Электронды бақ және мәдени хабарлар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 .5
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау. ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... 6.17
II тарау. ЭЛЕКТРОНДЫ БАҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ХАБАРЛАР ... ... .18.32
III тарау. МӘДЕНИЕТ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕЛЕРАДИОАРНАЛАРДА НАСИХАТТАЛУ ЖӘНЕ КӨТЕРІЛУ ДЕҢГЕЙІ ... ... ... ... ... ... ... ...33.44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45.46
СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47.48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау. ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... 6.17
II тарау. ЭЛЕКТРОНДЫ БАҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ХАБАРЛАР ... ... .18.32
III тарау. МӘДЕНИЕТ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕЛЕРАДИОАРНАЛАРДА НАСИХАТТАЛУ ЖӘНЕ КӨТЕРІЛУ ДЕҢГЕЙІ ... ... ... ... ... ... ... ...33.44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45.46
СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47.48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Журналистика факультеті
Телевизия және радиожурналистика кафедрасы
Электронды БАҚ-тағы мәдениет
мәселелерінің насихатталуы
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 -5
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау. ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... .6-17
II тарау. ЭЛЕКТРОНДЫ БАҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ХАБАРЛАР ... ... .18-32
III тарау. МӘДЕНИЕТ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕЛЕРАДИОАРНАЛАРДА НАСИХАТТАЛУ ЖӘНЕ
КӨТЕРІЛУ ДЕҢГЕЙІ ... ... ... ... ... ... ... ...33-44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 45-46
СІЛТЕМЕЛЕР
ТІЗБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..47-48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНҒАН
МАТЕРИАЛДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
XX ғасырдың соңғы он жылы жаһандану белгісімен өтті. Жаһандану сипаты
көп қырлы, ол экономиканы, мәдениетті, ғылымды, идеологияны қамтып, өзінің
өзгерістерін ала келді. Бүгінгі БАҚ кешегі кеңестік кездің цензурасынан
арылып, демократия деген ұғымның түп – тамырын түсінбей келеді.
Әлемдік ақпарат кеңістігінен өз орнымызды иеленіп, әлемге қазақ елін
танытамыз деген шақта телерадиоарналарда қоғамды рухани аздыратын, зиянкес
мазмұнымен ұлттық болмысымызға қауіп төндіретін бағдарламалар, көркем
фильмдер мен хабарлар өріс алып тұр. Бұл мәселе елдің болашағы мен
мәдениетіне, рухани жан дүниеміз бен ұлттық құндылықтарымызға қауіп
төндіретін жағдай. Электронды БАҚ – тан қажет деңгейіне дейін мәдениет
пен салт – дәстүріміздің, әдебиет пен әдет – ғұрыптарымыздың насихатталмауы
болашағымыз үшін қауіпті. Себебі, ұлттық құндылықтармен сусындап өспеген
жас ұрпақ, еліміздің жанашыры яғни патриоты бола алмайды. Бұл – жұртшылықты
ойландырмай қоймайды. Әрине, БАҚ – тың хабарлар таратуда бостандығы жөнінде
көп айтамыз. Қалаған ақпаратты обьективті, жан – жақты беруі керек дейміз.
Дегенімен, белгілі бір ақпарат пен идеяны насихатта деп, БАҚ – қа талап
қойылмай келеді. Бұл біздің осал тұсымыз деп ойлаймын.
Бірақ БАҚ қашан да халық мүддесін ойлауы тиіс. Қазіргі таңдағы БАҚ –
тың шамадан тыс еркінсуі, мән – мағынасы мен тәлім – тәрбиесі жоқ,
озбырлық пен зорлық – зомбылық, порнография мен талғамсыздық жайлағанынан
ақ байқауға болады.
Мәдениетсіз ұлттың болашағы күмәнді екенін білген елбасы - Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев, 2004 жылы Мәдени мұра бағдарламасын қабылдады. Осы
орайда елімізде мәдениет саласында алға қойылған мақсат – міндеттер жайлы
президент былай деді: Адамзат тарихының күре тамыры – мәдениет, ал
мәдениеттің күре тамыры адам баласы ақыл – ойы мен іс - әрекеті дүниеге
әкелген рухани – материалдық құндылықтары болып табылады. Бұл бәрімізге
белгілі ақиқат. Қай халықтың болмасын өзге жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс –
бітімін даралап, өзіндік тағдырын айқындайтын да сол ұлттың мәдениеті болып
табылады. Мәдениет ұлттың бет – бейнесі, рухани болмысы, жан ақыл – ойы,
парасаты. Өркениетті ұлт ең алдымен тарихымен, мәдениетімен ұлтын ұлықтаған
ұлы тұлғалармен, әлемдік мәдениеттің алтын қорына қосқан үлкенді – кішілі
үлесімен мақтанады. Сөйтіп, өзінің төл мәдениеті арқылы ғана басқаға
танылады.
Сайып келгенде, осының бәрі мемлекет болып қалыптасу үшін ұлт болып
топтасу үшін қажет жағдай. Әлемдік ғылым мен мәдениеттің озық
жетістіктерін бойымызға сіңіре отырып, Қазақстандықтардың рухани
кемелденуі, өркениет көшінен кейін қалмауы, ең негізгі мақсат болды.
Бітіру жұмысымды зерттеу барысында, қай телеарна болмасын ұлттық
менталитетімізге сай келетін хабар әлі күнге дейін бере алмай келетініне
баса назар аудардым. Кеңес дәуірі кезінде өзге елдің бұғауында жүріп те,
ұлттық мәдениетімізді насихаттайтын хабарлар мен бағдарламалар дайындалған
болатын. Тәуелсіздікке қол жеткізіп, жазу мен сөйлеуде бостандыққа ие
болып отырған шағымызда, шетелдің дөрекі мәдениетін насихаттап жүрген
телеарналар қоғамның алдындағы жауапкершілікті қажет дәрежесінде сезіне
алмай келеді. Түңгі уақытта ғана қазақ әндерін беретін Хит ТВ арнасы
өзін ұлттық деп атауы мүлдем ақылға сыймайды. Осы және өзге де нақты
деректер негізінде, қазіргі таңдағы еліміздің телеарналарындағы мәдениетті
насихаттау деңгейін зерттеу - бітіру жұмысымның мақсаты.
Қорыта айтатын болсақ, еркіндік алған қазақ мәдениеті бұрынғы
жоғалтқандарын іздеп – тауып, оны жаңа заманның талабына сай өркениетті
мәдениетпен сабақтастыра \1, 9-б\ игеруге талаптануда. Әрине, мыңдаған
жылдар сұрыптаудан өткен ата – бабамыздың мол мұрасы, әдет – ғұрпы, салт –
санасы әлемдік өркениетке ұмтылған бүгінгі ұрпақтың бойына мейлінше
тереңдеп сіңген сайын қазақ халқының рухани өмірі ешқашан да жұтаң тартпасы
анық. Ал, бұл жолда, мәдениеті жоғары саналы адамды тәрбиелеуде
баспасөздің алатын орны ерекше. Сондықтан мәдениетімізді жаңа белестерге
көтеруде басты салмақ түсетін БАҚ – тың алдына үлкен мақсаттар қойылуда.
I – тарау. ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ
Журналистика мен мәдениет туралы жазбас бұрын, алдымен жалпы
журналистикаға және мәдениет түсінігіне жеке-жеке тоқталып кетсек.
Журналистика маңызды әлеуметтік құбылыстардың бірі болып табылады. Онсыз
қоғам өмірін көзге елестету мүмкін емес.\2,20б\ Өз тарихында журналистика
бұқаралық ақпарат құралдары жүйесі ретінде ұзақ жолдан өткені белгілі. XVI
ғасырда адамдардың бір-бірімен хабар алмасу құралы ретінде пайда
болғанымен, оның негізі ерте кезді меңзейді. Сол уақыттан бері журналистика
даму, қалыптасу жолдарынан өтті. Әртүрлі қоғамдық формация дәуірлерін
бастан кешірді. Сөйтіп, өзінің тарихи ролін толық ашып берді. Бұлай дейтін
себебіміз, ешқандай басқа құрал дәл осы журналистика секілді халықты
әлеуметтік-саяси тұрғыда жылдам әрі жан-жақты, белсенді түрде әртүрлі
хабарлармен қамтамассыз етіп көрген емес. Ол барлық уақытта қоғам өміріне
араласып отырып, пайымдаулармен, баға берумен, қорытындылар жасаумен,
ұсыныстар айтумен зор қозғау салады. Әсіресе, саясат, экономика, экология,
мәдениет, қоғамдық-әлеуметтік қатынастар т.б. көптеген салаларда шешім
жасап, жүзеге асыруға ықпалы болады. Сөйтіп, журналистика қоғамның
әлеуметтік институттарының бірі болып саналады. Сондай-ақ, ол адамдарды
идеялық тәрбиелеу құралы. Журналистика адам санасын көтеруге, рухани әлемді
байытуға себепкер болады. Ол бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жүзеге
асады. Оған-телевидение, радио, газет-журналдар, интернет, ақпарат
агенттіктері жатады. Ал жалпы Бұқаралық ақпарат құралдары деген атаудың
өзі мына жайларды білдіреді: \2, 21б\
1. Бұқараға бағыт немесе арнау. Яғни, барлық ақпарат мәселелері қоғамға,
халыққа, көпшіліктің аудиториясына арналмақ, олармен тікелей байланыс
орнатылмақ;
2. Бүкіл ақпарат көпшіліктің сұраныс-қажеттілігін, талап-талғамын
қанағаттандыру үшін берілмек;
3. Қоғамдық істерге байланысты әрі халық күткен мәселерге белсенді позиция
ұстап, соған жұртты жұмылдыруға ат салысу болмақ;
4. Көпшіліктің пайдалануына ақпараттың тиімді, қолайлы әрі арзан болуын
қарастыру. Жұрт ақпаратты қиналмай қабылдайтындай болу керек;
5. Жұртшылықтың бәрі бірдей және тұрақты түрде ақпарат хабарларды алып
отыруға мүмкіндік туғызу;
6. Қажет еткен жағдайда әркімнің ақпарат орындарына қатысуына жол ашу, т.б.
Баспасөз бен радио және телевизия арқылы берілетін
материалдарда тақырыптың көптігі, ішкі және сыртқы өмір жайларын беруде
кең көлемде әрекет етіп, географиялық тұрғыдан шектеліп қалмауды қарастыру
абзал. Әрбір БАҚ берген материалдарда хабарлардың толық әрі жеткілікті
болуы өте қажет. Бұл ретте мына жүйе бойынша жұмыс жүргізілмек. Журналист-
ақпарат-аудитория. Журналист шығармашылық тұлға - ол айтады, жазады, ал
оны халық тыңдайды, көреді, оқиды.
Демек, жұртшылық газет оқып, радио тыңдап, теледидар көрген
кезде әлемдегі жаңалықтар мен өзгерістерді біліп қана қоймай, сонымен бірге
сол жайларға өзінің де қаншалықты қатысы да бар екенін сезініп, сол
құбылыстардың неге, қалай, не үшін болғанына анық көзі жетуі тиіс. Сол
оқиғалардың болу процесін аңғарып, даму тенденциясына ой жіберіп, қандай
заңдылығы бар екенін пайымдап, өзі де іштей дайындықта болуына, қажет
жағдайда нақты іс-әрекетке араласуына әсері болуы керек. Журналистика ең
алдымен өмір көрінісін беретінін есте сақтаған жөн. Журналистика өмірді
сипаттап қана қоймай, онда болып жатқан іс-әрекеттерге адамның өзінің де
бағыт - идеалға жетуіне ой тастайды. Мақсатына жол сілтейтін бағыт-бағдар
алуына көмек етеді.
Осылайша журналистиканың ақпараттық қызметі маңызды қоғамдық-саяси роль
атқарып, жұртшылыққа әлеуметтік белсенділік туғызып, шындықты ашып береді.
Ақпараттық қызмет халықтың керегіне жауап беріп, әлеуметтік дамудың
жолдарын жариялап отырады. Сондықтан журналист бұл салада қоғамдық-саяси
қызмет жасаудың өнерін игере беріп, әлеуметтік дамудың жолдарын жариялап
отырады.
Жалпы журналистика - халықтық болып саналады. Өйткені журналистика-халықтың
қамын ойлайтын, соның қажетін қарастыратын сала. Сондықтан халықтың
жағдайын ойластыруды журналистика әркез назардан тыс қалдырған емес. Қандай
мәселені көтермесін, журналистика соның бәрін халықтық тұрғыда\2, 22б\
қозғауға, халықтың сөзін сөйлеуге күш салады. Әрқашан халықтың жағында
болып, халықтық позиция ұстайды. Бұл дұрыс та. Себебі, жеке біреулерге
қызмет етпей, немесе азын-аулақ топтың мүддесін көздемей, осылайша бүкіл
жұртшылықтың, жалпы адамдардың мүддесін көздейтін мақсат анағұрлым ақылға
сыйымды, адамгершілікке жататын іс болса керек. Тар көлемде белгілі
біреулердің ғана идеясын жақтамай, нағыз адамзатқа қызмет ету-биік
моральдық этикалық қасиет екені ақиқат.
Журналистиканың халыққа қызмет етуі - сол халықтың реалды
қажеттерін өтеу үшін, оны прогреске бастайтын, жақсылыққа жеткізетін жолды
таңдау деген сөз. Дүниеде бірер адамның бақытты болғанынан ештеңе бітпейді,
ал бүкіл халық бақытты болса, онан асқан арман мақсат жоқ шығар. Міне,
журналистика да осы жағдайды ескеріп, осы бағытта жұмыс істемек. Халық
өмірінде қандай жаңалықтар, өзгерістер, бастамалар болып жатыр? Осының бәрі
журналистикада айнадағыдай көрініп отыруы керек. Сондай-ақ, халықтың
пікірі, ойы, мақсаты жрналистиканың ең бір мұқият назар аударып отыратын
тұсы. Ал өмірде жақсылықтар болып жатса, соны журналистика ең бірінші көре
біліп, ізін суытпай жариялап отыруы тиіс. Оны кең насихаттап, қолдап,
таратып отыруы жөн. Ал егер, қажет болған жағдайда, оны тіпті, тез өмірге
енгізуге күресіп отырудың да артықтығы жоқ. Өмірдегі нағыз заңдылықтардың
өзі халықтың шынайы қажетін қанағаттандыратын болуы керек. Сол үшін де
халықты біріктіріп, оның жетімсіз нәрсесін жеткізуге ұмтылу үлкен
жауапкершілік. Ал журналистер жан-тәнін аямай, қате идеяларды немесе
астарында жалған мақсат жатқан істерді халық алдында әшкерлеп, кемшілігін
ашып айтып, оны толықтыруға, түзетуге тырысу керек. Мүмкін жалған идеяға
халық алданып қалған шығар, осы жағын ойластырған жөн. Халық өміріне
кедергі келтіретін нәрсенің бәрін журналистика дер кезінде көріп-біліп,
ескеріп отыруы, қоғамдық пікір туғызуы қажет екені айтпаса да түсінікті.
Сондықтан өмірде сенімсіз нәрсеге жол бермеу керек.
Ақпаратты тарату, жинау, сараптау айналамыздағы барлық болып жатқан
оқиғалардан, құбылыстардан баршаны хабардар ету, сонымен қатар қоғамдық
пікірді қалыптастыру қазіргі таңдағы журналистиканың басты міндеті деп
айтамыз. Дегенімен, журналистика ақпарат таратумен айналысып қана қоймайды,
әрбір адамзатқа қажетті рухани күш - қуат береді, ой мен сананы
демалдырып, этика мен эстетикаға баулиды. Бұрынғы кездері, яғни ғылым мен
техниканың жетістіктері мұндай дәрежеде дамымай тұрғанда, электронды
бұқаралық ақпарат құралдары деген түсініктің қалыптаспай тұрған шағында,
қазақ халқы ақпаратты бір ауылдан бір ауылға ат басын тіреген
жолаушылардан естіп, көшіп-қонып жүрген жұрт, басы қосылған шағында рухани
күш-қуат пен серпіліс алу үшін ойын-сауық құрып, әнші сал-серілердің өнерін
тамашалап, айтыс ұйымдастырып, бір жасап қалатын. Қазір заман өзгерді,
көшпеліден отырықшы халыққа айналдық, Электронды БАҚ пайда болды.
Жаһандану процесі жүріп жатыр. Барлық дерлік бұқаралық ақпарат құралдарынан
қалағаныңды таба аласың. Шығыстың да, батыстың да мәдениеті араласып
жатыр. Міне осындай қоспа мәдениет арасында біздің ұлттық құндылықтарымыз,
мәдениетіміз бұқаралық ақпарат құралдары арқылы қандай дәрежеде
насихатталуда? Жалпы мәдениет дегеніміз не? Мәдени хабарлар қандай болуы
керек? Осы сұрақтарға жауап бермес бұрын мәдениет түсінігіне тоқталып
өтейік.
Мәселен, Қазақ кеңес энциклопедиясында: Мәдениет
дегеніміз – адамдардың\4, 465б\ сан ғасырлар бойы жасап келе жатқан рухани
және материялдық игіліктері болып табылады,-делінген. Бұл жалпылама,
жалаң ғана пікір, сірә, тоқырау жылдары кезінде ұлттық мәдениетке мән
бермеуден туса керек. Ал шын мәнінде мәдениет ауқымы кең, алар орны ерекше.
Бұл турасында қазақтың көрнекті ғалымдарының бірі Ә. Марғұлан: Мәдениет
дегеніміз - адамзат баласының ақыл-ойы, маңдай тері, қажырлық еңбегі, мұның
бәрі зор қоғамдық сипат, - деген екен.\5, 22б\ Сонымен мәдениет, халық
мәдениеті - ұлттық тарих сахнасында қалыптасқан, мәдениет мұрасы, әдет -
ғұрып, салт - дәстүрі, яғни мәдениет өз топырағында дамып, өркендеуі тиіс.
Мәдениетті сонымен қатар қоғамдық болмысымыздың барлық саласымен тамырлас,
астас жатқан қасиетті ұғым ретінде де қарағанымыз жөн.
Адам мәдениетті дамытады, мәдениет адамды тәрбиелейді
деген ұлағатты ұғымға сүйене отырып, мәдениет тарихының рухани және
материялдық болып екі салаға бөлінетінін білеміз. \6, 14б\
Рухани мәдениетке-күллі басылымдар, радио, теледидар қойылымдары, кино,
оқу-ағарту істері жатады. Ал тарихи ескерткіштер, театр үйлері, клубтар,
мұражайлар мен толып жатқан мәдени мекемелер, сонымен қатар қол өнер
мұралары, зергерлік және тағы да басқалар материялдық мәдениетке жатады.
Жалпылай айтқанда мәдениеттің қатыспайтын саласы жоқ. Мысалы, олар -
экономикалық, экологиялық, халықаралық дипломатиялық, саяси мәдениет болып
жалғаса береді. Рухани мәдениеттің өзі эстетикалық, этикалық болып түрлене
түседі.
Мәдениет танушы ғалым Т. Ғабитов: Мәдениет - халықтың мыңдаған жылдар
бойындағы шығармашылығы, онда қауым мен жеке адамның рухани ізденісі,
халықтың даналығы мен адамгершілік нышандары жинақталады. Адамзаттың рухы
мен келбеті, оның ерік бостандығы мен тарихи зейін - есі философиялық
жүйелер мен рәміз - таңбалық өсиеттері, орын толмайтын шығындар мен
өмірлік сабақтары, діні мен тілі, ділі мен мұраты-осының бәрі мәдениет пен
бірге қайнасқан десе, белгілі академик М. Қозыбаев Адам баласы шыр етіп
жерге түскеннен бастап, қартайып дүниеден өткенге дейін өмірі үнемі сан
ғасырлық наным - сенімі, танымы -түсінігі, қоғамдық даму барысындағы
ізденістері жинақталған салт-дәстүрлер аясында болады десек, ендеше, салт -
дәстүр дегеніміз - халықтың рухани өзегі, мәдениетінің діңгегі, тілінің
тірегі. Ал қазақ халқының мәдениеті –ұлттық тарих сахнасында өзі
қалыптасқан мәдени мұрасы, халық білімі, сенімі, әдет - ғұрып, салт -
дәстүрі десе,\7,34б\ ал әдебиетші - ғалым А. Сейдімбеков: Бүгінгі
таңдағы ғылыми түсінік ғылымды да, әдебиет пен өнерді де, ел - жұрттың
білім өрісі мен сауатын да, халықтың тұрмыс - тіршілігі мен өндіріс ауқымын
да, ойдың орамдығы мен тілдің құнарын да, материялдық және рухани
қажеттіліктердің деңгей дәрежесін де, ең арғысы толғамның татымына дейін
мәдениеттің аясына сыйғызады. Демек, мәдениет дегеніміз адамзат баласының
ақыл - ойы мен маңдай тері тудырған жетістіктердің бәрін қамтиды екен, -
дейді. \8, 14б\
Бұл тұрғыда Қазақстан Республикасы әлеуметтік мәдени дамуының
тұжырымдамасында: Мәдениет дегеніміз - адамның ойлау, өзіне де,
айналасындағыларға да талдау жасай білу қабілеті. Адамдарды ізгілікті,
ақылды, моральдық міндеттемелерді мойнына алатын сыншыл жанға айналдыратын
да мәдениет\9\
Сөйтіп, кез - келген ұлттық мәдениетті алсақ та, ондағы салт -
дәстүрлер жүйесіне бірден көзіміз түседі. Ал, бұл туралы белгілі философ
Гердер: Салт - дәстүр тіл мен мәдениет бастауларының анасы, - деген
салмақты пікір айтса, зерттеуші Ғ. Ақпанбет: Мәдениет өзінің кең
мағынасында бір ұрпақтың келесі ұрпаққа жолдаған өмір сүру тәсілі
болғандықтан, осы жалғастықты, мұрагерлікті жүзеге асыратын салт-дәстүрлер
жүйесі мәдениет өзегін құрастырады. Әсіресе, жазу - сызу болмаған ерте
заманда мәдениет ырымдар мен сәуегейлікке, сенім-нанымдарға, дәстүрлі
түсініктерге иек артқан. Олар - терең философиялық ойдың, ғасырлар бойы
жинақталған тәжірибесінің сұрыпталған тұжырымы, негізгі нәрі, қысқа да
көркем бейнесі, - деп нақты тұжырым жасайды. \10, 36б\
Сондай-ақ М.Қани өзінің Қазақтың көне тарихы атты монографиясында:
Қазақ халқының мәдениеті ежелгі заманнан бергі қазақ жерінде өмір сүріп,
қазақ халқын құраған ұлыстар мен тайпалардың материалдық мәдениеті мен
рухани мәдениетінің заңды жалғасы және заманға сай дамып, қалыптасқан түрі
- деп анықтама берген. \11, 341б\
1996 жылы Қазақстан Республикасының Мәдениет туралы заңы қабылданады.
Онда: Осы заң мәдениет саласындағы мемлекеттік саясаттың құқықтық,
экономикалық, әлеуметтік және ұйымдық негіздерін белгілейді, қазақтың
ұлттық мәдениетінің Қазақстанның басқа халықтарының мәдениетін жасау,
жаңғырту, сақтау, дамыту, пайдалану және тарату саласындағы қоғамдық
қатынастарды реттейді,\12\- делінген.
Осыған орай тәуелсіздік алған Республикамыз үшін қазіргі экономикалық
мәселелермен бірге халықтың рухани жаңғыруы, яғни, төл мәдениетін
өркендету, дамыту аса маңызды міндет болып отыр. Сондықтан, қандай да
экономикалық тұтқаларды пайдалансақ та, қандай да қаржы ресурстарын
иеленсек те, болашақ ұрпақты жоғары мәдениетті ортасыз көру мүмкін
еместігін қатал ескеруіміз керек. Бұл бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып
табылады.
Бұған ел басы Н. Ә. Назарбаевтың: Өзгелердің ұлттық
мәдениетіне тиісті құрметтеу жоқ жерде шынайы азаматтық тағылым да
болмайды. Қазақтар орыс мәдениетін жете меңгерген. Ендеше, қазақ әдебиеті
де Қазақстанда тұратын басқа ұлт адамдары үшін жеті қат жер астындағы
нәрседей алып құбылыс болмаса керек. Қазақ әдебиеті, тілі, ауыз әдебиеті,
музыкасы әрқайсымыздың да рухани дүниемізді орасан байыта алады. Еврвзияның
ең бір бай да бірегей мәдениеті - қазақ мәдениетінен нәр алуы қиамет
кезеңдерде өз ортасынан ойып баспана беріп, омырауын ашқан меймандос
халыққа көрсетілген бірден - бір құрмет саналмақшы. Осылай бір - бірін
айтпай түсінген ақпейілділік пен бауырмалдық қана ұлтаралық жарастыққа жол
ашады, \13, 35 бет\ - деп жазуы куә.
Бөрікті қалай айналдырсақ та, өмірде мәдениет араласпайтын ешқандай сала
жоқ. Экономикалық мәдениет, экологиялық мәдениет, саяси мәдениет,
халықаралық - дипломатиялық мәдениет болып жіктеле береді. Ал, рухани
мәдениет болса: этикалық, эстетикалық деп аталады да, іштей сөйлеу
мәдениеті, жазу - сызу мәдениеті, тамақтану мәдениеті, жүріс - тұрыс, киім
кию мәдениеті, діни мәдениет деп бөліне береді.
Бағамдасақ мәдениетсіз адам өмірін елестету мүмкін емес. Сөйлеу, жүріп-
тұру, тамақтану, киіну мәдениеті тән рахаты үшін десек, ән-күй, қара өлең,
поэзия тыңдау, театралды қойылымдар көру, айтыс тамашалау, ұлттық
құндылықтарымызды еске түсіретін хабарлар көру жан рахаты үшін екені анық.
Журналистика адам өміріне маңызды тәннің қажеттілігі мен жанның
қажеттілігін қамтамасыз етеді. Себебі, қандай да бір бұқаралық ақпарат
құралы болмасын, онда ең бастысы сөйлеу мәдениетін қалыптастырады. Газет -
журналдан, радиодан, телеарналардан журналист немесе жүргізушінің қалай
болса солай сөз қолданғанын байқау қиын. Күнделікті заман талабына сай
сәннің өзгеруі, қай жерде өзіңді қалай ұстау керектігін, ең жақсы және
сәнді деген бұйымдарды қайдан алуға болатынын, жер шарының түкпір -
түкпіріндегі ең дәмді деген тағамдардың дайындау әдісін осы бұқаралық
ақпарат құралдары арқылы білетініміз жасырын емес. БАҚ - ның жетістігі
арқасында бүгінде үйімізден шықпай-ақ қалаған елдің мәдениетімен, тұрмыс
- тіршілігімен етене танысып, өзімізбен салыстырып та жүрміз.
Кеменің екі ұшы болатыны секілді ақпараттың да көп болуы
біздің қоғам үшін барлық жағынан тиімді болып отырған жоқ. Жаһандану
процесі жүріп жатқанын еске түсірсек, БАҚ арқылы шет елдердің мәдениетімен
танысып қана қоймай, оны өзімізге сіңіріп жатқан жәйіміз бар. Қазақ
радиосы мен Шалқар ұлттық арнасын есептемегенде еліміздегі барлық
радиотораптардан батыстың ешбір мән-мағынасы жоқ, даңғыраған айқай-шуға
толы әндері күні-түні сайрап тұрады. Бұл жағдайға үйреніп алғанымыз сонша,
айтылып жатқан ән қай тілде екенін білмесек те, ести-ести құлағымыздың
майын ішкен өлеңді бір сөзінен де жаңылмай қосылып айтып жүретін болдық.
Аналарымыз бесік жырдың орнына ауызекі тілде -вальс аталатын әндермен
баласын ұйықтататын болды. Батыстағылар өздерінің мәдениетін бізге осылайша
алдымен рухани жаулау арқылы сіңірмек. Қазақ тілінде шығып жатқан әндердің
көп жағдайда авторын да білмейтініміз тағы бар. Әншілер мен әртістер қажет
деңгейінде елге танылып, насихатталмайды да. Қазіргі жасөспірімдерден
қазақша бір әннің орындаушысы кім? - деп сұрасаңыз, дұрыс жауабын алуыңыз
екіталай. Керісінше, шетелдің әнін кім орындап жатыр деп сұрасаң, әншінің
атымен қоса оның қайда тұратынын, қандай автокөлік айдайтынын, не ішіп-
жейтінін және де кіммен некелескенін, онымен қанша уақыт тұрғанын, не үшін
ажырасқанын, қазіргі уақытта кімге үйленбекші т.б. осындай секілді
сұрақтарыңызға жауап аласыз. Бұл әрине үлкен қалалардағы жағдай.
Дегенімен, игіліктің ерте - кеші жоқ дегендей соңғы бір-екі жылда қазақ
әндері де жоғары деңгейге көтеріліп, сапалы клиптер түсіріліп талантты
әншілер мен жақсы әндер шыға бастады. Телеарналарда жүріп жатқан жобалардың
(Ұят болмасын, Қымызхана, Той бастар, Қызық радиосы, Таң
қалмаңыз, Біздің көшенің тұрғындарыт.б.) арқасында актерлер де танылып,
бағаланып келеді. Телеарналардан ұлттық рухымыз бен мәдениетімізді
жаңғыртатын хабарлар көрсетіліп жатыр. Мәдениет, тіл, ұлттық құндылықтары
мен ұлт болашағы мәселесі әлеуметтік ток-шоулардың басты тақырыптары болып
отыр.
Қандай да болмасын ұлттық мәдениеттің негізі адамгершілік нормаларын және
дүниетанымды түсінуде. Мәдениеттің тағы бір терең тамыры дінде жатыр.
Тоқырау кезеңінде ұлттық мәдениетті жою жоспарымен, діннің ешқандай әсері
жоқ деп халықты мәңгүрттікке тәрбиеледі. Дінге деген көзқарас мифологиялық
күштерге бағытталса, ұлттық дініміз - адам мен қоғам арасындағы байланыстың
қажеттілігіне бағытталады. Қалай десек те дінтанусыз мәдениеттанудың
жоқтығы табиғи заңдылық. Бұл туралы белгілі діни қайраткер Халифа Алтайдың:
Ислам діні сан ғасыр бойы қазақ халқына рухани, мәдени, имандылық,
адамгершілік өміріне айрықша ықпалын тигізді. Қазақ халқы ислам және
имандылық жөнінен өте қиын кезеңді өткізуде, әрине мұның өзіндік себептері
бар - деген болатын. \14\Тілі, діні жоқ елде мәдениеттің де болмайтыны
айдан анық. Тілді дамытуға, дінді насихаттауда журналистика ең бір тиімді
құрал.
Ғаламның тыныс - тіршілігін бір сәтте үйдегі көгілдір
экран арқылы тамашалап, таным көкжиегін кеңейтіп, біліп, қанығу - адамзат
қоғамының мәдени сапалық деңгейі өскенінің көрсеткіші. Қаламының ұшында,
көңілінің түпкірінде бүгінгі заманның болмыс-бітімітұлғаланатын журналистер
қауымының уақыт алдындағы парызы мен қарызы өсе түсуде. Жедел де шыншыл,
әділ де өткір хабарларды кәсіпқой шеберлікпен, азаматтық парасатпен бере
білетін ақпаратқұралдары өкілдері дәуірдің тұтас тұлғасын сомдауға үлес
қосады, -деп атап көрсетті Елбасы Н. Назарбаев. Сондықтан мұндай
жасампаздық жетістікті игілігімізге пайдалану - уақыт талабы. Егемендік
дәуірінде бағдарламаларға ұлттық түр мен пішін; мазмұн мен мән беріп,
рухани келбетін таныту қажеттілігі туындайды. \14\
Тележурналистика мемлекеттік идеологияның жалаң
насихатшысы ғана емес, оның елдің әлеуметтік - экономикалық, мәдени-рухани
саласының кем-кетік тұстарын түзетуге көмек жасайтын бұқаралық сипаты да
басым. Ақпараттану дәуірінде тележурналистиканың технологиялық саласының
күрделенуі - табиғи құбылыс. Соңғы буын жаңа санды технологияның
тәжірибеге енуі телеөнімдердің таралуы мен бейнелілігіне, көрнекілігі мен
безендірілуіне, компьютерлік ақпараттық желілер мен әдіс-тәсілдердің
сапалық жағынан ғылыми - танымдық әсер - ықпалын, мәдени қызметін арттырды.
Бұл бағытта да тележурналистиканы алуан шығармашылық ізденістермен қатар,
ғылыми - техникалық жетістіктің соңғы табыстарымен сабақтастыра
қарастырудың өзектілігі танылады.
Қоғамның негізін құрайтын қарапайым көпшіліктің қызығып тамашалайтын
мәдениеті - халықтың төл өнері. Олардың қатарына айтыс, өлеңдер мен әндер,
күйлер мен термелер, ойын - сауық бағдарламалар т.б. жатады. Халықтың
мәдени сұранысын дөп басып, олар қажетсінген дүниелерді өмірге келтіру -
борыш әрі міндет. Халық мұрасын шығармашылықпен пайдалана отырып, осы күнгі
талапқа, талғамға сай мәдениет жасау оңай емес. Төл өнеріміз бен
мәдениетімізді жаңғырту мен жаңартудың, жандандыру мен жаңаша қолданудың
әдісі мен жолдарын нарыққа сәйкестендіру керек. Мысалы, фольклерлық
шығармалар негізінде кинофильм, телефильм, бейнефильм, спектакль, балет
шығаруға болар еді. Алайда, олар қазіргі талғам мен талапқа сай жасалмаса,
нарықтық бәсекеге түсе алмайды. Жедел қарқынмен дамыған бүгінгі қоғамда
ұзақ хабар тыңдалмайды, көлемі 1 - 1,5 сағаттық сұхбат түріндегі, талғамсыз
бағдарламалар көрерменді бұрынғыдай қызықтырмайды.
Шеттен келіп жатқан дөрекі мәдениеттің соқыр жетегінде кетпес үшін уақыт
кезеңіне сай өз үрдісімізді қалыптастыруға күш салған орынды. Ол тек ұлттық
шеңбер аясында ғана емес, озық өнер мен шет елдің үздік мәдениетін
үштастыру және ұлттық мәдениетіміздің мәйегін сақтай отырып, заман талабына
сай дамыта пайдалану арқылы қалыптаспақ. Сондықтан тезірек мәдениет
нарығына ену, шығармашылық бәсекеге түсу қажет. Мәдениет күресіне, талант
жарысына түсудің алғы шарты - ой азаттығы мен шығармашылық еркіндік. Екінші
кезекте-қаражат пен құрал-жабдықтар. Көркем шығармашылық жарыста, өнер
жарысында жеңіп шығу үшін бағдарламаны дұрыс насихаттау шарт. Теледидардағы
талантты авторлар мен продюссерлер мәдениет нарқына түсуі үшін олардың
бағдарламасын қай топ, қай қауым жақсы қабылдайтынын зерттеп, соған сәйкес
іс - әрекет жасайтын маман менеджерлер даярлайтын кез келді.\14\
Ең бастысы - мәдениет пен мәдени мұра, теледидар туралы бүгінгі қалыптасқан
жағдайға сай жаңа заң қабылдау, әрі ол заңда теледидар мен өнердің
туындысы, мәдени дүниелер - кәсіпкерлік тауар бола алатынын бекіту.
Бағамдасақ журналистика мәдениетті қалыптастыратын да, тоқырауға
ұшырататын да үлкен әлеуметтік - рухани құрал.
II – тарау. ЭЛЕКТРОНДЫ БАҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ХАБАРЛАР
Адамдар арасындағы қарым-қатынаста көрудің, сөйлеу мен
естудің маңызы айрықша. Осы қабілеттердің басын біріктіріп, ақпарат
тасымалына жол салған , миллиондардың санасына бір мезгілде ықпал еткен
Электронды БАҚ-тың негізі де табиғаттан, жаратылыстан, қоршаған ортадан
бастау алады. Жапырақ сыбдыры, құстың сайрағаны, су сылдыры мен шалпылы,
адам дауысы, доңғалақ сықыры, қоңырау үні, матор шуы, музыка-мұның барлығы
ауадағы табиғи тербелістердің адам құлағына жетуі, оны сана арқылы
түйсіктеуіміз болып табылады. Дыбыс адамның өмір сүруін, қауіпсіздігін
қамтамассыз етіп қана қоймайды, сонымен қоса көңіл-күй сыйлайды, рухани
байытады, сана-сезімін өсіреді, жаңа межелерге жігерлендіреді, күш - қуат
береді, немесе жұбатады, дем алдырады, бір күйден екіншісіне көшуге көмек
береді. Адам өзінің еркінен тыс табиғи ырғақтар (биоритм) жетегінде өмір
сүреді, соған сәйкес жүрек соғысы, тыныстауы, қабілеті мен зейіні де
құбылмалы болып келеді. Бүгінгі БАҚ адамның биологиялық, физиологиялық
қасиеттерімен қоса оның жан дүниесін, яғни психологиясын да ескереді. 15,
12 бет
Электронды БАҚ ішінен ең бірінші радиоға тоқталайық.
Дүние жүзінде радио ең көп территорияны және тыңдарман аудиториясының
көптігінен алда. Демек, оның қоғамға әсер ету деңгейі де жоғары. Басқа БАҚ-
мен салыстырғанда, Радиоақпарат тарату табиғатына келгенде, ғылымда оның
басты 3 қасиеті бірінші айтылады және бірауыздан мойындалады. 16
Радионың бірінші табиғи қасиеті - жеделдігі. Қалыптасқан БАҚ жүйесінде
бірде-бір басқа құрал мұндай жеделдікті қамтамассыз ете алмайды.
Радиожурналист оқиға ортасында жүріп-ақ тыңдарманға ақпарат бере алады.
Соңғы жылдары ұялы телефондардың пайда болуымен тікелей эфирде хабар тарату
үрдісі кең етек жайды. Ақпараттың мұндай тарату түрі журналистерден
тапқырлық пен үлкен мәдени сауаттылықты талап етеді. Себебі, тікелей эфир
жүргізіп тұрған тіліші сөзден жаңылмай, әрбір айтылған ойы мен сөзіне абай
болуы керек.
Радионың екінші бір қасиеті тыңдарман үшін қолайлығы. Радионы тыңдау үшін
арнайы уақыт бөлу, болмаса күш жұмсау міндетті емес. Үй шаруашылығындағы
тірлікпен де айналысып жүріп те, жұмыс уақытында да, тамақтанып отырғанда
да, автокөлікте келе жатырып та, серуен құрып жүріп те радионы еш
кедергісіз тыңдай бересіз.
Радионың үшінші қасиетіне - тыңдарманның психологиясына әсер етуі немесе
эмоционалдығы. Адамның есту қабілетіне құрылған радио тыңдарманның қиялы
мен сезіміне өзгеше әсер етеді. Міне, осындай әсері мен маңызы бар радиоың
қоғам алдында топтастырылған үш міндеті бар. Яғни, радионың негізгі
атқаратын үш функциясы бар.
I. Ақпараттық: тыңдарманды құлақтандыру міндетінен туындайды,
раиожарнама да осы топқа жатады.
II. Қоғамдық әлеуметтік топтастыру міндеті: интеграциялық міндет,
қоғамдық пікірді қалыптастыру мен жеткізу, қарым -қатынас, тәрбие,
үгіт - насихаттық және ұйымдастырушылық функциялары.
III. Мәдени-ағартушылық міндеттері: эстетикалық, ағартушылық және
демалдыру – ойын - сауық функциялары.
Жоғарыда көрсетілген үш міндеттің ішінен мәдени-ағартушылық міндетіне
кеңінен тоқталып өтейік.
Радиохабар тарату көп қырлы мәдени - ағартушылық
мақсатты жүзеге асыруда бірнеше кешенді міндеттерді қатар орындайды. Соның
негізгілері: Эстетикалық міндеті. Қазіргі заманғы хабар тарату ісіндегі
оның 3 қыры назар аударуға тұрарлық.
1. Радиожурналистиканың үздік үлгілері эстетикалық талапқа жауан беріп,
мәдениеттіліктің бір қыры болып табылады. Яғни жүргізушінің жалынды сөзі,
диалогтардың психологиялық ширығуы, жанды пікірталас, тосын қисын мен жаңа
идеялардың айтылуы, тыңдарманның қиялын қозғап, оқиғаны көз алдына
елестететін дыбыстық бояулар, өзін оқиға ортасында сезінуі, хабардың ішкі
байланысы мен өрбу динамикасы, жып - жылмағай құрастырылуы, сөз, саз бен
табиғи шулардың өзара үйлесімділігі - осының бәрі эстетикалық
талғамдықалыптастыратын, сананы өсіретін әдіс-тәсілдер. Журналист неғұрлым
радионың бейнелеуші құралдарын дұрыс қолданып, тыңдарман санасына күшті
әсер ете алса, соғұрлым эмоциясын күшті тітіркендіреді және әдетте көңіл
аудара бермейтін деректің өзі қатты тебірентеді. Қазіргі радионың көркемдік
және құрылымдық мүмкіндіктері шексіз. Ол белгілі әдіс - тәсілдерді құбылта
пайдалану арқылы деректі, оқиғаны соншалықты жанды әрі әсерлі тыңдарманына
жеткізуге қабілетті. Оның үстіне, қазір тікелей эфир тәсілі, яғни жанды
эфир тәжірибеде кең қолданыс табуда. Мұның өзі журналистке көп артықшылық
береді, әсіресе интерактивті режимде көп диалогтар құрып, шексіз
импровизация
жасауға, сөзді тауып айтуға, тыңдарманды қызықтыруға, бірге қуанып,
күйінуге, сөйтіп, эмоциялық ахуалды күшейтуге ешкім шектеу жасай алмайды.
Эфир уақытын дұрыс пайдалансаң, өзіңнің бағың, танымалдығың артып,
рейтингің өседі, кәсіби билігің мен эмоциялық күйің нашар болса, уақытты
зая кетіргенің, тыңдарманды жоғалтқаның. Эфир заңы осындай қатал.15
2. Радио өмірге келген кезден бастап өнердің әр саласын: музыка, театр,
әдебиетті насихаттап, танытып келеді. Көркем шығармаларды радиоэфирге
шығаруда көптеген ізденістер жасалынып, небір пішіндер мен жанрлар дүниеге
келді және олар шығарманың әрін кіргізіп, эстетикалық талғамын көтеруге
тікелей ықпал етті. Сонымен бірге, радионың өзі де басқа өнер салаларынан
көп жайды үйреніп, әдіс - тәсілдерді байытты, рухани, мәдени және
эстетикалық құндылықтарды бірге меңгерді. Радио арқылы небір үздік
спектакльдер, актер үндері жазылып, Алтын қорда сақталды. Қазір де
радиода жиі әні естілген сайын әншілердің танымалдығы арта түсуде.
3. Аудиомәдениеттің үздік үлгілері жылдар бойы қалыптасты және оның өзіндік
дәстүрі бар. Әдебиет пен театрдағы барлық түрлер мен жанрлар дерлік
түрленген күйінде радиоэфирге жолдама алып жатты, сөйтіп, бірін-бірі
байытты. Радиопоэмалар, фельетондар мен очерктер, трагедиялар,
психологиялық драмалар, комедиялар, фарс пен радиоцирк, тіпті радиобалет әр
жылдары эфирге тарап тыңдарман қиялын шарпығанын қалай ұмытамыз. Қазір де
ауызша радио естеліктер, дыбыстық кітап дегендер кездесіп қалады.
Сөйтіп, радио өзінің көп жылғы тәжірибесінде басқа өнер салаларын
насихаттап қана қойған жоқ, сонымен бірге жеке дара өмір сүре алатын
қабілеттілігін, өзгелермен тең екендігін, шығармашылық әдіс - тәсілдерінің
сани қырлы екендігін дәлелдеді.16
Телевидениенің қоғамда атқаратын функциясын толық
түсіну үшін, ең алдымен тележурналистиканың жанрларына тоқталу керек. Яғни
тележурналистика қандай қызмет атқарады?
Тележурналистика жанрлары үш топқа бөлінеді: 1) ақпараттық жанрлар; 2)
талдамалы жанрлар; 3) деректі-көркем жанрлар. Ақпараттық жанрлар тобына -
телеақпарат, бейнесюжет, телеесеп, телерепортаж, телесұхбат жатады.
Телеақпарат-ең басты жанр, әрі ол экран кестесінің көп бөлігін алатын
таңғы, күндізгі, түскі, кешкі, қорытынды жаңалықтарекі тілде
көлемі 20-30 минуттан экономикалық, элеуметтік, спорт хабарламалары
жаңалықтардың көп бөлігін құрайды. Жаңалықтардың алдында берілетін қысқаша
лидке көңіл аударып, сол арқылы өзіне қажетті деген тұстарға назар
салады. Бүгінде уақыт талабына сай ұлттық және тәуелсіз телеарналар жаңалық
хабарларына аса бір мүдделілік танытуда.
Бейнесюжет - заметка - белгі, қысқа жазба шындықтан алшақ болмаса да,
көңілге қонымдысы бейнесюжет деген атау. Журналист өз шығармасын неден
бастайды? Жанрдың негізгі функционалдық міндеті актуалды жаңалықтарды
хабарлау, әрі оның өзегінде қоғамды толғандырып отырған, шұғыл, қоғамдық
мәнге иедерек жатады. Оны айқындайтын белгісі ондағы жаңалық пен
берілуіндегі қысқалық. Қысқа жаңалықтарды берудің екі түрлі жолы бар.
Дербес, ол оқиға, сенсация жайлы ақпаратты беру кезінде; ал бір тектес, ол
ақпаратты ретімен және бүге-шегесіне дейін беру мезетінде қолданылады.17
Шебер журналист аудиторияға небәрі 10-30 секунд аралығында 35-40 сөзбен:
кім?, не?, қайда?, қашан?, не үшін?, неліктен? Деген сұрақтарға жауап беруі
тиіс. Сондықтан сюжеттің компазициялық құрылымы осы мақсатқа бағындырылуы
қажет.
Телеесеп - қандай да бір аудитория қатысып, онда маңызды мәселе
талқыланатын (конференция, жиналыс, спорт жарыстары, көрме т.б)
ақпараттық хабарлама болып табылады. Материал өзінің характері
жағынан жалпы әлде тақырыптық, ал мақсаты мен баяндау ерекшелігіне
орай-ақпараттық сөз, оқиға, дерек ретімен беріледі, Есеп шығармашылық
топтың шеберлік әрі кәсібилігіне орай түрлі әдіс-тәсілмен, әр қилы бітім
құрылыммен беріліп жатады. Есеп жанырына қойылатын талап-дәлдік,
деректілік, шыншылдық. 18, 273 бет
Телерепортаж - теледидардың өзіндік табиғи имманенттігі (оқиғаға іштей
қатысушылығы ). Репортаж тележурналистиканың елгезек, кең тараған, әрі
үнемі әрекеттегі жанры. Репортаждың құрылымдық-компазициялық жүйесін
көңіл-күйдің қалауынша өзгерте беруге мүмкіндік мол. Мысалы репортажды
ассоциациялық байланыс немесе тарихи жарыспалы түрде де беруге
болады. Алайда репортаж көпшілігінде фабулалық негізге құрылады.
Сондықтан репортаждық баяндаудың байлығы таңдалынған деталь, пейзаждық
және порттреттік суреттемелер мен сұхбаттарға көбірек байланысты болып
келеді.
Телесұхбат - публицистиканың ақпараттық жанрлар тобына кіреді.
Тележурналистөзіне қажетті мәліметтерді маңызды деген оқиғаларға
қатысып, ондағы деректермен және өзге де мәліметтермен танысып, әрі
адамдармен сөйлесе келе жинақтайды.
Телеэкранда сұхбат жанры айрықша орынды иемденеді. Жаңалықтардың
бірде - біреуінде журналист сұрақ қоймаған, не оқиғаға қатысушымен
тілдеспеген деректі кездестіру қиын.
Телеәңгімелесу - хабарламаны тілдесу түрінде жеткізетін теледидардың өзгеше
жанры. Телеәңгіме қоғамда қызығушылық тудыратын: саяси, экономикалық,
әлеуметтік, адамгершілік - этикалық, ғылыми және өзге де тақырыптарға
арналады. Кейде ол пікірталасқа ұласады.
Дөңгелек үстел басындағы әңгіме диалогтық топқа кіреді. Бұл ақпарат жинау
емес, пікерлер алмасу. Егер сұхбат пен баспасөз конференциясында
тұлғаға журналистер сұрақ қойып, оған бір жақты директивті, жағымды
немесе эмоцианалдық жауап алынса, ал дөңгелек үстел басындағы
әңгімеде сұрақ бірнеше адамға қатар арналады. Екіншіден, әңгіме
қатысушылардың әрқайсысы мәселе төңірегінде өз пікірлерін білдіреді.
Мақсат - проблеманы бірнеше кәсіби маманның көзқарасы тарзысына
салып, сыңаржақтылық пен тар ұғымнан арылу болып табылады.
Телешолу. Телешолуды ерекшелеп тұратын қасиеттері: ол аса қатаң
фактологиялы, мұнда дерек автордың айқындаған мақсатына сәйкес
іріктеліп, топтастырылады; екіншіден, шолушы деректі олардың
байланысына қарай айқындап, араларындағы байланысты ашады, әрі оларды
байланыстырып ашады, әрі оларды байланыстырып тұрған жалпылықты
іздестіреді; үшіншіден, шолу материалдарды зерттеудегі ауқымдылығымен,
оқиға ортасында жеке дерек қана болатын түсініктемеден ерекшеленіп
тұрады; төртіншіден, шолу көпшілігінде хронологиялық шеңбермен
шектеледі (Жаһан жаңалықтары). Демек, телеэкрандағы шолушы хабар
үстінде: 1) мәліметтерді хабарлау кезінде деректердің өзара
байланысына зер салу; 2) оқиға, деректердің тұтастығына көңіл қоюы; 3)
біртектес деректерді жинақтап беруге үнемі көңіл аударып отырғаны
қажет.
Телетүсіндірме. Өзекті қоғамдық-саяси оқиғадағы, құжаттағы ойды
айқындайтын, талдау матералдарының жедел түрі. Теледидардағы түсініктеме-
кадрде сөйлеудің жиі кездесетін түрлерінің бірі. Көпшілігінде бейнекадрден
арнайы жинақталған иллюстацияға кадрден тыс түсініктеме беріледі.
Түсініктемеде комментатор алдымен оқиғадағы себеп - салдарды айқындауға
ұмтылыс танытып, өтіп жатқан көріністің мүмкін болатын салдарын көрерменге
хабарлайды. Түсініктеме жанрының негізін авторлық баға беру мен талдау
құрайды.
Телепікірталас жанрының әйгілілігі мен экраннан көрсетілімінің күн сайын
өсуі-демократиялық, құқықтық қоғам құру жолында шындықты іздеген көпшілік,
әсіресе, журналистер үшін өте - мөте маңызды. Пікірталас латынның
зерттеу, талқылау деген сөзінен шыққан. Мұнда көрермендердің көз алдында
жанды ой қозғалысының тууы, дамуы, өрбуі тікелей өтіп, түрлі пікірлер
қақтығысындағы үрдістен телеаудитория тыс қала алмайды. Олар студиядағы
зерттеу, салыстыру кезіндегі босаңдық пен әлсіздікті жойып, пікірталасқа
қатысушылармен бірге шындыққа жетуге ұмтылады.
Телеочерк көркем публицистика жанрларының экрандағы күрделі түрлерінің
бірі. Телеочерк деректі материалды зерттеу мен әңгіменің (нақтылы әрекетті
эстетикалық игеру) қосылып, біртұтастыққа айналу болып саналады. Ол жүйелі
деректі негізге құрылады (деректің дәлдігі, киіпкердің растығы, ойдан
шығарылған жағдайға олардың қатыспауы). Очерк драмалық шығармаларға
композициялық жақындығымен де публицистикадағы өзге жанрлардан өзгешеленіп
тұрады. Осында очерк, суреттеме, эссе құбылыстарды жағымды жағына көрсетсе,
ал сатиралық жанрлар - фельетон, памфлет қоғамдағы келеңсіз көріністерді
аяусыз әшкерелейді.
Телеэссе-француз тілінде тәжірибе деген ұғымды білдіреді. Эссе жанры
публицистиканың философиялық, эстетикалық әдеби - сыншылық қасиеттерін
бойына топтастырған. Ол автордың жеке ұстанымын білдіреді. Алайда, өткен
ғасырдың басында эссе жанры тек әдебиет пен өнерге ғана телініп, ол өлең
не пьеса, вернисаж әлде фильмге пікір сараптау түрімен ғана шектеледі.
Теледидардың пайда болуы әрі дамуы мен эссе жанры жаңа мағына - мазмұнға ие
болады. Телекоммуникацияның даралық, лирикалық жағдайы эссе жанрын
хабарламаның көркемдік-публицистикалық түрін құруға негіз қалып, ол
тұлға, әрі автормен тікелей байланысқа түсуді талап етті.
Телесуреттеме жанрында көркемдік ақпараттықтан үстем болады. Көпшілігінде
теледидарда суреттемені көріністі суретке түсіруіне кадрлардың байланыстағы
бірлігі деп те айтады. Суреттемеде дәл айқындалған ойға болмаса да
операторлық жұмысқа жоғары көркемдік талап қойылады. Онда әрбір кадрдың
компазициялық шешімділігі қатаң қадағаланып, жарық мәнері мен ракурске
дейін таңдалынады. Кадрден тыс оқылатын мәтінге айрықша талап қойылады,
себебі автор құрғақ ақпарат пен хаттамалықтан аулақ болып, тілдің
бейнелілік құралын молынан пайдалану керек. Теледидардағы суреттеме жанры
күнделікті аса қауырт жұмысты қажет ететін жан-жақты шығармашылықты талап
етеді.
Телефельетон дерекке негіделген, нақтылық мекені, аты - жөні өзгертілген
болса да, ол өмірдегі нақты адамға арналып, қатаң тексеруден өткен болуы
тиіс. Теледидардағы мұндай фельетон түрі өзінің қалпы мен міндеті жағынан
газет фельетонына жақындау болады. Тамаша, Бауыржан шоу, Күлкі
керуені секілді ойын-сауық отауында Т. Жаманқұлов, Қ. Сұлтанбаев, Т.
Құлыбеков сомдаған, өмірде кездесетін әжуалы жайлар мен мысқылға толы. Ал
К. Әмірбеков пен Т. Әлімбектің сықақтары, пародиялары мен памфлеттерінің
өзегінде өмірдің бір-бір бөлшегі жатқандай әсерде боласың. КТК арнасындағы
Қызық радиосы, Умора юморлық бағдарламасы да көрермендер тарапынан
жылы қабылданып келеді.
Памфлет-бүгінгі өмірге қажет публицистикалық шығарма. Оның мақсаты-нақтылы,
азаматтық , әлеуметтік - саяси жайларды әшкерелеу. Памфлетке әшкерелейтін,
жоятын мінез тән. Теледидардағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Телевизия және радиожурналистика кафедрасы
Электронды БАҚ-тағы мәдениет
мәселелерінің насихатталуы
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 -5
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау. ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... .6-17
II тарау. ЭЛЕКТРОНДЫ БАҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ХАБАРЛАР ... ... .18-32
III тарау. МӘДЕНИЕТ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕЛЕРАДИОАРНАЛАРДА НАСИХАТТАЛУ ЖӘНЕ
КӨТЕРІЛУ ДЕҢГЕЙІ ... ... ... ... ... ... ... ...33-44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 45-46
СІЛТЕМЕЛЕР
ТІЗБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..47-48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНҒАН
МАТЕРИАЛДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
XX ғасырдың соңғы он жылы жаһандану белгісімен өтті. Жаһандану сипаты
көп қырлы, ол экономиканы, мәдениетті, ғылымды, идеологияны қамтып, өзінің
өзгерістерін ала келді. Бүгінгі БАҚ кешегі кеңестік кездің цензурасынан
арылып, демократия деген ұғымның түп – тамырын түсінбей келеді.
Әлемдік ақпарат кеңістігінен өз орнымызды иеленіп, әлемге қазақ елін
танытамыз деген шақта телерадиоарналарда қоғамды рухани аздыратын, зиянкес
мазмұнымен ұлттық болмысымызға қауіп төндіретін бағдарламалар, көркем
фильмдер мен хабарлар өріс алып тұр. Бұл мәселе елдің болашағы мен
мәдениетіне, рухани жан дүниеміз бен ұлттық құндылықтарымызға қауіп
төндіретін жағдай. Электронды БАҚ – тан қажет деңгейіне дейін мәдениет
пен салт – дәстүріміздің, әдебиет пен әдет – ғұрыптарымыздың насихатталмауы
болашағымыз үшін қауіпті. Себебі, ұлттық құндылықтармен сусындап өспеген
жас ұрпақ, еліміздің жанашыры яғни патриоты бола алмайды. Бұл – жұртшылықты
ойландырмай қоймайды. Әрине, БАҚ – тың хабарлар таратуда бостандығы жөнінде
көп айтамыз. Қалаған ақпаратты обьективті, жан – жақты беруі керек дейміз.
Дегенімен, белгілі бір ақпарат пен идеяны насихатта деп, БАҚ – қа талап
қойылмай келеді. Бұл біздің осал тұсымыз деп ойлаймын.
Бірақ БАҚ қашан да халық мүддесін ойлауы тиіс. Қазіргі таңдағы БАҚ –
тың шамадан тыс еркінсуі, мән – мағынасы мен тәлім – тәрбиесі жоқ,
озбырлық пен зорлық – зомбылық, порнография мен талғамсыздық жайлағанынан
ақ байқауға болады.
Мәдениетсіз ұлттың болашағы күмәнді екенін білген елбасы - Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев, 2004 жылы Мәдени мұра бағдарламасын қабылдады. Осы
орайда елімізде мәдениет саласында алға қойылған мақсат – міндеттер жайлы
президент былай деді: Адамзат тарихының күре тамыры – мәдениет, ал
мәдениеттің күре тамыры адам баласы ақыл – ойы мен іс - әрекеті дүниеге
әкелген рухани – материалдық құндылықтары болып табылады. Бұл бәрімізге
белгілі ақиқат. Қай халықтың болмасын өзге жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс –
бітімін даралап, өзіндік тағдырын айқындайтын да сол ұлттың мәдениеті болып
табылады. Мәдениет ұлттың бет – бейнесі, рухани болмысы, жан ақыл – ойы,
парасаты. Өркениетті ұлт ең алдымен тарихымен, мәдениетімен ұлтын ұлықтаған
ұлы тұлғалармен, әлемдік мәдениеттің алтын қорына қосқан үлкенді – кішілі
үлесімен мақтанады. Сөйтіп, өзінің төл мәдениеті арқылы ғана басқаға
танылады.
Сайып келгенде, осының бәрі мемлекет болып қалыптасу үшін ұлт болып
топтасу үшін қажет жағдай. Әлемдік ғылым мен мәдениеттің озық
жетістіктерін бойымызға сіңіре отырып, Қазақстандықтардың рухани
кемелденуі, өркениет көшінен кейін қалмауы, ең негізгі мақсат болды.
Бітіру жұмысымды зерттеу барысында, қай телеарна болмасын ұлттық
менталитетімізге сай келетін хабар әлі күнге дейін бере алмай келетініне
баса назар аудардым. Кеңес дәуірі кезінде өзге елдің бұғауында жүріп те,
ұлттық мәдениетімізді насихаттайтын хабарлар мен бағдарламалар дайындалған
болатын. Тәуелсіздікке қол жеткізіп, жазу мен сөйлеуде бостандыққа ие
болып отырған шағымызда, шетелдің дөрекі мәдениетін насихаттап жүрген
телеарналар қоғамның алдындағы жауапкершілікті қажет дәрежесінде сезіне
алмай келеді. Түңгі уақытта ғана қазақ әндерін беретін Хит ТВ арнасы
өзін ұлттық деп атауы мүлдем ақылға сыймайды. Осы және өзге де нақты
деректер негізінде, қазіргі таңдағы еліміздің телеарналарындағы мәдениетті
насихаттау деңгейін зерттеу - бітіру жұмысымның мақсаты.
Қорыта айтатын болсақ, еркіндік алған қазақ мәдениеті бұрынғы
жоғалтқандарын іздеп – тауып, оны жаңа заманның талабына сай өркениетті
мәдениетпен сабақтастыра \1, 9-б\ игеруге талаптануда. Әрине, мыңдаған
жылдар сұрыптаудан өткен ата – бабамыздың мол мұрасы, әдет – ғұрпы, салт –
санасы әлемдік өркениетке ұмтылған бүгінгі ұрпақтың бойына мейлінше
тереңдеп сіңген сайын қазақ халқының рухани өмірі ешқашан да жұтаң тартпасы
анық. Ал, бұл жолда, мәдениеті жоғары саналы адамды тәрбиелеуде
баспасөздің алатын орны ерекше. Сондықтан мәдениетімізді жаңа белестерге
көтеруде басты салмақ түсетін БАҚ – тың алдына үлкен мақсаттар қойылуда.
I – тарау. ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ
Журналистика мен мәдениет туралы жазбас бұрын, алдымен жалпы
журналистикаға және мәдениет түсінігіне жеке-жеке тоқталып кетсек.
Журналистика маңызды әлеуметтік құбылыстардың бірі болып табылады. Онсыз
қоғам өмірін көзге елестету мүмкін емес.\2,20б\ Өз тарихында журналистика
бұқаралық ақпарат құралдары жүйесі ретінде ұзақ жолдан өткені белгілі. XVI
ғасырда адамдардың бір-бірімен хабар алмасу құралы ретінде пайда
болғанымен, оның негізі ерте кезді меңзейді. Сол уақыттан бері журналистика
даму, қалыптасу жолдарынан өтті. Әртүрлі қоғамдық формация дәуірлерін
бастан кешірді. Сөйтіп, өзінің тарихи ролін толық ашып берді. Бұлай дейтін
себебіміз, ешқандай басқа құрал дәл осы журналистика секілді халықты
әлеуметтік-саяси тұрғыда жылдам әрі жан-жақты, белсенді түрде әртүрлі
хабарлармен қамтамассыз етіп көрген емес. Ол барлық уақытта қоғам өміріне
араласып отырып, пайымдаулармен, баға берумен, қорытындылар жасаумен,
ұсыныстар айтумен зор қозғау салады. Әсіресе, саясат, экономика, экология,
мәдениет, қоғамдық-әлеуметтік қатынастар т.б. көптеген салаларда шешім
жасап, жүзеге асыруға ықпалы болады. Сөйтіп, журналистика қоғамның
әлеуметтік институттарының бірі болып саналады. Сондай-ақ, ол адамдарды
идеялық тәрбиелеу құралы. Журналистика адам санасын көтеруге, рухани әлемді
байытуға себепкер болады. Ол бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жүзеге
асады. Оған-телевидение, радио, газет-журналдар, интернет, ақпарат
агенттіктері жатады. Ал жалпы Бұқаралық ақпарат құралдары деген атаудың
өзі мына жайларды білдіреді: \2, 21б\
1. Бұқараға бағыт немесе арнау. Яғни, барлық ақпарат мәселелері қоғамға,
халыққа, көпшіліктің аудиториясына арналмақ, олармен тікелей байланыс
орнатылмақ;
2. Бүкіл ақпарат көпшіліктің сұраныс-қажеттілігін, талап-талғамын
қанағаттандыру үшін берілмек;
3. Қоғамдық істерге байланысты әрі халық күткен мәселерге белсенді позиция
ұстап, соған жұртты жұмылдыруға ат салысу болмақ;
4. Көпшіліктің пайдалануына ақпараттың тиімді, қолайлы әрі арзан болуын
қарастыру. Жұрт ақпаратты қиналмай қабылдайтындай болу керек;
5. Жұртшылықтың бәрі бірдей және тұрақты түрде ақпарат хабарларды алып
отыруға мүмкіндік туғызу;
6. Қажет еткен жағдайда әркімнің ақпарат орындарына қатысуына жол ашу, т.б.
Баспасөз бен радио және телевизия арқылы берілетін
материалдарда тақырыптың көптігі, ішкі және сыртқы өмір жайларын беруде
кең көлемде әрекет етіп, географиялық тұрғыдан шектеліп қалмауды қарастыру
абзал. Әрбір БАҚ берген материалдарда хабарлардың толық әрі жеткілікті
болуы өте қажет. Бұл ретте мына жүйе бойынша жұмыс жүргізілмек. Журналист-
ақпарат-аудитория. Журналист шығармашылық тұлға - ол айтады, жазады, ал
оны халық тыңдайды, көреді, оқиды.
Демек, жұртшылық газет оқып, радио тыңдап, теледидар көрген
кезде әлемдегі жаңалықтар мен өзгерістерді біліп қана қоймай, сонымен бірге
сол жайларға өзінің де қаншалықты қатысы да бар екенін сезініп, сол
құбылыстардың неге, қалай, не үшін болғанына анық көзі жетуі тиіс. Сол
оқиғалардың болу процесін аңғарып, даму тенденциясына ой жіберіп, қандай
заңдылығы бар екенін пайымдап, өзі де іштей дайындықта болуына, қажет
жағдайда нақты іс-әрекетке араласуына әсері болуы керек. Журналистика ең
алдымен өмір көрінісін беретінін есте сақтаған жөн. Журналистика өмірді
сипаттап қана қоймай, онда болып жатқан іс-әрекеттерге адамның өзінің де
бағыт - идеалға жетуіне ой тастайды. Мақсатына жол сілтейтін бағыт-бағдар
алуына көмек етеді.
Осылайша журналистиканың ақпараттық қызметі маңызды қоғамдық-саяси роль
атқарып, жұртшылыққа әлеуметтік белсенділік туғызып, шындықты ашып береді.
Ақпараттық қызмет халықтың керегіне жауап беріп, әлеуметтік дамудың
жолдарын жариялап отырады. Сондықтан журналист бұл салада қоғамдық-саяси
қызмет жасаудың өнерін игере беріп, әлеуметтік дамудың жолдарын жариялап
отырады.
Жалпы журналистика - халықтық болып саналады. Өйткені журналистика-халықтың
қамын ойлайтын, соның қажетін қарастыратын сала. Сондықтан халықтың
жағдайын ойластыруды журналистика әркез назардан тыс қалдырған емес. Қандай
мәселені көтермесін, журналистика соның бәрін халықтық тұрғыда\2, 22б\
қозғауға, халықтың сөзін сөйлеуге күш салады. Әрқашан халықтың жағында
болып, халықтық позиция ұстайды. Бұл дұрыс та. Себебі, жеке біреулерге
қызмет етпей, немесе азын-аулақ топтың мүддесін көздемей, осылайша бүкіл
жұртшылықтың, жалпы адамдардың мүддесін көздейтін мақсат анағұрлым ақылға
сыйымды, адамгершілікке жататын іс болса керек. Тар көлемде белгілі
біреулердің ғана идеясын жақтамай, нағыз адамзатқа қызмет ету-биік
моральдық этикалық қасиет екені ақиқат.
Журналистиканың халыққа қызмет етуі - сол халықтың реалды
қажеттерін өтеу үшін, оны прогреске бастайтын, жақсылыққа жеткізетін жолды
таңдау деген сөз. Дүниеде бірер адамның бақытты болғанынан ештеңе бітпейді,
ал бүкіл халық бақытты болса, онан асқан арман мақсат жоқ шығар. Міне,
журналистика да осы жағдайды ескеріп, осы бағытта жұмыс істемек. Халық
өмірінде қандай жаңалықтар, өзгерістер, бастамалар болып жатыр? Осының бәрі
журналистикада айнадағыдай көрініп отыруы керек. Сондай-ақ, халықтың
пікірі, ойы, мақсаты жрналистиканың ең бір мұқият назар аударып отыратын
тұсы. Ал өмірде жақсылықтар болып жатса, соны журналистика ең бірінші көре
біліп, ізін суытпай жариялап отыруы тиіс. Оны кең насихаттап, қолдап,
таратып отыруы жөн. Ал егер, қажет болған жағдайда, оны тіпті, тез өмірге
енгізуге күресіп отырудың да артықтығы жоқ. Өмірдегі нағыз заңдылықтардың
өзі халықтың шынайы қажетін қанағаттандыратын болуы керек. Сол үшін де
халықты біріктіріп, оның жетімсіз нәрсесін жеткізуге ұмтылу үлкен
жауапкершілік. Ал журналистер жан-тәнін аямай, қате идеяларды немесе
астарында жалған мақсат жатқан істерді халық алдында әшкерлеп, кемшілігін
ашып айтып, оны толықтыруға, түзетуге тырысу керек. Мүмкін жалған идеяға
халық алданып қалған шығар, осы жағын ойластырған жөн. Халық өміріне
кедергі келтіретін нәрсенің бәрін журналистика дер кезінде көріп-біліп,
ескеріп отыруы, қоғамдық пікір туғызуы қажет екені айтпаса да түсінікті.
Сондықтан өмірде сенімсіз нәрсеге жол бермеу керек.
Ақпаратты тарату, жинау, сараптау айналамыздағы барлық болып жатқан
оқиғалардан, құбылыстардан баршаны хабардар ету, сонымен қатар қоғамдық
пікірді қалыптастыру қазіргі таңдағы журналистиканың басты міндеті деп
айтамыз. Дегенімен, журналистика ақпарат таратумен айналысып қана қоймайды,
әрбір адамзатқа қажетті рухани күш - қуат береді, ой мен сананы
демалдырып, этика мен эстетикаға баулиды. Бұрынғы кездері, яғни ғылым мен
техниканың жетістіктері мұндай дәрежеде дамымай тұрғанда, электронды
бұқаралық ақпарат құралдары деген түсініктің қалыптаспай тұрған шағында,
қазақ халқы ақпаратты бір ауылдан бір ауылға ат басын тіреген
жолаушылардан естіп, көшіп-қонып жүрген жұрт, басы қосылған шағында рухани
күш-қуат пен серпіліс алу үшін ойын-сауық құрып, әнші сал-серілердің өнерін
тамашалап, айтыс ұйымдастырып, бір жасап қалатын. Қазір заман өзгерді,
көшпеліден отырықшы халыққа айналдық, Электронды БАҚ пайда болды.
Жаһандану процесі жүріп жатыр. Барлық дерлік бұқаралық ақпарат құралдарынан
қалағаныңды таба аласың. Шығыстың да, батыстың да мәдениеті араласып
жатыр. Міне осындай қоспа мәдениет арасында біздің ұлттық құндылықтарымыз,
мәдениетіміз бұқаралық ақпарат құралдары арқылы қандай дәрежеде
насихатталуда? Жалпы мәдениет дегеніміз не? Мәдени хабарлар қандай болуы
керек? Осы сұрақтарға жауап бермес бұрын мәдениет түсінігіне тоқталып
өтейік.
Мәселен, Қазақ кеңес энциклопедиясында: Мәдениет
дегеніміз – адамдардың\4, 465б\ сан ғасырлар бойы жасап келе жатқан рухани
және материялдық игіліктері болып табылады,-делінген. Бұл жалпылама,
жалаң ғана пікір, сірә, тоқырау жылдары кезінде ұлттық мәдениетке мән
бермеуден туса керек. Ал шын мәнінде мәдениет ауқымы кең, алар орны ерекше.
Бұл турасында қазақтың көрнекті ғалымдарының бірі Ә. Марғұлан: Мәдениет
дегеніміз - адамзат баласының ақыл-ойы, маңдай тері, қажырлық еңбегі, мұның
бәрі зор қоғамдық сипат, - деген екен.\5, 22б\ Сонымен мәдениет, халық
мәдениеті - ұлттық тарих сахнасында қалыптасқан, мәдениет мұрасы, әдет -
ғұрып, салт - дәстүрі, яғни мәдениет өз топырағында дамып, өркендеуі тиіс.
Мәдениетті сонымен қатар қоғамдық болмысымыздың барлық саласымен тамырлас,
астас жатқан қасиетті ұғым ретінде де қарағанымыз жөн.
Адам мәдениетті дамытады, мәдениет адамды тәрбиелейді
деген ұлағатты ұғымға сүйене отырып, мәдениет тарихының рухани және
материялдық болып екі салаға бөлінетінін білеміз. \6, 14б\
Рухани мәдениетке-күллі басылымдар, радио, теледидар қойылымдары, кино,
оқу-ағарту істері жатады. Ал тарихи ескерткіштер, театр үйлері, клубтар,
мұражайлар мен толып жатқан мәдени мекемелер, сонымен қатар қол өнер
мұралары, зергерлік және тағы да басқалар материялдық мәдениетке жатады.
Жалпылай айтқанда мәдениеттің қатыспайтын саласы жоқ. Мысалы, олар -
экономикалық, экологиялық, халықаралық дипломатиялық, саяси мәдениет болып
жалғаса береді. Рухани мәдениеттің өзі эстетикалық, этикалық болып түрлене
түседі.
Мәдениет танушы ғалым Т. Ғабитов: Мәдениет - халықтың мыңдаған жылдар
бойындағы шығармашылығы, онда қауым мен жеке адамның рухани ізденісі,
халықтың даналығы мен адамгершілік нышандары жинақталады. Адамзаттың рухы
мен келбеті, оның ерік бостандығы мен тарихи зейін - есі философиялық
жүйелер мен рәміз - таңбалық өсиеттері, орын толмайтын шығындар мен
өмірлік сабақтары, діні мен тілі, ділі мен мұраты-осының бәрі мәдениет пен
бірге қайнасқан десе, белгілі академик М. Қозыбаев Адам баласы шыр етіп
жерге түскеннен бастап, қартайып дүниеден өткенге дейін өмірі үнемі сан
ғасырлық наным - сенімі, танымы -түсінігі, қоғамдық даму барысындағы
ізденістері жинақталған салт-дәстүрлер аясында болады десек, ендеше, салт -
дәстүр дегеніміз - халықтың рухани өзегі, мәдениетінің діңгегі, тілінің
тірегі. Ал қазақ халқының мәдениеті –ұлттық тарих сахнасында өзі
қалыптасқан мәдени мұрасы, халық білімі, сенімі, әдет - ғұрып, салт -
дәстүрі десе,\7,34б\ ал әдебиетші - ғалым А. Сейдімбеков: Бүгінгі
таңдағы ғылыми түсінік ғылымды да, әдебиет пен өнерді де, ел - жұрттың
білім өрісі мен сауатын да, халықтың тұрмыс - тіршілігі мен өндіріс ауқымын
да, ойдың орамдығы мен тілдің құнарын да, материялдық және рухани
қажеттіліктердің деңгей дәрежесін де, ең арғысы толғамның татымына дейін
мәдениеттің аясына сыйғызады. Демек, мәдениет дегеніміз адамзат баласының
ақыл - ойы мен маңдай тері тудырған жетістіктердің бәрін қамтиды екен, -
дейді. \8, 14б\
Бұл тұрғыда Қазақстан Республикасы әлеуметтік мәдени дамуының
тұжырымдамасында: Мәдениет дегеніміз - адамның ойлау, өзіне де,
айналасындағыларға да талдау жасай білу қабілеті. Адамдарды ізгілікті,
ақылды, моральдық міндеттемелерді мойнына алатын сыншыл жанға айналдыратын
да мәдениет\9\
Сөйтіп, кез - келген ұлттық мәдениетті алсақ та, ондағы салт -
дәстүрлер жүйесіне бірден көзіміз түседі. Ал, бұл туралы белгілі философ
Гердер: Салт - дәстүр тіл мен мәдениет бастауларының анасы, - деген
салмақты пікір айтса, зерттеуші Ғ. Ақпанбет: Мәдениет өзінің кең
мағынасында бір ұрпақтың келесі ұрпаққа жолдаған өмір сүру тәсілі
болғандықтан, осы жалғастықты, мұрагерлікті жүзеге асыратын салт-дәстүрлер
жүйесі мәдениет өзегін құрастырады. Әсіресе, жазу - сызу болмаған ерте
заманда мәдениет ырымдар мен сәуегейлікке, сенім-нанымдарға, дәстүрлі
түсініктерге иек артқан. Олар - терең философиялық ойдың, ғасырлар бойы
жинақталған тәжірибесінің сұрыпталған тұжырымы, негізгі нәрі, қысқа да
көркем бейнесі, - деп нақты тұжырым жасайды. \10, 36б\
Сондай-ақ М.Қани өзінің Қазақтың көне тарихы атты монографиясында:
Қазақ халқының мәдениеті ежелгі заманнан бергі қазақ жерінде өмір сүріп,
қазақ халқын құраған ұлыстар мен тайпалардың материалдық мәдениеті мен
рухани мәдениетінің заңды жалғасы және заманға сай дамып, қалыптасқан түрі
- деп анықтама берген. \11, 341б\
1996 жылы Қазақстан Республикасының Мәдениет туралы заңы қабылданады.
Онда: Осы заң мәдениет саласындағы мемлекеттік саясаттың құқықтық,
экономикалық, әлеуметтік және ұйымдық негіздерін белгілейді, қазақтың
ұлттық мәдениетінің Қазақстанның басқа халықтарының мәдениетін жасау,
жаңғырту, сақтау, дамыту, пайдалану және тарату саласындағы қоғамдық
қатынастарды реттейді,\12\- делінген.
Осыған орай тәуелсіздік алған Республикамыз үшін қазіргі экономикалық
мәселелермен бірге халықтың рухани жаңғыруы, яғни, төл мәдениетін
өркендету, дамыту аса маңызды міндет болып отыр. Сондықтан, қандай да
экономикалық тұтқаларды пайдалансақ та, қандай да қаржы ресурстарын
иеленсек те, болашақ ұрпақты жоғары мәдениетті ортасыз көру мүмкін
еместігін қатал ескеруіміз керек. Бұл бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып
табылады.
Бұған ел басы Н. Ә. Назарбаевтың: Өзгелердің ұлттық
мәдениетіне тиісті құрметтеу жоқ жерде шынайы азаматтық тағылым да
болмайды. Қазақтар орыс мәдениетін жете меңгерген. Ендеше, қазақ әдебиеті
де Қазақстанда тұратын басқа ұлт адамдары үшін жеті қат жер астындағы
нәрседей алып құбылыс болмаса керек. Қазақ әдебиеті, тілі, ауыз әдебиеті,
музыкасы әрқайсымыздың да рухани дүниемізді орасан байыта алады. Еврвзияның
ең бір бай да бірегей мәдениеті - қазақ мәдениетінен нәр алуы қиамет
кезеңдерде өз ортасынан ойып баспана беріп, омырауын ашқан меймандос
халыққа көрсетілген бірден - бір құрмет саналмақшы. Осылай бір - бірін
айтпай түсінген ақпейілділік пен бауырмалдық қана ұлтаралық жарастыққа жол
ашады, \13, 35 бет\ - деп жазуы куә.
Бөрікті қалай айналдырсақ та, өмірде мәдениет араласпайтын ешқандай сала
жоқ. Экономикалық мәдениет, экологиялық мәдениет, саяси мәдениет,
халықаралық - дипломатиялық мәдениет болып жіктеле береді. Ал, рухани
мәдениет болса: этикалық, эстетикалық деп аталады да, іштей сөйлеу
мәдениеті, жазу - сызу мәдениеті, тамақтану мәдениеті, жүріс - тұрыс, киім
кию мәдениеті, діни мәдениет деп бөліне береді.
Бағамдасақ мәдениетсіз адам өмірін елестету мүмкін емес. Сөйлеу, жүріп-
тұру, тамақтану, киіну мәдениеті тән рахаты үшін десек, ән-күй, қара өлең,
поэзия тыңдау, театралды қойылымдар көру, айтыс тамашалау, ұлттық
құндылықтарымызды еске түсіретін хабарлар көру жан рахаты үшін екені анық.
Журналистика адам өміріне маңызды тәннің қажеттілігі мен жанның
қажеттілігін қамтамасыз етеді. Себебі, қандай да бір бұқаралық ақпарат
құралы болмасын, онда ең бастысы сөйлеу мәдениетін қалыптастырады. Газет -
журналдан, радиодан, телеарналардан журналист немесе жүргізушінің қалай
болса солай сөз қолданғанын байқау қиын. Күнделікті заман талабына сай
сәннің өзгеруі, қай жерде өзіңді қалай ұстау керектігін, ең жақсы және
сәнді деген бұйымдарды қайдан алуға болатынын, жер шарының түкпір -
түкпіріндегі ең дәмді деген тағамдардың дайындау әдісін осы бұқаралық
ақпарат құралдары арқылы білетініміз жасырын емес. БАҚ - ның жетістігі
арқасында бүгінде үйімізден шықпай-ақ қалаған елдің мәдениетімен, тұрмыс
- тіршілігімен етене танысып, өзімізбен салыстырып та жүрміз.
Кеменің екі ұшы болатыны секілді ақпараттың да көп болуы
біздің қоғам үшін барлық жағынан тиімді болып отырған жоқ. Жаһандану
процесі жүріп жатқанын еске түсірсек, БАҚ арқылы шет елдердің мәдениетімен
танысып қана қоймай, оны өзімізге сіңіріп жатқан жәйіміз бар. Қазақ
радиосы мен Шалқар ұлттық арнасын есептемегенде еліміздегі барлық
радиотораптардан батыстың ешбір мән-мағынасы жоқ, даңғыраған айқай-шуға
толы әндері күні-түні сайрап тұрады. Бұл жағдайға үйреніп алғанымыз сонша,
айтылып жатқан ән қай тілде екенін білмесек те, ести-ести құлағымыздың
майын ішкен өлеңді бір сөзінен де жаңылмай қосылып айтып жүретін болдық.
Аналарымыз бесік жырдың орнына ауызекі тілде -вальс аталатын әндермен
баласын ұйықтататын болды. Батыстағылар өздерінің мәдениетін бізге осылайша
алдымен рухани жаулау арқылы сіңірмек. Қазақ тілінде шығып жатқан әндердің
көп жағдайда авторын да білмейтініміз тағы бар. Әншілер мен әртістер қажет
деңгейінде елге танылып, насихатталмайды да. Қазіргі жасөспірімдерден
қазақша бір әннің орындаушысы кім? - деп сұрасаңыз, дұрыс жауабын алуыңыз
екіталай. Керісінше, шетелдің әнін кім орындап жатыр деп сұрасаң, әншінің
атымен қоса оның қайда тұратынын, қандай автокөлік айдайтынын, не ішіп-
жейтінін және де кіммен некелескенін, онымен қанша уақыт тұрғанын, не үшін
ажырасқанын, қазіргі уақытта кімге үйленбекші т.б. осындай секілді
сұрақтарыңызға жауап аласыз. Бұл әрине үлкен қалалардағы жағдай.
Дегенімен, игіліктің ерте - кеші жоқ дегендей соңғы бір-екі жылда қазақ
әндері де жоғары деңгейге көтеріліп, сапалы клиптер түсіріліп талантты
әншілер мен жақсы әндер шыға бастады. Телеарналарда жүріп жатқан жобалардың
(Ұят болмасын, Қымызхана, Той бастар, Қызық радиосы, Таң
қалмаңыз, Біздің көшенің тұрғындарыт.б.) арқасында актерлер де танылып,
бағаланып келеді. Телеарналардан ұлттық рухымыз бен мәдениетімізді
жаңғыртатын хабарлар көрсетіліп жатыр. Мәдениет, тіл, ұлттық құндылықтары
мен ұлт болашағы мәселесі әлеуметтік ток-шоулардың басты тақырыптары болып
отыр.
Қандай да болмасын ұлттық мәдениеттің негізі адамгершілік нормаларын және
дүниетанымды түсінуде. Мәдениеттің тағы бір терең тамыры дінде жатыр.
Тоқырау кезеңінде ұлттық мәдениетті жою жоспарымен, діннің ешқандай әсері
жоқ деп халықты мәңгүрттікке тәрбиеледі. Дінге деген көзқарас мифологиялық
күштерге бағытталса, ұлттық дініміз - адам мен қоғам арасындағы байланыстың
қажеттілігіне бағытталады. Қалай десек те дінтанусыз мәдениеттанудың
жоқтығы табиғи заңдылық. Бұл туралы белгілі діни қайраткер Халифа Алтайдың:
Ислам діні сан ғасыр бойы қазақ халқына рухани, мәдени, имандылық,
адамгершілік өміріне айрықша ықпалын тигізді. Қазақ халқы ислам және
имандылық жөнінен өте қиын кезеңді өткізуде, әрине мұның өзіндік себептері
бар - деген болатын. \14\Тілі, діні жоқ елде мәдениеттің де болмайтыны
айдан анық. Тілді дамытуға, дінді насихаттауда журналистика ең бір тиімді
құрал.
Ғаламның тыныс - тіршілігін бір сәтте үйдегі көгілдір
экран арқылы тамашалап, таным көкжиегін кеңейтіп, біліп, қанығу - адамзат
қоғамының мәдени сапалық деңгейі өскенінің көрсеткіші. Қаламының ұшында,
көңілінің түпкірінде бүгінгі заманның болмыс-бітімітұлғаланатын журналистер
қауымының уақыт алдындағы парызы мен қарызы өсе түсуде. Жедел де шыншыл,
әділ де өткір хабарларды кәсіпқой шеберлікпен, азаматтық парасатпен бере
білетін ақпаратқұралдары өкілдері дәуірдің тұтас тұлғасын сомдауға үлес
қосады, -деп атап көрсетті Елбасы Н. Назарбаев. Сондықтан мұндай
жасампаздық жетістікті игілігімізге пайдалану - уақыт талабы. Егемендік
дәуірінде бағдарламаларға ұлттық түр мен пішін; мазмұн мен мән беріп,
рухани келбетін таныту қажеттілігі туындайды. \14\
Тележурналистика мемлекеттік идеологияның жалаң
насихатшысы ғана емес, оның елдің әлеуметтік - экономикалық, мәдени-рухани
саласының кем-кетік тұстарын түзетуге көмек жасайтын бұқаралық сипаты да
басым. Ақпараттану дәуірінде тележурналистиканың технологиялық саласының
күрделенуі - табиғи құбылыс. Соңғы буын жаңа санды технологияның
тәжірибеге енуі телеөнімдердің таралуы мен бейнелілігіне, көрнекілігі мен
безендірілуіне, компьютерлік ақпараттық желілер мен әдіс-тәсілдердің
сапалық жағынан ғылыми - танымдық әсер - ықпалын, мәдени қызметін арттырды.
Бұл бағытта да тележурналистиканы алуан шығармашылық ізденістермен қатар,
ғылыми - техникалық жетістіктің соңғы табыстарымен сабақтастыра
қарастырудың өзектілігі танылады.
Қоғамның негізін құрайтын қарапайым көпшіліктің қызығып тамашалайтын
мәдениеті - халықтың төл өнері. Олардың қатарына айтыс, өлеңдер мен әндер,
күйлер мен термелер, ойын - сауық бағдарламалар т.б. жатады. Халықтың
мәдени сұранысын дөп басып, олар қажетсінген дүниелерді өмірге келтіру -
борыш әрі міндет. Халық мұрасын шығармашылықпен пайдалана отырып, осы күнгі
талапқа, талғамға сай мәдениет жасау оңай емес. Төл өнеріміз бен
мәдениетімізді жаңғырту мен жаңартудың, жандандыру мен жаңаша қолданудың
әдісі мен жолдарын нарыққа сәйкестендіру керек. Мысалы, фольклерлық
шығармалар негізінде кинофильм, телефильм, бейнефильм, спектакль, балет
шығаруға болар еді. Алайда, олар қазіргі талғам мен талапқа сай жасалмаса,
нарықтық бәсекеге түсе алмайды. Жедел қарқынмен дамыған бүгінгі қоғамда
ұзақ хабар тыңдалмайды, көлемі 1 - 1,5 сағаттық сұхбат түріндегі, талғамсыз
бағдарламалар көрерменді бұрынғыдай қызықтырмайды.
Шеттен келіп жатқан дөрекі мәдениеттің соқыр жетегінде кетпес үшін уақыт
кезеңіне сай өз үрдісімізді қалыптастыруға күш салған орынды. Ол тек ұлттық
шеңбер аясында ғана емес, озық өнер мен шет елдің үздік мәдениетін
үштастыру және ұлттық мәдениетіміздің мәйегін сақтай отырып, заман талабына
сай дамыта пайдалану арқылы қалыптаспақ. Сондықтан тезірек мәдениет
нарығына ену, шығармашылық бәсекеге түсу қажет. Мәдениет күресіне, талант
жарысына түсудің алғы шарты - ой азаттығы мен шығармашылық еркіндік. Екінші
кезекте-қаражат пен құрал-жабдықтар. Көркем шығармашылық жарыста, өнер
жарысында жеңіп шығу үшін бағдарламаны дұрыс насихаттау шарт. Теледидардағы
талантты авторлар мен продюссерлер мәдениет нарқына түсуі үшін олардың
бағдарламасын қай топ, қай қауым жақсы қабылдайтынын зерттеп, соған сәйкес
іс - әрекет жасайтын маман менеджерлер даярлайтын кез келді.\14\
Ең бастысы - мәдениет пен мәдени мұра, теледидар туралы бүгінгі қалыптасқан
жағдайға сай жаңа заң қабылдау, әрі ол заңда теледидар мен өнердің
туындысы, мәдени дүниелер - кәсіпкерлік тауар бола алатынын бекіту.
Бағамдасақ журналистика мәдениетті қалыптастыратын да, тоқырауға
ұшырататын да үлкен әлеуметтік - рухани құрал.
II – тарау. ЭЛЕКТРОНДЫ БАҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ХАБАРЛАР
Адамдар арасындағы қарым-қатынаста көрудің, сөйлеу мен
естудің маңызы айрықша. Осы қабілеттердің басын біріктіріп, ақпарат
тасымалына жол салған , миллиондардың санасына бір мезгілде ықпал еткен
Электронды БАҚ-тың негізі де табиғаттан, жаратылыстан, қоршаған ортадан
бастау алады. Жапырақ сыбдыры, құстың сайрағаны, су сылдыры мен шалпылы,
адам дауысы, доңғалақ сықыры, қоңырау үні, матор шуы, музыка-мұның барлығы
ауадағы табиғи тербелістердің адам құлағына жетуі, оны сана арқылы
түйсіктеуіміз болып табылады. Дыбыс адамның өмір сүруін, қауіпсіздігін
қамтамассыз етіп қана қоймайды, сонымен қоса көңіл-күй сыйлайды, рухани
байытады, сана-сезімін өсіреді, жаңа межелерге жігерлендіреді, күш - қуат
береді, немесе жұбатады, дем алдырады, бір күйден екіншісіне көшуге көмек
береді. Адам өзінің еркінен тыс табиғи ырғақтар (биоритм) жетегінде өмір
сүреді, соған сәйкес жүрек соғысы, тыныстауы, қабілеті мен зейіні де
құбылмалы болып келеді. Бүгінгі БАҚ адамның биологиялық, физиологиялық
қасиеттерімен қоса оның жан дүниесін, яғни психологиясын да ескереді. 15,
12 бет
Электронды БАҚ ішінен ең бірінші радиоға тоқталайық.
Дүние жүзінде радио ең көп территорияны және тыңдарман аудиториясының
көптігінен алда. Демек, оның қоғамға әсер ету деңгейі де жоғары. Басқа БАҚ-
мен салыстырғанда, Радиоақпарат тарату табиғатына келгенде, ғылымда оның
басты 3 қасиеті бірінші айтылады және бірауыздан мойындалады. 16
Радионың бірінші табиғи қасиеті - жеделдігі. Қалыптасқан БАҚ жүйесінде
бірде-бір басқа құрал мұндай жеделдікті қамтамассыз ете алмайды.
Радиожурналист оқиға ортасында жүріп-ақ тыңдарманға ақпарат бере алады.
Соңғы жылдары ұялы телефондардың пайда болуымен тікелей эфирде хабар тарату
үрдісі кең етек жайды. Ақпараттың мұндай тарату түрі журналистерден
тапқырлық пен үлкен мәдени сауаттылықты талап етеді. Себебі, тікелей эфир
жүргізіп тұрған тіліші сөзден жаңылмай, әрбір айтылған ойы мен сөзіне абай
болуы керек.
Радионың екінші бір қасиеті тыңдарман үшін қолайлығы. Радионы тыңдау үшін
арнайы уақыт бөлу, болмаса күш жұмсау міндетті емес. Үй шаруашылығындағы
тірлікпен де айналысып жүріп те, жұмыс уақытында да, тамақтанып отырғанда
да, автокөлікте келе жатырып та, серуен құрып жүріп те радионы еш
кедергісіз тыңдай бересіз.
Радионың үшінші қасиетіне - тыңдарманның психологиясына әсер етуі немесе
эмоционалдығы. Адамның есту қабілетіне құрылған радио тыңдарманның қиялы
мен сезіміне өзгеше әсер етеді. Міне, осындай әсері мен маңызы бар радиоың
қоғам алдында топтастырылған үш міндеті бар. Яғни, радионың негізгі
атқаратын үш функциясы бар.
I. Ақпараттық: тыңдарманды құлақтандыру міндетінен туындайды,
раиожарнама да осы топқа жатады.
II. Қоғамдық әлеуметтік топтастыру міндеті: интеграциялық міндет,
қоғамдық пікірді қалыптастыру мен жеткізу, қарым -қатынас, тәрбие,
үгіт - насихаттық және ұйымдастырушылық функциялары.
III. Мәдени-ағартушылық міндеттері: эстетикалық, ағартушылық және
демалдыру – ойын - сауық функциялары.
Жоғарыда көрсетілген үш міндеттің ішінен мәдени-ағартушылық міндетіне
кеңінен тоқталып өтейік.
Радиохабар тарату көп қырлы мәдени - ағартушылық
мақсатты жүзеге асыруда бірнеше кешенді міндеттерді қатар орындайды. Соның
негізгілері: Эстетикалық міндеті. Қазіргі заманғы хабар тарату ісіндегі
оның 3 қыры назар аударуға тұрарлық.
1. Радиожурналистиканың үздік үлгілері эстетикалық талапқа жауан беріп,
мәдениеттіліктің бір қыры болып табылады. Яғни жүргізушінің жалынды сөзі,
диалогтардың психологиялық ширығуы, жанды пікірталас, тосын қисын мен жаңа
идеялардың айтылуы, тыңдарманның қиялын қозғап, оқиғаны көз алдына
елестететін дыбыстық бояулар, өзін оқиға ортасында сезінуі, хабардың ішкі
байланысы мен өрбу динамикасы, жып - жылмағай құрастырылуы, сөз, саз бен
табиғи шулардың өзара үйлесімділігі - осының бәрі эстетикалық
талғамдықалыптастыратын, сананы өсіретін әдіс-тәсілдер. Журналист неғұрлым
радионың бейнелеуші құралдарын дұрыс қолданып, тыңдарман санасына күшті
әсер ете алса, соғұрлым эмоциясын күшті тітіркендіреді және әдетте көңіл
аудара бермейтін деректің өзі қатты тебірентеді. Қазіргі радионың көркемдік
және құрылымдық мүмкіндіктері шексіз. Ол белгілі әдіс - тәсілдерді құбылта
пайдалану арқылы деректі, оқиғаны соншалықты жанды әрі әсерлі тыңдарманына
жеткізуге қабілетті. Оның үстіне, қазір тікелей эфир тәсілі, яғни жанды
эфир тәжірибеде кең қолданыс табуда. Мұның өзі журналистке көп артықшылық
береді, әсіресе интерактивті режимде көп диалогтар құрып, шексіз
импровизация
жасауға, сөзді тауып айтуға, тыңдарманды қызықтыруға, бірге қуанып,
күйінуге, сөйтіп, эмоциялық ахуалды күшейтуге ешкім шектеу жасай алмайды.
Эфир уақытын дұрыс пайдалансаң, өзіңнің бағың, танымалдығың артып,
рейтингің өседі, кәсіби билігің мен эмоциялық күйің нашар болса, уақытты
зая кетіргенің, тыңдарманды жоғалтқаның. Эфир заңы осындай қатал.15
2. Радио өмірге келген кезден бастап өнердің әр саласын: музыка, театр,
әдебиетті насихаттап, танытып келеді. Көркем шығармаларды радиоэфирге
шығаруда көптеген ізденістер жасалынып, небір пішіндер мен жанрлар дүниеге
келді және олар шығарманың әрін кіргізіп, эстетикалық талғамын көтеруге
тікелей ықпал етті. Сонымен бірге, радионың өзі де басқа өнер салаларынан
көп жайды үйреніп, әдіс - тәсілдерді байытты, рухани, мәдени және
эстетикалық құндылықтарды бірге меңгерді. Радио арқылы небір үздік
спектакльдер, актер үндері жазылып, Алтын қорда сақталды. Қазір де
радиода жиі әні естілген сайын әншілердің танымалдығы арта түсуде.
3. Аудиомәдениеттің үздік үлгілері жылдар бойы қалыптасты және оның өзіндік
дәстүрі бар. Әдебиет пен театрдағы барлық түрлер мен жанрлар дерлік
түрленген күйінде радиоэфирге жолдама алып жатты, сөйтіп, бірін-бірі
байытты. Радиопоэмалар, фельетондар мен очерктер, трагедиялар,
психологиялық драмалар, комедиялар, фарс пен радиоцирк, тіпті радиобалет әр
жылдары эфирге тарап тыңдарман қиялын шарпығанын қалай ұмытамыз. Қазір де
ауызша радио естеліктер, дыбыстық кітап дегендер кездесіп қалады.
Сөйтіп, радио өзінің көп жылғы тәжірибесінде басқа өнер салаларын
насихаттап қана қойған жоқ, сонымен бірге жеке дара өмір сүре алатын
қабілеттілігін, өзгелермен тең екендігін, шығармашылық әдіс - тәсілдерінің
сани қырлы екендігін дәлелдеді.16
Телевидениенің қоғамда атқаратын функциясын толық
түсіну үшін, ең алдымен тележурналистиканың жанрларына тоқталу керек. Яғни
тележурналистика қандай қызмет атқарады?
Тележурналистика жанрлары үш топқа бөлінеді: 1) ақпараттық жанрлар; 2)
талдамалы жанрлар; 3) деректі-көркем жанрлар. Ақпараттық жанрлар тобына -
телеақпарат, бейнесюжет, телеесеп, телерепортаж, телесұхбат жатады.
Телеақпарат-ең басты жанр, әрі ол экран кестесінің көп бөлігін алатын
таңғы, күндізгі, түскі, кешкі, қорытынды жаңалықтарекі тілде
көлемі 20-30 минуттан экономикалық, элеуметтік, спорт хабарламалары
жаңалықтардың көп бөлігін құрайды. Жаңалықтардың алдында берілетін қысқаша
лидке көңіл аударып, сол арқылы өзіне қажетті деген тұстарға назар
салады. Бүгінде уақыт талабына сай ұлттық және тәуелсіз телеарналар жаңалық
хабарларына аса бір мүдделілік танытуда.
Бейнесюжет - заметка - белгі, қысқа жазба шындықтан алшақ болмаса да,
көңілге қонымдысы бейнесюжет деген атау. Журналист өз шығармасын неден
бастайды? Жанрдың негізгі функционалдық міндеті актуалды жаңалықтарды
хабарлау, әрі оның өзегінде қоғамды толғандырып отырған, шұғыл, қоғамдық
мәнге иедерек жатады. Оны айқындайтын белгісі ондағы жаңалық пен
берілуіндегі қысқалық. Қысқа жаңалықтарды берудің екі түрлі жолы бар.
Дербес, ол оқиға, сенсация жайлы ақпаратты беру кезінде; ал бір тектес, ол
ақпаратты ретімен және бүге-шегесіне дейін беру мезетінде қолданылады.17
Шебер журналист аудиторияға небәрі 10-30 секунд аралығында 35-40 сөзбен:
кім?, не?, қайда?, қашан?, не үшін?, неліктен? Деген сұрақтарға жауап беруі
тиіс. Сондықтан сюжеттің компазициялық құрылымы осы мақсатқа бағындырылуы
қажет.
Телеесеп - қандай да бір аудитория қатысып, онда маңызды мәселе
талқыланатын (конференция, жиналыс, спорт жарыстары, көрме т.б)
ақпараттық хабарлама болып табылады. Материал өзінің характері
жағынан жалпы әлде тақырыптық, ал мақсаты мен баяндау ерекшелігіне
орай-ақпараттық сөз, оқиға, дерек ретімен беріледі, Есеп шығармашылық
топтың шеберлік әрі кәсібилігіне орай түрлі әдіс-тәсілмен, әр қилы бітім
құрылыммен беріліп жатады. Есеп жанырына қойылатын талап-дәлдік,
деректілік, шыншылдық. 18, 273 бет
Телерепортаж - теледидардың өзіндік табиғи имманенттігі (оқиғаға іштей
қатысушылығы ). Репортаж тележурналистиканың елгезек, кең тараған, әрі
үнемі әрекеттегі жанры. Репортаждың құрылымдық-компазициялық жүйесін
көңіл-күйдің қалауынша өзгерте беруге мүмкіндік мол. Мысалы репортажды
ассоциациялық байланыс немесе тарихи жарыспалы түрде де беруге
болады. Алайда репортаж көпшілігінде фабулалық негізге құрылады.
Сондықтан репортаждық баяндаудың байлығы таңдалынған деталь, пейзаждық
және порттреттік суреттемелер мен сұхбаттарға көбірек байланысты болып
келеді.
Телесұхбат - публицистиканың ақпараттық жанрлар тобына кіреді.
Тележурналистөзіне қажетті мәліметтерді маңызды деген оқиғаларға
қатысып, ондағы деректермен және өзге де мәліметтермен танысып, әрі
адамдармен сөйлесе келе жинақтайды.
Телеэкранда сұхбат жанры айрықша орынды иемденеді. Жаңалықтардың
бірде - біреуінде журналист сұрақ қоймаған, не оқиғаға қатысушымен
тілдеспеген деректі кездестіру қиын.
Телеәңгімелесу - хабарламаны тілдесу түрінде жеткізетін теледидардың өзгеше
жанры. Телеәңгіме қоғамда қызығушылық тудыратын: саяси, экономикалық,
әлеуметтік, адамгершілік - этикалық, ғылыми және өзге де тақырыптарға
арналады. Кейде ол пікірталасқа ұласады.
Дөңгелек үстел басындағы әңгіме диалогтық топқа кіреді. Бұл ақпарат жинау
емес, пікерлер алмасу. Егер сұхбат пен баспасөз конференциясында
тұлғаға журналистер сұрақ қойып, оған бір жақты директивті, жағымды
немесе эмоцианалдық жауап алынса, ал дөңгелек үстел басындағы
әңгімеде сұрақ бірнеше адамға қатар арналады. Екіншіден, әңгіме
қатысушылардың әрқайсысы мәселе төңірегінде өз пікірлерін білдіреді.
Мақсат - проблеманы бірнеше кәсіби маманның көзқарасы тарзысына
салып, сыңаржақтылық пен тар ұғымнан арылу болып табылады.
Телешолу. Телешолуды ерекшелеп тұратын қасиеттері: ол аса қатаң
фактологиялы, мұнда дерек автордың айқындаған мақсатына сәйкес
іріктеліп, топтастырылады; екіншіден, шолушы деректі олардың
байланысына қарай айқындап, араларындағы байланысты ашады, әрі оларды
байланыстырып ашады, әрі оларды байланыстырып тұрған жалпылықты
іздестіреді; үшіншіден, шолу материалдарды зерттеудегі ауқымдылығымен,
оқиға ортасында жеке дерек қана болатын түсініктемеден ерекшеленіп
тұрады; төртіншіден, шолу көпшілігінде хронологиялық шеңбермен
шектеледі (Жаһан жаңалықтары). Демек, телеэкрандағы шолушы хабар
үстінде: 1) мәліметтерді хабарлау кезінде деректердің өзара
байланысына зер салу; 2) оқиға, деректердің тұтастығына көңіл қоюы; 3)
біртектес деректерді жинақтап беруге үнемі көңіл аударып отырғаны
қажет.
Телетүсіндірме. Өзекті қоғамдық-саяси оқиғадағы, құжаттағы ойды
айқындайтын, талдау матералдарының жедел түрі. Теледидардағы түсініктеме-
кадрде сөйлеудің жиі кездесетін түрлерінің бірі. Көпшілігінде бейнекадрден
арнайы жинақталған иллюстацияға кадрден тыс түсініктеме беріледі.
Түсініктемеде комментатор алдымен оқиғадағы себеп - салдарды айқындауға
ұмтылыс танытып, өтіп жатқан көріністің мүмкін болатын салдарын көрерменге
хабарлайды. Түсініктеме жанрының негізін авторлық баға беру мен талдау
құрайды.
Телепікірталас жанрының әйгілілігі мен экраннан көрсетілімінің күн сайын
өсуі-демократиялық, құқықтық қоғам құру жолында шындықты іздеген көпшілік,
әсіресе, журналистер үшін өте - мөте маңызды. Пікірталас латынның
зерттеу, талқылау деген сөзінен шыққан. Мұнда көрермендердің көз алдында
жанды ой қозғалысының тууы, дамуы, өрбуі тікелей өтіп, түрлі пікірлер
қақтығысындағы үрдістен телеаудитория тыс қала алмайды. Олар студиядағы
зерттеу, салыстыру кезіндегі босаңдық пен әлсіздікті жойып, пікірталасқа
қатысушылармен бірге шындыққа жетуге ұмтылады.
Телеочерк көркем публицистика жанрларының экрандағы күрделі түрлерінің
бірі. Телеочерк деректі материалды зерттеу мен әңгіменің (нақтылы әрекетті
эстетикалық игеру) қосылып, біртұтастыққа айналу болып саналады. Ол жүйелі
деректі негізге құрылады (деректің дәлдігі, киіпкердің растығы, ойдан
шығарылған жағдайға олардың қатыспауы). Очерк драмалық шығармаларға
композициялық жақындығымен де публицистикадағы өзге жанрлардан өзгешеленіп
тұрады. Осында очерк, суреттеме, эссе құбылыстарды жағымды жағына көрсетсе,
ал сатиралық жанрлар - фельетон, памфлет қоғамдағы келеңсіз көріністерді
аяусыз әшкерелейді.
Телеэссе-француз тілінде тәжірибе деген ұғымды білдіреді. Эссе жанры
публицистиканың философиялық, эстетикалық әдеби - сыншылық қасиеттерін
бойына топтастырған. Ол автордың жеке ұстанымын білдіреді. Алайда, өткен
ғасырдың басында эссе жанры тек әдебиет пен өнерге ғана телініп, ол өлең
не пьеса, вернисаж әлде фильмге пікір сараптау түрімен ғана шектеледі.
Теледидардың пайда болуы әрі дамуы мен эссе жанры жаңа мағына - мазмұнға ие
болады. Телекоммуникацияның даралық, лирикалық жағдайы эссе жанрын
хабарламаның көркемдік-публицистикалық түрін құруға негіз қалып, ол
тұлға, әрі автормен тікелей байланысқа түсуді талап етті.
Телесуреттеме жанрында көркемдік ақпараттықтан үстем болады. Көпшілігінде
теледидарда суреттемені көріністі суретке түсіруіне кадрлардың байланыстағы
бірлігі деп те айтады. Суреттемеде дәл айқындалған ойға болмаса да
операторлық жұмысқа жоғары көркемдік талап қойылады. Онда әрбір кадрдың
компазициялық шешімділігі қатаң қадағаланып, жарық мәнері мен ракурске
дейін таңдалынады. Кадрден тыс оқылатын мәтінге айрықша талап қойылады,
себебі автор құрғақ ақпарат пен хаттамалықтан аулақ болып, тілдің
бейнелілік құралын молынан пайдалану керек. Теледидардағы суреттеме жанры
күнделікті аса қауырт жұмысты қажет ететін жан-жақты шығармашылықты талап
етеді.
Телефельетон дерекке негіделген, нақтылық мекені, аты - жөні өзгертілген
болса да, ол өмірдегі нақты адамға арналып, қатаң тексеруден өткен болуы
тиіс. Теледидардағы мұндай фельетон түрі өзінің қалпы мен міндеті жағынан
газет фельетонына жақындау болады. Тамаша, Бауыржан шоу, Күлкі
керуені секілді ойын-сауық отауында Т. Жаманқұлов, Қ. Сұлтанбаев, Т.
Құлыбеков сомдаған, өмірде кездесетін әжуалы жайлар мен мысқылға толы. Ал
К. Әмірбеков пен Т. Әлімбектің сықақтары, пародиялары мен памфлеттерінің
өзегінде өмірдің бір-бір бөлшегі жатқандай әсерде боласың. КТК арнасындағы
Қызық радиосы, Умора юморлық бағдарламасы да көрермендер тарапынан
жылы қабылданып келеді.
Памфлет-бүгінгі өмірге қажет публицистикалық шығарма. Оның мақсаты-нақтылы,
азаматтық , әлеуметтік - саяси жайларды әшкерелеу. Памфлетке әшкерелейтін,
жоятын мінез тән. Теледидардағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz