Архетиптік ұғымдардың ХІХ ғасырлардағы ақын-жыраулар туындыларында көрініс

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.7

І. ХҮ.ХҮІІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ АРХЕТИПТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.23

ІІ. АРХЕТИПТІК ҰҒЫМДАРДЫҢ ХІХ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ АҚЫН.ЖЫРАУЛАР ТУЫНДЫЛАРЫНДА КӨРІНІС БЕРУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24.35

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36.38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .4- 7

І. ХҮ-ХҮІІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ
АРХЕТИПТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..8-23

ІІ. АРХЕТИПТІК ҰҒЫМДАРДЫҢ ХІХ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ АҚЫН-ЖЫРАУЛАР ТУЫНДЫЛАРЫНДА
КӨРІНІС
БЕРУІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24-35

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...36-38

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаты: Бітіру жұмысында ақын-жыраулар туындыларында
жиі кездесетін архетиптер талданды және олардың түп тамыры, шығу тегі
типологиялық салыстырулар арқылы түйінделеді. Жұмыс барысында қазақ және
шетел ғалымдарының еңбектерінен дәлелдемелер келтірілген. Әрбір культтің
қазақ халқының түсінігінде қалай сақталғаны, халық психологиясына қалай
әсер ететіні, әлеуметтік өмірде қалай көрініс бергендігі айтылып, өзге
елдер мифологиясында қандай қасиетке ие, ол туралы ғалымдар пікірлері
жүйеленеді.
Тақырыптың зәрулігі: Әр елдің өз әдебиеті, өз мәдениеті бар. Олар
әдебиетті басқа елдерден алмайды, өздері жасайды. Әдебиет әр халықтың сол
кездегі тұрмыстық жағдайының, халқының сана-сезімінің көрінісі. Әдебиет
арқылы біз әр елдің даму сатысын, қалыптасу кезеңін көре аламыз. Дәлел
ретінде Греция мемлекетін алып қарасақ, аты әлемге жайылған театр өнері
оларда ерте қалыптасты, сауда, өнер, мәдениеті дамыды. Оның бәрі өздерінің
мифтерінде көрініс тапты. Ал қазақ халқының антика дәуіріндегі әдебиеті
Авеста, Күлтегін-Тоныкөк ескерткіштерінде сақталған. Одан бермен қарай
бақсылар сарынында, ертегілерде, ел аузындағы мақал-мәтелдерде,
жұмбақтарда, шешендік өнерде байқалады.
Бұл мәселе төңірегінде Ш.Уәлихановтың [1] ғасырда-ақөз пікірін
білдіргені белгілі. Қазақ әдебиетінде жыраулар, ақын-жыршылар төңірегіндегі
зерттеу жұмыстары 60-70 жылдардан-ақ басталды. Қазақ әдебиеті тарихында
хандық дәуірдегі мұраларды С.Сейфуллин [2], М.Әуезов [3], С.Мұханов [4],
Қ.Жұмалиев [5], Е.Ысмайылов [6], А.Жұбанов [7] сынды ғалымдардың еңбектері
ғылыми айналымға түсіріп, жыраулар мен ақындар өнерінің әлеуметтік мәні мен
бірқатар көркемдік сыр-сипаттарын тануға мол мүмкіндік жасады.
Х.Сүйіншалиев [8], М.Мағауин [9], Ж.Тілепов [10] сынды зерттеушілеріміз
ақын-жырауларымыздың өмірін, шығармаларындағы дидактикалық сарын, рухани
әлемін, әлеуметтік мәнін кеңінен қарастырады. Алайда осы ақын-
жырауларымыздың шығармалары құпиясы мен сыры мол жұмбақ әлем десек, бұл
туралы зерттелмеген, әлі күнге дейін толық шешімі табылмаған тұстары
қаншама?! Біздің бұл жұмысымыз ақын-жыраулар поэзиясындағы зерттелмей кенже
қалып келе жатқан тұстардың бірі – архетип ұғымы жөнінде болмақ.
Архетип ХҮ-ХҮІІІ ғасырлар шығармалары мен антика дәуірінің әдебиетін
байланыстыратын бірден-бір көпір. Бұл туралы зерттеулер көп жүргізілмеген,
тың тақырып десе де болады. Ш.Уәлиханов фольклор жанрындағы жыршы,
жырауларға мінездеме беріп, музыкалық аспаптар домбыра, қобызға толығымен
суреттеме жасайды, осы аспаптарды далалық шаман, бақсылармен байланыстырады
[1]. Ғалымның бұл еңбегі қазақ халқы үшін баға жетпес мұралардың бірі және
біздің осы жұмысымызда архетиптердің мәнін анықтауда маңызы зор. Зерттеуші
ғалым А.Жақсылықов өз монографиясында диахрондық жолмен дін мен әдебиеттің,
мифологияның, фольклор мен әдебиеттің қарым-қатынасындағы маңызды
әселелерге сараптама жасайды [11]. А.Ісмақова Ш.Құдайбердиев, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Әуезов сынды жазушыларымыздың
шығармаларын фольклормен терең байланыста екенін ашып көрсетеді [12]. Ал
С.Қондыбай қазақтың жалпы тарихи даму жолын мифология мен лингвистикаға
сүйене отырып шешуге талпынған [13]. Біз бұл жұмысымыз арқылы қазақ
әдебиетінде ерекше орын алатын ақын-жыраулар поэзиясының көзге түспей
көлеңкеде қалып келе жатқан қырының сырын ашып көрсетуді мақсат еттік.
Хандық дәуір қазақ халқы үшін өте маңызды, қиын кезеңдердің бірі
болғаны белгілі. Осы ғасырлардың тарихын халық жадында сақтап қалған
жыраулар шығармалары екені даусыз. ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда жыраулар сарай
маңынан көрініп, ел билеушілердің тірегі болды. Өзіміз білетіндей, қазақ
даласында шұрайлы да шырайлы кең алқапта туып өскен ата-бабаларымыз,
шешен жырауларымыз ел басына күн туған шақта жиылып келіп, келелді
мәселелерді гуманистік тұрғыдан философиялық, дидактикалық түйінді тұжырым
жасап, ел бірлігін сақтау, жер, су, елді қорғау мәселелерін өз жырларында
жеткізіп отырған. Айырықша айтар нәрсе, ақын-жырауларымыз шығармалары
алыстан болжап, тереңнен сыр тартып, айтар ойын жұмбақтап, көркем сөзбен
сурет сала бейнелеп, оның шешуін ақылмен, біраз толғаныспен табатындай етіп
шеберлікпен туындаған дүниелер. Жыраулар толғауларында кездесетін архетип
сан ғасырлар өтсе де халық жадының тереңінен алынып, халық санасында,
дүниетанымында табу, тотемизм, анимизм арқылы сіңіп қалған. Бұл жұмысымыз
арқылы ақын-жыраулар поэзиясындағы архетиптердің маңызы неде деген қызықты
да қиын сауалдарға жауап іздейміз.
Архетип дегеніміз (гр. arche – бастау, typos – пішін, үлгі) – бертінгі
антикалық философияда түпкі бейне, идея деген ұғымда қолданылады. Термин
Швейцария психологы К.Г.Юнг еңбектерінің ықпалымен қазіргі батыс
әдебиетінде қанат жайды. Коллективтік санасыздық дейтіннің әлдебір
бастапқы туабітті құрылымын, адамның қайталанып тұратын тұрмыс
жағдайларының, міндеттерінің және күйзелістерінің ескірген психологиялық
шемені дегенді білдіреді. Жеке немесе әлеуметтік өмірдің проблемалық
дағдарысты жағдайының ықпалымен, К.Г.Юнгтің пікірі бойынша, санасыз
қозғалыс болады және тиісті жүзеге асырылады. Бұл орайда осы процестің ішкі
себептік, ықтиярсыздық, демоникалық сипаты болады. Нақ архетиптік
матрица, қиял мен шығармашылық ойлау қызметін қалыптастыратын априори,
оның көзқарасы бойынша, аңыздардағы әртүрлі халықтардың ертегілеріндегі
қайталанатын дәлелдердің, дүние жүзі әдебиеті мен өнеріндегі мәңгі
бейнелердің бар екенін түсіндіреді[14,47]. Өнері дамымаған, жазу-сызуы жоқ
ерте заманда халықтың қоғамдық өмірі, тұрмыс тіршілігі, шаруашылығы,
дүниетанудағы көзқарасы әдебиетте көрініс береді. Бұл адам мен табиғат
арасындағы байланысты тану барысында пайда болған сәби, балаң ойлар
болатын. Осыдан келіп, халық арасында наным-сенім пайда болды, адамдар
табиғат құбылыстарына табына бастады. Сол түсініктердің біразы сан мыңдаған
жылдар өтсе де халықтың жадында өшпес мұралардың бірі ретінде салт-дәстүр,
ырым-тыйымдарда сақталынып қалды. Халық ауыз әдебиетінен хабары жоқ жеке
индевидте де әлдебір символ ретінде болса да жадында сақталған.
Басқаша айтқанда, Архетип дегенміз – адам табиғатынан, оның
түпсанасынан тамыр тартатын архаикалық мәңгі идея. Сол себіпті бір архетип
сол баяғы архетип, ол барлық заманда, барлық мәдениеттерде де үнемі
ұшырасып отырады. Тіпті атеистік тәрбиеде өскен адамның өзі ішкі дүниесінде
әлдебір архетиптің ықпалынан құтыла алмайды[15]. О баста ұлттық таным
көкжиегінің деңгейін білдірер фольклорлық мотивтер мен сюжеттер, алуан
түрлі образдар ХҮ-ХҮІІІ ғасырлар шығармаларының құрамдас бөлігі ретінде
бейнеленгенде негізгі философиялық мәні мен түпкі тегін сақтаған. Архетип
сырының маңыздылығы осында. Халықтың рухани әлемінің таңбалық бейнесі
іспеттес жыраулар шығармаларындағы символдар көркемсөз өрнектерінің басын
құрайтын архетип жүйесі санадағы дәуірлік наным-сенімнің идеялық өзегін
құрайды.
Дәстүрлі мәдениет пен тұрмыс-тіршілікті халық өмрінен, белгілі бір
ұлттың жүріп өткен тарихи тағдырынан жеке дара бөліп алуға болмайды.
Ұлттың, оның ішінде ұлттық дәстүр мен мәдениеттің өзіндік ерекше сипаттары
мен сапалық қасиеттерін терең, жетік бағалау үшін, соның қадіріне жетіп, өз
деңгейінде көркемдік тұрғыдан жинақтау үшін сол ұлттың шығу тегін,
қалыптасу, өркендеу кезеңдерін, бастан кешкен тарихи белестерін жақсы білу
міндетті.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
– ақын-жыраулар поэзиясындағы архетиптерді анықтау
арқылы халық танымын анықтау;
– Қоғамдық сана, дәстүр жалғастығымен әдебиетте белгілі
орынға ие болған архетиптердің халық танымында
қалыптасқан түсінгін көрсету.
Осы мақсатта мынадай міндеттер қойылады:
– ақын-жыраулар толғауларынан архетиптерді табу;
– архетиптерді типологиялық салыстыру;
– фольклорлық мәтіндерге, сюжеттерге сүйене отырып архетиптердің
мәнін ашу.
–
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар туындаларында көп кездесетін
өсімдіктер таным-түсініктердің (ағаш текті, шөптесін) түп тамыры
ежелгі дәуірден алынады және философиялық қырынан көрінеді;
– Ақын-жыраулар мұраларында тұлпар бейнесі тотем, рух,
жаратушы,магиялық күш иесі т.б. секілді;
– Жыр-толғауларда кездесетін жануар-жәндіктердің (балық, жылан, ит
т.б.) генезисі әр дәуірлерде қосылған;
– Атамекен, Жерұйық, Жиделі-Байсын жерлерін қазақ санасындағы
қалыптасқан түсінік бойынша жұмақ әлем болып саналады;
– Шығармалардағы мүйізді тағылардың және мүйіздің де өз символикалық
мағыналары бар;
– Ақын-жыраулар туындыларында көк бөрі архетипі нақты мәнге ие;
– Құстар культінің хандық дәуір әдебиетінде орны маңызды.
Жұмыстың дерек көздері: Жұмысымыздың дерек көздерін әр жылдарда
жарық көрген басылымдар Бес ғасыр жырлайды [16], Ақберен [17],
Алдаспан [18], Дулат Бабатайұлы [19], Махамбет Өлеңдер жинағы [20],
Шортанбай [21], Ай-Заман-ай [22], Ертедегі әдебиет нұсқалары [23]
т.б. оқулықтары пайдаланылды.
Теориялық методологиялық негіздері: Жұмыстың теориялық-методологиялық
негізі ретінде М.Әуезов [3], С.Мұқанов [4], Қ.Жұмалиев [5], Е.Ысмайылов
[6], А.Жұбанов [7], Х.Сүйіншалиев [8], М.Мағауин [9], Ж.Тілепов [10],
А.Ж.Жақсылықов [11], С.Қондыбай [13] т.б. ғалымдардың еңбектерін басшылыққа
алдық.
Ал шетел әдебиеттерінде кездесетін архетип жөнінде Л.Я.Штернберг [24],
К.Г.Юнг [15], М.Элиаде [15], Дж.Дж.Фрэзер [25] т.б. зерттеулері де
тақырыпты ашуға өте құнды болды.
Жұмыста қолданылған негізгі әдістер: Баяндау, салыстырмалы талдау,
жинақтау, қорыту.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Жұмыс нәтижелерін орта
мектептің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімдеріне әдістемелік құрал
ретінде және жоғарғы оқу орындарында хандық дәуір әдебиеті жалпы курсында,
арнаулы курстарда қолдануға болады.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, “ХҮ-ХҮІІІ ғасыр ақын-жыраулардың
поэзиясындағы архетиптер” және Архетиптердің ХІХ ғасырлардағы ақын-
жыраулар туындыларында көрініс беруі деп аталатын екі тараудан тұратын
негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.

ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясындағы архетиптер

М.Әуезов қазақ халқының ұлттық діни наным сенімін үлкен-үлкен екі
дәуірге бөледі. Бірі, ислам дінінен бұрынғы дәуір, екіншісі ислам діні
келгеннен кейінгі дәуір. Бірінші дәуірде адамзаттың шынайы және көркем
ойлау жүйесі болып табылатын мифтер әлемінің алғашқы жер мен адамның
жаратылуы туралы болды. Адамзат табиғаттың жанды жансыз-нәрселердің жаны
бар, бізді жебеп жүреді, қысылғанда өз көмегін береді деп оларды құдайға
санаған, олар туралы мифтер ойлап шығарған. Сан ғасырлар бойы халық
санасында сақталған бұл мифтер ислам діні келгеннен кейін көптеген
өзгерістерге түсті, ислам діні туралы, пайғамбарлар, періштелер туралы
мифтер кеңінен таралды. Бұл туралы Ш.Уәлиханов былай дейді: Ислам дінінің
әуезді дыбысы мен түсініксіз сөздер арасында шамандық салт-сана қалып
қойды. Сондықтан да діни атаулардың аттары ғана өзгерді, ол негізгі
тәңірлік діндегі түсінік – ол сол баяғы қалпында қалды. Онгонды-аруақ деп
атады, тәңірді – Алла немесе құдай, жер рухын – шайтан, пері, дию және жын
деді, бірақ халық санасында тәңірлік, шамандық идея бұзылмады [1,170].
Ислам дәуіріне дейінгі пайда болған мифтер ислам дәуірінде де символикалық
қалыпта көрініс берді.
ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда ақын-жыраулар поэзиясында архетиптер көптеп
кездеседі. Соның бірі халық жадында хандық дәуір поэзиясынан ерекше орын
алатын ағаш культі болып табылады. Жыраулар поэзиясында өсіп тұрған ағаш
бұл жай ағаш емес, Ғалам кіндігі болып саналатын киелі сапаға ие.
“Қазақта ғаламдық уақыт пен кеңістіктің арасындағы мәңгілік тұтқасы (“ось
мира”, “мировая столл”, “мировая гора”) болып саналатын нысаналы белгі –
Бәйтерек. Ол ежелгі аңыздар мен қиссаларда, ертегілерде “Мықан ағашы деп
аталады”... Мықан ағашы – жасыл өмірдің белгісі, уақыт пен кеңістіктің
шекарасы” деп көрсетеді Т.Жұртбай [26]. Бүгінгі күнде де қазақ сенімінде
Ғаламдық ағаш наным-сенімнің белгілері кездеседі. Мысалы, қазақта мынадай
сенім қалыптасқан: жапан далада жалғыз өсіп тұрған немесе бұталары ерекше
біткен ағаш қонатын орын және бас иетін киелі ағаш ретінде саналған. Бұл
ағаштың жанынан өткен адам оның бұталарына шүберек байлап, түбіне малды
құрбандыққа шалады. Мұндай ағаштар Қазақстан территориясының барлық
бұрышында кездеседі.
Ал мифологияда кездесетін ағаштарға С.Қондыбай мынадай сипаттама
береді: 1.Ағаш – адам ұрпағының сақталатын жері. Бұл жағдайда ағаш ана
функциясын атқарады. 2. Ағаш– адам жанының тұлғалануы, оның жанының
сақталатын жері. 3. Ағаштың егіздік сипаты бар: бір-біріне қарама қарсы екі

ағаш. 4. Еркек ағаш және ұрғашы ағаш жұбы бар [13,460]. Ғаламдық
ағаш жыраулар поэзиясында былай көрініс береді:
Телегейдей сай қойып,
Жарқыраған беренді
Теңіз етсе тәңір етті.
Жағасына қыршын біткен тал еді –
Жапырағын жайқалтып
Терек етсе тәңір етті [16,43]
Шалкиіз жырау бұл жерде Ғаламдық ағашты айтып отыр деп санаймыз.
Ағаш теңіз жағасында орналасқандығын жырау анық көрсетіп отыр. Ал Ғаламдық
ағаш С.Қондыбайдың айтуынша өзінің орналасатын жерін былай көрсетеді: а)
төбенің не таудың басында орналасады. Мұндағы төбе (тау); б) судың
(көлдің) жағасында орналасады [13,470]. Сонымен қатар, Шалгез жыраудың бұл
толғауы жебеуші тәңірді мадақтауға, оның құдіреттілгін елге насихат етуге
арналған. Шалкиіз жырау шығармаларында Ғаламдық ағашты мына жолдардан да
көре аламыз:
Саздауға біткен қара ағаш
Кімдерге сайғақ болмаған [16,47]
Бұл жерде де Ғаламдық ағаштың саздау жерде яғни сулы жерде
орналасқандығын көре аламыз және ғалам кіндгі болып саналатын бұл ағаштың
барлық адамға сайғақ яғни қорғаныш бола алатынын Шалкиіз жырау толықтырып
көрсетеді. Ағаштың мұндай сипаттарын басқа да жыраулардан байқауға болады:
Саясы жоқ бәйтерек
Саздауға біткен талмен тең [16,147].
Шал ақын саясы жоқ бәйтерек деп ел арасындағы көпті көреген ақсақал
қарияны айтып отырғаны белгілі. Мұның өзі Шал ақын дәуіріндегі анимизмнің
қалдығы екенін байқатады. Себебі, Бәйтерек қазақтардағы Ғаламдық ағаш
атауы деп Т.Жұртбай көрсетеді. Бұл тек қазақтарда ғана емес Е.Ямаеваның
зерттеуі бойынша түркі-монғол эпостарында да көбіне Ғаламдық ағаш осы
атаумен кездесетіні айтылады [27,159]. Ойымызды түйіндей айтсақ, бәйтерек
адам жанымен тұлғаланып тұр. Ағаштың мұндай сипатын Штернберг өз еңбегінде
Африка, Европа, Үндістан т.б. елдерде барлық жанды нәрселер де, жер
бетіндегі өсімдіктердің барлығын ағаштан жаратылған деп оған табынудың бар
екенін айтады. Осы еңбегінде Штернберг үнділердің атақты поэмасы
Махабхаратада ағаштан ерлер мен әйелдер өсетін орман суреттелгендігін
айтады [24]. Яғни алғашқы түснік бойынша, ағашқа адамды жаратушы, қорғаушы
ана немесе әке ретнде қараған. Халық жадында қалған осындай ескі наным-
сенімге байланысты Шал ақын бұл жерде осыны меңзеп отыр.
Адам жанымен ағаштың тұлғаланып келуін мына мысалдан да көре аламыз:
Кәрі өлсе соққан дауыл тынғандай-ақ,
Жас өлсе бәйтерегің сынғандай-ақ [16,169].
Шал ақын кәрі өлімін соққан дауылға яғни, өткінші нәрсеге теңейді, ал
жас адамның өлімін бәйтеректің сынғанына теңейді. Бұл жерде жас адам
бәйтерекке яғни халықтың, елдің тірегі, болашағы екенін айтады. Бәйтерекпен
тұлғаланып келуінің астарында үлкен мән жатқанын байқауға болады. Ертеде
ағаш адамдар үшін тамағы, сусыны, қорғанышы болғандықтан оларға жұмбақ
көрініп, оны шешуге талпынған, оны адамды жаратушы, тәңір ретінде
бағалаған. Л.Я.Штернбергтің айтуынша, ағашқа табыну Орталық Африка,
Оңтүстік Америка, Үндістанда, семиттерде, Египет пен Сахарада, Үндіевропа
елдерінен, бұрынғы гермендықтардан кездестіруге болатынын жазады [24]. Ал,
Дж.Дж.Фрэзердің Алтын бұтақ еңбегі ағаштың адам жанымен бірге тұлғалануы
туралы миф арқылы әлемдік фольклорға түсініктеме табу мақсатында жазылған
[25]. Бұл сенім уақыт өте келе діни наным сенімге байланысты тек киелі деп
қана бағалау қалғанымен бұл жыраулар поэзиясынан т.б. шығармаларда сайрап
тұр. Мына жолдарды талдап көрелік:
Кеше тоқыраулы судың бойынан
Тоқал терек түбінен
Ніл дарияның басынан
Құмкент шәрінің қасынан
Перінің қызы перизаттан туған
Қара мерген атасы...[16,80].
Тоқал теректің Ғаламдық ағаш екенін су жағасында орналасқанынан
және маңында кенттің яғни елді мекен орналасқанынан білеміз, ал тал
астындағы перизатты қалай түсіндіруге болады? Жоғарыда С.Қондыбайдан
ағаштың сипатын келтіргенде ағаш адам ұрығының сақтайтын жері екенін, бұл
жағдайда ағаш ана функциясын атқара алатынын көрсеткенбіз. Мұндай сюжет
Оғыз намада да кездеседі: Оғыз қаған бір күні көл ортасындағы ағашты
көреді. Ағаш астында қабығында отырған бір сұлу қызды көреді. Оның көздері
аспандай көк, шаштары дария ағысындай, тістері маржандай екен. Оғыз қаған
оны әйел етеді. Осы сұлудан Көк, Тау, Теңіз деген үш ұл көреді [28].
Бұл жерден Оғыз қаған, ағаш астындағы қыз Тәтіқара жырындағы Абылайдың
әкесі Қарамерген және ағаш астындағы сұлу қыз перизатпен сәйкес келетнін
байқаймыз. Ғарыштық әсіреәфсанаға (мифке) шек жүрмейді. Жаратылыстың өзі
де, жаратушы да, киелі құдіретке ие. Бәйтеректің – Мықан ағашының басында
осы үш құдірет те бірдей бар. Ол кейде жаратылыстың өзі, кейде Жаратқан
иемнің баламасы, кейде жай киелі ағаш күйінде әфсаналана береді. оның қай
қасиеті күшті оған күмән жүрмейді [26,12] деп түйіндейдіі Т.Жұртбай.
Тәтіқара бұл жолдарда Абылай ханның анасының киелі, текті жерден шыққанын,
сондықтан өзінің де шыққан тегінің киелі болып саналатынын, жаратушының
жіберген халыққа деген сыйы екенін осылай түсіндіріп отыр.
Ғаламдық ағаштың киелілігін көрсететін мына жолдардан да көруге
болады:
Қайырымсыз болған хандарға
Тиер ме екен бір күні
Жолбарыстай шеңгелім [16,61].
С.Қондыбай шеңгелге мынадай анықтама береді: Шеңгел – тікенекті
бұтаның атауы, яғни тікенекті бұта болған шеңгел ұғымы да сегіз сәулелі
жұлдыз арқылы кескінделе алады: бұл оны әлі ағаш кейіпті Тәңір қатарына
шығарады13,485.. Фольклорлық шығармаларда шеңгел, Ақ шеңгел атауы
бәйтерекпен ауысып келіп отырады. Ертөстік ертегісінде Ертөстіктің ата-
анасының тамырына шаңырақтың күлдіреуішінде керулі тұрған кербиенің төстігі
нәр беріп, өмір мәйегін иітеді. Олар түнеп шыққан Ақ шеңгел тіршілік
сыйлайды. Яки бұл арада шаңырақ (бақан) пен ақ шеңгел жаратушылық қасиетке
ие. Осы мәліметтерді қорыта отырып хандардың зорлығына осы киел шеңгелім
тиіп тоқтау қойыла ма деп жырлайды Жиембет жырау.
Тағы бір жыр жолдарына назар аударайық:
Қилы-қилы заман болмай ма
Суда жүрген ақ шортан
Қарағай басын шалмай ма?! [16, 27]
Шортан деп бұл жерде көрші христиан дініндегі халықтарды айтса,
қарағай деп қара халықты белгілеп тұр. Мына бр хакас мифіне назар
аударайық: Қайрақан жерден өсіп шыққан тоғыз бұтақты жасайды, әр бұтақтың
астында тоғыз адамды жасайды, осы тоғыз адамнан бүгінде өмір сүріп жатқан
тоғыз тайпа халық өрбиді [29]. Яғни ағаштан тоғыз тайпалы ел тарайды.
Оғызнамеде қыпшақтардың дүниеге келуі туралы аңыз да осыған ұқсас келеді.
Ағаштан таралу мотиві мифологиялық түйсіктен туған архетиптк сарын
үлгісі. Асан қайғының қарағайының басын шортан шалып қиналады. Жырауды
қиналдыратын өзінің ең қасиетті, киелі дүниесі – қарағайына қауіп төнуде.
Ал шортан яғни, балық інжілде жаратылыстың бесінші күнінде пайда болды
делінген. Христиан діні келген ғасырды балық ғасыры деп те символдап
айтқан. Інжілде балық суда пайда болған барлық жануарлардың жандарының
біргуінен пайда болған деп көрсетеді [30,430]. Көріп отырғанымыздай, балық
христиан дінін символдай алады. Асан Қайғы көрші халықтар қазақ халқына
билік ететін заман туатынын меңзеп тұр деп білеміз.
Ағаштың қасиеттілігі әр жыраудан әр қалай байқауға болды:
Балпаң-балпаң басасың,
Басуға табан шыдаса.
Қызыл алмас жан қияр
Қызыл талға қынаса,
Тарығып жан жыласа
Мал бітпеске немене
Жігіт жанды бұласа [16,68].
Бұл жыр жолдарында Ақтамберді жырау қызыл алмаспен ағаштың жанын қиюға
болатынын айтады. Ағаш ертедегі сенім бойынша жаратушы, тәңірие деп сенген
болса, ағаштың жанын қию не үшін керек болды? Грецияда,Сирия, Үндістанда,
Мексикада т.б. елдерде Штернбергтің айтуынша: ағашқа жаратушы деп
табынғандықтан оның мүсінін ағаштан ойып, арулап суға тастаған немесе өртеп
жіберетін салттары бар екенін көрсетеді. Себебі, жаратушы көп жыл тұрса
қартайып кетіп халыққа көмектесе алмайды, ол жасарып өз күшіне келуі үшін
өлтіріп қайта жаңартып отырған. Жаратушыны өлтіру уақыт өте келе ел
басқарушы патшаны өлтірумен ұласқан. Бұл көптеген халықтарда сақталған,
патша белгілі уақыт аралығында ғана билік ете алған: біреулерде үш жыл,
екіншілерінде бес жыл, сегіз жыл (Спартада), үшіншілерінде он екі жыл.
Содан кейін патшаны өлтірген, өлтірген адам патша болып сайланған
[24,459]. Мұндай оқиғалар кезінде Шыңғыс хан заманында да кездесіп отырғаны
белгілі, оны таққа таласу деп қана айтып жүрміз. Ақтамберді жырау бұл
жолдарда осыны астарлап көрсетіп отыр.
Қазақ халқы Түбім – түрік, түлігім – жылқы деп жылқы малының
құндылығын бағалап, жеті қазынаның қатарына қосқан. Жылқы малы туралы
қаншама аңыздар, жырлар туындаған. Қазақтың салт дәстүрінің қай-қайсысы
болмасын осы жылқы малы арқылы өтетінін білеміз. Елге ұйытқы, ер азаматқа
ақылгөй болған жыраулар өз поэзияларында жылқы малының бейнелерін молынан
қалдырды. Ақын жыраулар өлең толғауларында батырға серік тұлпарлар бейнесн
барынша айқын, бедерлі сөз етеді.
Жылқы культінің сыры тереңде, символикалық образдар барлық жырауларда
кездесе бермейді.
Арғымаққа міндім деп,
Артқы топтан адаспа.
Күнінде өзім болдым деп,
Кең пейілге таласпа [16,28].
Арғымақ қазақ халқында жылқы мадлының ең асылы, сұлуы саналған.
Арғымақ сөзіне С.Қондыбай мынадай анықтама береді: Бүгінгі қазақ тіліндегі
арғымақ сөзі жылқының таңдаулысы, тектісі, жүйрігі дегенді білдіреді,
бұл сөздің бастапқы мағынасы мүлдем басқаша деп келіп арғымақ сөзіне
этимологиялық талдау жасайды: Арғымақ – арғы түпкі ана; Арғымақ – арғы
о дүниелік ана; Арғымақ – Арғы Имақ ана; яғни арғымақ – Аруг-Имақ –
Ұлы Баба бейнесінің бір варианты деп көрсетеді. Яғни арғымақ адам
жаратушы арғы ана мағынасында бере алған. Бұл мифологияда арғымақ
аталмағанымен жылқы малынан адамның жаратылуы туралы мотивтер кездеседі.
Және жылқы күннің де символы бола алады [30].. Бұл туралы Б.Жетпісбаева да
өз еңбегінде айтып өткен [31]. Қазақта аспандағы екі жұлдыз – Ақ боз ат пен
Көк боз аттың атауларын бекер қоймаса керек. Жоғарыдағы жыр жолдарында Асан
арғымаққа, киелі орынға отырдым деп немесе аспандағы жұлдызым жанды деп
артыңнан ерген халқыңнан адаспа деп ақыл айтады.
Жылқы малының осы күн немесе жұлдыз ретінде сақталған түсінігі
бойынша мына мысалдарды да келтіре аламыз:
Кенелейін деген жігттің,
Жылқы ішіндегі екі арғымағы тел өсер [16,48].
Жылқы ішіндегі екі арғымақтың тегін емес екенін байқау қиын емес.
Мұндай екі ат Ер Қосай эпосында да кездеседі, олар – Жез тұяқты Жиренше
ат, екіншісі күміс тұяқты Күреңше ат. Біз осы аттарды аспандағы екі ат
екенін дәлелдеу үшін мифтерге үңілейік. Ш.Уалиханов жинаған Өлі мен
тірінің достығы туралы аңызында да осы екі аттарды кездестіреміз. Онда
өлік яғни Аруақ Жігіт досына былай дейді: Менің соғыста шаһид болғанымды
естіп, Алла тағалам саид шейіт етті. Сол жорықта менің астымдағы атым
көтерем еді. Қусаң жететін, қашсаң құтылатын әкемнің екі аты бар еді, ұшқан
құс та жетпейтін жүйрік, мен сол екі аттың бірін мінейін деп едім, әкем
рұқсат етпеді. Егер маған дос болсаң, бүгін біздің ауылға бар, сонда қон,
сенің қысырақтарың біздің жылқының ішінде жүр, қазір саны өсіп 90-ға жетті.
Егер мені дос санасаң, біздің жылқының ішіндегі екі айшұбарды жарып таста
[1,191]. Бұл жердегі екі жылқы да аспандағы екі атпен теңеседі, екі жылқы
Аруақтың өмірін сақтай алмайды және Жігіт екі айшұбарды өлтіргеннен кейін
Аруақтың әкесі Жігіттің 90 қысырағын қайтарып береді, демек бай байлығы
кемиді. Яғни Аруақтың әкесінің жұлдыздары өшеді. Жоғарыдағы жолдардан да
осыны көруге болады, бірақ бұл жерде керісінше екі жұлдызы жарығырақ
көрінеді. Шалгез жырауда екі атты мына жолдардан да көруге болады:
Ағайынның шінде
Бір жақсысы бар болса,
Қоңқалаған көп жаман
Сол жақсыны көре алмас.
Сол жаманның басына
Қиын-қыстау іс келсе,
Бағанағы жақсыны
Қос арғымағын қолға алып
Күнінде іздесе де таба алмас [16,51].
Шынында, өмірде итше ырылдап, жөнсіз уын шашып жүретін, ылғы
арамдықты, жауыздықты жасауды ғана көздейтін пенделер кездеседі. Олар
абыройыңды төмендетуге, адамгершілігіңе дақ салуға құмар. Жоғарыдағы
шумақта Шалгез жырау осыны меңзеп тұрғаны белгілі болса да, қос
арғымақтың рөлі ерекше.
Осы жерде тағы Өлі мен тірінің достығы мифінде кездесетін екі атты
келтіруге болады: Жігіт ауылына келсе, татарлар сауда жасап жатыр, екі аты
бар, досы айтқандай торы ат пен жирен ат. Жігіт екі атты саудалап сатып
алады. Екі атты үш жылға табынға жібереді. Торы атты сойып миынан
тырнақтай қара дақ алады. Бес жылдан кейін жиренді мініп досына келеді.
Жігіт шауып келе жатқанда әзірейіл мен жәбірейіл оның жанын алмақшы болып
соңынан қуған екен, бірақ жирен тұлпардың жүйріктігі сонша, екі періште
қуып жете алмайды. Жігітті Аруақ өлімнен құтқарып қалады [1,196]. Бұл
жерде де екі ат жігіт өмірін сақтап қалады. Екі аттың мұндай қасиеттерін
аспандағы Ақ боз ат және Көк боз ат деп көрсетемін. Себебі, Шалгез
шығармасындағы екі арғымақ пен мифтегі екі айшұбардың функциясы ұқсас,
олар байлықты білдіріп тұр, ал торы ат пен жирен ат адам өмірін құтқарушы
функциясын атқарып тұр. Ш.Уалиханов Қазақтардағы шамандықтың қалдығы
мақаласында былай дейді: Әрбір жұлдыздың жердегі әрбір адамның жанымен
сәйкестік, тұтастықта, адам өлгенде оның аспандағы жұлдызы да жерге ағып
түседі... Болып-толған бақытты адамды Жұлдызы жанған деседі
Шамандық аңыздар бойынша, монғолдар жұлдыздарға арнап құрбандық
шалады, қазақтар сияқты байлық, билік, бақыт жөнінде жұлдыздарға үміт арта
қарайды, кереметтігіне сенеді [1,179]. Мұндай нанымдар қазақтарда әлі де
кездеседі. Осындай сенімге сәйкес Шалгез бұл жерде осы екі жұлдызды меңзеп
отыр.
Ер қанаты болып табылатын ат қазақтарда аса жоғары бағаланған.
Жаугершілік заманда жауынгерді атсыз елестету қиын. Жыраулар поэзиясында
жауынгердің ең сенімді серігі қызметін атқарған жылқының суреттелуі әр
жырауда әр түрлі. Доспамбет жырауда Ту құйрығы бір тұтам тұлпар, Шалгезде
арқыраған ат, Суын түсті жүйрік, Ақ табан ару торы ат, Арғымақ,
Тоқал торы ат, Жиембетте Соқыр бурыл байтал, Ақтамбердіде Жолбарыстай
шұбар, Тұмар мойын ат, Бұқарда Көк ала ат деген сияқты теңеулер жылқы
малының түр түсіне, қасиетіне, ерекше белгілеріне әдеби көркемдік бағалау
тәсілімен берілген эпитеттер өз иелерімен яғни жауынгермен бірге берілген.
Ал мына жолдардан жылқы культінің шыққан жерін анық көруге болады:
Саф арғымақ сайлаған
Найзасына жалау байлаған
Қабардының Биғазы
Жүйрігіне шыдамай
Желіп шықты көк тауға
Қайт! Қайт! деймін, қайтпайды
Қайтқанын намыс көргенге ұқсайды [16,55].
Жылқы малы тәңірінің сүйген түлігі болып кейін жылқы пірі Қамбарды
дүниеге әкелген. Бұл туралы Мұқышева мынадай мәлімет береді: Ферғана
аймағында аттар тәңір аттарының тұқымына саналған. Бұлар жәннәт аттары
делінген, Бұған қарағанда Солтүстіктегі Паш тауында үңгірдің ішінде
Тәңірдің (көк) аты болған [32]. Жылқының таудағы үңгірден шығуы туралы
мәліметерді С.Қондыбай да береді [13]. Тұлпар туралы дерек өте мол. Жылқы
малының шығу тегі айдаһармен, сумен байланыстырылады. Жылқының – айдаһарға
ұқсас бір көрінер қыры келбеті болған. Ежелгі қытайлар мен оның батыс
көршлернің мифологиясындағы тау және ат бейнелерінің арасындағы генетикалық
байланыс жөнінде де сөз қозғалған. Бұған қарап тау мен ат байланысын
үңгір мен ат байланысымен шендестіруге болдаы. Бұл жерде таудың атқарып
тұрған қызметі ерекше. Ол жерден, көктен, судан келетін қатерден сақтау
әрекеті жатады. Махаева осы туралы: Әр рудың өзінің қасиетті тауы болды.
Бірінші түрік қағанатының түріктері Тобидің оң жағындағы Бодын Інлі тауын,
ал екінші түрік қағанаты түріктері Өтүкенді қасиетті құт мекен деп қадір
тұтқан деп көрсетеді [33]. Шалгез жырау жылқы малының шыққан жерінің тау
екенін және оны жауынан сақтайтын қорғаныш бола алатынын айтады. Жылқы
малының таудан шыққанын мына жолдарда да береді:
Ақ ала таудың алдында
Ақ ала жылқы жусайды.
Айналдырып қарасам,
Сол жылқының ішінде
Ат тапқандай бие жоқ.
Жолыңда болсын ау, ием,
Сен де кетіп барасың
Енді өзіңнен соңратын
Жұртқа бір лайық ие жоқ [16,46].
Шалгез жырау би Темірге айтқан тоқтау сөзінде ақ ала таудың алдындағы
ақ ала жылқы яғни Тәңірінің таудағы атының арасында ат табатындай бие жоқ
дейді. Мұнда ақ ала жылқы деп би Темірдің сүйікті халқын айтып отыр, осы
халықтың ішінде өзіңе тең келетін ел басқарар ешкім жоқ – Сол жылқының
ішінде ат тапқандай бие жоқ деп тұспалдап жеткізеді.Халықтың тұрмысы, хал-
ахуалы ел басқарушының қолында. Бұл шумақта жырау Би Темірге халқы үшін,
елі үшін қажет екенін айтады.
Жыраулар шығармаларында адам жаны мен жылқы жанының тұлғалануы көптеп
кездеседі. Мифологиядағы жылқы мен адамның жанының тұлғалануын С.Қондыбай
жылқытұрпаттылық деп алып оған мынадай анықтама береді: Жылқытұрпаттылық
(гиппоморфизм) мифологиядағы бейнелердің кейіптеуінің бір түрі оны, оны
зооморфизмнің бір варианты деп есептеуге болады. Жылқытұрпаттылық дегеніміз
– мифтік, шежірелік, эпостық кейіпкерлердің жылқы кейпінде, тұлғасында да
суреттелуі дейді [13,45]. Мұны мына жолдардан көре аламыз:
Қара арғымақ арыса
Қарға адым жер мұң болар.
Есіл көзден нұр тайса
Бір көруге зар болар [16,115].
Бұқар қара арғымақ деп жасы келген жақсы адамды айтып отыр, яғни
адам жылқы кейпінде бейнеленеді. Мұндай кейіптеу эпостарда көптеп
кездеседі. Эпоста батырдың анасы немесе қарындасы, кейде жұбайы жылқы
кейпіне еніп иесіне жол көрсетіп, ақыл беруші ретінде келеді. Жаттанды
әрекетпен тірлік еткен, жауға шабу, жүйріктік қасиет тән, иесінің сенімді
серігі болған қара арғымақ арыған уақытта қарға адым жердің өзі оған мұң.
Функциялық және типологиялық сәйкестігіне қарай қазақтағы жылқылардың пірі
делінетін Қамбар ата, Жылқышы ата, Дүлдүл ата сияқты мұсылман дәуірінің
кейіпкерлерін атқа мінген ақ сақалды шал кейпінде де суреттелген. Жыраулар
поэзиясында мұндай тұлғалану адамның қасиеттеріне байланысты әр түрлі болып
келеді. Астарында сонау ескі дәуірден келе жатқан жылқы тотемизімін көруге
болатын жолдар Шал ақын шығармаларынан да табуға болады:
Мен бір шапқан жүйрік ат,
Бір еліксем басылман.
... Мен бір жүрген жорға тай
Жылжи да басып кеттім ай! [16,128]
Немесе
Жайымды сіз білмейсіз мен жорға тай
Тайталып талай топқа кірген жанмын [16,137].
Шал ақын өзін жүйрік атқа, жорға тайға осы қасиеттеріне байланысты
балайды. Қазақ халқында малдың түр-түсі, тегі ерекше орынға ие. Шал мен
дудар қыз шығармасында да жылқытұрпаттылықты кездестіруге болады. Қыз:
Атыңыз сіздің жұртқа болған дастан,
Өнер мен біліміңіз жұрттан асқан
Дегенің Атаң басы ауыр тиді
Тұлпардың баласымын, сірә саспан.
Қыз бұл жерде жылқыдан жаралғанын айтады. Мұндай жылқыдан жаратылу
туралы миф саха-якут мифіндегі бас тәңірие делінетін Юрюнг-айы-тойон
жөніндегі мифте кездеседі. Онда: Юрюнг-айы-тойон атты адаммен қатар
жасаған, солардың мифтерінің басқа вариантында ол әуелі жылқыны жаратқан,
осы жылқыдан жартылай ат, жартылай адам туылса, соңғысынан (яғни,
кентаврдан) адам тараған делінеді. Шал ақын шығармасындағы қыз да осы
жылқыдан жаратылған ерекше адам екенін басып айтады. Бұл ескі наным
тотемизмнің қалдығы.
Көк алалы көп жылқы
Көлге бір түссе көз жетпей,
Санап санын алуға
Есебіне жан жетпей,
Беглерім мінсе шұбарын
Жұлындай қылып жаратып [16,72].
Суын жылқылары жылқы малы ішіндегі ерекше түрі. Бұл туралы қазақ
арасында аңыздар мен мифтер көптеп тараған. Су жылқылары бастауын сонау
эниолит заманынан алатын көрінеді. Су жылқылары туралы мифтер әзірбайжан,
түрікмен, башқұрт, қарақалпақ, армян т.б. елдерде кездеседі. Көне грек
мифологиясында теңіз тәңіриесі Посейдон Деметрамен жылқы кейпінде
некелесуінің астарныда да суын жылқылары жатуы мүмкін.
Суын жылқылары туралы тараған аңыздардың бірі төмендегідей: Қапал-
Жаныс (ру) ішінде Қырықбай деген кісіге бірнеше жылқы табыны бітіпті. Ол
үнемі Түлкібас ауданындағы Балықшы көлінің маңында жылқыларын бағады екен.
Жылқылары күннен күнге көбейіп, мәртебесі асыпты. Күндердің күнінде көл
ішінен судан шығып, жағасына тебіндеп жайылып жүрген табынның арасынан бір
биеге жирен түсті көк қасқа айғыр шауыпты да қайта суға түсіп жоқ болыпты.
Бие уақыты жеткен соң, қылсыз құйрықты ерекше құлын туыпты, Қырықбай бұған
мән берместен, әрі сараңдығымен мал шалып, құдайы атамаған екен. Күндердің
күнінде әлгі айғыр судан шығып, жайылып жүрген жылқы табынының арасынан
әлгі құлынды тістеп, қайта суға түсіп жоқ болыпты [34,100]. Информаторлар
әлгі көк қасқа айғырды қыдыр болып келген Қамбар атаның өзі дей келе мұны
қазақта су жылқы деп атайды дейді.
Қазақтардың дәстүрлі идеологиялық таным-түсінігінде маңызды орын
алатын төрт түлік пен олардың пірлеріне байланысты сипаттаманың пайда болуы
бағзы дәуірлерден басталады. Қазтуған жырауда:
Мұздай үлкен көбелі
Қары ұнымы сұлтандайын жүрісті,
Адырнасы шайы жібек оққа кірісті,
Айдаса қойдың көсемі,
Сөйлесе қызыл тілдің шешені.
Қалайылаған қасьы орданың сырығы,
Билер отты би соңы,
Би ұлының кенжесі,
Буыршынның бұта шайнар азуы,
Бидайықтың көл жайлаған жалғызы [16,31].
Қазтуған жыраудың Мадақ жырында өзін қошқардың сипатымен береді.
Жырда қошқардың қимыл әрекеті әсерлі суреттеледі. Қазақ халқында
қалыптасқан түсінік бойынша қошқар ды қасиетті саналған. Қойды киелі
санаған халқымыздың қиялында оның тегін көк аспан мен оттан жаратып,
қойға қатысты культ қазақатардың әдет ғұрыптарында кеңінен таралған
39,128. Ал мифтерде қошқар сақталмаған, біз оны жол сілтеушілік қасиетіне
қарап мүйізді тағылардың қатарында да қарай аламыз. Өлең жолдарынан
Қазтуған жыраудың беделінің жоғары болғандығын, халқын, елін дұрыс жолға
бастап жүретін көсемі болғандығын байқаймыз.
Көкбөрі – ежелгі дәуірдегі көшпелілерде ерекше саналған аң. Аңыз
бойынша түркі халықтарының пірі. Бөрінің фольклорлық образы Тәңірі діні
заманынан тарайды. Тотемдік сенім ықлым дәуірдегі мифологиялық санада туып,
фольклорлық шығармалардың философиялық мазмұнына тірек болған. Мына
жолдарға көңіл бөлейік:
Ау, бөрілер, бөрілер,
Бөрімін деп жүрерлер
Һәр бірінің баласы
Алтау болар, бес болар
Ішінде абаданы бір болар,
Абаданынан айырылса,
Олардың һәр біреуі
Һәрбір итке жем болар [16,49].
Шалгез жырау бұл жолдардаел басқарған төрелердің ауызбіршілігі
жоқтығын айтып отыр. Халық арасында мынадай миф бар: түркілердің арғы
бабалары Ашина Сихай (Батыс) көлінің құбыласына өз тайпасын қондырып, ел
болған екен дейді. Күтпеген жерден ашиналықтарға көршілес бөгде тайпа
шабуыл жасап, қырып салыпты-мыс. Ойран-топан болған жұртқа он жастағы
баланың аяқ-қолын кесіп, тірі тастап кетіпті. Қаншық қасқыр оны тауып алып
асырайды. Ер жеткен соң әлгі бала қаншық қасқырға үйленіпті. Осы кезде ата
жауы баланың тірі екенін біліп, тауып алып өлтіріпті. Осы ұлдан жүкті
болған қаншық қасқыр Гоацанның (Тұрфан) теріскейіндегі тау қойнауына барып
тығылады. Осындағы үңгірде паналап жатып, он ұл тауыпты-мыс. Олар өсіп ер
жеткен соң, сол өлкенің қыздарына үйленеді. Сөйтіп олар бір рулы ел болдаы
[35,49]. Мұндай тотемдік наным ұйғырларда да кездесетінін Гумилев былай
көрсетеді: Қытай мен тибет мәдениетінен аулақ болған ұйғырлар тілі жағынан
туыстас түріктерден де ерекшеленетін. Бұлардың шығу тегі жөнінде аңыз
қаншалықты ұқсас болғанымен әр түрлі. Түріктер өздерінің шыққан тегін
ханзада мен қаншық қасқырдан бастаса, ұйғырлар – қасқыр мен ханшадан
тарағанбыз дейді [36,327]. Байқағанымыздай, түркі жұртының бөріден
тарағанын Шалгез жырау жетік білгенге ұқсайды.
Құстардың жыраулар туындыларында алатын орны ерекше. Далалық көшпелі
өркениетте өмір сүрген ата-бабамыз құстардың қыр-сырын, ерекше қасиеттерін
жақсы білген. Соның бірі көкте де, суда да, жерде де тршілік ететін жыл
құстары:
Бұл дүниенің мысалы
Ұшып өткен құспен тең.
Өмірден көрген жақсылық
Ұйықтап өткен түспен тең [16,156].
Символдар энциклопедиясында құстың дінде аспан мен жерді
байланыстырушы және ол адам рухы мен жанының символы бола алатыны айтылады
[30,401]. Қазақ мифтерінде мұндай мотивтер кездесіп отырады: Көгершін
баяғыда бір пайғамбардың келіні болған екен. Ол аянбайтын, кішіпейл, ақ
көңіл кісі екен. Оның мұндай екендігі басқа келіндерге жақпайды екен. Олар
келіннің әрбір қылған ісін жамандыққа жорып тұрады екен. Бірақ ол келін
олардың бұл қастығына көңіл бөлмей өмір сүре беріпті. Бір күні келіндер
тамақ жасап отырып, ұрыса кетіп, жас келіннің мойнынан шөмішпен бір
ұрыпты. Осыдан көгершінге айналып кетіпті [35,32]. Мұндай мифтер
құстардың атына байланысты көптеп кездеседі. Бұл жерден байқайтынымыз, адам
жанының құс болып ұша алатынына сенудің түркі халықтарында да болғандығы.
Көне түріктердің түсінігінде құс көктің иесі, аспанның киесі, жоғарғы
әлемнің елшісі саналады. Шал ақын бұл шығармасында адамның сүрген өмірін
ұшып өткен құспен теңестіруінің астарында осындай наным-сенім жатыр.
Он екі айда жаз келер,
Құс алдында қаз келер,
Айтып-айтпай немене
Заманаңыз аз келер [16,112].
Бұл жерде он екі айда жаз келетн космологиялық түсінік бойынша
айтылса, құс алдында келген қаз яғни жыл құсы заман туралы хабар беруші
болып отыр. Көптеген халықарда құс бейнесін адам мен тәңір арасындағы
байланыстырушы ретінде де кескінделгенін байқалады. Бұл жерде қаз тәңір
мен адам арасындағы байланыс құралы ретінде алынып, Бұқар заманының аз
келетінін айтады.
Аңшылықпен айналысқан дала қазақтарының өмірінде жыртқыш құстардың
маңызы зор болды. Ел басқарушыларды, батырларды осы құстарға теңеудің түп
тамыры тереңде жатыр.
Дәл жиырмаға келгенде
Ақ сұңқар құстай түледі,
Азуын тасқа біледі
Дұшпанға табан тіреді [16,80].
Қазақ танымында бүркіт, лашын, сұңқарды көктің билеушісі, құстардың
күштісі, қасиеттісі деп сыйлап өлтірмеген. Сонымен бірге биліктің белгісі,
рәмізі ретінде айрықша мәнде қолданған. Мұны орталық Азиядағы тау
жартастарында кездесетін петроглиф суреттер, археологиялық қазба
байлықтардан табылған деректер және жазба ескерткіштер дәлелдейді. “Баһадүр
батырлар дулығасының шекесіне қыран құстың қауырсынын тағып жүрді. Ақсақ
темірдің, Шайбаниханның т.б. хандардың атақ лауазымы да қыранға байланысты
“Сахиб-қыран” деп аталатыны жайлы жазба деректер бар” [37]. Осы қаршыға,
қыран, сұңқар құстарының көшпенділер өмірінде ерекше орын алатынының бір
белгісі ретінде қазақтарда, монғолддарда “Бүркіт биінің” кездесетінін де
келтіруге болады. Аталмыш құстар Тәңір мен жер арасын байланыстырушы,
қорғаушы, киелі елші ұғымында халық санасында сақталған. Бүркіт культі
көптеген елдер мифологиясында кездеседі. Түркі-монғол халықтарында өзінің
шыққан тегін бүркітпен байланыстыру ғұрпы бар. Мысалы, меркіттер күн
күркірегенде ақ киім киініп, ақ боз атқа мініп, “Мен Меркітпін” деп
айғайлап шабады екен. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.