірі мұнай компанияларымен басұарушылық күшке қарсы 1960
жылы Мұнай экспорттаушы елдердің әлемдік ұйымы құрылды. Ең басында оған
бес мемлекет: Иран, Ирак, Кувейт, Сауд Арабиясы және Венесуэла. 1969-
1970ж.ж тағы сегіз ел енді: Катар, Индонезия, Біріккен Араб Әмірлігі,
Алжир, Нигерия,Эквадор және Габон.1992 ж ОПЕК құрамынан Эквадор, 1995
ж Габон шығарыылды.
ОПЕКтің негізгі міндеті болып келесі табылады:
• Сұйық мұнай нарығына ірі компаниялардың әсерін азайту.
• Мұнай сатуда ұйымға мүше елдердің үлесін азайту.
• Өз мемлекетіңнің өз территорияңда таралуын азайту.
• Халықаралық мұнайдың биржалық саудасында үш негізгі маркерлік
сорттары таралған:Брент(Еуропа), Дубай(Азия) және Батыс техасстық
қоспа. Брент дегеніміз Лондондық биржаның маркерлік сорты, Батыс
техасстық Нью Йорк үшін және Дубай Сингапур үшін.
Брент пен Дубай экспортқа бағытталған сорт болып табылады, оның
сатылымы споттық нарықта елу алпыс пайызы бір сатылымнан құрайды.Батыс
техасстық мұнай негізінен АҚШ тың ішкі нарығында ұзақ мерзімді
келісімшарт негізінде сатылады, бір жолғы сатылым мөлшері төрт пайыз
мөлшерінде.
Үш географиялық сауда центрлерінің болуы күшті техника дамуымен
байланысты: Телекоммуникация, компьютеризация және информационды
технологиялар нақты өмірдегі мұнайды функциялауға әкелді.
Бәсекелік нарыққа өту мұнайды сатудың жаңа түрлерін, сатылу түрлерін
туғызды. Тұрақты келісімшарттардың негізінде бір жолғы келісімшарт бойынша
40-50% нарықта сатылымға түсті.Бәсекені горизонтальдыдан вертикаль түрге
ауысуы Тұрақты және интегралды емес тенденциялардың артуы жағдайында
сұраныс пен ұсыныстың артуына әкелді.
Қазіргі таңда, әлемдік мұнай нарығындағы елеулі өзгерістер болды.
Нарықтың трансформациясы тауаралмасушы келісімдерді кеңейтуге
орайластырылып жүргізілді.Нарықтың сегменттелуі барысында мұнай сатылымы
алдымен споттық, форвардтық, кейіннен фьючерстік келісімдермен жасалатын
болды.Әлемдік мұнай нарығы біртіндеп физикалық түрден қаржылық түрге
ауысты. Биржада жасалатын іскерлік операцялардың 1-2% пайызы енеді. Қалған
бөлігі хеджирлік операцияларға және кеңінен таралған сұйық отынмен
спекулятивті сату трін жүргізу.
Әлемдік нарықта ОПЕК елдері негізгі активтерге ие болу барысында
негізгі мемлекеттік ойыншы болады. Тік көлденең мұнай өндіруші халықаралық
компаниялар, ОПЕК елдерінде орналасқан елдермен тасымалдау және шығару
өндіру саласындағы компаниялар арасында бәсеке пайда болған.
Соңғы жылдары әлемдік мұнай нарығында диверсификация мен глобализация
процесстері белсенді жүрді.Нәтижесінде көптеген компаниялардың
географиялық немесе технологиялық жобалармен бірігуі пайда болды. Нақты
шекаралар бәсекенің тік және көлденең түрде тез дамуы барысында тез
тенденция алып жаңа биіктен көріне бастады.Сол себепті қазіргі таңда мұнай
нарығында күшейтулер болып жатыр.
Негізгі бәсеке көбінесе мемлеккеттік және халықаралық компаниялар
арасында кеңінен тпралған. Әлемде мұнайды өндіру мен табу мемлекеттік
тұрғыдағы ірі бизнес болғандықтан (Upstream) мемлекеттік мұнай компаниялары
доминант болып табылады.
1 кесте
Әлемдегі мұнай өндіру мен табу.
Компаниялар Қорлар Өндіру
Мұнай Газ Мұнай Газ
Мем.м.к. 93 93 72 70
Жеке м.к. 7 7 28 20
Мұнайды қайта өндіру (Downstream) жеке компаниялармен бақыланады,
себебі олар өздерін шикізатпен кең мөлшерде қамтамасыз ете алмайды әрі
кейіннен олар шикізатты сатып алушы нетто сатыпалушыға айналады.Мұнайды
өндіретін он екі ірі әлемдік компаниялармен олардың мөлшері өндіретін
мөлшерінен 1.7 есеге артты.Ол олардың өндіруге тиісті күшінен 3.1 есе
артқанын байқатады.Соған байланысты олардың сату үлесі артық
мөлшерде.Ұлттық мұнай компаниялары көмірсуға деген бақылау пакеті
акциясына ие,ол өз кезегінде нарыққа шығу мүмкіндігін кеңейтеді. Оларға
тұрақты сатушылармен келісім жасаған оңтайлы болып саналады.
Қазіргі таңда сенімді жеткізілу шарты ретінде баға қалыптасудың
тазалығы мен ашықтығы, яғни компаниялармен өзінің бюджетін анықтау
мүмкіндігінің молдығы анықталады.
Бүкіл әлемдік мұнай нарығы жоғарғы дәрежелі концентрациялы және
монополизациялы болып саналады.24 аса үлкен мұнай компаниялардың ішіне (12
аса үлкен өндіруші және 12 аса үлкен өңдеуші) компаниялар кіреді, ХХІ
ғасырдың басында 60 пайыз мұнай өндіру және 45 пайыз мұнай өңдеуі осындай
қатынаспен жасалды.
Қазіргі кезде ОПЕК-ке 11 дамушы ел кіреді , олардың пайдасы және
дамуы мұнай экспорты мен әлемдегі мұнай бағасына тура тәуелді. Экспортқа
шығарылған мұнай пайдасы, ол ОПЕК-ке кіретін елдердің гүлденуі , оған қоса
, олардың негізгі мақсаты – мұнай нарығында бір қалыпты болуы, осындай бір
қалыпты дәрежеге жету үшін мұнай сұраныс пен тұтыну көлемін анықтау мақсат.
Жылына екі рет егер керек болса одан да көп кездесулер
жүргізіледі.Сол кездесулерде мұнай және энергетика министрлері әлемдік
мұнай жағдайын талқылайды.
ОПЕК-ке кіретін елдердің мұнай өндіру және өңдеу саясаты әртүрлі
келеді. Себебі географиялық және экономикалық жағдайдың әртүрлілігінен,
сондай-ақ мұнай қорының бірдей еместігі, ішкі нарықтағы сұраныстың бірдей
болмауы деген сияқты факторлар болып келеді. Осыған орай, Алжир, Иран және
Ливия елдері баға көтеруін қалайды және квотаға қарсы шығады.Ал,
Кувейт,Сауд аравиясы және Біріккен Сауд Әміршілігі бағаның төмендету
жағдайын қарастырып, квоталардың болуын және олардың ары қарай өсуін
қалайды.Ол дегеніңіз, ішкі нарықты қанағаттандыра, қор жинауды көздейді.
Индонезия,Нигерия және Венесуэла елдерін екі топтың біреуіне де
жатқызуға болмайды, өйткені олардың позициялары әлемдік мұнай нарығына
тікелей байланысты. Экспорттық квоталарды бөлу сонымен қатар картельдің
мүше – елдердің ресурстық әлеуетіне де байланысты (2 кесте).
Негізгі әлемдік нарық индикаторы болып ОПЕК белгілейтін баға болып
саналады.Және де Лондон әлемдік мұнай биржасы (Brent) және Нью-Йорк тауар
биржасы (WTI) өз баға құруына әсер етеді. ОПЕК-ке мұнайдың негізгі
сорттары, ОПЕК елдерінде өндіретін және Мексикада.
2 кесте
2005 жылдағы ОПЕК-ке мүше-елдеріндегі мұнайды табудың квоталары
Ел Квотаның мөлшері (күніне мың
баррель)
Алжир 878
Индонезия 1425
Иран 4037
Кувейт 2207
Ливия 1473
Нигерия 2264
Катар 713
Сауд Аравиясы 8937
БАӘ 2400
Венесуэла 3165
Ирак Квота режиміне кірмейді
ОПЕК-тің бағасы күн сайын және әр апта Карательдің секретариаты
зерттейді.оның мақсаты- орташа нарықтық бағаны анықтау.1980 жылғы ОПЕК-тің
жәшігі баға тағайындаудың негізі болды.Басында оның бағасы бір баррельге
18 доллар болған, кейінірек 21 долларға жетті.1999 жылдың наурыз айында
ОПЕК баға тағайындау жаңа механизмін қолданды, осы механизмге автоматтық
мұнай экспорттының күніне 500 мың баррельге дейін ұлғайту, егер ОПЕК
жәшігінің бағасы 20 күннен астам күніне 22-28 доллар кем болмағанда.Және
автоматтық кеміту механизмі қосылады (күніне 500 мың баррель) егер 10 күн
ішінде 22-28 доллардан кем болғанда.Осыдан басқа методтардан сұраныс пен
ұсыныс дәрежесі анықталады және біркелкі жағдай үшін квоталардан алынады.
Әлем нарығында біркелкі жағдайды бұзушы Ирак болады.
Тамыз айының 1990 жылдан Иракқа ООН-ның санкциялары бар, оның Кувейтке
деген қарсылығы үшін.Бірақ та желтоқсан айының 1996 жылдың Ирак мұнай
экспортын жаңартты ООН бағдарламасы бойынша (Мұнай азық-түлік үшін),
мұнайдан келген ақшаны, азық-түлік және дәрі-дәрмек үшін.Ирак мұнай
инфраструтурасын тез арада дұрыстап алды, оған дәлел,1999 жылда мұнай
өндіру көлемі күніне 3 млн. баррель болды, ал 2000 жылдың аяғында күніне
3,5 млн. баррельге жетті.Ирак мұнайының экспорты ООН бағдарламасы бойынша
көлеміне емес, оның сатқаннан пайдасынан.Демек, бағаның төмендеп кеткен
уақытта Ирак жетерлік мұнайды экспорттай алмады.Оған орай ООН (бағдарламасы
бойынша) көрсеткен ақшаны 6 ай ішінде жинай алмады.
ООН бағаны 1999 жылдан бастап 6 ай ішінде 5,3 млрд. доллардан 8,3
млрд. долларға дейін ұлғайту керек деп есептеді. Ирак бүкіл әлемдегі мұнай
өндіруші елдерді таң қалдырды,ол 1991 жылдан бастап күніне 1 млн.
баррельден, соғыстан кейін (перс заливіндегі) , 1999 жылдың аяғында күніне
3 млн. баррель мұнай өндірді.Ол Ирак үшін үлкен жетістік себебі сол уақытта
өте көп кедергілер және мұнай инфраструктурасының керек дәрежеде болмауы.
Қазіргі кезде Ирак айналасындағы қақтығыстар басылмай жатыр.
2001 жылдың жазында БҰҰ мен Ирак Өзара түсінушілік туралы меморандумының
жұмыс істеу уақытын ресми түрде ұзартты. Осы меморандум Мұнайға азық-түлік
айырбастау бағдарламасының жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Ал 2001 жылдың
шілдесінде Ирак өзінің экспорттық сатуларын қайта жандандырды, ол мұнай
бағасының күрт түсуіне және нарықтағы наразылыққа алып соқты. Бұдан бұрын
(04.06.2001) Ирак мұнайды экспорттауды тоқтаған еді, оның басты себебі: АҚШ
пен Ұлыбритания осы елдің сыртқы сауда операцияларына бақылауды күшейтетін
жаңа санкциялардың бағдарламасын енгізді. Осыған дейін экспорттық
тасымалдар көлемі күн сайын 2 млн. баррель болатын. Мұнайды экспорттауды
қайта жандандыру мұнай бағасының динамикасын анықтауда маңызды фактор болып
табылады, ол өз кезегінде әлемдік тауар нарықтарында мұнай бағасын
өзгертеді. Бірақ ОПЕК мамандары Ирак өз мұнай экспортын тоқтатса да, мұнай
бағасының деңгейін керекті деңгейде ұстап тұра алады деген сенімде.
ОПЕК қазіргі кезде мұнай бағасына елеулі әсер етеді. Мұнай картеліне
кіретін елдер әлемнің зерттелген мұнай қорының ¾ бөлігіне ие. Әлемдік мұнай
өндірісінің 40% ОПЕК иелігінде. ЕІА сараптамасы нәтижесінде ОПЕК елдері
елеулі инвестициялық қаржысыз қысқа период ішінде мұнай өндірісінің көлемін
35 млн. баррельтәулік деңгейіне дейін жеткізе алатыны дәлелденген. Сондай-
ақ өндірістік қуатты 1 барртәулікке өсіру картель үшін тек 2,8 АҚШ
долларына соғады. Оның үстiне олардың қоршаған ортаны қорғау талаптарына да
жүрдiм-бардым қарағаны қарын аштырмай қоймайды. Әлбетте, осындай заң
бұзушылықтың салдары жұтып отырған ауа мен iшiп отырған суымыздың
ластануына әкеп соғатыны тағы анық. Бұл шартты бұзушылық бұдан өзге
мемлекетке қаншама қыруар шығын әкелiп, жақын арадағы жоспарда бар мектеп
пен ауруханалардың салынбай қалуы ықтималдығына және экономикалық,
инфрақұрылымдық жобалардың дер кезiнде iске аспауына әкелуi мүмкiн екен.
Баға белгілеуде басты фактор ұсыныс пен сұраныс деңгейі болып табылады.
Әлемдік нарықтағы мұнай бағасы сұраныс пен ұсыныстың өзгеруіне байланысы
әрдайым жоғары-төмен қозғалыста болады. Олардың арасындағы айырмашылық
неғұрлым көп болса соғұрлым нарықтағы қалыптасқан баға өзінің шынайы
бағасынан алшақтай береді. Тауарлық дефецит жағдайында (сатушы нарығы)
баға көтеріледі және керісінше, тауар жеткілікті болса (тұтынушы нарығы)
– осы тауар бағасы төмен жылжиды.
Қазір бірнеше аумақтық мұнай нарықтары қалыптасқан. Және олардағы мұнай
бағасы бір баррель үшін 1 доллардан 5 долларға дейін ауытқып отырады. Ең
төмен баға Таяу шығыс аумақтық нарығында, Кариб бассейні (Венесуэла) бір
долларға жоғары.
Мұнай өнімдері Солтүстік Европада, оның мәні шығыстағы нарықтан 4-5
долларға артық.
Шығыстық мұнайды бағасының басым бөлігін тау рентасы құрайды, өйткені
мұнда үлкен кен орныдары орналасқан,олардың рентабельділігі өте
жоғары.Осылай орташа жылдық мұнай скважиналарының дебеті Шығыста 680 мың т
жылына, Сауд Арабиясында 273 мың т. Қазу ұстанымдары 25 есе кем
Солтүстік мұхит және Аляскамен салыстырғанда. Жеңіл және ұсақ ұнтақты
түрлерінде бағада жасау деігейінің рентасы орны табады, өйткені мұнайдың
бүл түрлерін өңдегенде жоғары дәрежеде табыс ашық фракциаларда(бензин,
авиакеросин, және т.б.) болады. Осыны ескере отырып көліктік құбырлардың
дамуы және мұнай өнімдерін дамыту технологиясы мұнай түрлерінің арасындағы
айырмашылыққа әкеп соқты.
Аз шығысты қажет ететін кен орныдары әлемдік мұнай бағасын анықтайтын
болды. Дәстүрлі түрде индикатор ретінде солтүстік теңіздік Brent
халықаралық мұнай биржасында Лондонда танылады. Оның ұстанымдары ең жоғары
болып саналады.
Мұнай бағаларының әрі қарай қозғалысы 2007 жылы факторлардың екі
тобының үйлесуімен анықталатын болады: фундаменталдық және алыпсатарлық
(спекулятивтік).
АҚШ-тағы мұнай қорының артуы, американдық және әлемдік экономиканың өсу
қарқының төмендеуі және аналитиктердің хабарлауы бойынша, 2009 жылы
мұнайдың әрі қарай өсуі экономикалық құлдырауға алып келеді, көптеген
хеджерлік қорлар мен алыпсатар инвесторларды орта мерзімдік перспективада
мұнай құнының арту тенденциясы өз мәнін жоғалтады деген қорытындыға келді.
Мұнай құнының төмендеуі нәтижесінде олар өздерінің ұстанымдарын жауып және
мұнай нарығынан өздерінің ақшаларын басқа активтерге аудара бастайды.
Көптеген сарапшылардың көзқарасы бойынша 2009 жылы мұнайдың жоғары
әлемдік бағалары сақталады, себебі сұраныстың артуына байланысты бұл нарық
ұсыныстың ең шегіне жетті, сонымен қатар әлемдік экономика мұнай өңдеуші
қуаттардың жетіспеушілігін сезініп отыр. Мұнай бағасына мұндай болжамды
халықаралық валюталық қор өз баяндамасында ұсынады.
Сенбі күні өткен сауда нәтижелері бойынша мұнай бағасын ОПЕК бірінші
рет 105-долларлық көрсеткіштен асырып, бір баррель үшін 105,73 $ құрады.
Бұл жөнінде бүгін таралған ОПЕК секретариатының хабарламасында айтылды. Бір
күн бұрын, осы ұйымға мүше барлық елдердің мұнайының негізгі 13 экспорттық
түрлерінен ОПЕК-тің мұнай жәшігінің бір баррелі 104,02 $ құрады.
Сарапшылардың көзқарасына сәйкес мұнай бағасы біріншіден американдық
доллардың әлсіздігімен және Қытай мен Индиядағы мұнайға сұраныстың өсуіне
байланысты болжанатын шикізаттың жетіспеушілігінен қауіптенуімен
шарттастырылады.
Халықаралық энергетикалық агенттіктің болжамына байланысты "Brent"
маркалы мұнай баррелінің құны келесі жылы 70 долларды құрайды, 2007 жылы
орташа баға 68 долларды құрады. Өткен жылдарда "Brent" маркалы мұнайдың
әлемдік бағасының динамикасы: 2005 жылы – бір баррель үшін 54,4 доллар,
2004 - 38,2, 2003 - 28,8, 2002 - 25,0, 2001 - 24,5, 2000 - 28,4, 1999 -
17,9, 1998 - 12,7, 1997 - 19,1 доллар.
Мұнай бағасының графигі
Источник: http:www.dcenter.ru
1.2.Ұлттық мұнай нарығының институционалдық жүйесі
Арғы тегі американдықтар болып табылатын және неоинституционализмнің
қазіргі түрін көрсететін институционалдық теория мұнай бизнесінің
ұйымдастырушылық формаларының дамуын және қазіргі жағдайын түсіндіретін
доктор ретінде зерттеушілердің назарын аударады. Дамушы елдердегі ұйымдар
мен басқарулардың жаңа нарықтық институттары нарықтық экономиканың
институционалдық негізін құрады және өндірістік қатынастарға сәйкесінше
институционалдық рәсімдеу береді. Экономикалық ғылымда институционалдық
тәсілдеме, зерттеушілердің ойынша, экономиканың маңызды секторларының және
өркениетті нарықтың дамуының негізгі субъектілерінің кеңес уақытындағы
түсіндірулердің теориялық негіздемесін береді.
Елдің әлемдік қауымдастықта жақсы интеграциясы болуы үшін сыртқы және
ішкі тауар нарығында шетелдік бәсекелестікке қарсы тұра алатын отандық
экономикалық құрылым құру қажет. Мұнай секторындағы экономикалық биліктің
монополизациясы мен концентрациясы тігінен және көлденең бағыттардағы мына
жолдармен көрінеді:
- ұлттық компаниялардың білімі, тігінен интегриалданған құрылымдардың
қосылу және жұтылу жолымен құрылуы;
- біріккен кәсіпорындардың екі немесе бірнеше шаруашылық жүргізуші
субъектілермен құрылуы.
Корпоративті даму процесінде және Казмұнайгаз ұлттық мұнай
компаниясының динамикалық капитализациясында республика мынадай мемлекеттік
компанияларға негіз болады: Норвегиядағы Statoil, Малайзиядағы Petronas,
Венесуэладағы PDWSA. Казмұнайгаз ҰК тігінен бірігуінің ұлғаюы
инвестициялардың керекті көлемінің өзіндік құралдар, берешек құралдар және
серіктестердің құралдары формасында ұлғаюына мүмкіндік береді. Олар
инвестициялық жобаларға тартылуы мүмкін, табыстардың өсуіне байланысты
өзіндік капитализацияның ұлғаюын тездетуі мүмкін. Сонымен қатар, үкіметтің
бай Каспий шельфин игеру бағдарламасын жүзеге асыру мынаған мүмкіндік
береді, яғни, институционалды қайта құру барысында мемлекеттік ұлттық
Казмұнайгаз компаниясын құру маңызды технологиялық әлеуетті жинақтайды,
ол Каспийде істейтін басқа да шетел компанияларынан төмен болмайды.
Нарық институттардың және нарықтық субъектілердің қалыптасу процесі
қазақстандық көмірсутегі нарығында бәсекелестіктің нашар сипатын
куәландырады. Нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңінде көмірсутегі
нарығының дамуының мемлекеттік реттеуі мемлекеттік бағдарламаларды өткізу,
жоғары салық түріндегі мемлекеттік қажеттіліктер және мемлекеттік бюджеттің
доноры ретінде мұнайгаз комплексінің табыстарын пайдалану формасында
басымдырақ. Сонымен қатар мұнай компаниялары табиғатынан ұсақ болмайды,
себебі масштаб бойынша үнемдеу эффектісін өткізу бойынша қаржылық және
табиғи кедергілер жағдайында қызмет етеді.
Сыртқы тәуелсіздік тігінен ұйымдастырылған кәсіпорын бірлігінің
қызметінде маңызды фактор болып табылады. Ұлттық компаниялардың
стратегиялық жоспарын өткізудің тиімді құралы болып оның потенциалының жан
жақты анализі табылады. Компаниялардың стратегиялық ұстанымын күшті және
әлсіз жақтарының қызметі туралы ақпаратты реттейтін құрылымдық схема
берілген (3 кесте).
3 кесте
Көмірсутегі нарығындағы компанияның іс-әрекетінің мықты және әлсіз
жақтары (Казтрансойл ҰК талдауының нәтижесі бойынша)
Интеграцияның стратегиялық тиімділігі
Мықты жақтар Әлсіз жақтар
1 2
Іздеу, барлау, маркетинг, Төленбеген ақылар. Әлемдік нарыққа,
инжиниринг, жөнелту саласындағы аумақтарға, тұтынушыларға
компанияның максималды интеграциясы жеткізілімдер үшін көп мөлшердегі
шығындар.
Транспорттық инфраструктураның және Құбыр жүйелерінің интеграциясының
шикізатты алудағы қуаттылығының болмауы, транспорттың басқа
жоғарылауы. Жеткізілімдер бағытының альтернативті түрлеріне жоғарғы
өзгеруі. шығындар (теміржол, су көлігі)
Компанияның халықаралық рейтингі Көмірсутек пен мұнай өнімдеріне баға
қоюдағы нақты стратегияның болмауы.
Бір жүйедегі тарифтік саясаттың
болмауы.
Энерго жеткізушілерге сұранысты Жоғары салықтық салымдар. Тұрақты
қалыптастыратын заң сұраныстың болмауы
Жаңа технологияларға негізделген Маркетингтік жүйенің дұрыс
мұнай өндірудегі және оны дамымағандығы. Мұнайды барлаудағы
жеткізудегі энергосыйымдылықтың жәнеавтоматтандырылу жүйесінің
еңбексыйымдылықтың төмендеуі әлсіздігі.
Көмірсутектің сапасын арттыру Тұтынушылардың тауар және қызмет
банкасы. Халықаралық жүйеге өту жәнесапасына деген талаптың артуы.
сапа жүйесін енгізу. Керекті және сенімді басқарушылық
ақпараттың болмауы.
Корпорацияны кеңейту және дамыту Компанияның қаржылық менеджмент
бойынша инвестициялық бөлімінің әлсіздігі. Табыстың және
бағдарламаларды жүзеге асыру. шығыстың ортасының анықталмауы.
Жұмыс жүргізудегі өндірістік және
экологиялық қауіпсіздіктің төмен
болуы.
Халықаралық нарықтан капиталды жалғаТауар-транспорттық операцияларда
алу. Тәуекелдерді басқару және маманданған басшылықтың болмауы.
сақтандыру жүйелерін ендіру.
Көмірсутек нарығындағы бәсекеге Басқа өндірушілердің мұнай
қабілеттіліктің артуы. Жеткізілім өнімдерінің сапасының артуы.
көлемінің және табыстың артуы. Көмірсутек нарығының жаңа
қатысушылары.
Ұсыныс көлемінің артуы. Ішкі нарықты мұнай өнімдеріне деген
Дистрибьюторлық желінің пайда болуы.сұраныстың қанағаттандырылмауы
Жоғары дәрежеде маманданған кадрлар Кадрмен қамтудағы әлсіздік
Табысты акционерлік саясат, әрдайым Мұнай өнімдерін ұсыну обьектілерінде
инвестициядан түсетін табысты қылмыстықтың болуы
арттыру
Мұнай секторлар перспективасында институционалдық қайта құрылымдарды
ұстанатын факторлар ретінде жаңа отын көздерінің пайда болуы және
транспортты жанармаймен қамтамасыз ету технологиясы болуы мүмкін.
Көмірсутегі нарығынан оның конфигурациясының жаңа компаниялардың, яғни
Қазақстанның барлық мұнайының 64% үлесіне тиетін шельфтік мұнайды игеру
жағдайына байланысты сатушылар мен экспортерлердің қосылу және жұтылу,
бөлінуі мен бөліп көрсетілуі түріндегі белсенді өзгеруін күтуге болады.
Сонымен қатар алынатын шельф қорлары мұнайдың 8 млрд. тоннасын құрауы
мүмкін, ол әлемдік қорлардың 5,3% көлеміне тең.
Сонымен, мұнай нарығының институционалдық ішкі құрылымын зерттеу
Қазақстанның жағдайында көмірсутегі нарығының отандық өндірістік әлеуетін
жинақтау мен корпоративтік басқарудың табыстылығын және тиімді жақтарын
күшейте отырып, трансакционды және ішкі шығындарды үнемдеуге бағытталған
шетелдік меншік және институттармен біріккен меншіктің мемлекеттік
нысанындағы артықшылықпен мұнай секторы саласында бір ұлттық компанияның
өндіріс активтерінің тік интеграциясы күшке ие екендігін көрсетті.
4 кесте
Көмірсутегінің әлемдік және ұлттық нарығының салыстырмалы сипаты
Қызмет ету критериялары Әлемдік Қазақстанның көмірсутегі нарығы
мұнай
нарығы
Мұнай және газ Мұнай өнімдері
Молықтыру деңгейі бойынша
а) тепе-тең нарық
б) тапшы нарық
в) артық нарық
Бәсекелестік деңгейі бойынша
а)дамымаған нарық
б)дамыған нарық
в) қалыптасып келе жатқан
нарық
Бәсекелестік деңгейі бойынша
а) еркін нарық
б) монополиялық нарық
в)олигополиялық нарық
г) аралас нарық
Сату сипаты бойынша
а) көтерме нарық
б) бөлшек нарық
Сату ассортименті бойынша
а) тұйық нарық
б) молықтырылған нарық
в) кең ассортимент нарығы
г) аралас нарық
Республиканың мұнай нарығы критериалды талаптарына сәйкес келесі даму
ерекшеліктерімен сипатталынады:
- дамыған бәсекелестікпен және мұнай өңдеу тауарларының кең
ассортиментімен ішкі мұнай нарығын еркін нарықтар қатарына қосуға
болмайды;
- бұл көмірсутегі шикізатының артық ресурстарының қалыптасып келе жатқан
нарығы;
- мұндай нарықта баға белгілеу жеткілікті либералданбаған, сұраныс және
ұсыныс мемлекеттік реттеуге әкеледі;
- құрылымдық ұлттық мұнай нарығы әлемдік мұнай нарығы арқылы артықшылықты
пайдаланылатын тауарлы мұнай нарығы ретінде көрсетілген, сонымен қатар
республика ішінде артықшылықты пайдаланылатын мұнай өнімдерінің нарығы
ретінде көрсетілген;
- берілген нарықтардың қызмет етуі мемлекет пен геологиялық-геофизикалық
жер қойнауын барлау, тәжірибелі бұрғылау және кен орындарын
өнеркәсіптік пайдалануға дайындау қызметін ұсынатын жер қойнауын
пайдаланушылар механизімімен жұмыс жасайтын аймақтық жер қойнауын
пайдалану нарықтарынсыз мүмкін емес.
Сонымен, мұнай нарығының құрылымы бірегейлі емес және оны табиғи отын
нарығына сегменттейді – көмірсутегі шикізатына және мұнай өнімдер нарығына;
осы сегменттердің әрбіреуі сұраныс және ұсыныстың қалыптасуының өзіндік
схемасы бойынша дамиды. Өндіріс технологиясының ұстанымы бойынша және
көмірсутегі шикізатының соңғы өнімін өткізу бойынша көмірсутегі нарығының
жалпы схемасы оның келесі сегменттарымен негізделген: мұнай газ кен
орындарын барлау, скважиналарды бұрғылау және мұнай мен газды табу, мұнай
мен газды пайдалану және қайта өңдеу орындарына тасымалдауға дайындау;
мұнай мен газды тасымалдау, олардың сақталынуын қамтамасыз ету; мұнайды
және мұнай химиялық шикізатты қайта өңдеу, ішкі тұтынушыларға өткізу;
көмірсутегі шикізатының және мұнай өнімдерінің экспорт-импорты. Нарық
субъектілерінің рационалды экономикалық мінез-құлқы еркін емес
бәсекелестік бойынша реттелмейді, ал экономикалық қызығушылықтың келісуі
бойынша, нарық субъектілерінің институционалдық ұйымдарының есебінен
бәсекеге қабілеттіліктің ұлғаюы бойынша.
2. Қазақстан Республикасындағы мұнай нарығының дамуының қазіргі жағдайын
талдау мен бағалау
2.1. ҚР-да мұнай саласының дамуының қазіргі жағдайы
Мұнай саласы еліміздің бюджетті табысы мен валюталық түсімдерінің, ЖҰӨ-
нің басым бөлігін қамтамасыз ететін, ҚР-сы экономикасының негізгі және
динамикалық дамушы бөлігі болып отыр. 2001 жылы шетелдіктер өндірген мұнай
40 млн. құраса, 2003 жылы 52 млн. тн. астам сұйық көмірсутегі алынды. 2005
жылы бұл көрсеткіш 60 млн. тн. жетсе, 2010 жылы мұнай конденсатының мәресі
100 млн. тн. жеткізу көзделіп отыр.
Елдің саяси және әлеуметтік дамуында мұнай саласының ролін қайта
бағалау мүмкін емес. Біріншіден, мұнай кешені ҚР-ның тәуелсіздігін, оның
экономикалық қауіпсіздігін және ішкі саяси тұрақтылықты құраушылардың ең
негізгісі. Екіншіден, Қазақстан әлден-ақ әлемдік шаруашылықтық байланысқа
қосылған және жаһанданудың масштабты процесіне тартылған. Мұнай бұрыннан
халықаралық сауда мен ынтымақтастық, одан қалса бақталастық, яғни
экономикалық мүддені жүзеге асыру мен саяси мақсатты қанағаттандырумен
қатар үстем мәні бар құрал. Үшіншіден, мұнай мен газ жобаларын жасау,
бюджетке салықтық түсімді тікелей жүргізу арқылы, көптеген территорияның
экологиялық денсаулығын жақсартуды қоса отырып, әлеуметтік бағдарламаларын
жүзеге асыру көлемі мен қарқынын өсіп жетілдіруге мүмкіндік береді.
Қорлар. Қазақстан көмірсутегі шикізатының дәлелденген аздаған қорын
игергендіктен алғашқы он бес мемлекет қатарына кіреді. Теңіз кен
орындарындағы ресурстарды есептемегенде, ел территориясындағы мұнай мен газ
конденсатының дәлелденген қоры 3,6 млрд. тн., газ – 1,9 трлн. куб. м.
құрайды. қазақстанның жер қойнауында көмірсутегінің дәлелденген әлемдік
қорының 2% көлбей жатыр. Қазақстан құрлығы мен шельфында (қайранында) мұнай
мен конденсат ресурстарына болжам 12-17 млрд. тн. деңгейінде бағалануда.
Шамамен 210 көмірсутегі кен орындары бар (соның ішінде 100 астам мұнай
және 70 жуық мұнайгазды) республиканың мұнайлыгазды аудандары 1,7 млн. кв.
км. жуық алаңды алып жатыр (шамамен Қазақстан территориясының 62%). Сонымен
бірге, еліміздегі көмірсутегі қорынан түскен пайданың 23 бөлігі бес кен
орнына тиесілді (қордың жартысынан көбі Теңіздікі, қалған көлемі төрт ірі
мұнайгаз кен орындарынікі - Өзен, Қарашығанақ, Жаңажол, Құмкөл).
Көмірсутегі кен орындары Қазақстанның 13 облысының 6-да орналасқан.
Бұл Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қызылорда және Маңғыстау
облыстары. Сонымен, шамамен көмірсутегі қорының 70% Қазақстанның батысында
шоғырланған.
Мұнайдың барланған қорларының басым бөлігі Атырау облысында, яғни
Қазақстанның сұйық көмірсутегінің барланған қорының 13 бөлігі соның
үлесінде. Областың ең ірі кен орындары – Теңіз (республика мұнайының
барланған қорының 13 бөлігі осында). Теңіз кен орнын жасау тек Қазақстан
кен орындарының ішіндегі ғана емес, сонымен қатар, әлемдегі ең тамаша кен
орындарының бірі. 1998ж. біріккен кәсіпорын (БК) Теңізшевройл кен орнында
сейсмикалық зерттеу жүргізілді, сосын мұнайдың барланған қорлары 1,3
млрд.тн. бағаланған болатын. Теңіз кен орнында мұнайдың геологиялық қорының
болжанған көлемі 3,133 млрд.тн. бағаланды, шығарылатын мұнай қоры – 750 млн-
нан 1,125 млрд.тн. дейін. Атырау облысындағы қалған 74 кен орындарының
үлесіне 15 млн.тн. дуығы тиеді немесе Атырау облысында бастапқы шығарылатын
мұнай қорының 13% жуығы тиесілді. Осы қорлардың жартысынан көбі Королдық
(55,1 млн. т.) және Кембай (30,9 млн.т.) кен орындарына тиесілді.
Маңғыстау территориясында елде шығарылатын мұнай қорының ¼ бөлігі
орналасқан. Бұл жерде 70 жуық кен орны ашылған, оның жартысынан кенін
пайдалануда. Кен орындарының көбі өңдеудің соңғы стадиясында. Қордың қалған
басым бөлігі қиын шығарылатын категорияға жатады. Ірі кен орындары - Өзен,
Жетібай, Қаламқай, Қаражамбас. Сонымен, Өзен республикада маңызды кен
орындары бойынша екінші орында, ол Қазақстан құрлығындағы шығарылатын
қорлардың 10% береді.
Он беске жуық көмірсутегі кен орындары Батыс-Қазақстан облы сы
территориясында орналасқан. Олардың ішіндегі үздігі Қарашығанақ
мұнайгазконденсаты кен орны. Ол республикада ірі кен орындарының үшіншісі
болып табылады.
Келесі мұнайгаз потенциалы бар перспективті аймақ Ақтөбе облысы. Мұнда
25 жуық көмірсутегі кен орны ашылған. Бұл аймақтағы өте маңызды геологиялық
ашылым 170 млн.тн. жуық шығарылатын конденсат пен мұнай қоры бар кен орыны
Жаңажол тобы болып табылады.
Қызылорда облысының негізгі мұнай өндіру саласы – Құмкөл кен орны. Бұл
Қазақстанда маңызды мұнайгаз провинциясының бесіншісі.
Қазақстанда мұнай саласы ресурстық потенциалын келешек кеңейту
республика жүргізетін Каспий және Арал теңіздері акваториясында жер
қойнауын терең зерттеуге жағдай жасау болмақ. Қазақстанда табылған мұнайлы
аймақтардың ішінде ерекше орынды Каспий теңізі шельфы алады. Шығарылатын
қоры 1 млрд.тн. бағаланған сұйық көмірсутегісі бар Каспийдің солтүстігінде
орналасқан Қарашығанақ кен орнының ашылуы әлемдік тәжірибеде күтпеген
оқиғалардың бірі болды.
Шығару. Негізгі мұнай шығаратын Қазақстандағы аудан – Маңғыстау
облысындағы Маңғышлақ – Қазақстанның көнеден келе жатқан мұнай шығаратын
аймақ. Республиканың мұнай шығару саласының тарихында шығарылған мұнайдық ¾
осы Маңғыстау облысына тиеді. Мұнайдың басым көлемі Атырау облысында
шығарылады. Бұдан басқа, мұнай шығарудың аздаған көлемі Торғай жылғасы
(Құмкөл ауданы) мен Қазақстанның орталық бөлігіне (Қызылорда облысы) тиеді.
1995 жылдан бастап ҚР-сы мұнай шығару көлемін біртіндеп өсіруде (5
сурет). 1992-1994жж. мұнайды шығарудың төмендеуі елде ресурстық базаның
тапшылығынан емес, Ресейде дәстүрлі нарықтың жоғалуымен, жаңа шетелдік
нарықтарға мұнайды жеткізу үшін экспорттық күш мүмкіндігінің шектелуінен
болды.
Сурет 5. 1992-2005 жылдар аралығында ҚР-да газконденсатымен мұнайды шығару
динамикасы.
2005ж. сұйық отынды шығару 60,2 млн.тн. өсті. Жыл сайын өнеркәсіптік
өңдеуге жаңа кен орындары енгізілді және мұнайшығаратын компаниялар тізімі
кеңейді. Егер 2001ж. мұнайды шығаруды 27 кәсіпорын жүргізсе, 2005ж. олардың
саны 34-ке жетті.
Мұнайды шығаруда негізгі ролді Қазақстан мұнайын 84% қамтамасыз ететін
жетекші БК Теңізшевройл компаниясы, ол басқа алты ірі мұнай шығаратын
компаниялардан - Karachagnak Petroleum Operating B. V., ПО Өзенмұнайгаз,
ААҚ Ембімұнайгаз, PetroKazakhstan Kumkol Resources, ААҚ
Маңғыстаумұнайгаз және ААҚ CNPC – Ақтөбемұнайгаз 2,5-3 есе артық
көлемде шығарады (6 сурет).
БК Теңізшевройл - 1993ж. Қазақстан мен американың Шевройл
компаниясымен тең үлестік негізде құрылды. Бұны ҚР-ның Президенті ғасыр
контрактасы деп атады. Кейін бұл жобаға Мобил (25%) және ресей-американ БК
LUKArco (5%) компаниялары қосылды. Әрине Қазақстан мен Шевронның біріккен
кәсіпорындарындағы үлесі 25%-45%-ға азайды.
Сурет 6. 2005ж. мұнай өндірісіне негізгі өндіретін кәсіпорындардың
қатысуы.
2000ж. Қазақстан ұсыныстарды қараған соң 5% үлесімен ірі компанияларын
БК Шеврон компаниясына 450 млн. долл. сатты. Бұған қоса Қазақстан жоба
бойынша маңызды шешімдерді қабылдауда дауысы өзінде қалды.
2004ж. біріккен кәсіпорындар мұнайды шығаруды 12,5 млн.тн. дейін
өсірді. БК Теңізшевройл стратегиялық дамуын жаңарту 2010ж. дейін Теңіз
кен орнында мұнай шығаруды жылына 32 млн.тн. жеткізуді көздеп отыр. Бұрын
бұл көрсеткіш 2017ж. жоспарланған болатын.
ҚазМұнайГаз ұлттық компания – елдігі екінші ірі мұнай өндіруші
компания. Оның ПО Өзенмұнайгаз және ААҚ Ембімұнайгаз еншілес
кәсіпорындары мұнай шығарумен, КазТрансОйл - мұнайды тасымалдаумен,
КазТрансГаз - газды тасымалдаумен, Атырау НПЗ – мұнайды қайта өңдеумен,
Камортрансфлот - танкерлік тасымалмен айналысады.
ҚазМұнайГаз ұлттық компаниясы Қазақойл мен Мұнай мен газ
транспорты ұлттық компанияларының активтерін қосу жолымен 2002 жылдың 20
ақпанындағы Ел экономикасындағы мұнайгаз секторында мемлекет мүддесін
келешек қамтамасыз ету бойынша шаралар туралы ҚР-сы Президентінің
Жарлығымен құрылған болатын. Сөйтіп, ҚазМұнайГаз өзінің ізашарларының
міндеті мен құқыларын құқықты жалғастырушы болды.
ҚазМұнайГаз мұнайгаз операцияларын жүзеге асыруда мердігерлермен
контрактаға отырғанда мемлекеттің коммерциялық мүддесін ұсынады, соның
ішінде келешек жобада міндетті үлесті ақша қатысымен.
1997ж. мұнайды тасымалдау бойынша КазТрансОйл ұлттық компаниясы
құрылды. Бұл мұнайды тасымалдау бойынша ортақ өндірістік-технологиялық
кешенді сақтап қалуға және жұмыс істейтін магистралді құбырды қайта құру
мен жаңа құрылысқа инвесторларды тарту үшін жағдай жасауға мүмкіндік берді.
АҚ КазТрансОйл экспортты мұнай құбырларын дамыту мәселелері бойынша,
сондай-ақ басқа елдер территориясында құьыр құрылысы мен энерготасушы
транзит мәселелері бойынша халықаралық бірлестік ережелері төңірегінде
өндіру бойынша барлық халықаралық жобалардың өкілетті өкілі болып табылады.
Karachaganak Petroleum Operating (КРО) сұйық көмірсутегін шығару
көлемі бойынша Қазақстанның жетекші жеті компаниясы кіреді. Компания АҚ
Қарашығанақгазпром базасында 1999ж. құрылды. Ол Қарашығанақ
мұнайгазконденсаты кен орнын жасау жобасының операторы болып табылады.
1997ж. 18 қарашада Вашингтонда қол қойып және 1198ж. 27 қаңтарында күшіне
енген өнім бөлімі туралы келісім негізінде жоба жүзеге асты. Осы құжатқа
сәйкес кен орны өнімдерінің 80% Қазақстанға, 20% - инвесторларға тиді. СРП-
ның қызмет ету мерзімі – 40 жыл. Қарашығанақ компаниясы жобасын бірлескен
инвесторлар арқылы жобаны басқаруды Қарашығанақ Интеграциясы ұйымы арқылы
жүзеге асырды. Қазақстанда KIO КРО сияқты жұмыс істейді. 40 жыл ішінде кен
орнында 320 млн.тн. сұйық көмірсутегі және 797 млрд.куб.м. газ шығарылады
деп болжауда. 2003ж. 7 млн.тн. сұйық отын шығарылды. Кен орнында максималды
шығару деңгейінде 2015 жылы жетуі тиіс.
PetroKazakhstan Kumkol Resources (ААҚ Харрикейн Құмкөл Мұнай)
Қазақстандағы алғашқы жеке вертикалды интеграцияланған мұнай компаниясы.
Кәсіпорындар Қазақстанның ірі мұнай шығаратын компанияларының қатарына
кіреді. Компания приоритеті және мұнайлы қабатқа жанасатын Құмкөл кен орны
тобын жасау болып табылады. Шығарылған ашық түсті мұнай Қазақстанның ішкі
нарығында сатылады. Негізгі тұтынушы Шымкенттің мұнай өңдеу зауыты (НПЗ).
Экспорт негізінен теміржол арқылы жүзеге асырылады – Ақтау, Феодосия,
Новороссийск, Батуми айлақтарына дейін, шикізат әрі қорай алыс шетелдерге
танкерлермен жіберіледі.
ААҚ Маңғыстаумұнайгаз ҚР-дағы жеті ірі мұнай өндірушілердің бірі.
Компания Қазақстанның батысында Маңғыстау облысында кен орнын өңдеуде. Оның
балансында 36 кен орны бар, оның 15 өңдеуде (2 ірі – Қаламқас пен Жетібай
топтары және Қарағын қайқы белі). Компанияның кен орындарынан шығарылған
мұнай қоры – 180 млн.тн. асады. ААҚ Маңғыстаумұнайгаз шығарған мұнайдың
60%-ға жуығы Қазақстанның ішкі нарығында сатылса, қалғаны экспортқа
шығарылады. Ішкі нарықтағы мұнайдың негізгі тұтынушылар Атырау мен
Павлодардың НПЗ-лары. Экспортқа мұнайды жеткізу ТМД-ның сегіз еліне және
алыс шетелдер жіберіледі.
Қазақстан-қытай біріккен кәсіпорыны ААҚ CNPC - Ақтөбемұнайгаз
Қазақстанның жеті ірі мұнай шығарушы компанияларының қатарына кіреді және
республиканың батысында Ақтөбе облысында көмірсутегі шикізат кен орындарын
өңдейді.
1997ж. Қазақстан мен Қытай Батыс Қазақстаннан мұнай құбырлары құрылысы
мен Өзен мұнай кен орнын ақтаушы жобаларды қосатын, 9,5 млрд. доллар
сомасындағы мұнай келісім пакетіне қол қойды. Осы пакет келісімдерінің бірі
ААҚ Ақтөбемұнайгаз базасында біріккен кәсіпорынды құруды ұсынды. Қытайдың
ұлттық мұнай корпорациясы ААҚ Ақтөбемұнайгаздың 60,28% акциясын 325 млн.
долларға алып, 20 жыл ішінде кәсіпорынды дамыту үшін 4 млрд. долларда
инвестиция құюды, соның ішінде келісімге қол қойылған күннен бастап 585
млн. долл. көлемінде алғашқы инвестицияны 5 жыл ішінде құюды міндетіне
алды.
2002 жылдың соңында Қазақстан 25,12% акцияға, қазақ және шетелдің
заңды мекемелері 5,07% қарапайым акцияға (5,5% дауыс беруші акция) ие
болды. 9,53% пұрсатты акция еңбекші ұжымға тиеді. 2001 жылы ҚР-ның үкіметі
мемлекеттің пакет акциясын сенімді қатынаста сатып алу құқығынсыз Access
Industries Inc. амекрика компаниясына 5 жылға берді. Олар Орск құрамына
кіретін Төмен мұнай компаниясының негізгі акционерлерінің бірі. CNPC
–Ақтөбемұнайгаз мұнайын Қазақстан территориясында негізгі тұтынушы АҚ
ПетроҚазақстанойлпродактс және Павлодардың НПЗ болып отыр. Шығарылған
мұнайдың бір бөлігі Қытайға теміржолмен экспортталады.
Мұнай шығарушы ААҚ Қаражанбасмұнай Ақтау айлағынан солтүстікке
Бузачи аралына Қаражанбас кен орнын жасауда. Кен орнын жасау 1980ж.
басталды. 2002ж. компания 1780,6 мың тн. мұнайды шығарды. Бүгін де ААҚ-ның
негізгі қожайыны Nations Energy Company Ltd. Канада клмпаниясы, 5,38%
пұрсатты еңбекші ұжым мүшелеріне тиесілді. 2004ж. басында кен орнын жасау
кезеңінде 19 млн. тн. мұнай шығарылды. Милле и Ленц ЛТД консалтингтік
компания 1999ж. тамызда шығарған қайта бағалауға сәйкес, Қаражанбас кен
орнының қалған шығарылатын қоры 17,5 млн.тн. құрайды. Шығарылған мұнайдың
барлық көлемін сатуды компания ерікті жүзеге асырады. Кен орнының тиімді
тұрған жері шикі мұнайды тасымалдаудың бірнеше жолдарын қолдануға мүмкіндік
береді.
Texaco North Buzachi Inc. компаниясы Қазақстанның батысында Маңғыстау
облысының Солтүстік Бузачи мұнайлы кен орнын жасау жобасының операторы.
Мұнай кен орнының геологиялық қоры 1,5 млрд. баррель деңгейінде бағаланды,
шығарылғаны – 300-500 млн. баррель. Жобаға қатысуда 65% Chevron Texaco, 35%
- Nimir Petroleum Ltd. Компаниясына тиесілді. 2002 жылы Texaco North
Buzachi 329 мың тн. мұнай шығарды. Солтүстік Бузачи кен орнында шығарылған
мұнайдың 15% дейіні Атырау НПЗ-на жеткізіледі. 25% жуығы – батысқа
экспортталады, ал қалғаны Атырау-Самара құбырымен жеткізіледі.
Мұнай шығаруда қалған мұнай кәсіпорындарының үлесі азғантай. Бірақ
оның көбісіне өндірістік потенциалды белсенді өсіру тән.
ҚазМұнайГаз ҰК-нан басқа Қазақстанның мұнай шығаратын
компанияларында шетел инвесторлары бар. Бүгінгі күні Қазақстанның мұнайгаз
өнеркәсіптерінің алты жобасында, сондай-ақ Теңіз-Новороссийск% транспорттық
магистралінде американдық компаниялар жұмыс істейді. Қазақстан олардың
қолдауын пайдалануға ұмтылуда (көмірсутеген сатудан және оны тиімді
шығаруды көтеру үшін).
Қазақстанның мұнайгаз саласын дамытуда шетелдік компаниялардың капитал
сатымын қосқанда 1992-2004жж. 5 млрд. долларды құрайды. Қазақстан тартылған
шетел инвестицияларының көлемі бойынша ТМД елдерінде ғана емес, сонымен
қатар Шығыс Еуропа елдерінің арасында лидерлердің бірі болып отыр.
Көмірсутегі шикізаттарын барлау мен шығаруға бағытталған инвестиция
көлемі 5300 млн. АҚШ доллары немесе жалпы инвестиция көлемінің 78% құрайды.
Сонымен 82%, яғни 4400 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz